(ვუძღვნი გ. სუნდუკიანცს, «პეპოს» ავტორს)

მე რომ ვლოთობ, შენ რას გიშლი, ძმობილო?
ბატონებო, ანუ კეთილშობილო?!
მე ქრისტე ღმერთს კინტოთ გავუჩენივარ,
ლოთობაა ჩვენი წესი, ადათი...
მითომ რაო! თქვენისთანა ვაჟები
ბიჭობაში არ მეყოფა არც ათი!
მე რომ ვლოთობ, შენ რას გიშლი, ძმობილო?
ბატონებო, ან შენ, კეთილშობილო?!
არ მკადრულობთ და დაცინვით მიყურებთ,
თითქო მე ღმერთს მეტი გაუჩენივარ!
მე ზოგსავით არც ძმასა ვკლავ, არც ვპარავ
და ღარიბი ლუკმისა მომთმენი ვარ!
ჯაფა-ტანჯვით ალალ ლუკმას ვშოულობ,
მთელი კვირა ოფლს სულ ასე ვიწურავ...
კვირა დღეს კი გამოვდივარ ძმა-ბიჭში,
ყარაჩოღულ ლურჯ ქუდს გვერდზე ვიხურავ!
მე რომ ვლოთობ, შენ რას გიშლი, ძმობილო?
ბატონებო, ან შენ, კეთილშობილო!
ძუნწი კაცი ქვეყანაზედ რად ცხოვრობს?
ოჰ, გაუწყრეს მდიდარ ძუნწებსა ქოქი!
მე რომ მოვკვდე, გევედრებით, ძმაოჯან,
დამახალოთ ზედ თავზედ სავსე დოქი!
მე რომ ვლოთობ, შენ რას გიშლი, ძმობილო,
ლოთ ბიჭშია, აბა, რა ნახე ცუდი?
მეც კაცი ვარ, რატომ ეგრე მიყურებ?
მეცა მხურავს თავზედ ნამუსის ქუდი!

(მუდმივი ქართულ დრამატიულ სცენის დაარსებიდან)
 
შარშან, 1900 წელს, ჩვენი თეატრის ორმოცდა-ათი წლის იუბილეის და სამუდამო სცენის დაარსების გამო (ოცი წლის თავზე) ბევრი რამ, ასე თუ ისე საგნის შესახები, გამოითქვა, სხვათა შორის ჩვენმა პატივცემულმა მოღვაწემ პ ე ტ რ ე   უ მ ი კ ა შ ვ ი ლ მ ა უფრო ვრცლად დაიწყო ამ საგანზე ლაპარაკი, მაგრამ... იმ დალოცვილმა სწორედ იქ გაათავა თავისი საინტერესო მოთხრობა, საიდგანაც უნდა დაეწყო. ბატონმა პეტრემ დაიწყო იქიდან, როდესაც, თავადის  ვ ო რ ო ნ ც ო ვ ი ს  დროს, თ. გიორგი  ე რ ი ს თ ა ვ ი ს  მეოხებით პირველად გაიმართა (მეცხრამეტე საუკუნეში) ქართული წარმოდგენები, ორმოცდაათი წლის წინად. ყველას ეგონა, რომ ბ. პეტრე, როგორც წინასიტყვაობას, ისე იგონებს ვორონცოვის დროის ამბავს და შემდეგ ნამდვილ საგანზე გადავა, ე. ი. ქართულ სამუდამო სცენის ოცი წლის არსებობაზე; მაგრამ 1850 წლიდან გვატარა, გვატარა, რა არ გვიამბო და სწორედ იქ გაჩერდა, სადაც იწყება შესანიშნავი ხანა ჩვენი სამუდამო სცენის.
ეხლა მე მსურს ქართველ მკითხველებს გავუზიარო ჩემი მოგონებანი ჩვენი სამუდამო სცენის დაარსების შესახებ. ჩემი მოხსენების სინამდვილის მოწმე იქნება ის უმეტესობა გულწრფელ და უანგარო ქართული სცენის აღყვავების მსურველ მოღვაწებისა, რომელნიც ამ ოცდაორი წლის წინად გულმხურვალედ მოეკიდნენ ამ დიდებულს საშვილიშვილო საქმეს და დღესაც დღეგრძელნი ბძანდებიან. ჩვენი სამუდამო სცენის აღორძინება, მისი წინმსვ¬ლელობა და გაფართოვება მე ჩაწერილი არა მქონია, და მკითხველს მინდა გავუზიარო მხოლოდ ის, რაც მე მახსოვს ამ საინტერესო საგნის შესახებ. ამასთანავე უმორჩილესად და უგულ¬წრფელესად ვთხოვ ყველას, ვინც კი შეამჩნევს ჩემს მოხსენებაში გამოტოვებულს, რამე თვალსაჩინო ამბავს, მომეხმაროს და ოცდაორი წლის გან¬მავლობაში დავიწყებული ნამდვილი ამბავი მომაგონოს. ზეპირად ხსოვნა რაიმე საქვეყნოს საქმის მიმდინარეობისა ძნელია; მით უმეტეს, ყველა ჩვენგანმა, განსაკუთრებით ჩვენმა მწერლებმა რომ წარ¬მოსთქვან, რაც ახსოვთ ამა თუ იმ მწერლობაში და საზოგადოთ საქვეყნო საქმის შესახებ, მერწმუნეთ, რომ ურიგო არ იქნება. მხოლოდ ამ გვარად შეიძლება საზოგადო საქმის სინამდვილის აღდგენა. თორემ, დალოცვილები ყველა ჩუმად არის სიცოცხლის დროს და როცა დაიხოცებიან, მერე ვიღასა ჰკითხავ? სჯობს სიცოცხ¬ლითვე გამოვსთქვათ რაც გვახსოვს, ერთმანეთს დავეხმაროთ ჩვენის მოგონებით და მომავალს გადავცეთ საღი, ნამდვილი საქმე.
მაშ, დავიწყოთ ჩვენი მოგონებანი.
თ. თ. ვორონცოვისა და გიორგი ერისთავის შემდეგ ქართული წარმოდგენები კანტიკუნტად იმართებოდა, ბევრი კეთილშობილი ოჯახი იყო მოწადინებული, რომ გაემართათ წარმოდგენები, მაგრამ ბევრი დაბრკოლება ეღობებოდათ წინ. ჯერ დღეს უმეტესი ნაწილი ნახევრადგანვითარებულის საზოგადოებისა რა აზრისაა სცენაზე გამოსვლის შესახებ და იმ დროს რა იქნებოდა! `როგორ~? ქართული ქალი `ტრიატრში~ გამოვიდეს საქვეყნოთ! ვიღაც უცნობ ყმაწვილს ელაზღანდაროს და ესიყვარულოს!.. თურმე ხელზედაც ჰკოცნიან, როგორც საკუთარ დანიშნულებსაო! ეს რა საქციელია, ვის ეკადრებაო? ასე ფიქრობდნენ და ამბობდნენ კიდეც. ბევრი იმ დროების შესაფერ განვითარებული ხალხიც ამ აზრისა იყო. თეატრი მიაჩნდათ დიდათ სათაკილო და დასაძრახისს საქმედ. შემდეგ და შემდეგ ბურუსი გადაეყარა ქართული თეატრის წყვდიადს, აქა-იქ გამოჩნდნენ სამშობლო სცენის გულშემატკივარნი. ეს მოძრაობა თან და თან გაძლიერდა, წადილი გაიზარდა, დამწიფდა და 1878 წელს ქართულმა სცენამ დახურული ფრთები გაშალა. ჩვენი განვითარებული ყმაწვილები (ჩვენ ქალებსაც ამათში ვსთვლი) გულმოდგინეთ და თავდადებით შეუდგნენ სამუდამო სცენის დაარსებას. ძალიან გაგძელდება ჩემი მოხსენება, რომ სათითაოდ ჩამოვთვალო ყველა მაშინდელ ქალ-ვაჟთა თითქმის თავგანწირული მისწრაფება ქართული სცენის აღორძინებისადმი. არც ეს გზა იყო უეკლო, როგორათაც ყოველივე საქვეყნო საქმის გზა... 1878 წელს, ერთს ჟღმურტლიანს შემოდგომის საღამოს სასახლის ქუჩაზედ მოვდიოდი; გზაში შემხვდა აწ განსვენებული თ. დავით ე რ ი ს თ ა ვ ი  და თავისებურად ფიცხად მკითხა: `სად მიდიხარ, ჰა? მოდი, შევიდეთ  რ ო ი ნ ა შ ვ ი ლ ი ს  ფოტოგრაფიაში, რეპეტიციას დავესწროთ!~ როინაშვილის ფოტოგრაფია მაშინ პატივცემულ  დ ა ვ ი თ   ს ა-რ ა ჯ ი შ ვ ი ლ ი ს   `ძველ~ სახლებში იყო, ეზოში. ეხლა იქ გულასპოვის მაღაზიაა. გავყევი განსვენებულს. წარმოდგენები თეატრში ათი წლიდან მენახა; შინაურ წარმოდგენებზედაც ხშირად დავსწრებივარ ბავშვობისას და ჩემ ტოლებთან მონაწილეობაც მიმიღია, მაგრამ `დიდი და ხელოვანი~ მოთამაშეთა რეპეტიცია არ მენახა და ამიტომ დიდი სიამოვნებით შევყევი დათიკოს ფოტო¬-გ¬რაფიაში. სუფთა და ლაზათიანად მორთულ ოთახში ჩემს თვალს წარმოუდგა ძვირფასი ჯგუფი ყმაწვილ ქალთა და კაცთა, რომელნიც მხიარულად ბაასობდნენ. ოთახში ერთი ჟრიამული იდგა. ეს ყმაწვილები ჩაის მიირთმევდნენ და სტოლზე ნაირ-ნაირი შესატა¬ნებელი ედგათ (შემდეგ გავიგე, რომ განსვენებულს  ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე   რ ო ი ნ ა შ ვ ი ლ ს  ყოველი რეპეტიცია ათ-ხუთმეტ მანეთად უჯდებოდა). ამ კრებაზედ დამსწრენი მახსოვს:  კ ო ტ ე  და  ე ლ ე ნ ე  (აწ განსვენებული)  დ ი მ ი ტ რ ი  ყ ი ფ ი ა ნ ი ს  შვილები,  მ ა რ ი ა მ  ყ ი ფ ი- ა ნ ი ს  ქ ა ლ ი,  მ ა რ ი ა მ  ს ა ფ ა რ ო ვ ი ს  ქ ა ლ ი,  ბ ა რ ბ ა რ ე   კ ო- რ ი ნ თ ე ლ ი ს  ქ ა ლ ი,  ი უ ლ ი ა  და  ს ტ ე ფ ა ნ ე  (და-ძმა)   ა ღ მ უ რ ო ვ ი ს  შ ვ ი ლ ე ბ ი,  თ.  ზ ა ა ლ  მ ა ჩ ა ბ ე ლ ი,  აწ განსვენებული  ნ ი კ ო  შ ი შ ნ ი ა შ ვ ი ლ ი,  ა დ ა მ  ჩ უ ბ ი ნ ა შ  ვ ი ლ ი,  ნ ო დ ა რ  ჯ ო რ- ჯ ა ძ ე,  ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე  რ ო ი ნ ა შ ვ ი ლ ი  და მოთავე  ნ ი კ ო  ა ვ ა- ლ ი შ ვ ი ლ ი.
თ. დავითმა წარმადგინა ამ ყმაწვილებთან და გააცნო ჩემი თავი. ეს კარგათ მახსოვს, რომ იმავე წამს დიდი ზრდილობით მომეგება დიდათ პატივცემული ჩვენი მოღვაწე სამწერლო თუ სასცენო ასპარეზზე _ ნ ი კ ო  ა ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი  და ღიმილით მითხრა: `ყმაწვილო, უნდა დაგვეხმაროთ და ერთი რამე როლი იკისროთ ჩვენს წარმოდგენაში. ვთამაშობთ `ძალათ ექიმს~. მე, აბა, რას ვეტყოდი და დარცხვენით მოვახსენე, რომ თუ კი გამოვდგები, ვიკისრებ-მეთქი. ბ-ნი ნიკო მმართველი, მოთამაშე, რეჟისორი და მთელი ავან-ჩავანი იყო მაშინ ქართულის რეპეტიცია-წარმოდგენებისა. მომცეს გლეხი-კაცის როლი `ძალად ექიმ~-ში, რომელიც სულ ზეპირად დავისწავლე, ჩემიც და სხვის როლებიც. წარმოდგენის დროს სცენაზე ჩავღუნე თავი (რადგანაც ხალხისა მრცხვენოდა), გამოუქნელი მოზვერივით და თვალების ბრიალით ავტეხე გაზეპირებული სიტყვების ჭექა-ქუხილი... სხვა მოთამაშეთ ყურს არ ვუგდებდი და როგორც კი გავათავე ჩემი როლი, გავსწიე კარებისკენ, მაგრამ  შ ი შ ნ ი ა შ ვ ი ლ მ ა  მტაცა ხელი: `ბიჭო, სად მიდიხარ, ჯერ ჩვენ ნახევარიც არ გვითქვამსო?!~ ხელ მეორედ დამაბრუნეს და სხვებთან ერთად გამამეორებინეს ჩემი როლი. ეს იყო ჩემი პირველი გამოსვლა სცენაზედ. წარმოდგენა იყო `ნემეცების კლუბში~ ქალაქის `კრუჟოკის~ გვერდით. ეხლა იქ მოთავსებულია სასტუმრო `დანია~.
ამ გვარად გაიმართა რამდენიმე წარმოდგენები 1878 წ. და მეტად გაძლიერდა სურვილი სამუდამო სცენის დაარსებისადმი, და მაშინდელი ყმაწვილკაცობა, უმეტესი ნაწილი დღეს კარგათ მყოფნი და ჯანმრთელნი, მეტად ცდილობდა ამ საგნის შესახებ. ბევრი წარმოდგენები იმართებოდა... ბევრი იყო წარმოდგენებში მონაწილეობის მიღების მსურველი განურჩევლად გვარ-ტომობისა და ხარისხისა: ქართველი, რუსი, ფრანგი, სომეხი... თავადი, აზნაური, გლეხი... დიდის სამსახურის კაცნი და პატარა მოხელენი, რომელთაც თავის დროზე დავასახელებ. საყოველთაო მისწრაფება იყო, როგორც მოგახსენეთ, სამუდამო სცენის დაარსება. რეპეტიციები იმართებოდა განსაკუთრებით  დ ი მ ი ტ რ ი  ყ ი ფ ი ა ნ ი ს   და  ნ ი კ ო  ა ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი ს  ოჯახებში და  რ ო ი ნ ა შ ვ ი ლ ი ს  ფოტოგრაფიაში. დამსახურებულ არტისტ ქალთა შორის, რომელთაც დღევანდლამდე გასტანეს ქართულ სცენაზე, მე დავასახელებ  მ ა კ ო  ს ა ფ ა რ ო ვ ი ს  ქ ა ლ ს,  რომელიც ყველაზე ადრე გავიცანი. ამის გამო ერთი სასაცილო შემთხვევაც-კი მახსოვს. 1878 წელს, ერთს დიდ თოვლიან და სუსხიან ზამთრის ღამეს რეპეტიცია გვქონდა (არ მახსოვს რომელი პიესისა) ნიკო ავალიშვილის სახლში _ სოლოლაკში, კოჯრის გზა რომ ადის, სწორედ იმ კლდის ძირში. რეპეტიცია გავათავეთ ღამის თერთმეტ საათზე და რადგანაც ერთ მხარეს ვცხოვრობდით, მე და საფაროვის ქალი (კუკიაში) ერთად წამოვედით. საშინელი ქარ-ბუქი იდგა ცისქვეშ; დიდი ნამქერი მოეყარა ავალიშვილის სახლებთან, მთელი ოღრო-ჩოღრო კლდის ძირები თოვლით ამოვსილიყო. მე და მაკო გამოვედით ავალიშვილის სახლიდან და ხელ-ჩაჭედილნი, როგორც `ორი ობოლი~, გამოვემართეთ შინისკენ. ამ გასპეტაკებულ თოვლიან გზაზე რომ მოვდიოდით, უცბათ ორივემ შევკივლეთ და გადმო¬ვიჩეხეთ კლდეზე თოვლში და ყელამდის ჩავცვივდით. ეს კარგათ მახსოვს. ჩვენ პირდაპირ, აივნის ქვეშ მდგომმა ქალაქის დარაჯმა თურმე შეგვნიშნა და ვიღაც კაცების დახმარებით თოვლიდან ამოგვათრიეს თაგვებივით გაზუნზლულ-გაგანგლულები. მე და ჩვენი დღევანდელი `პრიმადონა~ გამოვეშურეთ შინისაკენ... ეს კი კარგათ არ მახსოვს, ამ ყინვაში რომელს ჩვენგანს ეცვა კალოშები, მე თუ საფაროვის ქალს, მხოლოდ მახსოვს, რომ ერთ-ერთ ჩვენგანს ეცვა და არ ვიცი, რომელს... მგონია, მე. იმედია, თითონ საფაროვის ქალი მოიგონებს. ასეთი ამბებით დავდიოდით რეპეტიციაზე ამ უბე-დურ ზამთარში.
მაშინდელი არტისტებიდან, რომელნიც 1879 წელში სამუდამო დასში ჩაეწერნენ, მე მახსოვს _ კაცები:  კ ო ტ ე  ყ ი ფ ი ა ნ ი,  ზ ა ა ლ  მ ა ჩ ა ბ ე ლ ი,  აწ განსვენებული  ნ ი კ ო  შ ი შ ნ ი ა შ ვ ი ლ ი,  ნ.  ჯ ო რ ჯ ა ძ ე  და  ა დ ა მ  ჩ უ ბ ი ნ ა შ ვ ი ლ ი  (მოთამაშე-ადმინისტრატორი), _ ქალები:   მ ა კ ო   ს ა ფ ა რ ო ვ ი ს  ქ ა ლ ი,  მ ა რ ი ა მ  ყ ი ფ ი ა ნ ი ს  ქალი და  ბ ა რ ბ ა რ ე   კ ო რ ი ნ თ ე ლ ი ს  ქალი.  ვ ა ს ო  ა ბ ა შ ი ძ ე  1878_1879 წლებში ქალაქ შუშაში იყო მასწავლებლად და დრო გამოშვებით ჩამოდიოდა ქალაქში. სამუდამო სცენის დაარსებიდან კი (1879) დღეს აქამომდე არ მოშორებია ქართულ სცენას. 1878 წელშივე ჩამოვიდა გორიდან  ნ. გ ა ბ უ ნ ი ა ს  ქ ა ლ ი და პირველად გამოვიდა დავით ერისთავისაგან გადმოკეთებულ ფრანგულ პიესაში: `გეო, მინას და კამპანია~. ეს პიესა ვითამაშეთ `მუზიკალური საზოგადოების~ ზალაში, იარმუკაზე. ეხლა იქ რაღაც სასტუმროა. ამავე ზალაში იმავე წელს ვითამაშეთ გ. ნ. სუნდუ¬კიანცის პიესა `კიდევ ერთი მსხვერპლი~. ამ პიესაში, სხვათა შორის, მონაწილეობას იღებდნენ სცენის მოყვარულნი: აწ განსვენებული მ ი ხ ე ი ლ  ე ლ ი ო ზ ი შ ვ ი ლ ი (ტფილისის ოქლის სასამართლოს წევრი), დათიკო დ ა ფ ქ ვ ი ა შ ვ ი ლ ი,  ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ა  დ ი დ ე ბ უ ლ ი ძ ი ს ქალი და ბ ა რ ბ ა რ ე  მ ე რ- კ უ რ ო ვ ი ს ქალი (კვალიაშვილის მეუღლე). ამ პიესის რეპეტიცია, როგორც სხვა მრავლისაც, იმართებოდა განსვენებული დ ი მ ი ტ რ ი  ყ ი ფ ი ა ნ ი ს სახლში, ნეტარხსენებული დიმიტრი ყოველთვის გულღიად და სიამოვნებით დაგვიხვდებოდა და გაგვიმასპინძ¬ლდებოდა ხოლმე. სულ იმას მოგვაგონებდა: `ყმაწვილებო, საძნელო საქმეს მოჰკიდეთ ხელი და გულს ნუ გაიტეხთ, ნუ შედრკებით! ყველა საქმის დაწყება, რაც უნდა მცირეს იყოს იგი, საძნელოა, მაგრამ თუ გულმოდგინეთ და მუყაითად მოეკიდებით მას, საქმე კაცს ვერ გაექცევა და თქვენი ჭირნახულიც უუტკბილესი იქნება~.
ერთი რეპეტიცია ან სხვა რამე კრება არ მახსოვს დიმიტრის სახლში, რომ მას, სულმნათს, არ ეთქვას ჩვენთვის რამე სანუგეშო, გამამხნევებელი და წამქეზებელი დარიგება.
ერთხელ, არ მახსოვს, რა პიესა იყო, რეპეტიციაზედ სუფლი¬ორობაც კი იკისრა განსვენებულმა, რადგანაც ჩვენ ყველანი მოთამაშენი ვიყავით და მეტი კაცი არა გვყავდა. მაგრამ პირველ მოქმედებაშივე დაღლილობა რომ შევატყეთ, მივცვივდით და ძალით წავართვით წიგნი ხელიდან...
ამავე ხანში მხურვალე მონაწილეობას იღებდა ჩვენი თეატრის საქმეში დიდად პატივცემული. თ. გ ი ო რ გ ი  თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი, რომლის უმთავრესი აზრიც იყო ცოტ-ცოტად შეგვეძინა სასცენო ტანისამოსები, უმეტესად ჩვენებური პიესებისათვის. შემოწი¬რულებაც მოგვდიოდა აქედ-იქიდან. ასე რომ სამუდამო სცენის დაარსების დროს ძალიან ცოტა გვეჭირვებოდა საქირავებელი ტანისამოსი. ასე და ამ გვარად ზემოხსენებულ კეთილშობილ მოღვაწეთა თაოსნობით სამუდამო სცენის დაარსებისათვის (1879 წლის სეზონისათვის) რეპერტუარიც და ტანისამოსიც საკმაოდ გვქონდა.  
2
 
შემდეგ დიდის შრომა-მეცადინეობისა ქართული თეატრის მოთავეთა და არა ნაკლებ შრომა წვალებისა (მათი ხელ-მოკლეობის გამო ახალგაზრდა არტისტებისა, რომელთაც ბევრი გაჭირვება, სიცივე და შიმშილი აიტანეს ამ სასიქადულო საქმეზე დამდგართა, როგორც თეატრის საქმეა, _ შემდეგ ამ ათასგვარი ვაი-ვაგლახისა და დაბრკოლებისა _ 1879 წლის გაზაფხულისთვის მზად იყო სამუდამო დასი, შემდგარი უუნიჭიერესს არტისტებისაგან, რომელ¬თაც დღეს აქამომდე არამც თუ სამაგიერო, სანაცვლო, არამედ ფერმკრთალად მიმბაძავიც კი ვერავინ გამოუჩნდათ, მეტადრე ზოგი¬ერთებს!.. აღნიშნულ გაზაფხულამდის ერთად მოღვაწეობდნენ მომავალი სამუდამო სცენის არტისტები და სცენის მოყვარენი; გაზაფხულის მიწურულებში კი ბევრმა სცენის მოყვარულმა არ ისურვა სამუდამოთ დასში ჩაწერა და დასტოვა სცენა, თუმცა გულითადად აღუთქვა დახმარება დასს საჭიროებისამებრ.
ასე კეკლუცად შემდგარი დასი რომ არ დაფანტულიყო და ძლივს-ძლივობით თავი-თავს-მოყვანილი საქმე არ ჩაშლილიყო, მეთაურებმა გადასწყვიტეს საზაფხულოდ დასის მოგზაურობა ჩვენს დაბა-ქალაქებში. პირველი მოგზაურობა შესდგა 1879 წლის თი¬ბათვეში.
მეთაურთა გადაწყვეტილებით და ბეჭედ-დასმით მოვემზადეთ სამოგზაუროთ. ჩავალაგეთ ბარგი, რაც უფრო საჭიროდ მიგვაჩნდა, ორს უზარმაზარ სკივრში. ეს ბარგი თვლით ჩამაბარა პატივცემულმა გიორგი თუმანიშვილმა და ამასთანავე დასძინა: `თუ ვინიცობაა, სხვა ტანისამოსი დაგჭირდეთ, მოიწერეთ და, მაშინვე გამოგიგზავნით, სადაც იქნებითო~. მართლაც და მალე დაგვჭირდა ტანისამოსი გორშივე.
ერთ მშვენიერ დილას შევიკრიბენით ტფილისის რკინის გზის სადგურზე. იქვე მოიყარეს თავი ჩვენმა კეთილის მსურველებმა. შემდეგ დარიგებისა, მშვიდობით მოგზაურობისა და გამარჯვების სურვილის გამოცხადებისა გამცილებელთაგან, ჩავსხედით მატარე¬ბელში. გამცილებელთ ხელმეორედ გზა დაგვილოცეს, ვახსენეთ ღმერთი, პირჯვარი გადავიწერეთ და გაუდექით გზას. დასს შევადგენდით _ კაცები: ვ ა ს ო  ა ბ ა შ ი ძ ე,  კ ო ტ ე  ყ ი ფ ი ა ნ ი,  ზ ა ა ლ  მ ა ჩ ა ბ ე ლ ი, ნ ო დ ა რ  ჯ ო რ ჯ ა ძ ე,  გ რ ი გ ო ლ  ყ ი ფ შ ი ძ ე და მე. გორში წამოგვეწია ა დ ა მ ა  ჩ უ ბ ი ნ ა შ ვ ი ლ ი კიდევ საჭირო ტანისამოსით. ბ. ადამი გვყავდა ადმინისტრატორად; აგრეთვე იმას ებარა რეკვიზიტის და სხვა სასცენო საჭიროებათა მოპოვება; თამაშობაშიაც იღებდა მონაწილეობას. ქალები იყვნენ:   მ ა კ ო  ს ა ფ ა რ ო ვ ი ,  მ ა შ ო  ყ ი ფ ი ა ნ ი,  ბ ა ბ ო  კ ო რ ი ნ თ ე ლ ი და ნ ა ტ ო  გ ა ბ უ ნ ი ა. აგრეთვე საკუთარი მეპარიკე გვყავდა _ პატარა დ ა თ ი კ ო  ა მ ი რ ა ჯ ი ბ ი, დღეს თავის ხელობის არტისტი, ხნოვანობით ქალები იყვნენ 18-21 წლამდის. ხოლო კაცები _ 21 წლიდან მოკიდებული, და სულ უფროსი ჩვენში თუ იქნებოდა 27-29 წლისა, ბევრი რომ არ ვთქვათ, ადვილი წარმოსადგენია, როგორი სასიამო და მხიარული მოგზა¬ურობა ექნებოდა ამ არტისტთა მშვენიერ ჯგუფს, მშვენიერის სურა¬თების და ძვირფასს მოძმეთა ნახვის იმედებით აღფრთოვანებულნი (ბევრი ჩვენგანი `კორტოხს~ არ გადასცილებოდა) მივქროდით დასავლეთისკენ... ვმღეროდით, ვხუმრობდით, ვხარხარებდით... მეტადრე როდესაც საუზმე გავშალეთ და ყველანი შემოუსხედით! ძნელია ასეთი სხვა სიტკბოება იგემოს კაცმა. ჩვენ შევადგენდით ერთი ოჯახის შვილებს, და-ძმებს, ძნელი წარმოსადგენია ის დაძმური გულ-წრფელი სიყვარული და პატივის-ცემა ერთმანეთისა, რომელიც მაშინ ჩვენ შორის სუფევდა. ჩვენი ქალები უჩვენოდ, უვაჟკაცოდ, ფეხს არ გადასდგამდნენ, თუმცა გზაში ხშირად შეხვდებოდათ ხოლმე ნაცნობ-ნათესავები, და ჩვენ, კაცები, თუ წავიდოდით სადმე სასეირნოდ ანუ უცნობი ადგილების დასათვალიერებლად, უთუოდ ქალებიც თან უნდა წაგვეყვანა. კიდეც ეს იყო მიზეზი, რომ დაბა-ქალაქებში, რა ხედავდნენ ჩვენს მეგობრულ განწყობილებას ერთმანეთში, არასოდეს რამდენიმე რჩეულთ არ მიიწვევდნენ სანადიმოდ, უთუოდ ყველანი, გამოუკლებლივ უნდა მიეწვიათ. ხშირად, მოგზაურობის დროს, ჩვენი მეგობრული განწყობილება რომ უნახავთ, უთქვამთ: `ეს ქალი უთუოდ თქვენი და არის, ან ეს იმისი ძმა~. ყველა ამას იმისთვის ვამბობ, რომ როგორც ყველას მოგეხსენებათ, ყოველ საზოგადო თუ კერძო საქმეში უთანხმოებაა ხელის შემშლელი და დამღუპველია საქმისა. აი სწორედ ეს უთანხმოება სასტიკად განდევნილი იყო ჩვენგან. ამიტომ სასურველი და დაუვიწყარი ნაყოფი მოიტანა ჩვენმა უუტკბილესმა მოგზაურობამ აღმოსავლეთ-დასავლეთ საქართველოში: ბევრმა მიჰბაძა დასს, ბევრი მიემხრო მას და დღეს თვალსაჩინო არტისტები არიან... დღეს არამც თუ საქართველოს დაბა-ქალაქებში, იშვიათი სოფელი მოიპოვება, სადაც ქართული წარმოდგენები ათასში ერთხელ მაინც არ იმარ-თებოდეს. მე ეს დიდებულ მოვლენად მიმაჩნია (შედარებით), და ამ მოვლენის სათავე იწყება დრამატიული დასის მოგზაურობიდან უფრო... საგანს ცოტა გადაუხვიე, მომიტევეთ.  
ესეც, მივედით გორში. გაჩერდა მატარებელი, გადმოვხტით სადგურზედ, მაგრამ ძნელია იმ ენთუზიაზმის, იმ უსაზღვრო აღტაცების გამოთქმა, როგორც ჩვენ გორის საზოგადოება დაგვიხვდა! სახალხო მატარებლის მოსვლის დროს ხომ ყველა სადგური ხალხით ივსება, აქ სხვებს ჩვენი დამხვედრნიც მიმატებოდნენ და სხვა ცნობის მოყვარენი. ამ გვარად სადგური წარმოადგენდა ხალხის ზღვას, რომელიც ჩვენს დანახვაზედ აღელდა, შეირყა და `ვაშას~ ძახილით მოგვეგება. ხალხი მიგველოდა, რადგანაც გაზეთებიდან იცოდნენ ჩვენი მოგზაურობის განზრახვა და ჩვენ თითონაც წინად შევატ¬ყობინეთ, რომ ბინა და სათეატრო დარბაზი მოეწყოთ. თითქმის ყველა ჩვენგანს იცნობდა საზოგადოება გაზეთებით, და ამიტომ, გადმოვედით რა ვაგონიდან, ვის მეგობარი შეხვდა, ვის ნათესავი და ნაცნობი. ასტყდა ერთი ჟრიამული, ხვევნა-კოცნა, მშვიდობით მოსვლის მოლოცვა.... მოპატიჟე ბევრი გამოგვიჩნდა და ორ-ორ, სამ-სამ კაცს გვთხოვეს თავიანთ სახლში ჩამოხტომა, მაგრამ ჩვენ მადლობა გამოუცხადეთ და მოვახსენეთ, რომ ცალ-ცალკე ჩვენი დადგომა ძნელია და რომ ყველანი ერთად უნდა ვიყოთ სადმე სასტუმროში, რადგანაც რეპეტიციები გვჭირია, ტანისამოსის არჩევა გვინდა და ბევრი რამ საქმის შესახები და ყოველთვის სად ვეძებოთ ერთმანეთიო. პატივცემულმა ა ღ ა ლ ო  თ უ თ ა შ ვ ი ლ მ ა მთელი დასი მიიწვია თავის სახლში. მაგრამ ჩვენ დიდის მადლობით უარი მოვახსენეთ, თუმცა მაშინაც და შემდეგში, როცა კი გორში ავიდოდით, ჩვენი აღალოს სახლი ჩვენთვის მუქთი სასტუმრო იყო; სადილ-ვახშამი, როცა გვნებავდა და არც ძალიან ვთაკილობდით მის სახლში ღამის გათევას. ეს პატიოსანი ოჯახი, დარწმუნებული ვარ, ყოველთვის ეხსომებათ მაშინდელ მოგზაურ არტისტებს. საზოგადოთ ბ. აღალოს ოჯახისაგან ძალიან დავალებულია ქართული მოგზაური დასი. ამასთანავე უნდა აღვნიშნო გულწრფელი თავგამოდება და დახმარება განსვენებულის თავადის  ნ ი კ ა  დ ი ა ს ა მ ი ძ ი ს ა,  რომელიც მოყვარული ბავშვივით სულ უკან დაგვდევდა და გვემუდარებოდა: `აბა, ყმაწვილებო, ყოჩაღად იყავით, თქვენ გენაცვალეთ! მომთხოვეთ, რაც დაგჭირდეთ: რა გაკლიათ, თეატრში რა გჭირიათ ან ცხოვრებით ხომ კმაყოფილნი ხართ~... მართლაცა და, რაც დაგვჭირდებოდა სცენისათვის, თ. ნიკოს მივმართავდით და განსვენებული იმ წამსვე აფრენდა ბიჭებს. დიდივე პატივი გვცა განსვენებულის დამ კნეინა  ნ ი ნ ო  ე რ ი ს თ ა ვ ი ს ა მ, რომელმაც რამდენჯერმე მიიწვია თავისთან სანადიმოთ მთელი დასი... და მრავალთა სხვათა. საზოგადოდ მიწვევას და აღტაცებული დროს გატარებას საზღვარი არა ჰქონდა.  
თუთაშვილის, თ. დიასამიძის და სხვათა თაოსნობით ვიშოვეთ თავისუფალი სადგომი დიდ ქუჩაზე, ზუბიაშვილის სახლში, რომელ¬შიაც დაგვითმეს სამი ფართო ოთახი (მარკოზოვის სასტუმროს პირდაპირ), აქ ჩამოვხდით მთელი ჩვენი ბარგი-ბარხანათი, ქალებმა დაიჭირეს ერთი ოთახი, კაცები და ბარგი მოვთავსდით ორ ოთახში, საჩქაროდ მშვენიერი ლოგინიც მოგვიტანეს ჩვენმა ძვირფასმა მასპინძლებმა. მეორე დღესვე დავიწყეთ რეპეტიციები და მივყავით ხელი წარმოდგენებს. წარმოდგენებს ვმართავდით როტონდაში, ხიდის ყურთან, ქალაქის ბაღში. მაშინ ეს ბაღი საკმაოდ მოწყობილი და ტურფა ხეებით სავსე იყო. როგორც მოგეხსენებათ, ამ რამდენიმე წლის წინად თითქმის ნახევარზე მეტი ბაღი მტკვარმა წაიღო და დღესაც იმავე მდგომარეობაშია. რა თქმა უნდა, რომ როტონდა სულ სავსე იყო ხოლმე. ან სად დავტევდით ამოდენა ხალხს: გორე¬ლები ხომ იყვნენ და იყვნენ _ დიდი და პატარა, ეხლა სოფლებიდან მოემატა თავად-აზნაურობა... ზალაში ხომ ჭედვა იყო, და ბევრი ერთი-ორად იძლეოდა ფულს, ოღონდ კარებიდან და ფანჯრებიდან გვაყურებინეთო, ჩვენც ვაღებდით კარებს და ფანჯრებს: ამ გვარად ხალხი, რომლითაც სავსე იყო მთელი ბაღი, სიამოვნებდა წარმოდ¬გენის ნახვით. მეტი იქნება ვსთქვა, რომ ამ წარმოდგენების გამო საზოგადოების აღტაცებას საზღვარი არა ჰქონდა.
ამ წარმოდგენებს ყოველთვის მოსდევდა დაუსრულებელი ვახ¬შამი ამა თუ იმ ოჯახში ანუ რამდენიმე პატივცემულთაგან სას¬ტუმროში გაკეთებული. ხშირად ვახშამზე მჯდომთ თავზე დაგვა¬თენ¬¬დებოდა ხოლმე; მხოლოდ სადილად არსად არ დავდიოდით, რადგანაც ვფრთხილობდით, რომ საღამოზედ, წარმოდგენის დროს ძალიან მხიარულად არ ვყოფილიყავით სცენაზე.
ტფილისის გაზეთში გორელი კორესპონდენტები დიდს ქება-დიდებასა და აღტაცებას იწერებოდნენ დასისადმი. ჩვენ კერძოთ ვატყობინებდით თეატრის გულშემატკივრებს ჩვენს გამარჯვებას და საზოგადოების დიდს ყურადღებას ჩვენდამი. გორშივე ყოფნის დროს ბ-ნმა გიორგი თუმანიშვილმა მოგვაშველა დანარჩენი ტანი¬სამოსი, რომელიც მოგზაურობაში ასე თუ ისე საჭირო იყო. ეს ტანისამოსი და ბ. გიორგის წერილი გორში ამოგვიტანა ბ-ნმა ადამ ჩუბინაშვილმა, რომელიც შემდეგ მოგზაურობაში თან წამოგვყვა. ბატონი გიორგი მწერდა:
`ბატონო ავქსენტი! შინაურმა საქმეებმა და სხვა ათასმა ჭირმა არ მომცეს ნება, რომ წამოვსულიყავი გორს და ამიტომაც დანარჩენი თქვენი ბარგი გამოვატანე ბ. ადამს, რომელსაც გიგზავნი ამ წიგნთან ერთად. მიიღებთ აგრეთვე წიგნს, რომელშიაც ჩაწერილია თქვენგან წაღებული ნივთები და რომელსაც აკლია თქვენი ხელის მოწერა.
თუ მომიგონებთ მაგ ტკბილს მოგზაურობაში და მოინდომებთ ჩემთან წიგნის მოწერას, მომწერეთ შემდეგი ადრესით:   
D ჰტლფრწბ. “Nბაკბცცრ& Dტცნყბრფ” Uტჯჰუბ. Vბ[& Nევფყჯდე&
თქვენი პატივისმცემელი გიორგი თუმანიშვილი 24 ივნისს, 1879 წ.~  
ერთ კვირამდის დავრჩით გორში, რამდენიმე წარმოდგენა გავმართეთ, რომლითაც დიდათ ნასიამოვნები და კმაყოფილნი დავრ¬ჩით ჩვენცა და საზოგადოებაც. კვალად ჩავიბარგეთ, წამოვიკიდეთ ჩვენი გუდა-ნაბადი და გავსწიეთ რკინის გზის სადგურისკენ, თითქმის მთელი გორი გამოგყვა სადგურზე გასაცილებლად. შემდეგ მრავალის გამოსათხოვებელის სიტყვებისა, ჯან-საღათ და გამარჯვებით დაბ¬რუნების სურვილის გამოცხადებისა ჩვენს გამცილებელთაგან, ჩავს¬ხედით მატარებელში და გაუდექით გზას გულნაღვლიანნი ძვირფასის საზოგადოების დატოვების გამო. ჩვენზე არა ნაკლებ გულ-ნაკლულნი დავტოვეთ საზოგადოება, რომელიც ისე შეგვეჩვია და შეგვეთვისა, რომ ჩვენი მოშორება აღარ უნდოდათ.
მივქრით ათასფერად აჭრელებულ-აყვავებულს, სიცოცხლით სავსე მინდვრებზედ... ხაშურში და სურამშიაც ბევრი ნაცნობი დაგვხვდა და აღტაცებით გაგვაცილეს. სურამში ჩვენს მატარებლის წინ და უკან დაებღაუჭა ორი ორთქლ-მავალი და სტვენა-ხვნეშით შეუდგნენ აღმართს. კორტოხზედ ავდიოდით. ეს კი ჩვენთვის ახალი სანახავი იყო და ვაგონის ფანჯრებს მივაწყდით... რამდენიმე წუთის შემდეგ სურამს ისე დავსცქეროდით, როგორც მთაწმინდის გორიდან რომ გადმოხედო ტფილისს. რომ არ შეიძლება ამ დიდებული სანახაობის წარმოდგენა! ავდიოდით სულ მაღლა და მაღლა ატეხილ მწვანე ტყით შემოსილს მთაზედა და ძირს გადავცქეროდით ტყითვე დაფენილს ფერდოებს და სულ ძირს სურამულას ხეობას. სწორედ გულსატკენია, როგორ გაიმეტეს, რომ ეს გზა გააუქმეს და მეორე მხარეს ეს წყვდიადი გვირაბი გაიყვანეს! არა მგონია, ამისთანა დიდებულ სანახაობის მოტრფიალე ევროპიელთ ჩაედინათ ესეთი საქმე. ავცოცდით მთის წვერზედ ორთქლ-მავლის ბევრი ხვნეშა-კვნესით და დავეშვით იმერეთისკენ დაკლაკნულ გზით. უფრო უუდიდებულესი სურათი წარმოგვიდგა თვალწინ... ნელ-ნელა მივცოცავთ დაღმართზე; ორსავე მხრივ ამართული თვალუწვდენელი კლდეები და ალაგ-ალაგ ტყით შემოსილი მთაგორაკები. მვიდევთ წყლის ნაპირს ნელ-ნელა, ფრთხილად. მდინარე ყვირილა თანდათან იზრდება, მას ემატება ძირულაც. აი, მივედით ყვირილის სადგურზე. ეხლა-კი სულ დაბლობზე ვართ იმერეთში... აქედან რიონის სად¬გურამდე ძალიან ჩქარა დადიან მატარებლები, ერთი კი შევიქაქანეთ და გავფრინდით ქუთაისისკენ.
ქუთაისის სადგური ხალხით სავსე იყო: ბევრნი გამოსულიყვნენ ჩვენს დასახვედრათ. ყველაზე ადრე შევნიშნეთ არტისტი კ ო ტ ე  მ ე ს ხ ი. კოტე მესხი, რომელიც ყველაზე წინ სადგურის ბაქანზე ჭოტივით დარჭობილიყო და მოუთმენლად გველოდა. გაჩერდა მატარებელი და მისულთ და დამხვედრთა შორის ასტყდა მხიარული სალამი და ჟივილ-ხივილი. შემდეგ მისალმებისა და ერთმანეთის გაცნობისა, ჩავსხედით ეტლებში და გავემართეთ სასტუმროსაკენ. ჩვენ ჩამოვხდით, ქუთათურების რჩევით, სასტუმრო `ივერიაში~ ბულვარის პირდაპირ, ეხლანდელი ხარაზოვის თეატრის ახლო. მაშინ ხარაზოვის თეატრი არ იყო და წარმოდგენები ცირკის შენობაში უნდა გაგვემართა. ცირკის შენობა იყო ჩვენი სასტუმროს პირდაპირ, ერთის მხრით, და ეხლანდელი ხარაზოვის თეატრისა, მეორეს მხრით, შუაგულ მინდორზე, ახლო-მახლო რაღაც დანგრეული ქოხ-მახები იყო. ეხლა იქ ორ-სართულიანი სახლებია გადაჭიმული, სადაც, სხვათა შორის, მოთავსებულია საუკეთესო მაღაზიები. დავათ¬ვალიერეთ ცირკის შენობა; ეს იყო კარგა მოზრდილი ოთხკუთხი ხის სახლი, უჭერო და მხოლოდ თუნუქით გადაჭედილი. ადვილათ წარმოიდგენს მკითხველი, რომელსაც კი უნახავს ქუთაისი მკათათვის სიცხეებში, რა ყოფაში ვიქნებოდით ამ გახურებულ თუნუქის ქვეშ! მეტი გზა არა გვქონდა, ისევ ცირკი უნდა მოგვეწყო. შეუდექით სცენის და დეკორაციების შეკეთებას. ჩვენ იღბალზე მუქთა დეკორატორიც გამოგვიჩნდა. ეს იყო თვით არტისტი პატივცემული დ ა თ ი კ ო  მ ე ს ხ ი, ჩვენი ცნობილი არტისტების _ ეფემია და კოტე მესხების ძმა. ბ. დათიკომ ახალი შპალერი გააკრა კედლებზე და მშვენიერი სცენა მოგვიწყო. დეკორაციების გამოცვლა-დადგმასაც ის განაგებდა. ამასთანავე ჩვენს წარმოდგენებშიაც იღებდა მონაწილეობას საჭიროების დაგვარად. ამნაირად საკუთარი დეკორატორი _ არტისტიც მოგვემატა. საზოგადოდ განსვენებული სვიმონ მესხის შვილები _ ქალები თუ ვაჟები _ ყველანი მხურვალე მონაწილეობას იღებდნენ თეატრის საქმეში. ამავე მესხების და სხვა ყმაწვილთა თაოსნობით ჩვენ მოსვლამდისაც იმართებოდა წარმოდგენები, ორ კვირაში ერთხელ მაინც, მაგრამ... ჩვენი საზოგა¬დო ქართული სენი ვინ არ იცის? ერთის მხრით, ხელმოკლეობა და, მეორესი, ცუღლუტობა ყოველთვის აბრკოლებდნენ ამ დიდე¬ბული საქმის წინ მსვლელობას. ორი და სამი კაცი რას გააწყობდა იქ, სადაც ათი და ოცი უკუღმართი იყო?
დავიწყეთ წარმოდგენები, პირველად დავდგით, `პეპო~. პეპოს თამაშობდა მაჩაბელი, შუშანას _ გაბუნია, კეკეს _ კორინთელი, ზიმზოვს _ აბაშიძე, ეფემიას _ საფაროვი, გიქოს _ ყიფიანი და კაკულის _ ცაგარელი. განა არა, რომ მშვენიერი ანსაბლით ჩაივლიდა პიესა! მართლაც და ჩინებულად თამაშობდნენ ამ პიესას ზემოხ¬სენებული არტისტები. მიუხედავად ამ სიცხე-პაპანაქებისა, რომე¬ლ¬იც მკათათვეში იცის ქუთაისში, რის გამოც უმეტესი ნაწილი მცხოვრებლებისა ზაფხულობით გაიხიზნება ხოლმე ქუთაისის ახლო-მახლო სოფლებში მშვენიერ აგარაკებზე, მიუხედავათ ამისა ყოველთვის ძალზე გატენილი იყო ხოლმე ჩვენი თეატრი ხალხით.
`პეპო~-ს წარმოდგენის დროს ერთი სასაცილო ამბავი დაგვე¬მართა. პიესის იმ ალაგს ვთამაშობდით, სადაც კაკული აჩქარებს გიქოს: `ჩქარა წამოდი, პეპო დაიჭირეს!~ ჯერ ხომ კაცს გულს გაუწყალებს გიქოს ზლაზნა, ფათური და ბურნუთის კოლოფის ძებნა, ახლა წარმოიდგინეთ კოტე ყიფიანის თამაშობა ამ როლში, იმისი ჩმუჩვნა, ზოზინი და სიზანტე... მე მართლა გული მომივიდა. დავტაცე ამ მოხუცებულ გიქოს კისერში ხელი, ძუნძულით გამოვიგდე წინ, მაგრამ... დახედეთ ჩვენს ბედს: კარები ვეღარ ვიპოვეთ! ჩვენს ნაქებ დეკორატორს ერთნაირი შპალიერი გაეკრა კარზე და კედლებ¬ზე (წინად ეს ვერ შევნიშნეთ), კარები ვერ გავარჩიეთ და ჩემი გიქო გამოქანებული კურატივით თავით დაეტაკა კედლის ხარიხას... გავხიეთ შპალიერი (კედელი) და... ორივენი გავგორდით კულისებში! ამის გამო კარგა ლაზათიანად გამლანძღა თავგატეხილმა გიქომ, საზოგადოება კი განუწყვეტლივ ხარხარებდა და გვეძახდა.
3
 
ქუთაისში დავრჩით ერთი კვირა და დღე გამოშვებით ვმარ¬თავდით წარმოდგენებს, რომელსაც აუარებელი ხალხი ესწრებოდა; შემოსავალი ყოველთვის მშვენიერი გვქონდა ხოლმე, და ეხლა რომ დავფიქრდები, ვერ ამიხსნია, რას ვუშვრებოდით ამოდენა ფულს, რადგანაც სასტუმროს ქირის გარდა, არაფერი ხარჯი ჩვენ არა გვქონია! ქუთათურების წვეულობა-პატიჟს ბოლო არა ჰქონდა, და, აბა, ფული რაში უნდა დაგვეხარჯა?..
სამუდამო სცენის აღორძინებამ იმერეთში დიდი აღტაცება გამოიწვია საზოგადოთ. არა მარტო ინტელიგენცია დღესასწა¬ულობდა ამ საზოგადო საქმის დაწყებას, არამედ დაბალი წოდების პატიოსანი მშრომელი ხალხიც, რომელიც, რა დაინახავდა ქუჩაში მიმავალ არტისტს, აღტაცებით და `ვაშას~ ძახილით მიეგებებოდა და გააცილებდა. არა მარტო საზოგადო ნადიმები იმართებოდა, კერძო ოჯახებშიაც თითქმის ყოველ-დღე იწვევდნენ არტისტებს; მაგრამ ყველგან წასვლა როგორ შეგვეძლო, რადგანაც, ორი თვეც რომ დავრჩენილიყავით ქუთაისში, მაშინაც ვერ მოვასწრობდით ჩვენი ძვირფასი მასპინძლების სურვილის ასრულებას.
მახსოვს, რიონს გაღმა ბაღებში ყმაწვილმა ხალხმა _ ხელოსნებმა და ვაჭრებმა _ არა ერთი სადილი გაგვიმართეს, დაუვიწყარი სიამოვნებით გატარებული. მე ამ წვეულებას იმიტომ ვიგონებ, რომ მასში იხატებოდა აღტაცება, შეგნება და შეთვისება იმ საზოგადო საქმისა, რომლის მოხელენიც ჩვენ ვიყავით და რომელიც ხალხმა უცბად შეიგნო: თორემ ქეიფს და დროს გატარებას, მაინც და მაინც, არაფერი საპატიო მიზეზი არ ესაჭიროება.
არც ძვირფასმა ქუთათურმა ქალებმა დასტოვეს უყურადღებოდ ჩვენი დასი: სხვა და სხვა საჩუქრების გარდა, გამოგვიგონეს ახალი `ფორმა~ ტანთსაცმელისა, რომელიც პატივცემული ა ნ ნ ა  მ ე ს ხ ი ს (დღეს პეტრიაშვილის მეუღლე) თაოსნობითY ქუთათურმა ქალებმა შეგვიკერეს თავის ნარ-ნარის ხელებით ყველას _ ქალებს და კაცებს. ეს იყო ლურჯი ხალათები (ბლუზა), მატროსული ტანისამოსის მაგ¬ვარი, ფართო საყელოებით, თეთრი `კანტებით~ და გულზე ჩამწკრი¬ვებული ექვს-ექვსი ვერცხლის, ახალციხური ხელოვნების ბუშტიანი ღილებით, როდესაც ეს ტანსაცმელი ჩაგვაცვეს, იმათს და ჩვენს სიამოვნებას საზღვარი არა ჰქონდა. ეხლა კი ყველა გვიცნობდა, ვინც ვიყავით ამ ერთგვარ შეხამებულ ტანისამოსში. ამ ტანისამოსით შემოვიარეთ მთელი დასავლეთი საქართველო და ამითვე დავბრუნ¬დით ტფილისში.
ქუთაისშივე, წამოსვლის წინა დღეს, გადავიხადეთ ჩვენ, ამხანაგებმა, ჩვენი უუნიჭიერესი არტისტების ვ ა ს ო  ა ბ ა შ ი ძ ი ს და მ ა კ ო   ს ა ფ ა რ ო ვ ი ს ქორწილი. მივიწვიეთ რა ღრმად პატივცემული მოძღვარი მამა რ ა ჟ დ ე ნ   გ ი გ ა უ რ ი, გადავწერეთ ჯვარი ჩვენს მეფე-დედოფალს და სასტუმროში გავუმართეთ ამხანაგური, არა მდიდრული, მაგრამ ძალიან მხიარული სადილი, რომელზედაც რამდენიმე გარეშე პირიც გვყვანდა მოწვეული. მახსოვს, რომ და-ლოც¬ვის შემდეგ, მამა დეკანოზმა ძვირფასი ნივთი უბოძა საფაროვის ქალს. ამ ხანას დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენს მომავალ პრიმადონა _ პატარა ტ ა ს ი კ ო  ა ბ ა შ ი ძ ი ს ა თ ვ ი ს, რადგანაც ის და სამუდამო სცენა თითქმის ერთ დროს გაჩნდნენ ქვეყნად.
თუმცა ქუთათურებს თავი არ მოვაბეზრეთ ჩვენი ხანგრძლივი სტუმრობით (8-10 დღე), პირიქით გვთხოვდნენ, რომ ცოტა ხანს კიდევ დავრჩენილიყავით, მაგრამ ჩვენ გულწრფელი მადლობა მოვახსენეთ და კვალად ავიბარგენით, რადგან კარგი დიდი მანძილი გვქონდა გასავლელი ხმელით თუ ზღვით. წამოსვლის წინა დღეს ქუთაისის ინტელიგენციამ დიდებული ნადიმი გაგვიკეთა. ამ დღეს იოსელიანის ბაღში მოიყარეს თავი დიდებულსა და ათასფერად შემკულს სუფრაზედ მოცინარ-მომღიმარ ქალთა და კაცთა. ჩვენ ყველანი ერთად მივედით და ეს ძვირფასი საზოგადოება აღტაცებითა და სამხედრო მუსიკის დაკვრით დაგვხვდა კარებშივე. მიგვიწვიეს და გაიმართა ნადიმი ტკბილი, სასიამო, მხიარული და აღტაცებული. ასზე მეტი ქალი და კაცი ბრძანდებოდნენ ჩვენი მასპინძლები, და ეს დიდებული მეჯლისი განუწყვეტლივ მარტოოდენ ჩვენდამი მადლობის გამოხატვის და ჩვენი ნაკისრის საზოგადო საქმის სიდიადის გარკვევა-გამოთქმაში ატარებდა დროს. ითქვა ბევრი ღრმა და გულის აღმძვრელი სიტყვა. ყველა გამოსთქვამდა თავის აზრს გულწრფელად, სიყვარულით და სასოებით. რაღა თქმა უნდა, რომ ასეთი ძვირფასი მოწინავე ქართველები, როგორც თ. კ ი რ ი ლ ე  ლ ო რ თ ქ ი ფ ა ნ ი ძ ე, ბ-ნი მ ო ს ე  ქ ი ქ ო ძ ე, აწ განსვენებული ა ნ ტ ო ნ  ლ ო რ თ ქ ი ფ ა ნ ი ძ ე და სხვა მრავალნი, მამულიშვილურის გრძნობით გამსჭვალულნი, თავიანთი უებრო `სიტყვებით~ ღრმა შთაბეჭდილებას მოახდენდნენ ყველა იქ დამსწრეებზედ, განსაკუთ¬რებით ჩვენზედ _ სტუმრებზედ. ამ გვარად, ამ ტკბილმა და დაუს¬რულებელმა სასიამოვნო და დიდათ სამხიარულო სადილმა ღამის თორმეტ საათამდე გასტანა ამ მშვენივრად გაჩირაღდნებულსა და ამწვანებულს ბაღში. გამოვეთხოვეთ ძვირფას მასპინძლებს და მივაშურეთ ჩვენს სასტუმროს; თითქმის ყველა იქ დამსწრეთ მიგვა¬ცილეს ჩვენს ბინამდის.
გათენდა დილა და რკინის გზის სადგურზედ გამოვედით. აქ კვალად მოგვაგნეს ჩვენმა გამცილებლებმა და უკანასკნელს გამოთ¬ხოვებას დასასრული არა ჰქონდა. ბევრი ჩაგვიჯდა მატარებელში და რიონის სადგურამდის გამოგვაცილა. ბევრი იქ ეტლებითაც წამოგვეწია, რადგანაც მატარებლისთვის ვერ მოესწროთ. აქ ჩვენი უკანასკნელი გამოთხოვება იყო ქუთათურებთან და გაუდექით გზას ფოთისკენ. მაშინ ბათუმის გზა არ იყო. ფოთამდის დიდი მანძილი არ გვეჩვენა, რადგანაც მალე მივედით. აქაც მოგვეგება ყმაწვილ¬კაცობა, ჩამოვხდით `ალიანის სასტუმროში~ ბულვარის ბოლოზე, რიონის პირდაპირ, სადაც მაშინ გემები დგებოდა, რადგანაც ეხლანდელი ნავთსადგური ჯერ მზად არ იყო. ეხლა აღარც ის გემები არის, რომლებიც მაშინ იყვნენ. ეს იყო ჩვენ დროს სამი პატარა ორთქ-მავალი გემი, რომლებიც რიონში შემოდიოდნენ ზღვიდან სამი ვერსის მანძილზე. ესენი დადიოდნენ მარტო ბათუმსა და ფოთს შუა. იმათ ერქვათ `ბაბუშკა~, `დედუშკა~ და `რიონი~. ეხლა ყველა იმათ თქვენი ჭირი წაიღეს. დავბინავდით რიონის პირზედ სასტუმროში. გათენდა დილა და მივაწყდით რიონის ნაპირს, სადაც ბათუმიდან მოსულიყო ხალხით სავსე `ბაბუშკა~. რა ჯურის და ტომის ხალხს არ ნახავდით მაშინ ფოთში! ეხლაც ხომ ათასი გვარი ხალხი ირევა ფოთში, მაგრამ მაშინ მეტისმეტი რამ იყო: ფრანგები (იმათ მაშინ მშვენიერი სასტუმროცა ჰქონდათ თავიანთი _ `ჟაკოს~ სასტუმრო), ინგლისელები, ბერძნები, ოსმალები, არაბები, იტალი¬ელები და ვინ იცის კიდევ რამდენი ვინმე. ჩვენ იმათ გულმოდგინეთ ვშინჯავდით. ჩვენი ქალები ხომ განცვიფრებაში მოვიდნენ ზღვისა და გემების ნახვით. რიონი და ზღვა იმათ ჯერ არ ენახათ და გეოგ¬რაფიაზედაც მწყრალად ბრძანდებოდნენ. რიონი ზღვის შესართავში ხომ უზარმაზარია და მიმდინარეობა თითქმის არც კი ეტყობა; დაინახეს თუ არა რიონი ჩვენმა ქალებმა, საშინლად გაუკვირდათ _ რამოდენა ყოფილა შავი ზღვაო! ჩვენ ავუხსენით, რომ ეს შავი ზღვა კი არ არის, მდინარე რიონია, და აგერ იქ, შორს, ცა რომ გგონიათ, ზღვა ის არისო. ერთმა კიდევ აიჩემა და წამდაუწუმ ამას იძახდა: `ქა გენაცვალეთ, ეს რამოდენა მტკვარი ყოფილა აქაო~, _ ახა ღმერთო ჩემო!..
წარმოდგენებისათვის მოვამზადეთ ქალაქის სკოლის დარბაზი, რომელიც დაგვითმო მაშინდელმა სკოლის ზედამხედველმა პატივ¬ცემულმა გ ი ო რ გ ი  ღ ო ღ ო ბ ე რ ი ძ ე მ, ამ შენობაში დავიწყეთ წარმოდგენები; ხალხი იქაც ბუზივით დაგვეხვია. აქაც გამოგვიჩდნენ ძვირფასი პატრონები და გულშემატკივრები. ესენი ბძანდებოდნენ თავ. ჯ ა მ ბ ა კ უ რ  გ უ რ ი ე ლ ი თავის ძვირფასის მეუღლით _ კნეინა  ე ლ ე ო ნ ო რ ა თ ი, რომელნიც მაშინ ფოთში სცხოვრობდნენ და რომელნიც ჭეშმარიტ მშობლიურს თვალს არ გვაშორებდნენ, ვიდრე ჩვენ ფოთში ვიყავით. ამ ხანად იქ მარტო სამი წარმოდგენა გავმართეთ. აქაც იგივე სიამოვნება და დროს გატარება, ეტლებით სეირნობა ფოთის მშვენიერ ქუჩებზედ... რამდენჯერ გვინატრია: `აჰ, ნეტავი ეს მშვენიერი ქუჩები ტფილისსა ჰქონდეს~. მართლა და ფოთისთანა ფართო, სწორე და გრძელი ქუჩე¬ბი ბევრ მდიდარს და შემკულ ქალაქს ენატრება. ფოთის ტევრი ხომ (აი `პარკს~ რომ ეძახიან) ყოველი ქალაქისათვის საუნჯე და ძვირფასი განძია. აი, ამ ტევრში მწვანეზედ, დიდებული ხეების ჩრდილ ქვეშ, პალიასტომის ნაპირას, თავადმა ჯ ა მ ბ ა კ უ რ მ ა გაგვიმართა მართლა დიდებული ნადიმი გურულ გემოვნებაზედ _ სიმღერებით და ცეკვით, რომელსაც ასრულებდნენ თავადის თა-ნამხლებელნი _ გურულები. ამ დახვედრამ სულ მოგვაჯადოვა; სულ სხვა ხალხს ვხედავდით. თუმცა იმავე გულითად ქართველებს, ენაწყლიანს, მკვირცხლს, მოსწრებული სიტყვის პატრონს, მეტის-მეტად ზრდილობიანს და თავაზიანს, ეს იყო გურულები, რომელთა შორისაც დროს გატარებაში გამოუთქმელს სიამოვნებასა ვგრძნობ¬დით. საჭმელებიც კი სულ სხვანაირად გვეჩვენა, სულ სხვანაირად შეზავებული იყო; იგივ წვნიანი და შემწვრები, რომლებსაც ასე ხელოვნურად ამზადებენ იმერეთში, აქ სულ სხვა გემოსი გვეჩვენა (რასაკვირველია, სასიამოვნო). ეს ჩვენთვის პირველი და მასთან გაუგებარი გემოვნება, მგონია, ოსმალეთის მეზობლობას ნიშნავდა, მართლა და ბოლოს ქართველ-თათრების ოჯახებში იგივე საჭმელები ვნახეთ, რაც გურიაშია ხმარებული. ასე რომ, ეტყობათ, ბედშავ ქართველ თათრებს ოსმალებმა ქრისტიანობა კი მიატოვებინეს, მაგრამ საჭმელები მაინც გურული დარჩათ.
სადილის დასასრულს თავადმა უბძანა ბიჭებს ახალი სუფრა გაეშალათ რამდენიმე ნავით შეკრულს ტივზედ, რომელსაც გვერდებ¬ზედ ოთხი ნავი ება მარქაფათ პალეოსტომში. მიგვიწვიეს, პალე¬ოსტომი ტბა არის. როგორც გადმოცემა ამბობს, ვითომ ამ ალაგას ქალაქი ყოფილა, იგი შთანთქმულა და მისი ალაგი დაუჭერია შავი ზღვიდან შემოსულ წყალს. მივედით და... აქ კი ცოტა უკაცრაოდ, არამც თუ ჩვენ ქალებს, ჩვენც, `გეოგრაფიის მცოდნეთ~, ნამდვილად შავი ზღვა გვეგონა ეს `უძირო~ და `უნაპირო~ ტბა. ნაპირზედ კი მივედით, მაგრამ ტივზედ როგორღა გადავიდეთ, მარტო ერთი სქელი ფიცარია გადებული! გურულები კაჭკაჭივით გვერდ-გვერდ გახტებიან და გამოხტებიან ამ ფიცარზედ და თან გვეწვევიან: `მობძანდით, ბატონო, შენი ჭირიმე~.
_ ყმაწვილო, როგორ მოვბძანდე, რომ რაკი ფიცარზედ შევდგები, თვალები ამიჭრელდება და წყალში ჩავარდები?
_ უი, დედა! ღმერთო, მომკალ! მერე ვინ მიგაკარებს წყალს? მიბ¬ძანდი! _ გვტაცებდნენ ხელს და ფრენით გადაგვიყვანდნენ ტივზედ. თქვენი მტერი, რომ ჩვენ ბურძგლები აგვეშალა და სტოლს დავებღაუჭეთ, რომ არ გადავცვივნილიყავით ამ ვეშაპ ტბის უფსკრულ¬ში. მასპინძელმა ეს შეგვნიშნა, გაეცინა და მომღერლებს უბძანა გარს შემოგვრტყმოდენ. მოუსვეს ნიჩფები, და დაიძრა ჩვენი ტივი, საიდგანაც ჰაერში გაიზრიალა სევდიანმა და საყვედურით სავსე კრიალა სიმღერამ `ალი-ფაშამ გვიღალატა~, _ გავსწიეთ ტბის შუა გულისკენ. ტივს ორსავე მხარეს მოსდევდა ოთხი ნავი ორ-ორი მარჯვე გურულით თითოში... მაგრამ რა მარჯვე! რომელი გურული არ არის მარჯვე! გავიარეთ ორი ვერსი და გავჩერდით. ტბა ძალიან მშვიდი იყო, არა ღელავდა, თორემ ღელვის დროს ზღვაზედ დარბაისელი არ არის, და ჩვენს ნავებს, როგორც კაკლის ნაჭუჭებს, გააფრენდა ჰაერში. იმ ადგილს, სადაც ჩვენი ტივი გაჩერდა, წყლის სიღრმე იყო, როგორც გვითხრეს, ორმოც საჟენა¬მდის. გაჩაღდა ახალი სუფრა, ხელახლად გამხიარულდა ყველა და შორს გაისმა ტურფა მედიდური გურული სიმღერა. კარგათ მახსოვს, რომ მე და ერთმა გურულმა აზნაურიშვილმა, რომელიც თავადს ახლდა, დავიწყეთ კერძო საუბარი. მე გამოვკითხე, რა თევზი იცის ამ წყალში, ან თუ ბევრს იჭერენ და სხვანი. იმან მიპასუხა, რომ ყოველნაირი თევზი იცისო, და ზოგი იმისთანა უბედური, უშველე¬ბელი თევზი, რომ კამბეჩებს იტაცებსო. ამის გაგონებაზედ მე, ცოტა არ იყოს, ეჭვის თვალით შევხედე. გურული უცბად მიმიხვდა და ჩვეულებრივ გადაკვრით მითხრა: `შე დალოცვილო, მე ხომ წასული საუკუნის ამბავს არ გიამბობ, რასაც მოგახსენებთ, ეხლახან, ჩვენს დროში მოხდაო~. მე რა ნება მქონდა, რომ არ დამეჯერებინა და გულმოდგინეთ დაუგდე ყური.
_ მწყემსები მორეკავენ ხოლმე მინდვრიდან კამბეჩებს და ჩაჰყრიან წყალში საბანებლად იქვე ნაპირას, ჩვენ რომ წამოვედით. ამ წინაზედ მოერეკათ კამბეჩები და ჩაეყარათ წყალში. თითონ ბიჭები ტყეში შესულიყვნენ მოსასვენებლად. ამ დროს მოესმათ მათ საზარელი ბღუილი კამბეჩისა, მწყემსებმა ძალიან კარგათ იციან პირუტყვების ენა და ამიტომ თავზარ დაცემული ყველა ზეზე წამოცვივდა და მიაშურეს ტბას. უცბად შენიშნეს კამბეჩი, რომელიც წასულიყო შუა გულისკენ, მოშორებოდა ამხანაგებს. შენიშნეს, რომ ეს კამბეჩი ამოჰყოფს თავს წყლიდან, საზარლად შეღრიალებს, რაც ძალი და ღონე აქვს, წყალს ებრძვის, მოცურავს, მაგრამ თითქო უკანა ფეხზედ ვიღაც ებღაუჭება და უკან ეწევა, ისევ ჩაჰყოფს წყალში თავს. ბიჭებმა რა დაინახეს, მაშინვე მიხვდნენ, რაც ამბავი არისო (წინაც ყოფილა ასეთი შემთხვევები) და მისცვივდნენ იქვე ნაპირზედ მიბმულს მეთევზეების ნავებს. აი ეს ჩვენი ნავები სულ მუდამ წყალში უბიათ თავის ბაზრებით (თოკებით). ათი თუ რვა მარჯვე ბიჭი ჩაცვივდნენ ორს ნავში და მიაშურეს კამბეჩისაკენ. იმ საბრალომ ხალხი რომ დაინახა, უარესი ღრიალი მორთო. მიუახ¬ლოვდნენ თუ არა, რქებზედ გადააგდეს თოკი და მსწრაფლად მოუსვეს ნაპირისაკენ. რა ძალა უნდა ჰქონოდეს იმ წყეულს თევზს: რვა თუ ათი ვაჟკაცი და თითონ კამბეჩი აქეთ ეწევიან, ის წყეული კი მარტო იქით. როგორც იყო, მოვიდნენ ნაპირზედ, ასე რომ კამბეჩმა წინა ფეხები კიდეც დააბიჯა მიწაზედ, თევზი კიდევ თავს არ ანებებდა. უცბად ბიჭებმა დაინახეს საშინელი თავი ღლავისა (ლოქოსი), რომელსაც პირში ედვა მთლად კამბეჩის უკანა ფეხი. ერთმა მწყემსმა ნიჩაბიც ესროლა თურმე თავში: მხოლოდ მაშინ ამ ხმაურობაზედ მიატოვა კამბეჩი და შეცურდა წყალში. საბრალო კამბეჩს ისე ჰქონდა დაღრღნილი და გადატყავებული ფეხი, როგორც გინახავთ მგლი¬საგან დაგლეჯილი საქონელი.
ეს არაკი ბევრს გაუზიარე იმ მხარეში, მაგრამ არავის არ გაუკ¬ვირდა, ბევრი მარწმუნებდა კიდეც ამ ამბის სიმართლეში. სოხუმშიაც მოხდა თურმე ამისთანა შემთხვევა მდ. ინგურზე, ზღვის შესართავ¬თან. იქ კი თურმე ვერ გადაარჩინეს საბრალო კამბეჩი, რადგანაც თევზმა ზღვაში შეიტაცა. აი, თურმე ამისთანა მტაცებელი ლოქოები ბუდობენ პალიასტომში.
საღამოს ჟამმაც მოატანა და ჩვენი მოძრავი მხიარული სუფრაც დაიძრა ნაპირისაკენ კვლავ სიმღერით, აღტაცებულის ყიჟინით და დამბაჩემის სროლით. ჩვენს აღტაცებას, ამ ჩვენთვის არა ჩვეულებ¬რივი დროს გატარების გამო, საზღვარი არა ჰქონდა. რა იყო მიზეზი საზოგადოების ასე გატაცებისა და დახვედრისა? რითი ვიყავით პირადათ ჩვენ გამოჩენილნი, რომ ამდენი პატივის ცემის ღირსი შევიქენით? ვის რა ღვაწლი მიგვიძღოდა საზოგადოების წინაშე? არაფრისაგან არაფერი. ეს იყო მხოლოდ ქართული გულის ძგერა, მისი უტყუარი და ღრმა გრძნობათა გამოთქმა იმ დიადი საზოგადო საქმის დაწყების გამო, რომლის წინ წაყვანაც ჩვენა გვქონდა ნაკისრი, როგორც წინადაც მოგახსენეთ. არა ნაკლებ ნადიმი გაგვიმართა პატივცემულმა  ი ვ ა ნ ე  ჯ ა ლ ა ლ ო ვ მ ა,  რომელიც მაშინ თვალსაჩენი იჯარადარი იყო და შემდეგ ქალაქის თავის თანაშემწე. ეს უცხო ტომის კაცი ქართველებზედ არა ნაკლებ თანაგვიგრძნობდა ჩვენს საქმეში.
ფოთიდან გასვლის ორი დღის წინად ბათუმში გავისტუმრეთ ჩვენი ადმინისტრატორი ჩუბინაშვილი და, კარგათ არ მახსოვს, მგონია, კოტე ყიფიანი მთელი ჩვენის ბარგით სცენის მოსაწყობად. ამავე დღეებში მოგვშორდა ვასო აბაშიძე, რომელსაც ტფილისიდან დეპეშა მოუვიდა მამის მძიმე ავადმყოფობის გამო. ცხადია, რომ ვასო ჩვენი პატარა წრისათვის დიდი დანაკლისი იქნებოდა. იმისი როლების მოთამაშე ეხლაც არავინ არის და მაშინ ხომ ვინ გვეყოლებოდა? ზოგიერთ აბაშიძის როლს, მაგ. ზიმზიმოვს, შემდეგ მოგზაურობაში  გ ი გ ო   ყ ი ფ შ ი ძ ე  თამაშობდა. საზოგადოდ კი ყიფშიძეს თანამდებობა სუფლიორობა იყო, რაშიაც დიდი უნარი გამოიჩინა. მხოლოდ არტისტებს ესმით, რა მნიშვნელობა აქვს კარგს სუფლიორს თეატრში.
დამავიწყდა, თავის დროზე მეთქვა, რომ ქუთაისიდან წამოგვყვა კოტე მესხი, რომელიც ძალიან გამოგვადგა მოგზაურობაში, მეტადრე მაშინ, როდესაც ვასო აბაშიძე დაგვაკლდა. ბათუმიდან გვაცნობეს, რომ სცენა მზად არის და გველიან. გამოვეთხოვეთ ყველას, სასტუმროში გავუსწორდით და მოვემზადეთ სამგზავროთ, მაგრამ ეხლა სულ სხვანაირი მგზავრობა მოგველოდა _ ზღვით. გულის ფანცქალით ვუახლოვდებოდით გემს. ესეთი მგზავრობა, ერთიორის გარდა, არავის არ გამოეცადნა, მეტადრე ქალებს და ყველა შიშით ელოდა გაგონილ ზღვის ავადმყოფობას.  
4
დილით ათ საათზე აბარგებულები, მივედით პატარა ნავთსად¬გურთან, სადაც გაკრიალებული კოხტა ორთქმავალი _ გემი `ბაბუშკა~ იდგა და ოშხივარი ასდიოდა, რადგანაც წასასვლელად ემზადებოდა. ავიღეთ ბილეთები და ავედით გემზე. ჩვენ იმისთანა ბილეთები ავიღეთ, რომლებშიაც საჭმლის ფულსაც ანგარიშობენ. დავუწყეთ გემს შინჯვა-თვალიერება; გემის უფროსი დიდის ზრდი-ლობით გაგვიძღვა წინ და ყველაფერი დაწვრილებით გვაჩვენა და აგვიხსნა. მშვენივრად მორთული პატარა ოთახი (კაიუტი), სასადილო ოთახი, ქალების და კაცების ცალკე განყოფილებანი, მანქანები, რომელიც გემს ამოძრავებს და სხ.; ჩვენ აღტაცებაში მოვედით ამ წესრიგის და საოცარი სისუფთავის გამო. ამაზე უმშვენიერესი აღარა გვეგონა-რა; მაგრამ შემდეგ, როდესაც ვნახეთ დიდი გემები რუსული, ფრანგული და ინგლისური, ეს უზარმაზარი ქარვასლები სამ-სამი სართულით, მაშინ კი სულ დაგვავიწყდა ჩვენი განსვენებული `ბაბუშკა~.
ეს ბორბლიანი გემი იყო. ქალაქში წისქვილებს დიდი ბორბლები რომ აქვს, ორი იმისთანა ბორბალი ჰქონდა `ბაბუშკას~ აქეთ-იქით შუა გულზედ. ამ ბორბლებს მანქანა ამოძრავებდა და პატარა გემი სწრაფად გარბოდა ზღვაში. ეხლა ბორბლიანი გემები სულ აღარ არის ხმარებაში და ან თუ არის, ისიც ნავთსადგურებში სამუშაოდ. ეხლა დიდებული `ჭახრაკიანი~ გემებია და საოცრად მსწრაფლ¬მავალნი.
მესამედ დაიჭყივლა მანქანამ და უცბად გადატრიალდნენ ბორბლები, წყალი ადუღდა, აქაფდა, და ნელ-ნელა მოვშორდით ნაპირს. ამ პირველ დაძვრაზე ისეთი რაღაც ვიგრძენით, თითქოს გული გვეფერებაო. ბევრი მაშინ სიამოვნებით გადმოხტებოდა ნაპირზე, მაგრამ ეხლა ვიღა გაგვიშვებდა. შედრკნენ ჩვენი ქალებიც და მოაყოლეს, რაც-კი ლოცვები იცოდნენ. მთელ გემზე საზოგადო გულმხურვალე ლოცვა და ღვთისადმი ღაღადი მოისმა. მალე რიონმა ზღვას ჩააბარა ჩვენი პატარა გემი. ეს კი სულ სხვა სანახავი იყო: დაუსრულებელი წყლის სივრცე და შორს, სადღაც ცის დასავალში წყალი და ცა შეერთებული. მარცხნივ კიდევ ვარჩევდით წყლის ნაპირს, მაგრამ ეს უფრო მოშავო ღრუბლებს გვანდა, ვიდრე ხმელეთს. ამ გვარად ზევით ცას შევსცქეროდით და ფეხ-ქვეშ წყალსა. მშვენიერი დარი დაგვიდგა, და კაი დარში ზღვაში მოგზაურობაზე უსიამესი არაფერი არ არის. მივსრიალებდით დინჯათ, შეურყევლად ამ კამკამ ლურჯ წყალში. თვალი შეეჩვია წყალს, გულს კაეშანი გადაეყარა და თანდათან თავისუფლად სუნთქვა დავიწყეთ... ენაც ამოვიდგით და კვალად ავტეხეთ ჟივილ-ხივილი და ტკბილი საუბარი. ავედით მაღლა, უფროსის ბინაზე, და იქიდან გადავყურებდით, როგორ ხტუნაობით და ყირა-ყირა გადასვლით მოსდევდნენ ჩვენს გემს ზღვის ღორები (დელფინები). კაი დარში მთელი ჯოგები ირევა ამ ღორებისა; ამოხტებიან წყლიდან, გადაკოტრიალდებიან ჰაერში და კვალად ჩაცვივიან წყალში. ჩვენ ძალიან ვმხიარულებდით ამ თამაშით, ხან პურის ნატეხებს ვესროდით გემიდან, ხან პაპიროსის კოლოფებს და ხან რას. ბავშვებივით გვიხაროდა და ვხარხარებდით.    
დანიშნულ დროს მიგვიწვიეს ჯერ საუზმეზე და მერე სადილზე. ჩვენ გაგვაოცა საჭმელების სიუხვემ: საუზმეთ ოთხი-ხუთი თავი საჭმელი და სადილად რვა თავი. სასმელები როგორიც და რამდენიც გვნებავდა: ღვინო, ლუდი, არაყი, კონიაკი, ყავა... ფოთიდან ბათუ¬მამდის სულ ჭამაში ვიყავით, მაგრამ რა საჭმელები და როგორ მომზადებული, მეტადრე ათასგვარი თევზეულობა! გემის უფროსი ჩვენთან სადილობდა, გვთავაზობდა და თან შეგვნიშნავდა, რომ ძალიან კარგია, ვისაც ზღვაში ჭამის მადა კარგი აქვსო. სასმელები ხომ რა სათქმელია; რომ იტყვიან, ოხრად იყო, მაშინ იმისთანა დრო იყო, რომ საზღვარგარეთური სასმელები ჩალის ფასად ღირდა: პირველი ხარისხის კონიაკი, ეხლა თორმეტი მანეთი ღირს, მაშინ 1 მ. და 50 კაპ. ღირდა. საუკეთესო შამპანიური 2 მ. და 50 კაპ. არ ასცილდებოდა.  
მიუახლოვდით ბათუმს, გავუარეთ თამარის ციხეს და ნეტარებით დავუწყეთ ცქერა. გულის წარმტაცია ბათუმის ეს მიდამოები თავისი ბუნებრივი სიდიადით: შევედით ნავთ-სადგურში და ჩვენ გემს ჭიანჭველებივით შემოეხვია პატარა ნავები (ფელიუგები), თავის მარჯვე პატარა თათრის და არაბის ბიჭებით. ეს პატარა ნავები ისე მარდათ დაძვრებოდნენ გემებ შუა და ჭყუმპალაობდნენ წყალში, როგორც იხვები. კანკალით ჩამოვედით გემის საქანაო კიბეზე, ჩამოგ¬ვიზიდეს ბარგი და ჩაუსხედით პატარა თათრებს ნავებში, რომ¬ლებმაც უცბად მოგვიტაცეს და ნაპირზე გამოგვიყვანეს. აქ აუარე¬ბელი ხალხი დაგვხვდა საზოგადოთ და კერძოთ ჩვენი მომლოდინენი. ბათუმი ახალი აღებული იყო, მინგრეული-მონგრეული სახლის კედლები ჯერ კიდევ თოფისა და ყუმბარის ტყვიით მოჭედილები და დახვრეტილები. მაშინდელი ბათუმი ეხლანდელ ჩვენ ქალაქის აბანოების უბანს და აშპაშხანას მოგაგონებდათ თავის რამდენიმე მინარეთით, თუმცა, რამდენიმე ევროპიული სასტუმროც მოიპო¬ვებოდა რიგიანად მოწყობილი, მეტადრე ფრანგული სასტუმრო `ფრანცია~. მაგრამ სიცოცხლით კი სდუღდა, ეს ნაოსმალეთარი ქალა¬ქი: ვაჭრობა გაცხარებული იყო, ყავახანები და ლუდხანები ხალხით სავსე, მოძრაობა დიდი, გახურებული მუშაობა ახალ შენო¬ბებზე, ნავთსადგური რუსის და უცხოელ გემებით მთლად გაჭე¬დილი... შორით _ ზღვა მოფენილი მომავალი და მიმავალი თეთრი იალქნიანი გემებით და ბარკასებით (დიდი ნავებია საქონლის საზიდავი), და ყველა ეს ამ ანკარა ზღვაში მიცურ-მოცურავენ, როგორც თეთრი გედები. თვალს ვერ მოაშორებდა კაცი ამ სანა-ხაობას. გასართობი, ღვთის წყალობა გაქვთ, ბევრი რამ იყო, მაგრამ ჩვენ ჯერ საქმეზე უნდა გვეფიქრა. ჩამოვხტით ზღვის პირას ერთ სასტუმროში, დამოჟნის პირდაპირ; ამ სასტუმროს, მგონია, `როსია~ ერქვა და ერთ დიდს ორ სართულიან აზიურ სახლში მიწურის ბანით იყო მოთავსებული. ეხლა იქ უპირველესი ევროპიული სახლებია გადაჭიმული. საზოგადოთ მაშინდელი ბათუმი ისევე ჰგავს ახლანდელს, როგორც მცხეთა თბილისს. ყველას კარგათ მოგეხ¬სენებათ, რომ ბათუმი ასე აშენდა და გაიზარდა მისი ძვირფასი მდებარეობის და დიდებული ბუნებრივი ნავთ-სადგურის წყალობით. მალე, მისვლისთანავე, ჩვენთან მოიყარა თავი ქართველმა საზოგადო¬ებამ. ესენი ბძანდებოდნენ რამდენიმე ქართველი მოსახლე ოჯახობა, სხვა და სხვა სამსახურის მოხელენი და ქართველი აფიცრობა. იმ ჟამად ბათუმში რამდენიმე ქართველიც ვაჭრობდა. ქართველ ოჯა-ხებში მაშინ ბათუმში მეთაურობდა პატივცემული   დ უ რ მ ი შ ხ ა ნ  ჟ უ რ უ ლ ი ს  ოჯახი; ბ. დურმიშხანი ბათუმის პოლიციის უფროსი ბძანდებოდა და, მაშასადამე, ადმინისტრაციის წარმომადგენელთა შორის გავლენიანი პირი იყო, ბათუმში ეს პატიოსანი ოჯახი აღმოგვიჩნდა მუქთა სასტუმროდ: სადილ-ვახშამი ამ ოჯახში ჩვენთვის ყოველთვის მზად იყო, და რაც შეეხებოდა ჩვენი სცენის საჭიროებას, დარბაისელი  ქ ე თ ე ვ ა ნ  ჟ უ რ უ ლ ი ს ა  არაფერს არ ჰზო-გავ¬და დასახმარებლად. ჩვენი საქმე გაჩარხული იყო: წარმოდგენისათვის ზალაც მოვაწყეთ, ბილეთებს იტაცებდნენ, ქართველი საზოგადოების გარდა, უცხოელებიც, მეტადრე ქართველი მაჰმადიანებიც ბევრი დადიოდა, მხოლოდ... დახე კიდევ ჩვენ უშნოობას და მოუფიქ¬რებლობას: ბათუმში სტამბა არ იყო (ან რისთვის იქნებოდა), და ჩვენ კი დაგვავიწყდა ქუთაისიდან დაბეჭდილი აფიშები წაგვეღო. არავის არ მოაგონდა, ვერავინ ვერ მოვისაზრეთ, რომ ბათუმში, ახლად აღებულ ოსმალოს ქალაქში, ასე მალე ქართულ-რუსული სტამბა არ იქნებოდა! ხელთნაწერი აფიშები რამდენი უნდა დაგვემ¬ზადებინა, რომ მთელ ქალაქს გასწვდომოდა და ან რა თვალსაჩინო იქნებოდა ხელთ-ნაწერი აფიშა? შემდეგ ურთი-ერთ შორის თათ¬ბირისა, შემდეგი გამოვიგონეთ: ბათუმში დღესაც, ზაფხულობით, ქუჩა-ქუჩა დააქვთ ხოლმე ცივი წყაროს წყალი კოკებით ხის ფოთლებში გახვეული, ამას ეძახიან სოუხ-სუს. წყლის დამტარებელი დადის და ჰყვირის `სოუხ-სუ!~ დავწერეთ რამდენიმე აფიშა სხვილის ხელით და ამ წყლის დამტარებლებს ზურგზე დავაკარით და თანაც დავარიგეთ, რაც უნდა ეყვირათ ქუჩაში. დადიოდნენ ეს ქართველი თათრები და დაზეპირებულ სიტყვებს გაჰკიოდნენ: `დღეს თრიათში ქააართულიი თრიათრიაააა. თამაშობენ: საფაროვი, გაბუუუნია, ყიფიააანი~ და სხვა ამ გვარად. ხშირად ჩვენი ქალები ჩემზე ადრე რად ამბობსო, ჩამოუცვიოდნენ ამ საბრალოებს სასტუმროდან ქუჩაში, შეაჩერებდნენ და ეუბნებოდნენ: წინად გაბუნია ან საფაროვი სთქვიო და აი შენი გასამჯელო ერთი აბაზიო... ჩვენ, კაცები, ვსწყდებოდით სიცილით თათრებისაგან ჩვენი არტისტი ქალების დამახინჯებული გვარების ყვირილზედ; მით უმეტეს, თეატრში ჭედვა არ იყო. ბათუმში სამი წარმოდგენა გავმართეთ; სამჯერვე თეატრი სამსე იყო ხალხით. საჩუქრები ბევრი მოსდიოდათ ჩვენ არტისტ ქალებს; გაბუნიას ქალს დღესაცა აქვს მაშინდელი რამდენიმე ძვირფასი საჩუქარი.
პროვინციაში ხშირად გვშველოდნენ ხოლმე სცენის მოყვარუ¬ლნი. რომ დაგვჭირდებოდა, მეტი რა ჩარა გვქონდა, მოვიწვევდით ხოლმე ამა თუ იმ კაცსა ან ქალსა, რომლებიც დიდის სიამოვნებით გვეხმარებოდნენ. ბათუმშიაც დაგვჭირდა პატარა ქალის როლის მოთამაშე. ბევრი არ გვიფიქრია და უცბათ გამოვსძებნეთ... დღევან¬დელი ჩვენი პატივცემული ცენზორი  გ ი ო რ გ ი  ჟ უ რ უ ლ ი, პირველი კლასის კადეტი, რომელიც გამოვიყვანეთ პატარა გოგოს როლში, მოკლე და არშიებით მორთულ ქალის ტანისამოსით. ქალში ვერ გამოარჩევდა კაცი, ისე უხდებოდა ეს დედათა სამოსელი და მშვენივრადაც შეასრულა თავისი როლი. ერთი მოხერხებული ეშმა¬კობაც ჩაიდინა ამ ყმაწვილმა გიორგი ჟურულმა. იგი დიდი მოტრ¬ფიალე იყო (მგონია, დღესაც ისევე მოტრფიალეა) თეატრისა და თაყვანის მცემელი არტისტებისა. ნახა, რომ საზოგადოება საჩუქრებს აძლევს წარჩინებულ არტისტებს, თითონაც მოუნდომია საჩუქარი მიართვას გაბუნიას ქალს. წასულა საქალაქო ბაღში და მებაღისათვის უთქვამს: `მამამ _ კარგი თაიგული გამიკეთე და გამომიგზავნეო~. აბა, მებაღეც როგორ არ გაუკეთებდა, რა დაინახა პოლიციის უფ¬როსის შვილი! გაუკეთა მშვენიერი თაიგული და მიართვა. გიორგიმ გამოართვა თაიგული და დაფიქრდა: `ამას ხომ `ლენტი~ უნდაო~. წავიდა მაღაზიაში, აარჩია საუკეთესო ლენტი, 20-25 მანეთი დაუფა¬სეს. ვინ მისცა პირველი კლასის შეგირდს ეს ფული! დედმამას ვერა სთხოვს ამ ფულს და, მაშ, რა ქნას, ხომ გაუცრუვდა `კავალ¬რობა~! როგორ მიართვას ცარიელი თაიგული ულენტოდ?! იფიქრა, იფიქრა და მოვიდა ჩვენთან სასტუმროში, გაბუნიას ქალთან: `ნატო, დედამა _ დღეს ქართულ წარმოდგენაზე უნდა მოვიდე ნამდვილი ქართული ტანისამოსითაო და რომელი საუკეთესო სარტყელიცა გქონდეს, გამომიგზავნეო~.
_ გულის პირი ხომ არ უნდა? _ ჰკითხა გაბუნიას ქალმა.
_ არა, გულის პირი აქვს, მარტო სარტყელი უნდა, _ მიუგო იმან. ადგა და რომელიც საუკეთესო სარტყელი ჰქონდა, გაუგზავნა. დაიწყო წარმოდგენა, საჩუქრები ბევრი მიიღეს არტისტებმა და, სხვათა შორის, გაბუნიას ქალს მიართვეს მშვენიერი თაიგული ძვირფასი `ლენტით~ გადახვეული. გათავდა წარმოდგენა, გაბუნიას ქალმა გაფაციცებით დაუწყო შინჯვა ძვირფას საჩუქრებს, განსა¬კუთრებით თაიგულის სარტყელს და... პირს კატა ეცა: თავისი საკუთარი სარტყელი იყო. ამ გვარად ითვალთმაქცა პატარა გიორგიმ და საზოგადოებას დაანახვა, რომ ძვირფასი საჩუქარი მიართვა არტისტ ქალს.
მაშინდელი ჩვენი დროს გატარება ბათუმში სწორედ დაუვი¬-წ¬ყარია. ქართველი აფიცრობა ყოველ დღე კავალკადას გვიმართავდა; გამოგვიგზავნიდნენ საუკეთესო ცხენებს, შევსხდებოდით ქალი და კაცი და გავსწევდით თამარის ციხისკენ და `გოროდოკში~, სადაც ყოველთვის მშვენიერი საუზმე გველოდა. `გოროდოკი~ რუსების ახალშენი იყო და მაშინ იქ სულ რუსები ცხოვრობდნენ. იმ დროს გაცხარებული მუშაობა იყო ბათუმის ახლო-მახლო მთებზედ, სადაც საარტილერიო სიმაგრეებს აშენებდნენ. სწორედ საგულისხმო იყო ამ ხელოვნური სიმაგრეების დათვალიერება, რომელთაც ესეთი დიდი მნიშვნელობა აქვთ ომის დროს.
გავიცანით აგრეთვე და დაუახლოვდით ქართველ ბეგებს, რომელთაც ძალიან მოვსწონდით და სიამაყით მოგვითხრობდნენ თავის შთამომავლობის და მამა-პაპის გათათრების ამბავს. ხშირად მიგვიწვევდნენ ყავაზედ (მაშინ იშვიათად თუ ვინმე სვამდა მაგარ სასმელებს; ეხლა კი იშვიათი თათარი არა სვამს), მოგვისხდებოდნენ გვერდით და დაგვიწყობდნენ ჩვენი ქვეყნის ბედ-იღბალზედ ლაპა¬რაკს: გამოგვკითხავდნენ ჩვენი ცხოვრების ავ-კარგს, სწავლა-მეცნიერების გავრცელებას საქართველოში, ეკონომიურ მდგომარე¬ობას, პოლიტიკურ განწყობას და სხ. ლაპარაკობდნენ ძველი ქართულის ენით დინჯათ, კილო კი გურული ჰქონდათ; ლაპარაკი _ ზრდილობიანი და თავაზიანი. ერთი დარბაისელი ბეგი იყო, გვარი არ მახსოვს, ხიმშიაშვილი, თავდგირიძე თუ აბაშიძე. იმან გვითხრა ერთხელ: `ყმაწვილებო, ძალიან მიხარიან, რომ კარგ ქართველებს გიყურებთ, მაგონდება ჩვენი წინაპრები, ჩვენი ერთი რჯული, მაგრამ ეს კი ძალიან არ მომწონს, რომ თავზედ ქუდის მაგივრად ღორის ტუჩი გადევთო!~ ჩვენ საზაფხულო `კარტუზები~ გვეხურა. `თქვენი ღვთის გულისათვის, _ განაგრძო იმან, _ გადაყარეთ ეგ ღორის ტუჩები და მე უკეთეს ქუდებს დაგხურავთო~. ყველას დაგვხურა ძვირფასი წითელი ფესები. ამ ფესებს ჰქვიან `სულთანის ფესა~, რადგანაც უბრალო მამაკვდავისათვის ძალიან ძვირია ეს ფესა (8-9 მანეთი) და მხოლოდ წარჩინებული პირები და გვარიშვილები ხმარობენ. ჩვენ, რასაკვირველია, ხათრი არ გაუტეხეთ და ჩვენი თეთრი ქუდები იმისივე თვალწინ ზღვაში ვისროლეთ. ბეგის სიამოვნებას საზღვარი არა ჰქონდა. დავიხურეთ წითელი ფესები ქუთაისში შეკერილ ხალათებზედ და ამ მორთულობით რაღაც უცნაური კუნძულის მაცხოვრებლებს წარმოვადგენდით.
ღამე კიდევ თავისებური დროს გატარება გვქონდა. ჩავსხდე¬ბოდით რამდენიმე ნავში ჩვენი დასი მთლად და რამდენიმე თავმოყ¬რილი ყმაწვილი კაცი, ერთ ნავს ხორაგით და სასმელებით აავსებდნენ და გავიდოდით ზღვაში 2-3 ვერსის მანძილზედ ლხინით, ქეიფით და სიმღერებით. სწორედ აუწერელია ეს სიამოვნება ამ კაშკაშა მთვარიან ღამეში, მოკრიალებულ-მოწმენდილ და სხივოსანი ვარ¬სკვ-ლავებით მოჭედილ ცის ქვეშ ზღვაში. ოჯახურ დროს გატარებასაც არ ვიყავით მოკლებულნი, როგორც ზევით მოგახსენებთ, ბ. დურმიშხან ჟურულის ოჯახი ხომ იყო და იყო ჩვენთვის მუქთი სასტუმრო, არც სხვა ოჯახებმა დაგვტოვეს უყურადღებოდ. ამ ოჯახებში პირველი ადგილი ეჭირა დიდათ პატივცემულ  პ ო ლ კ ო ვ ნ ი კ   ბ ე რ ს ი ს  ო ჯ ა ხ ს.  პოლკოვნიკი ბერსი იყო ქალაქის უფროსი (Uჰფლჯყფხფკმყბრ), ცოლად ჰყვანდა სიმშვენიერით განთქმული აწ განსვენებული ტურფა  ფ ა ტ ი,  გურული ერისთავის ასული. ბ. ბერსი, საზოგადოდ დიდის ყურადღებით იყო ჩვენთან, როგორც ადმინისტრაციის წარმომადგენელი. ყოველ ჩვენს თხოვნას ამ მხრივ დაუყონებლივ შეასრულებდა ხოლმე. ეს პატიოსანი სახლობა ყველა ჩვენს წარ¬მოდგენას ესწრობოდა და ორჯელ დიდი ნადიმიც გადაგვიხადეს. თითონ ბერსი და მისი ნარნარა მეუღლე სათითაოდ ჩამოგვივლიდნენ და მოწიწებით გვთხოვდნენ დიდს და პატარას პატივი გვეცა და სანადიმოდ მივსულიყავით იმათთან. თქმა მეტი იქნება, როგორც ისინი ჩვენ დაგვხვდებოდნენ და გაგვიმასპინძლდებოდნენ ხოლმე.  
ასე და ამ გვარად მოვიარეთ ბათუმი; ყველგან გულითადი დახვედრა, ყველგან გულწრფელი სიმპატია; თეატრი მუდამ სავსე და აღტაცებული სიამოვნება საზოგადოებისა. დროც მოგვივიდა დაბრუნებისა. ჯერ ერთი, რომ ორიოდე დაბა კიდევ დაგვრჩა სანახავი, და მეორეც, ადრე უნდა დავბრუნებულიყავით ქალაქში, დავბინავე¬ბულიყავით, დავლაგებულიყავით და დროზე გაგვეხსნა სამუდამო სცენა, ე. ი. მოგვეწყო სეზონი ენკენისთვიდან.
ერთ დილას ჩავიბარგეთ და გამოველით ნავთ-სადგურზე. გამომცილებელი აუარებელი გყვანდა. შემდეგ ჩვეულებრივის გამოთხოვებისა, ჩავსხედით ნავებში და გავსწიეთ ორთქმავლისკენ, რომელიც ნაპირიდან ორასი საჟენის მანძილზედ იდგა ზღვაში. უკან დაგვდევდნენ რამდენიმე ნავი ჩვენის ძვირფასის მასპინძლებით ჟივილ-ხივილით და მაღალი სიცილ-ხარხარით. ვის უშველებელ შამფურზედ აგებული შემწვარი ბატკანი და სუკები ეჭირა ბაირა¬ღივით, ვის დიდი დოქები (კოკები) ღვინითა, ვის ტაბლაკი სხვადასხვა საუზმით და უცხოელი სასმელებით. ამ ამბით მიველით გემის კიბესთან (ამ ხელათაც კიდევ ჩვენი ნაცნობი `ბაბუშკა~ შეგვხვდა) და გავაკეთეთ წრე. დაიწყო ხელმეორედ გამოთხოვება და გზის დალოცვა და საზოგადო სადღეგრძელოები. ამ გაცილების მოთავენი იყვნენ განსაკუთრებით ქართველი აფიცრობა:  ს ო ლ ო მ ო ნ  ა ბ დ უ შ ე ლ ი,  თ. თ. ვ ა ჩ ნ ა ძ ე ე ბ ი,  კ ო რ ი ნ თ ე ლ ი  და სხვები, რომელნიც არ მახსოვს, და არც მას აქეთ შემხვედრიან. ერთი თხუთმეტი წუთი გავჩერდით გემის ძირში და სადღეგრძელოებით და სიმღერებით ვიჯერეთ გული. ბოლოს გემიდან მოგვცეს ნიშანი და ავცოცდით გემის კანკალა კიბეზედ. დაიძრა გემი და ჰაერი აივსო მაღალის ხმაურობითა, `ვაშას~ ძახილით, ქუდების და ხელსახოცების ჰაერში ტრიალით ვშორდებოდით ერთმანეთს ჩვენ და ჩვენი ტკბილი მასპინძლები. დიდს მანძილზე მოგვდევდნენ უკან ჩვენი გამცილებ¬ლები... მაგრამ გემმა უცბად გაიფართხალა, გედივით გაიჭყუმპალავა და ჩვენი `ბაბუშკა~ შეერია დაუსრულებელ ზღვის ტალღებში...
ცოტ-ცოტათი და მალე სრულიად თვალიდან მიგვეფარა ჩვენი ძვირფასი ხალხი.
 
5
ბათუმიდან ჩვეულებრივის სიამოვნებით დავბრუნდით ფოთში. მგონია, ფოთში ერთი წარმოდგენა კიდევ გავმართეთ, სწორედ არ მახსოვს, და ეს კი ნამდვილად მახსოვს, რომ გვთხოვეს წარმოდგენის გამართვა. ფოთში სადგურზე გავისტუმრეთ ჩვენი ბარგი და ქალები ეტლებით: ჩვენ კი, კაცები, რადგანაც დიდი დრო იყო მატარებლის წასვლამდის, ფეხით წამოვედით. თან მოგვდევდნენ მრავალი ყმაწვილ-კაცობა და აფიცრობა, რამაც ერთი გაუგებარი და სასა¬ცილო საქმე გამოიწვია.
ფოთის დიდს რკინის ხიდზე რომ შევსდექით, ამ დროს ხიდს მოუახლოვდა ერთი პატარა გემი, რომელზედაც დიდი მთავარი მიხეილ ნიკოლოზის ძე ბრძანდებოდა. დიდი მთავარი მობძა¬ნებულიყო გემით რიონის ზღვასთან შესართავამდის და რადგანაც დიდ გემს რიონში შემოსვლა არ შეეძლო, გადამჯდარიყო პატარა გემში, რომელიც რკინის გზის სადგურის პირდაპირ ჩერდებოდა. ამის გამოისობით რკინის ხიდი გაიხსნებოდა ხოლმე ალაყაფის კარებივით, გემს გაატარებდა და ისევ დაიკეტებოდა _ შეერთ¬დებოდა. დღეს აღარ აღებენ ამ კარებს და ხიდი სამუდამოთ გაერთიანებულია, თუმცა, გასაღებ-დასაკეტი ჭახრაკები დღესაც ხელუხლებელია თავის ალაგას. ხიდი გაიხსნა და დიდი მთავრის გემმა გამოიარა; ჩვენ ხიდზედ ვიდექით და მოწიწებით სალამი მოვახ¬სენეთ თათრულ ყაიდაზე _ შუბლზე და გულზე ხელის დადებით (ფესის მოხდა არ შეიძლება). დიდმა მთავარმა რა შეგვნიშნა ლურჯი პერანგებით და ოსმალურ ფესებით, თურმე ტყვეები ვეგონეთ და თავის მხლებლებს ჰკითხა: `ამ ტყვეებს აქ რა უნდათ, აქამდის რად შეგინახავთ და ან სადა გზავნითო?~ გუბერნატორმა თურმე ვერა¬ფერი ვერ უპასუხა და ძალიან შეწუხდა; ამ დროს ერთმა მოხელემ მოახსენა: `თქვენო უმაღლესობავ, ესენი ტყვეები არ გახლავან, ქართული თეატრის მოგზაური არტისტები არიანო~. დიდ მთავარს თურმე გაეცინა და სთქვა: `ეს რა უცნაურად აცვიათო~. ეს გვიამბეს დიდი მთავრის თანხმლებ-მოხელეებმა რკინის გზის ფოთის სად¬გურზე. გემმა გაიარა, ხიდი კვლავ შეიკრა და ჩვენ სადგურისკენ გავემართეთ.
ფოთიდან პირდაპირ ხაშურში წამოვედით. აქ კოტე ყიფიანმა მიგვიწვია თავის სოფელ ქვიშხეთში, სადაც მაშინ ბძანდებოდა აწ განსვენებული დიმიტრი. ჩვენ, რასაკვირველია, დიდი სიამოვნებით ვეახელით ბატონ დიმიტრის. ვთქვით, რომ ერთი ორი დღე შევისვენებთ ქვიშხეთში და შემდეგ გავუდგებით გზას ბორჯომ-ახალციხე-აბასთუმნისაკენო. გავსწიეთ ქვიშხეთისკენ, მალე გავარ¬ჩიეთ სახლის აივანზე დინჯი და მტკიცე ნაბიჯით მოსიარულე წელში მოუხ¬რელი ღვთაებრივი მოხუცი. დიმიტრი დიდის დურბინდით ხელ¬ში ჩვენს გზას გამოჰყურებდა. მივედით, გადმოვხტით ეტლები¬დან; დიმიტრი მოგვეგება ჭიშკრის კარებში მოღიმარი, სიამოვნებით აღვსილი თვალებით. როგორც მოყვარულმა მამამ (ამ კეთილ¬მშობლიურ გრძნობაში, როგორც მამაშვილური სიყვარულია, ბევრს მოეხსენება, რომ დიმიტრის ვერავინ ვერ შეედრებოდა) გულში ჩაიკრა თავისი შვილი კოტე და შემდეგ ჩვენ ყველა, ქალი და კაცი, გაგვიხადა ამბორის ყოფის ღირსი. მიგვიწვიეს სახლში. ჩვენ აყრილი მაწანწალა ბოშებივით გათხუპნულ-გამტვერიანებული მოგვათავსეს ფართო ოთახებში, სადაც ტანთ-საცმელი გამოვიცვალეთ და გავსუფ¬თავდით. გავიქეცით წყაროზედ და ამ სიცხე-პაპანაქებაში ნამგ¬ზავრებს, მზისგან დამწვარ-დახრაკულებს ეს წყარო სწორედ `უკვდა¬ვების წყლად~ გვეჩვენა. გავგრილდით, ცოტა ადამიანის ფერი დაგვედო, მალე შევიკრიბენით ზალაში, სადაც დაგვიწყო გამოკითხვა დიდის ცნობის მოყვარეობით დიმიტრიმ: როგორ ვიმგზავრეთ, როგორ დაგვიხვდა ხალხი, ხომ არა გაგვჭირებია-რა, და როდესაც ჩვენ ვუამბეთ ხალხის აღტაცება და დიდებული დახვედრა ყველგან და უცხო ტომის ხალხისაგანაც-კი, განსვენებულის სიამოვნებამ ფრთა შეისხა და ფილოსოფიური აღტაცებით სთქვა: `ეს ასეც უნდა მომხდარიყო! საქმე დამწიფდა, ხალხმა შეიგნო საქმის ძალა~. ჩვენი ნაამბობის გამო მეტად გამხიარულდა განსვენებული (და როდის არ იყო ის მხიარული თავის ოჯახში, ვისაც კი ახსოვს). საზოგადოთ დიმიტრის საუბარი ყოველთვის და ყოველგან, მეტადრე თავის ოჯახში, იმისი ქვეყნის ვარამი იყო, სხვა ნაღველი დიმიტრიმ არ იცოდა. საკუთარ საქმეებზე ძალიან ნაკლებ ფიქრობდა. ის იყო საქმის კაცი და არა სიტყვისა და ყველასგან ითხოვდა ამას. დაგვიწყებდა ბაასს ჩვენ, ბავშვებს, როგორც ამხანაგი, მეგობარი, სიყვარულით და ისე გაგვიტაცებდა, რომ საუბრის დროს ხშირად მუხლზედ ხელს დავკრამდით ხოლმე! დიმიტრი არა ჰგავდა დღევან¬დელ ცრუ მამულიშვილებს, თვალთმაქციობით მაღლა მყვირალებს,  ვითომ ქვეყნის გულის შემატკივრებს და ამ პირბადით მდაბალ სავაჭრო-საჩარჩო საქმეებში გაბმულებს! ამ ხალხს ხომ ყველა კარგათ ვიცნობთ, მაგრამ აქ რა ალაგი აქვს იმათზე ლაპარაკს!
ხანგრძლივი ბაასის შემდეგ, დიმიტრიმ გვითხრა: `ყმაწვილებო, დაღალულ-დაქანცულები ხართ მგზავრობით, მოდით, სოფლურად ადრე ვისადილოთ და მერე მოისვენეთ. მგონია, ასე ემჯობინება?~ აბა, ჩვენ ამაზე რა გვეთქმოდა! შემოუსხედით ძვირფას სუფრას; თითონ განსვენებულმა იკისრა თამადობა და რა არ ითქვა ამ ნე¬ტარ-მოსაგონებელ სუფრაზედ!.. დიდის ლხინით, სიამოვნებით და სიმღერით გავატარეთ ეს დაუვიწყარი ნადიმი.
გათენდა მშვენიერი დილა. მარიამობისთვე იწყებოდა და ქვიშხეთში საგრძნობლად გრილოდა დილით. დილით ადრე გამოვე¬დით აივანზე და რა სურათი წარმოგვიდგა მზის ამოსვლისას: წინ დაფენილი ათასფეროვანი, მოხნულ-ნათესი დაუსრულებელი მინ¬დორ-ვაკე, რომელზედაც ლურჯი ხაზივით მიიკლაკნება მტკვარი... მეტადრე დღეს არის სანახავი ეს მიდამო, როდესაც ამ დიდებული მაღლობიდან ბუნების სიმშვენიერესთან ერთად ხედავ ორ მხრივ განუწყვეტლივ მიმოსვლას მატარებლებისას იმერეთისაკენ და ბორჯომისკენ. რომ არ შემრცხვეს, თამამად ვიტყვი, რომ ქვიშხეთი, როგორც სააგარაკო ადგილი, ბევრით მაღლა სდგას ბორჯომზე და აბასთუმანზე, თუ სამკურნალო წყლებს არ ვიქონიებთ სახეში.
დილის ათ საათზე ხაშურიდან დაბარებული ეტლები ამოგვი¬ვიდა. ვისაუზმეთ, ჩავიბარგეთ და გავსწიეთ ბორჯომისაკენ. მივედით მშვენიერ გატკეცილ გზაზე მტკვრის პირას ბორჯომის ხეობაში. ორივე მხარეს გზისა ამართული ტყით შემოსილი უზარმაზარი მთები და იქ, სადღაც, თვალუწვდენელ კენწეროში არწივის ბუდე¬სავით კლდეზე მიკრული ადგილობრივი მცხოვრებლების სახლები. გზა-გზა ახალციხემდის ხშირად შევხვდებოდით ხოლმე ამისთანა უცნაურ სახლებს, თვალ-უწვდენელ კლდეზე გადმოკიდებულს.  
ესეც ბორჯომში მოვედით, ჩამოვხტით ფოჩტის სადგურზე და, ვიდრე ცხენებს გამოსცვლიდნენ, საუზმეს შეუდექით; ქვიშხეთიდან გვქონდა ხორაგეული წაღებული. მეტისმეტად ცხელოდა და ჩრდილს მივაშურეთ. ბორჯომს რომ ტყე არ ჰბურავდეს, ტფილისის პირია: იგივე თონესავით ჩაღრმავებული ადგილია, იგივე ხრიაკი-ნაპირე¬ბიანი მტკვრის ხეობა, იგივ სიცხე-პაპანაქება... ზაფხულში ნაშუად-ღევის 4_5 საათზე ბორჯომში არა ნაკლებ მწველ სიცხეს შევსწრე¬ბივართ, როგორც მკათათვეში ტფილისში. ეს არის, რომ ბორჯომი ხალხს ამოჩემებული აქვს სააგარაკოთ, თორემ მისი ყველა ნაკლუ¬ლევანება რომ გადმოვშალოთ, არაფერი სახარბიელო არ არის.  
აქ ჩვენ წარმოდგენა არ გაგვიმართავს. ჯერ ერთი, რომ ამ ზაფხულს აქ ძალიან ცოტა მოაგარაკენი იყვნენ, და ვინც იყო, ისიც რაღაც ჭრელი ხალხი, მათში სულ მცირე ქართველობა, და მეორეც, სასცენო ადგილი ძალიან ძნელი მოსაპოვებელი და მოსაწყობი იყო: მხოლოდ ერთი როტონდო იყო ყოველი მხრით ფარღალალა, სადაც საღამოობით სამხედრო მუსიკა უკრავდა ხოლმე, და ჩვენ სადა გვქონდა თანხები ამ ღია ადგილის სასცენოდ მოწყობისათვის: ძალიან დიდ ხარჯს ითხოვდა. ამ გვარად პატარა შესვენების შემდეგ გავემ¬ზადეთ აბასთუმნისკენ, მაგრამ... დახე კიდევ ჩვენს იღბალს: უცბად ჩვენი ქალები ავად გაგვიხდნენ და მერე როგორ ავად! იკვლანჭებიან, გმინავენ, ოხრავენ... ჩვენ ელდა გვეცა: საიდან რა ვუწამლოთ! რითი დავამშვიდოთ! ექიმი სად ვეძებოთ, კარებზე შებმული ეტლები გვიც¬დიან და გვაშურებენ. რაც-კი გაგვეგებოდა ექიმობისა, რას დავი¬შურებდით: ზოგი სასუნებლით, ზოგი `კაპლებით~, როგორც იყო, მოვასულიერეთ და გადასავსავებული ჩვენი `პრიმადონები~ ეტლებში ჩავსხით. ამნაირად გულ-დახეთქილები გავუდექით გზას. ჯერ კიდევ გვიმალავდნენ და შემდეგ კი გამოგვიტყდნენ ჩვენი ქალები, რომ ჩვენს ჩუმად ფოსტის სადგურზე ცალკე ოთახში ჩაკეტილიყვნენ და ხარბათ მიერთმიათ განთქმული ბორჯომის ხეობის კალმახი (და, მგონია, ისიც ძველი).
ღამის ცხრა საათი იქნებოდა, რომ ახალციხეში შევედით. სასტუმრო ვერ ვიშოვეთ და ფოსტის სადგურზე ჩამოვხტით ორ ფართო ოთახში. გავშალეთ იატაკზე, რაც რამ გვებადა და ჩამოვ¬მწკრივდით. ჩვენი ქალების მშვიდობით გადარჩენის გამო იმ წყეულ კალმახებისაგან, გავმხიარულდით, ვიცინეთ, ვიოხუნჯეთ და მე და გიგა ყიფშიძემ კიდევ შემოვძახეთ `მეტივური~, ზაალ მაჩაბელი და სხვანი ბანს გვაძლევდნენ. ამგვარად ქალებიც გავამხიარულეთ და თითქმის განთიადამდის ასე სიამოვნებით გავატარეთ დრო, დილაზე გავედით ქალაქში, სად და როგორ მოგვეწყო საქმე.
ქართველობა იმ დროს არავინ იყო ახალციხეში. აქეთ-იქით წასულიყვნენ საზაფხულოდ. სცენისთვის გვიჩვენეს სკოლის შენობა, რომელიც წარმოდგენისათვის ადვილი მოსაწყობი იყო, მხოლოდ ეხლა კი არა, აბასთუმნიდან გამოვლაზე, მით უმეტეს, რომ ახალციხეში იმ დროს არ დაგვიხვდა იქაური ქართველი მეთაური ოჯახი _ მ უ ს ხ ე ლ ა ა ნ ი .  გავემართეთ აბასთუმნისაკენ და ამბავი დავუტოვეთ, რომ გამოვლაზე გავმართავთ წარმოდგენას. დახმარება სიამოვნებით აღგვითქვეს, ვინც მაშინ იქ ქართველობა იყო.
გავსწიეთ აბასთუმნისკენ. დღევანდელი გზატკეცილი მაშინ არ იყო და მხოლოდ ახალი დაწყობილი იყო ამ გზაზე მუშაობა; ჩვენ უნდა გადავსულიყავით პირდაპირ უღელტეხილზე, რის გამოც ამ მთაზე ასასვლელად სამის მაგიერ ხუთ ცხენს აბამდნენ ეტლში, ანუ ოთხის მაგიერ ექვსს. შეუდექით¬ მთას. ნაწვიმი დღე იყო და ვერც ამ მომატებულმა ცხენებმა გვზიდეს, ხან სად შედგებიან, ხან სადა. აქ გამოუშვებდნენ იქ მიუმატებდნენ; ცოტას გავივლიდით და კიდევ შედგებიან. რამდენიმე კაცი ჩამოვედით ეტლებიდან და აღმართში ფეხით მივსდევდით; მაინც კიდევ რამდენჯერმე შედ¬გებოდნენ ხოლმე ცხენები. მერე ქალებიც კი გადმოვიდნენ ეტლიდან და რის ვაივაგლახით ავედით მთაზე. აქედან კი თითო ეტლისათვის თითო ცხენიც საკმარისი იყო, რადგანაც აბასთუმნამდის დაქანე-ბული თავქვეა.  
საღამოს ჟამს მივედით აბასთუმანში, ის იყო სანთლებს ანთებ¬დნენ. პირდაპირ სასტუმროს მივატანეთ, (მაშინ `მირაქოვის სასტუმ¬როს~ ეძახოდნენ დიდ ქუჩაზე), მაგრამ ოთახები ვერ ვიშოვეთ, ყველა დაჭერილი იყო, წყლის გაღმა მიგვასწავლეს სხვა სასტუმრო, სადაც სამი ოთახი ვიშოვეთ, იქ ჩამოვხტით. აბასთუმანში მოაგარაკენი ბევრნი იყვნენ და მათში არა მცირე ნაწილი ქართველობა. ღამითვე გაეგოთ ქართველებს ჩვენი მისვლა და დილაზე ადრე მირაქოვის სასტუმროში რომ წავედით სცენის დასათვალიერებლად, მოგვი¬კითხეს. პირველად მოვიდნენ პატივცემულნი  ნ ი კ ო  მ ე ს ხ ი შ ვ ი ლ ი,  მაშინდელი ახალციხის მაზრის უფროსი (დღეს დუშეთის მაზრის უფროსი) და ინჟინერი  ფ ი დ ო  ყ ა ზ ბ ე გ ი . მათ მოჰყვათ განსვენებული პოეტი  მ ა მ ი ა ,  თ. გ ი ო რ გ ი  ჩ ი ჩ უ ა,  თ. ი ვ ა ნ ე  ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი , დ ა თ ი კ ო  ა მ ი ლ ა ხ ვ ა რ ი  და სხვა ქალი თუ კაცი.
მცირე თათბირის შემდეგ გადავწყვიტეთ, მირაქოვის სასტუმ¬როში გაგვემართა წარმოდგენა. სასტუმროს სცენის გარდა როტონ¬დოც იყო წყლის მარცხენა ნაპირს, სადაც ყოველ დღე მუსიკა უკრავდა და ცეკვა იმართებოდა. მაგრამ ამ როტონდოს მოწყობა გვეძნელებოდა, თუმცა, მეორე მხრით, სასტუმროს სცენაც გვეძვირე¬ბოდა. მაინც ერთი წარმოდგენა გავმართეთ ამ როტონდოში დიდის შრომის და ჯაფის შემდეგ, რასაც სიამოვნებით გვიყოფდნენ აბასთუმნელები. ორი წარმოდგენა სასტუმროში გავმართეთ. რა პიესები ვითამაშეთ არ მახსოვს. ერთი წარმოდგენა მახსოვს, რომელშიაც ბატონმა ნიკო მესხიშვილმა, მაზრის უფროსმა, და ფიდო ყაზბეგმა მონაწილეობა მიიღეს. ამ დღეს ვთამაშობდით `პეპოს~ და ვასო აბაშიძის ვოდევილს `ცოლი თუ გინდათ, ეს არის!~ ეს საქმე ასე მოხდა: რომ უფრო საინტერესო ყოფილიყო ჩვენი წარმოდგენა და, რასაკვირველია, შემოსავალიც დიდი, ბ-ნი ნიკო მოვიდა ჩვენთან და გვითხრა: `მოდი, პეპოს როლს მე ვითამაშებ, რადგანაც დიდი ხანია ამაზე ვფიქრობ, ვითამაშებ თუ არა! და ჩვენი ფიდო კიდევ ვოდევილში ვათამაშოთ~-ო. ჩვენ დიდის სიამოვ¬ნებით იმწამსვე გადავეცით ორივე პიესა... აბა, ჩვენ რად გვინდოდა, ყველამ ზეპირად ვიცოდით, არამც თუ მარტო ჩვენი როლები, არამედ მთელი პიესაც. ელექტრონის სისწრაფით გავარდა ხმა აბასთუმანში, რომ მაზრის უფროსი მესხიშვილი ქართულ სცენაზე ითამაშებსო. აბა, რა თქმა უნდა, თეატრში ჭედვა არ იქნებოდა. პირველ საღამოზედვე ბილეთები დაიტაცეს. მხოლოდ, ჩვენდა სამწუხაროდ, თეატრის დარბაზი პატარა იყო და ამიტომ ბევრი წარმოდგენის ნახვის მსურველი ვერ დაესწრო. წარმოდგენის დღეს ერთი რე¬პეტიცია გვქონდა, რომელზედაც გაგვაოცა ბ-ნ ნიკოსაგან ერთ დღეში პეპოს როლის დაზეპირებამ! საღამოს მოვრთეთ ჩვენი პეპო დოშ¬ლუღ-ახალუხ-გულისპირით, ზემოდან აქლემის ყელის ჩოხით და მხარ-ბეჭიანი ვაჟკაცი მშვენიერის გმირულის ფრიალა წვერით გამოვიყვანეთ სცენაზედ. საზოგადოების აღტაცებას საზღვარი არა ჰქონდა. დანარჩენები ყველა ჩვენს როლებში ვიყავით, გარდა გიგო ყიფშიძისა, რომელიც აბაშიძის როლს თამაშობდა _ ზიმზიმოვს. ამ გვარად წარმოდგენის დროს რიგ-რიგათ ვსუფლიორობდით, მე, ყიფშიძე და საფაროვის ქალი, ვინ როდის იყო თავისუფალი, რადგანაც ამ საღამოს ყველანი ვთამაშობდით. პეპოს როლის მოთამაშე ბევრი მინახავს, რომ კარგათ აესრულებინოს ეს როლი. მაგალითად, სომხების არტისტი  ჩ ი მ ი შ კ ი ა ნ ი ,  ჩვენი  ს ა ნ დ რ ო  ყ ა ზ ბ ე გ ი ,  ზ ა ა ლ  მ ა ჩ ა ბ ე ლ ი  და სხვანი, მაგრამ არც ერთი ამათგანი როლის სინამდვილეს ვერ ხატავდა ისე, როგორც გამოხატა ბ-ნმა ნიკომ. საზოგადოდ მიღებული აქვთ (არ ვიცი, რისთვის) პეპოს წარმო¬მადგენელებს, ამ როლს მიათვისონ შექსპირის ანუ სხვა ტრაგედიების გმირების ხასიათი: განწირული სულის კვეთება, სიტყვების (სულ უბრალო და მკრთალ-შინაარსიან სიტყვების) მრისხანედ ჭექა-ქუხილი, უღრმესი სასოწარკვეთილება, გულის წუხილი, უიმედო სულის ბრძოლა და ამისთანები (დიდათ პატივცემული ავტორი ამ გვარ პეპოს როლის გამოხატვას ყურადღებას არ აქცევს, მგონია, მოსწონს კიდეც). მაგრამ პეპო ხომ ევროპიელი გმირი არ არის! იგი ჩვენი ორთაჭალის მეთევზეა, უბრალო მომაკვდავი, შრომის შვილი, ჰალალი ლუკმის მჭამელი, ძლიერისაგან დაჩაგრული, ფულით გაბატონებულის უსამართლოების მსხვერპლი და ლაპარაკის, სევდის და ნაღველის გამოთქმის კილოც ასეთი აქვს: არა ამაყური, არამედ წყნარი... ბედისაგან დაჩაგრულის შეგნება თავის უძლურებისა ძლიერთან ბრძოლაში. პეპოს მთელს ტანში მოდებული აქვს სიმწარე უსამართლობის გამო, მას ბოღმა ახრჩობს, გული სისხლით ევსება, მაგრამ ამ გამოუთქმელ ტანჯვას ის ვერ დაიყვირებს, მგრგვინავი მეხით ვერ შესძახებს ქვეყანას, ეს ასეაო! აი, სწორეთ ამისთანა გამომხატველი იყო ბ-ნი მესხიშვილი პეპოს როლისა. იმ მონოლოგში, სადაც, საზოგადოდ, პეპოს მოთამაშენი თვალის ბრიალით ერთ უშველებელს ყვირილს ასტეხენ ხოლმე, ბ-ნმა ნიკომ დინჯათ, დაბალის ხმით, სასოწარკვეთილებით თავის თავს დაუწყო ლაპარაკი: `წადი პეპო, მიწა ალოკე, ხალხს ფეხები დაუკოცნე, იმათ ფეხის მტვერი ალოკე!~ და შემდეგ უფრო გაქსუებული იმედებით და თავის თავის სიბრალულით: `ვინა ხარ შენ? რა ხარ? რა კაცების მარაქაში ერევი, შენ ხომ კაცი არა ხარ?~ და სხვა. ესა და სხვა მონოლოგები ისე გულის აღმძვრელი სევდიანის ხმით და კილოთი იყო წარმოთქმული, რომ დამსწრე საზოგადოებამ ცრემლი ვეღარ შეიკავა და დარბაზში ჩუმი ქვითინი მოისმა.  
მე არაფერი შვილი არტისტი ვარ, მაგრამ თუ ოდესმე შემხვდა პეპოს როლის თამაშობა და დაახლოვებით მაინც მივბაძე ბ. ნიკო მესხიშვილის თამაშობას, დარწმუნებული ვარ, რომ დამსწრე საზოგადოება კმაყოფილი დარჩება ჩემი თამაშობით. ასე ღრმა შთაბეჭდილება იქონია ბ. ნიკოს თამაშობამ ჩემზედ.
არა ნაკლებ თავი გამოიჩინა თავის თამაშობით ამ დღეს ბ. ფიდო ყაზბეგმა, მხოლოდ `მეორეს მხრით~. ბ. ფიდო ვოდევილში თამაშობდა, სადაც `კუპლეტებს~ მღერის და ცეკვავს ქალთან ერთად. მე ამ პიესაში სუფლიორად ვიყავი და ფიდომ პიესის დაწყებამდის მითხრა: `ბიჭო, როლი კარგათ არ ვიცი და ვინძლო, რიგიანად მომაწოდო სიტყვები~. დავიწყეთ წარმოდგენა; ლექსებამდის რომ მივედით, ხმა აუმაღლე, რომ უფრო კარგა გამეგონებინა... ყვირილიც მოვრთე, მაგრამ თქვენი მტერი! ერთი სიტყვაც ვერ ვათქმევინე! სულ არაფერი იცოდა! ხტის ეს კაცი, რაც შეუძლიან, და თან `ტრალალას~ იძახის! მე თავი ვეღარ შევიკავე და წავიფრუტუნე... არტისტებს სცენაზედ წასკდათ სიცილი... საზოგადოებაში ამის დანახვაზედ ასტყდა ერთი საშინელი სიცილ-ხარხარი; ერთი დაუს¬რულებელი ჟრიამული! რომ არ შემრცხვეს, ერთი ათი წუთი მაინც ხარხარებდა თვალებში ცრემლ-მორეული საზოგადოება. რომ აღარა¬ფერი გამეწყო, და არტისტებმაც გული ვეღარ მოიბრუნეს, უდრო-უდროს ფარდა ჩამოუშვი. სწორედ უბედურებაა, წარმოდგენის დროს არტისტებს რომ სიცილი აუტყდებათ! მაშინ მათი შეკავება შეუძლებელია: გული ამოუჯდებათ, სულს ვეღარ მოითქვამენ და ნერვებით დასუსტებულებს სიცილი თანდათან უძლიერდებათ და ნამდვილ ისტერიკად გადაექცევათ ხოლმე. ასე დაგვემართა ჩვენც; მით უმეტეს, იმ დღის წარმოდგენით საზოგადოება მეტად ნასი¬ამოვნები დარჩა, რის დამამტკიცებელიც იყო საზოგადოებისაგან მეორე დღეს გამართული დიდი ნადიმი ტყეში.
კვალად ჩავიბარგეთ, გამოვეთხოვეთ და გამოვსწიეთ ქალაქისკენ. ახალციხეში გამოვლაზედ ერთი წარმოდგენა გავმართეთ. კვალად იგივ დახმარება, იგივ დიდი ყურადღება და პატივისცემა საზოგა¬დოების მხრივ.
ეხლა კი უკანასკნელად ჩავიბარგეთ და გამოვსწიეთ პირდაპირ ქალაქისკენ სამუდამო ჭაპნის საწევლად.  
 
6
ესეც ჩამოვჩანჩალდით ქალაქში ჩვენის ბარგი-ბარხანით, საჩუქ¬რებით და ნავაჭრებით. ბათუმში ვიყიდეთ ბევრი ტანისამოსები, მშვენიერი და იაფი, სცენაზე და ცხოვრებაში სახმარებელი. როგორც მოგეხსენებათ, ბათუმი მაშინ პორტოფრანკო იყო და როგორათაც ყოველგვარი სანოვაგე, აგრეთვე ტანისამოსი და სამკაულები ჩალის ფასად ღირდა, რადგანაც ბათუმში შემოსულს საქონელზე ბაჟს არ ახდევინებდნენ. მაგალითად, იქ რომ თითო ხელი ტანისამოსი ვიყიდეთ, მაშინდელ ევროპიულ გემოვნებაზე რიგიანად შეკერილი, 12 მანეთად სამი ნაჭერი, იგივე ტანისამოსი და იმ დროსვე ტფი¬ლისში 30_35 მანეთი ღირდა. იქ რომ მანეთ-ნახევრად შლიაპები ვიყიდეთ, ქალაქში იმისთანა შლიაპებში შვიდ მანეთს ფეხს არ უცვლიდნენ. შალეულობას და აბრეშუმეულობას ნუღარ იტყვით, მეტადრე ჩესუნჩას, რომლითაც გული იჯერეს ჩვენმა ქალებმა: საჩუქრად ხომ მიიღეს და მიიღეს საზოგადოებისაგან ეს ძვირფასი მატერიები, და რაც ფული გააჩნდათ, იმისიც სულ იყიდეს სიხარბით, ასე რომ მარტო გზის ფული-ღა დარჩათ ტფილისამდის.
ასე და ამ გვარად ქალაქში ჩამოვედით ჩვენის მზითვით: მაშინ ყველანი, აბაშიძის და საფაროვის ქალის გარდა, გასათხოვარ-დასანიშნავები ვიყავით. ძალიან სამეფო-საპატარძლო ხალხი ვიყავით მაშინ, ღვთის წინაშე! გაზაფხულზე თბილ მზის სხივებზე რომ გამორეკავენ ხოლმე მოზვერ-დეკეულებს, სწორედ ისე დავფუნ¬დრუკობდით ეს ახალგაზრდა ხალხი, თითქმის გოგო-ბიჭები! თვალი დაუდგა წუთი-სოფელს. ეხლა, ამ მცირე დროს განმავლობაში (22 წელიწადში) ფუნდრუკი კი არა... კუდით საწევები დავხდით! ეჰ, მახლას! ერთი დრო არვის შერჩებაო! ის ნეტარი სიყმაწვილე ხომ გამოვცადეთ, ეხლა სიბერის სიმყაყეს ვებრძოლოთ.
ქალაქში დავბრუნდით სუყველანი, ვინც კი აქედან წავედით, მშვიდობით, უვნებლად და გამარჯვებით: ჯანზე ყველანი კარგათ ვიყავით და საღათ, თუმცა მოგზაურობით და აღტაცებული დროს გატარებით მოღალულნი, მზეში დამწვარნი უფრო თათრის ტიღებსა ვგვანდით, ვიდრე ქართველი ტომის ხალხს. ჩამოსვლისთანავე ბ. გიორგი  თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ს  ჩავუთვალე ჩემდამი მონდობილი სათეატრო ტანისამოსი ზედ დამატებით, რაც გზაში მოვიპოვეთ: ქუთაისში შემოსწირეს ჩვენს გარდერობს ფრაკი, სამხედრო სერთუკი და ქუდები, განსვენებულმა  დ ი მ ი ტ რ ი  ყ ი ფ ი ა ნ მ ა  თავისი ვიც-მუნდირი და ბევრი რამ ამისთანები. შევიკრიბენით მგზავრები, დაწვრილებით უამბეთ ჩვენს მეთაურებს ჩვენი მოგზაურობა. მათ სიამოვნებას საზღვარი არა ჰქონდა. შემდეგ ურთიერთ შორის თათბირისა, როდის გავხსნათ სამუდამო სცენა, რა ვითამაშოთ, ჩვენ დავიფანტენით რამდენიმე კვირით ჩვენს სახლებში დასას¬ვენებლად, ჩვენი ცხოვრების მოსაწყობად და სამუდამო სცენისათვის მოსამზადებლათ.
როგორც ზევით მოგახსენეთ, 1878 წელში სრულიად დამწიფდა სამუდამო სცენის დაარსების სურვილ-წყურვილი, რის გამოც სცენის მოყვარულთა ამორჩევით შესდგა თეატრალური ამხანაგობა (კომიტეტი). ამ კომიტეტს შეადგენდა სცენის მოყვარულთაგან ამორჩეული ხუთი კაცი:  დ ი მ.  ყ ი ფ ი ა ნ ი,  ნ ი კ.  ა ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი,  ა ლ .  ს ა რ ა ჯ ი შ ვ ი ლ ი,  ი ო ს .  ბ ა ქ რ ა ძ ე   დ ა  გ ი ო რ გ ი  თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი .  აი, ამ კომიტეტს ეკუთვნის ყოველი ცდა, ყოველგვარი დაბრკოლების თავიდან აცილება და სამუდამო სცენის აღორძინება.  
როგორც მოხსენებულიცა მქონდა, კომიტეტი იმის ცდაში იყო, რომ, უწინარეს ყოვლისა, შეეძინა ცოტ-ცოტათი სათეატრო ტანი¬სამოსი, შეედგინა რიგიანი რეპერტუარი, ეშოვა ფული, წაეხა¬ლისებინა დრამატიული მწერლობა ჯილდოს დანიშვნით საუკეთესო პიესების დაწერისათვის და სხვა ამ გვარები. ამ კომიტეტისავე თაოსნობით შესდგა სამუდამო დასი. აი, რასა ვკითხულობთ ბ. გიორგი თუმანიშვილის ბროშურაში _ `ქართულ თეატრის საქმე~ _ 20 ივნისს 1879 წ. `მაისში შეადგინა (კომიტეტმა) კიდეც ტრუპპა იმ პირებიდან,  რომელთაც მეტი ნიჭი გამოიჩინეს ზამთრის (1878 წ.) გამართულ წარმოდგენებში. ეს პირნი არიან შემდეგნი: მ. საფაროვისა, ნ. გაბუნია, მ. ყიფიანი, ბ. კორინთელისა, კ. ყიფიანი, ვ. აბაშიძე, ნ. შიშნიევი, ზ. მაჩაბელი და ა. ცაგარელი. დრამატიულ მოარშიყის როლების მოთამაშედ თეატრალურ ამხანაგობას ჰყავს მხედველობაში კ. მესხი. წარმოდგენებში მიიღებენ მონაწილეობას აგრეთვე გამოცდილნი მოთამაშენი სცენის მოყვარულები: კ. კ ო ლ უ ბ ა ნ ს კ ი ,  ე ლ.  ლ ო რ თ ქ ი ფ ა ნ ი ძ ი ს ა  (ყიფიანი), ნ. ა ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი და სხვ~.
ზემოხსენებული კომიტეტი განაგებდა ჩვენი თეატრის საქმეს სცენის დაარსებამდე; ხოლო სამუდამო დასის შედგენის შემდეგ კომიტეტს მოაკლდა ერთი წევრი _ ალექსანდრე სარაჯიშვილი, რომელიც საქმეების გამო უცხო ქვეყანაში წავიდა და მაშინ ამოირჩიეს დ. ყიფიანის და გ. თუმანიშვილის წინადადებით ოთხი წევრი: თ. თ.  ი ლ ი ა  ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე,  დ ა ვ ი თ  ე რ ი ს თ ა ვ ი , ი ვ ა ნ ე  მ ა ჩ ა ბ ე ლ ი  და  დ ა ვ ი თ   ს ა რ ა ჯ ი შ ვ ი ლ ი .
პირველ რეჟისორად ამოირჩიეს თ. დ ა ვ ი თ  ე რ ი ს თ ა ვ ი,  მაგრამ იმან უარი განაცხადა კერძო საქმეების გამო. მაშინ ამორჩე¬ული იქნა ამ საპატიო, თუმცა დიდათ საძნელო თანამდებობაზე, როგორც რეჟისორის თანამდებობაა, ბ. გ. თუმანიშვილი, ეს ჭეშ¬მარიტი მოღვაწე ქართულის სამუდამო სცენის დაარსების საქმეში.
დასის მოგზაურობის დროს, დასისვე ამორჩევით, რეჟისორად და ხაზინადრად იყო არტისტი კ. ყიფიანი.
მოახლოვდა სეზონის დაწყების დრო და ჩვენც მოვიყარეთ თავი თეატრის დარბაზში. მაშინ `საზაფხულო თეატრს~ ეძახდნენ, მტკვრის პირზე რომ თეატრი იყო _ რასაკვირველია, ყველას კარგათ ეხსომება. დიდი ხანი არ არის, რაც დაანგრიეს. იქ დავიწყეთ წარმოდგენების მართვა და განვაგრძეთ, ვიდრე აწ განსვენებული  გ რ ი გ ო ლ  ა რ წ რ უ ნ ი  თავის ქარვასლაში თეატრს გააკეთებდა. მაშინ კი იმის თეატრში გადავედით, სადაც დიდი შეღავათიან პატივისცემაც გვქონდა არწრუნისაგან.: მახსოვს, რამდენჯერმე, როდესაც შემოსავალი ნაკლებად გვქონდა, არწრუნი ან სულ გვაპატიებდა თეატრის ქირას, ან არადა მარტო განათების საფასურს აიღებდა ხოლმე. ჩვენი არტისტებისათვის რამდენჯერმე ფულითაც გაუმართია ხელი, ბენეფისებში თეატრის ქირა შეუწირავს არტისტებისათვის. განსვენებული ჭკვიანი და შორს გამჭვრეტი კაცი იყო. `საზაფხულო თეატრი~ მაშინა ჰქონდა აღებული  ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე  პ ა ლ მ ს,  თვით არტისტს და დრამატიულ მწერალს. თეატრს განაგებდა მისი უფროსი შვილი, დარბაისელი და თვალსაჩინო დღესაც კომიკური არტისტი სერგეი. ამის გარდა მაშინდელ რუსულ დასში მონაწილეობას იღებდა მთელი სახლობა პალმისა; მამა, ალექსანდრე, მისი ცოლი _ კომიკურ ბებრების როლების მოთამაშე, ამითი შვილები:  ს ლ ო ბ ო დ ი ნ ა  (სათეატრო გვარია) და საოხუნჯო კომედია-ვოდევილებში კარგი მოთამაშე  ა რ ბ ე ნ ი ნ ი ს გვარით დღევანდელი `ჩერნომორსკი ვესტნიკ~-ის რედაქტორ-გამომცემელი ბ. პალმი. ეს ოჯახი იმიტომ მოვიგონე, რომ ძალიან ყურადღებით იყო ახალ დაწყობილ ქართულ თეატრზე: წარმოდგენებს ესწრობოდნენ, დარიგებას გვაძლევდნენ, თავიანთ ბიბლიოთეკიდან ამორჩეულ პიესებს გვაძლევდნენ სათარგმნელად. მაგალითად, სხვათა შორის, მოხუცებულმა პალმმა მომცა მე სათარგმნელად საკუთარის ბიბლიოთეკიდან (თავის არჩევით, მე არ მითხოვია) შემდეგი პიესები: `ორი ობოლი~ `Lდტ ცბჰჯნრბ~  `მონასტრის ზღუდეთა შორის~ _ `Çფ ვჯყფცნსჰცრჯქ ცნტყჯ.,~ `კარდინალი რიშელიე~ _ `ღფჰლბყფკ Hბიტკმტ~, და თან დასძინა: `ეს პიესები გადათარგმნეთ, კარგი პიესებია, რეპერტუარში იქონიეთ, გამოგადგებათო~. მე, რასაკვირველია, დიდის მადლობით გამოვართვი და გადავთარგმნე.  
კომიტეტის გადაწყვეტით სამუდამო სცენის გახსნისა და სეზონის დაწყებისათვის ამორჩეული იყო განსვენებული კნეინა ბ ა რ ბ ა რ ე  ჯ ო რ ჯ ა ძ ი ს ა გ ა ნ  ახალი თეატრისათვის დაწერილი კომედია: `რას ვეძებდი და რა ვპოვე~. ეს პიესა ვითამაშეთ 5 სექტემბერს 1879 წელს. დიდის ამბით გადავიხადეთ თეატრის გახსნის დღესას¬წაული, საზოგადოება, ცხადია, მრავალი დაესწრებოდა, და პიესამაც მშვენივრად ჩაიარა (ეს პიესა სამჯერ იყო განმეორებული ამ სეზონში). მას მოჰყვა სხვა პიესებიც, გაიჩარხა და გაჩაღდა საქმე. ნათარგმნ და გადმოკეთებულ პიესათა გარდა, წარმოდგენილი იყო რამდენიმე ორიგინალური პიესა, განგებ ახალი თეატრისათვის დაწერილნი ამ ხანებში. `გულთმისანი~ _ პ. უ მ ი კ ა შ ვ ი ლ ი ს ა, `ბედნიერი ქალი~ _ გ.    თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ა, `კინტო~ _ ა კ ა კ ი ს ა და ბევრი სხვა. მათ შორის (კაცმა თავის თავიც არ უნდა დაივიწყოს) ჩემი პირველი კომედიაც `რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ!~ სამჯერ განმეორებული ამ სეზონში.
საზოგადოება მალე შეეჩვია თეატრს, გულმოდგინეთ დაიწყო თეატრში სიარული და მისი დახმარება. ბევრმა აბონემენტი აიღო; კერძოდ არტისტებსაც გამოუჩნდათ მოსარჩლენი და ნიჭის თაყვანის მცემელნი და ამ გვარად ჩვენი ნორჩი, ლოფლოფი თეატრი დავაჟ¬კაცებულს უცხო თეატრებს დაემსგავსა. კომიტეტმა წარჩინებული არტისტებისათვის ბენეფისები შემოიღო. რა ამბავი იყო ხოლმე ამ ბენეფისებზე, დაუჯერებელია. ძველი თეატრი რამდენად დიდი იყო დღევანდელს ჩვენს თეატრზე, და ის დიდი თეატრი ისე გაიჭედებოდა ხოლმე ხალხით, რომ არამც თუ დასაჯდომი, დასადგომი ალაგიც კი არ იყო; რომ არ ვიცრუო, ნახევარი საზოგადოება უალაგობის გამო გულდაწყვეტილი ბრუნდებოდა სახლში. ბევრი დამემოწმება, რომ ქანდარის ექვს-შაურიან ბილეთში ორი-სამი მანეთი უძლევიათ და ვერ უშოვიათ. საჩუქრებს არ ვიტყვი, რომელიც ბენეფიციანტებს აუარებელი მოსდიოდათ (მგონია, გაზვიადებათ არ ჩამომართმევთ, რომ აუარებელს ვეძახი 10-15 ძვირფას საჩუქარს, რომლებიც ახალი დაბადებული თეატრის ჯერ ნაკლებად ცნობილს არტისტებს მიერთმეოდათ ხოლმე), ფულათაც კარგა ბლომად რჩებოდათ. ჩემი მოხსენებიდგან ცხადათ დაინახავთ, როგორი ბენფისებიცა ჰქონდათ ხოლმე ჩვენ ზოგიერთ არტისტებს: საღამოს თეატრის ქირა იყო 200 მანეთი. კომიტეტი იღებდა თეატრის საჭიროებისათვის 200 თუ 250 მანეთს (კარგა არ მახსოვს). ახლა სარეკვიზიტო წვრიმალი ხარჯი... და გარეშე ყველა ამისა, ბენეფიციანტს რჩებოდა ნაღდი 400-600 მან. ასეთი ბენეფისები ჰქონდათ საფაროვის ქალს, გაბუნიას ქალს, ვასო აბაშიძეს და სხვ. ჩემს გარდა, დარწმუნებული ვარ, ბევრნი არიან ამის მოწმე.
აი, დაწყებიდან როგორ ფართოდ დაიწყო მსვლელობა ნორჩმა თეატრმა.  
დაწყება დიდებული და მშვენიერი იყო: თეატრი დაადგა სწორე და გარკვეულს გზას. ეხლა ფათერაკის შიში აღარ იყო, მაგრამ... ამისთანა საზოგადო საქმეში, მეტადრე ჩვენში, განა შეღავათს მოგცემენ, რომ შეისვენო და თავისუფლად ამოიქაქანო! ამ საქმეს დააცდიან, რომ სწორე გზაზე დაყენებული პატარა ხანს შეურყევლად მიმდინარეობდეს! ზოგი მეტის ერთგულობით და სიყვარულით, ზოგი თავხედობით, ზოგი მეშურნეობით აღჭურვილნი გადაეღო¬ბებიან წყნარად მიმავალს, ჭკვიანურ გზაზე დაყენებულს საქმეს და ამ საბრალოს სადღაც უფსკრულში გადაჩეხავენ. ჩვენი თეატრიც ამ 22 წლის განმავლობაში ხშირად ჩავარდნილა განსაცდელში, მაგრამ ერთი-ორი მისთვის თავგანწირულის მუშაკის მეოხებით ისევ სწორე გზას დასდგომია. დღეს ჩვენი თეატრი, რაკი მან მამაცად გადმოქელა მეცხრამეტე საუკუნე და თავი ამოჰყო მეოცეში, გაკვე¬რილ გზაზე სდგას, მისი შერყევა შეუძლებელია, რადგან ფესვები ღრმად და შორს აქვს წასული...
ბ. გ ი ო რ გ ი  თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი რეჟისორობდა დასს პირველ ენკენისთვიდან 1879 წლისა მარტის პირველამდე 1880 წ. ბ. გიორგი იყო რეჟისორი მშვილდი, უწყინარი და სამართლიანი; მოღვაწე კეთილშობილი და უანგარო, რომელიც არამც თუ საქმის მსვლელობას, მის წვრილმან გარემოებასაც კი დიდ ყურადღებას აქცევდა. მეტი საქმისათვის თავგამოდებული და თავდადებული კაცი ძნელი წარმოსადგენია, როგორითაც ბ. გიორგი ჩვენი თეატრის¬თვის იყო. მის ნაწერებში ასო ასოთ აღნუსხულია ქართული თეატ¬რის მიმდინარეობა, ვიდრე ის რეჟისორად იყო, რამდენი პიესა იყო სეზონის განმავლობაში წარმოდგენილი, რამდენი მათში ორიგინა¬ლური და რამდენი ნათარგმნ-გადმოკეთებული, რომელი პიესა რამ¬დენჯერ იყო ნათამაშევი, რომელ თვეში რამდენი შემოსავალი და ხარჯი იყო, ბენეფისები რას იძლეოდნენ და სხვა ამისთანები. ძალიან იშვიათია ასეთი გატაცება, როგორადაც ბ. გიორგი ქართული თეატ¬რის საქმით გატაცებულ-გამსჭვალული იყო.
ასე მშვენივრად დაწყობილი საქმე თავისუფლად მიმდინა¬რეობდა, გადმოაბიჯა მეოთხმოცე წლებში და კვალად სრიალით გაუდგა გზას. მართალია, იმ ხანებში თეატრს ბევრი ხინჯი გამოს¬ჩენია, მაგრამ იმის ერთგულ გულშემატკივართ და ჭირისუფალთ იგი (თეატრი) დაცემამდის არ მიუყვანიათ და მამაცად მხრებით გაუტანიათ კვლავ გატკეცილ გზაზედ... მაგრამ... ამას თავის დროზედ თეატრის ისტორიის დამწერი განმარტავს.
მეოთხმოცე წლებში დასს მოემატნენ სხვა და სხვა დროს ის არტისტები, რომელთაც ეხლა ჰხედავთ და მათთან აწ განსვენებული ს ა ნ დ რ ო  ყ ა ზ ბ ე გ ი და ბ ა ბ ო  ა ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი ს ა. ამავე წლებში დასიდან გამოვიდნენ: მ. ყიფიანი, ბ. კორინთელი, გიგა ყიფშიძე, ზაალ მაჩაბელი და ადმინისტრატორი ჩუბინაშვილი. მე ჩანჩალით მივყევი თეატრს 1884 წლამდის და, დავატყე რა, რომ არაფერი შვილი არტისტი ვარ, ჩამოვცილდი, თუმცა სულით და გულით მასთან ვიყავი და ვარ.
მგონია, ჩემის გაჭიანურებულის წერილებით თავი მოვაბეზრე ხათრიან და გულკეთილ მკითხველებს, მაგრამ ამას ვთხოვ, მომი¬ტევონ, თუ რამე შეცოდება მიმიძღვის ჩემს მოხსენებაში. მე, როგორც ნათლად დაინახა მკითხველმა, არც თეატრის ისტორიასა ვწერდი, არც მისს კრიტიკას; მხოლოდ თეატრის ისტორიის დამწერისათვის მინდოდა მიმეწოდებინა მასალად ის ცნობები სამუდამო სცენის დაარსების შესახებ, რომლის მოწამეც მე თითონ ვიყავი. ასე და ამ გვარად დაარსდა დღეს აყვავებული ჩვენი სამუდამო სცენა.
ცოდო გამჟღავნებული სჯობიაო, იტყვიან. ჩემს `მოგონებათა~ გამომჟღავნებას საფუძვლად ერთი აზრი ედვა, რომელიც მდევნიდა და არ მასვენებდა აქამომდე, ვიდრე არ გამოვააშკარავე.
ერთი ჯურის ხალხი გვირევია ჩვენ, ქართველებს, სწორედ არ ვიცი, რა ვუწოდო, თავხედები თუ სულით ავადმყოფნი. ბატონო, რაზედაც უნდა დაიწყოთ ლაპარაკი, რომელი საზოგადო საქმის დაფუძნებაც უნდა ახსენოთ: თეატრის საქმე, სკოლების საქმე, წერა-კითხვის საზოგადოებისა, ბანკებისა, მეურნეობა-მრეწველობისა, _ ერთი სიტყვით, რა საქმეც უნდა ახსენო, ისინი იმ წამსვე დაიძახებენ: `მე!~ `მე~ ვარ, რაც ვარ! ეს საქმე `მე~ დავაყენე ფეხზედ, ისიც და სხვაც. `მე~ რომ არ ვყოფილიყავი, არამც თუ ეს საქმეები არ გაკეთდებოდა, თვით ჩვენი ქვეყანაც არ იქნებოდა! სულ მე, მე და მე! ახა, ღმერთო ჩემო! ხშირად ეს თავხედები უსირცხვილოდ ისეთს რასმე უცნაურს წამოროშავენ, რომ კაცი პირღია დარჩება! უცბათ რომ დაიძახო საზოგადოებაში: `ვინ ააგო დიდებული მცხეთის ტაძარი?~ _ `მე!~ გიპასუხებს. `ვინ აღმოაჩინა ამერიკა?~ _ `მე!~ `ვინ არის გამოჩენილი ბურების სარდალი?~ _ `მე~. კი არ გეხუმ¬რებით, ბატონებო, არიან ამისთანა ავადმყოფები ჩვენში! ხშირად გამიგონია ამისთანა ლაპარაკი ქართული თეატრის შესახებაც, მაშინ, როდესაც ნამდვილი საქმის მუშაკნი, მისთვის თავდადებული მშრომელნი სადღაც კუთხეში ჩუმად მიკუნჭულები არიან და თავიანთ დაწყობილ საზოგადო საქმეს ნეტარებით და სასოებით თვალ-ყურს ადევნებენ. სწორედ მოგახსენოთ, აი, ეს გარემოება იყო ჩემ `მოგონებათა~ გამოწვევის მიზეზი ამ ხანად. ამ მოგონე¬ბიდგან მკითხველი ცხადათ დაინახავს, რომ `მე~-ს კი არა, სულ სხვას გაუკეთებია საქმე! ეხლა წაბძანდნენ ეს ვაჟბატონები და ქუჩა-ქუჩა ცხვრებივით იბღავლონ `მე-ე-ე!~
ეხლა კი ნახვამდის, ძვირფასო მკითხველო! მომიტევეთ თავის მო¬ბეზ¬რება. თუ ინებებთ და ნებას დამრთავთ, კიდევ მალე გამოგე¬ლაპარაკებით.

კომედია 3 მოქმედებად  
 
 
მოქმედნი პირნი  
 
 
თ. დავით ჯამბარაშვილი კოხტაია - დავითის მსახური.  
 
მებატონე, ვოენში ნამყოფი. საქუა - ტასიას საქმრო.  
 
ორომსე - დეიდა დავითის  
 
 
არტემ ივანიჩი - ამისი ქმარი. ავეტიქა  
 
ზაქარია - დავითის მეგობარი. გიჟუა ქალაქის ბიჭები  
 
ნიკო ყურაშვილი -დავითის ფიჩხულა  
 
მოურავი სოსანა  
 
 
კატინა - ქვრივი, დავითის ნაყმევი. ლიზა  
 
ტასია - ამისი ძმისწული. მ ა გ დ ა ნ ა სოფლის გოგოები  
 
ილუა - კატინას ვაჟი. პელუა  
 
 
 
სტუმრები და მეზურნეები.  
 
 
პირველი მოქმედება  
 
 
სცენა. დარბაზი: მარცხნივ (სცენიდან) იატაკზე გაშლილია ხალიჩები, დაფენილია ლეიბებით და ზედ მუთაქები აწყვია; მარჯვნივ სდგას უბრალო ხის სტოლი და რამდენიმე უბრალო სკამი. კატინა ფუსფუსებს სახლში.  
 
 
პირველი სანახავი  
 
 
კატინა (მარტო)  
 
 
რა უსამართლობაა, თქვენი ჭირიმეთ!.. რას ჩადის ე ჩვენი ბატონი!.. სად გაგონილა, მამას შვილი წაართონ!.. მგონი, დიდიხანია გამოცხადებულია, რომ ბატონყმობა გადავარდაო... მაშ ეს რაღა ამბები აქვს ჩვენს ბატონს! თავ-ბედისა არა გამეგება-რა... რა ვქნა, კიდევ დაგვიბრუნდა ის მწარე დრო!.. ორი დღე არ იქნება, ბატონს მოურავი გამოეგზავნა ჩემ ძმასთან და უთვლიდა, შენი ქალი გამომიგზავნე, მოახლეთ მინდაო!.. ჩვენ ყველას ელდა გვეცა: დღე-დღეზე ქორწილს ვაპირებთ და ის კი ითვლევინება, გინდათ თუ არა, გამომიგზავნეთო. წავიდა ჩემი ძმა, ბევრი ემუდარა, მაგრამ ბატონს კინაღამ ცემით მოეკლა და გამოეგდო! დილას შემოვარდა მოურავი, დაუჭირა ხელი ჩემს ძმისწულს და ძალით წაათრივა - ბატონმა მიბძანაო! სიტყვა გვაქვს მიცემული, დღეს ჩვენი სასიძო უნდა მოვიდეს თავის ამქრით და ჯვარი დაიწეროს, ქალი კი ბატონსა ჰყავს! რა ვიცი, რა უბედურება იქნება ჩვენს თავსა! ამისთანა დაბრიყვება კიდევ იქნება!... გაგონილა!.. სადაც რა მოეწონება: ცხვარი, ძროხა, ხარი თუ ადამიანი - წამოავლებს ხელს და მიარბევინებს!.. არ ვიცი, ღმერთმანი, მარტო ჩვენთვის არის ბატონყმობა, თუ სხვისთვისაც?! სადა ხარ, ერთო კარგო პატრონო, რომ სულ სისხლით არ ამოადენ ბატონს ჩვენს ამაგს!.. რაღა ვქნათ, ამოდენა ნამზადისმა რომ ტყუილად ჩაგვიაროს!.. (ჩაფიქრდება).  
 
 
მეორე სანახავი  
 
 
ილუა  
 
(შემოვა, იღლიაში პურის ნატეხი უჭირავს და სჭამს).  
 
 
დედა ჩემო! რას გამოჭიმულხარ ე მანდა? მახარობელი კიდეც მოვიდა, ნეფიანი მოდიანო და ძიაც ბატონთან წავიდა ტასიას მოსაყვანათა: ადე, აქაურობა დაალააგე...  
 
 
კატინა (წამოდგება)  
 
 
შვილო, და მერე რა პასუხს მოიტანს ჩემი ძმა ბატონისაგან? იქნება ქალი არც კი დაანებოს...  
 
 
ილუა  
 
 
რას ამბობ ერთი შენცა! არ დაანებოს რა, პაპას ბაღია! იმისი რა არის?.. ეხლა მოურავი შემხვდა და მითხრა, ბატონმა როდი იცოდაო, რო ტასია დანიშნული იყოვო!.. გაიგებს თუ არაო, რო ნეფიანი მოდიანო, მაშინვე გამოგზავნისო, იმას თქვენი ქალის ცოდო რათ უნდაო! მერე დღეს კაი ქეიფზედ არისო. ქალაქიდგან ტუმრები მოსვლია...  
 
 
კატინა (გახარებული)  
 
 
მართლა, გენაცვალე? შენ პირს შაქარი, შვილო! მაშ წადი, გენაცვალოს დედა, ჩამოუარე მეზობლებს, მობძანდნენ. უთხარი, კაცი მოგვივიდა-თქო. ტასიასი კი არა უთხრა-რა, სანამ ჩემი ძმაც მოიყვანს. განა, შვილო. ბატონს კი არ ეშინიან! ის უფრო დიდი მწავლული არ არის! განა არ იცის, რომ ქვეყანაა და სამართალი! ჯვარის დასაწერად გამზადებულ ქალს როგორ წაგვართმევს!.. წადი,გენაცვალოს დედა!..  
 
 
ილუა (ილუკმება)  
 
 
ეჰ, ამი ჯულიც დაიქცა! მოვკვდი ამტელი სიარულით... დღეს ერთი ტაქანი ღვინოც არ დამილევია.  
 
 
კატინა (მიფერებით)  
 
 
გაისარჯე, გენაცვალე, შენ ქორწილშიაც სხვა გაისჯება!  
 
 
ილუა (მორცხვათ)  
 
 
ეჰ, დამანებე თავი! ქორწილი კი არა... იმისმა ტიალობამა! მაიტა, პატარა ყველი მაინც მამე!  
 
 
კატინა  
 
 
წადი, შვილო, კიდობანშია, ტაბაკზედ აწყვია, აიღე და ჩქარა ჩამოუარე მეზობლებს. სახლს ხომ ვერ გავაციებთ, ნეფიანთ უნდა დახვდეს ვინმე, თუ არა? აბა მორჩი, მალე!  
 
 
ილუა (ამთქნარებს)  
 
 
ღმერთმანი, წუხელის თვალი არ მომიხუჭავს... (მიდის თავის ფხანით) ე რა ჭირი აიტეხეს!..  
 
 
მესამე სანახავი  
 
 
კატინა მერე ლიზა  
 
კატინა (დაჯდება)  
 
 
გენაცვალეთ, ქანცი გამომეცალა ამდენი ფუსფუსით; მაგრამ ჯანი გავარდეს, ვინა ჩივის ჩემ დაღალვას, ოღონდ საქმემ კეთილად ჩაგვიაროს და გამიბედნიერდეს ჩემი ტასია! (წუწუნით) სადა ხარ ეხლა,შე გაგლეჯილო და გაბრტყვნილო მაკრინე, რომ შენს ტასიას არ დალოცამ!.. ვაი შენი ბრალიცა, შე ჩაქოლვილო!.. ნეტა იმ დღის მომსწრეს, იტყოდა ხოლმე უბედური: ჩემი ტასიას ქორწილში სულ ბუქნას დაუვლიო!.. ვაი შენ ჩაქოლვას, დამწვარო დედავ!.. ეჰ, თვალიც დაგიდგება შენ, სიკვდილო! შენთვის არც ქორწილია და არც ნიშნობა! ვაი ჩვენი ბრალიცა! ამდენი უნდა ვეწვალოთ და ვიდაგოთ, ბოლოს კი მოვა მიქელ-გაბრიელი და სტაფილოსავით ამგვაძრობს სულსა! იჰ, თვალიც დაუდგება, როცა ანდა ამომაძრონ, ჩემთვის სულ ერთია. (მიდის კარებისაკენ) ჩემმა ძმამ რათ დაიგვიანა, ნეტავი ბატონმა რა უთხრა?.. (იხედება). აი სტუმრებიც მოდიან  
 
 
 
მეოთხე სანახავი  
 
 
იგივე და ლიზა  
 
 
ლიზა(შემოდის)  
 
 
 
მოგვილოცავს, კატინო, ტასიას ბედნიერება! ღმერთმა ისე გააბედნიეროს, როგორც თავის გული სთხოვდეს.  
 
 
კატინა  
 
 
შენც გაგაბედნიეროს, შვილო, მალე შენი ქორწილიც გვაჩვენოს...  
 
 
ლიზა (მორცხვათ)  
 
 
ქორწილი კი არა და... ჯერ არავინ არ მოსულა?  
 
 
კატინა  
 
 
კაცი მოგვივიდა, მოდიანო. თქვენ რაღა იქენით, შვილო, უცხოები ხომ არა ხართ, მეზობლები ხართ. დაირა მაინც დაუკარით და დროება გაატარეთ; ისინიც საცაა მოვლენ.  
 
 
ლიზა  
 
 
გოგოები ყველანი მოდიან, დაირაც მოაქვთ და ბუზიკაცა... მაგრამ პატარძალი სადა გყავთ?  
 
 
კატინა  
 
 
ტასია, შვილო, ე მანდ კატარინესთან შევიდა, ჩიქილას არშია უნდა მოუვლონ და ეხლავე მოვა, სანამ შენ ქალები მოიყვანე.  
 
 
ლიზა  
 
 
მაშ წავალ და დაუძახებ.  
 
 
კატინა  
 
 
აბა, გენაცვალე, მალე. ყველას უთხარი, მოვიდნენ.  
 
 
ლიზა  
 
 
კარგი, კატინავ, კარგი (გაირბენს გარეთ).  
 
 
კატინა  
 
 
სტუმრები კი მოდიან, მაგრამ... კარგი საქმე არ მოგვივა, რომ იმ სასიკვდილემ ი ქალი არ დაგვანებოს!.. რა ვქნა, სიძეს ყველაფერს ვუამბობ და რაც უნდათ, ის ჩაიდინონ! (მიდის კარებისაკენ) აი, ქალებიც მოდიან.  
 
 
მეხუთე სანახავი  
 
 
იგივე, ლიზა, მაგდანა, პელუა და სხვანი  
 
 
ყველანი  
 
 
მოგვილოცავს, კატინავ, ტასიას გაბედნიერება.  
 
 
კატინა  
 
 
გმადლობთ, გენაცვალეთ. აბა, ხალიჩაზედ ჩამომწკრივდით და გამხიარულდით. ლიზაჯან, შენ იცი, შვილო, როგორც შემიქცევ ქალებს. (დასხდებიან).  
 
 
ლიზა  
 
 
აბა, ქალებო, გამხიარულდით. დაუკარით დაირა, ნაღარა, ბუზიკას მე დაუკრამ... რა ბაბაყულებივითა სხედხართ! ადე, მაგდანო, სათამაშოთ მოემზადე.  
 
 
მაგდანა  
 
 
ნეტა რა ვქნა! უწინ შენ ითამაშო!..  
 
 
ლიზა  
 
 
რას ტუტუცობ. ქალო? სუყველა უნდა ვათამაშო. ადექი ჩქარა!  
 
 
მაგდანა (ნაზობს)  
 
 
არ ვიცი, ღმერთმანი!  
 
 
ლიზა  
 
ითამაშე, ქალო!  
 
 
მაგდანა  
 
 
რა ვქნა რომ არ ვიცი?  
 
 
ლიზა  
 
 
იმდენი შავი ჭირი გეცეს! როგორ არ იცი, შე სასიკვდილევ! მაშ ორუღელაანთ კალო ვისგან არის დატკეპნილი: გიჟი მოზვერივით რო დაფუნდრუკობ ხოლმე! დაუკარით დაირა. (ერთს) შენ ნაღარა, მე ბუზიკას დაუკრამ. (უკრავენ მაგდანა სოფლურათ თამაშობს).  
 
 
ლიზა  
 
 
(მაგდანას, თამაშობას რო გაათავებს)  
 
 
აკი არ ვიციო? მიწამ კი გიყოს პირი!.. აბა, პელო, ახლა შენ...  
 
 
პელუა  
 
 
ვერა, გენაცვალე, ვერ ვითამაშებ.  
 
 
ლიზა  
 
 
რა ამბავიაო? ადე, ეეთრიე, თვალიც გამოგპრუწვია!  
 
 
პელუა  
 
 
დედ-მამა არ დამეხოცება, ვერ ვითამაშებ!  
 
 
ლიზა  
 
ნეტა რა ვქნა! რა მოგჩვენებია?  
 
 
პელუა  
 
 
ქალო! ხომ იცი, რომ გლოვიარეთა ვართ?  
 
 
ლიზა  
 
 
ვიზედ?  
 
პელუა  
 
 
ჩვენებიანთ პავლიაზედ.  
 
 
ლიზა (ხელს დაუჭერს).  
 
 
რა დროს პეტრე და პავლეა! ადე, ითამაშე, ქორწილია! სატირლად კი არ მოვსულვართ აქა!  
 
 
ყველანი  
 
 
ითამაშე, ქალო, არა უშავს რა.  
 
 
პელუა  
 
 
კარგია, დაუკარით (თამაშობს, ტაშს უკვრენ)  
 
 
ლიზა  
 
 
(თამაშობას რომ გაათავებს, პელუას)  
 
 
აკი მგლოვიარეთ იყავი, კარგათ კუნტრუშობ...  
 
 
მაგდანა (ლიზაზედ)  
 
 
ახლა ეს სასიკვდილე ვათამაშოთ.  
 
 
ლიზა  
 
 
ჯერ დაიცადეთ, კატინა მინდა ვათამაშო. ითამაშე, კატინო!  
 
 
კატინა  
 
 
შენ კი გაიხარე! კუდი ვერ ამიწევია, შვილო, რა თამაშობისა მცხელა?  
 
 
ლიზა  
 
 
შენი თვალების ჭირიმე, კატინო, ითამაშე!  
 
 
ყველანი  
 
 
კატინო! ითამაშე, შენი ძმისწულის ქორწილია.  
 
 
კატინა  
 
 
კი არ დამცინოთ, გენაცვალეთ, დაუკარით! (თამაშობს და რომ გაათავებს) ქალებო! დრო გაატარეთ, მე მინდა სამზვარეულოს მივხედო. (გადის).  
 
 
მაგდანა  
 
 
აბა, ლიზავ, ახლა შინ ითამაშე!  
 
 
ლიზა  
 
 
ბუზიკას ვიღა დაუკრავს?  
 
 
მაგდანა  
 
 
აი, კატარინე.  
 
 
ლიზა  
 
 
დაუკარით! (უკვრენ, ის თამაშობს).  
 
 
პელუა  
 
 
ლიზაჯან, შენი თვალების ჭირიმე, კოჭლურათ რომ იცი, ისე ითამაშე, შენ გენაცვალე!  
 
 
ლიზა  
 
 
რაღა მიქნია!  
 
 
მაგდანა  
 
 
კარგია, ნუ იპრანჭები, ითამაშე.  
 
ლიზა  
 
 
ჯანი და სული წაგივიდეთ, დაუკარით! (თამაშობს).  
 
 
პელუა  
 
 
(ლიზას, თამაშობას რომ გაათავებს)  
 
 
გოგოჯან, ერთი მარჩი დაუკარი!  
 
 
ლიზა  
 
 
ტაში კარგა ააყოლეთ! (უკრავს). ტაშ! ტაშ!  
 
 
შორიდგან ისმის ზურნის ხმა «ქოროღლი»  
 
 
 
მეექვსე სანახავი  
 
 
იგინივე, კატინა და ნეფიაანი საქუა, ავეტიკა, გიჟუა, ფიჩხულა, სოსანა, მეზურნეები და კიდევ რამდენიმე სხვა სტუმარი ანთებულის წმინდა სანთლებით  
 
 
კატინა (შემორბის)  
 
 
გენაცვალეთ ქალებო, გამხიარულდით, აგერ ნეფიანიც მოდიან. (ისმის ზურნის ხმა და ღრიალი)  
 
 
სტუმრები (შემოვლენ)  
 
 
შვიდობა აქაურობას!  
 
 
ფიჩხულა (მეზურნეებს)  
 
 
აბა, ერთი ლოთიანი ბაღდადური!  
 
 
ყველანი  
 
 
ტაშ, ტაში! (სათითაოდ თამაშობენ).  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ლეკური! ლეკური ჩქარა! განზედ! (თამაშობს).  
 
 
გიჟუა  
 
 
(თამაშობის დროს ღრიალებს)  
 
 
ხალხნო! რომელი ხართ, ჩქარა ღვინო, თორემ დავიხრჩენით! ეეე!  
 
 
სოსანა  
 
 
ღვთის ცეცხლი, სანამ სხვა აგიტყდებოდეს რამე!.. (დასხდებიან, ზოგი მღერის, ზოგი ღრიალებს, ზოგი ერთმანეთს ელაპარაკება, ხმაურობა. ქალები ძირს ქეჩა-ხალიჩაზედ დასხდებიან და ქაღალდს თამაშობენ. ჩუმი ბაასი).  
 
 
ილუა  
 
 
(შემოაქვს ხონჩით საუზმე: ხორაგეული, ლავაშები, ჯამები და დიდი დოქით ღვინო)  
 
აბა,თქვენი ჭირიმეთ, ქეიფი გასწიეთ. (სტოლზე დასდგამს და ჯამზედ ღვინოს დაუსხავს).  
 
 
ფიჩხულა (ილუას)  
 
 
ოჰ, მოყვარევ, როგორა ხარ? აბა, ერთი შენებურათ დაასხი ღვინო!  
 
 
ილუა  
 
 
ამ საათში. (ყველას დაუსხამს).  
 
 
ფიჩხულა (მღერის)  
 
 
«ჰაი, გაფრენილო. გიწამე... გიწამე და გაიგონე»...  
 
 
გიჟუა (ჯამით ხელში ადგება)  
 
 
ბიჭებო, შეითნებო! ეს ღმერთმა ადღეგრძელოს ამ ოჯახის კეთილი ანგელოზი! (სვამს,დაჯდება).  
 
 
ყველანი  
 
 
ადღეგრძელოს!  
 
 
ფიჩხულა (აიღებს ჯამს)  
 
 
ეს ღმერთმა აცხონოს ნოე, რომ ღვინით დათრობა მოიგონა... (სვამს).  
 
 
სოსანა (აიღებს ჯამს)  
 
 
ანგელოზებო! გენაცვალეთ მაგ სულის ყანყრატოში, თქვენი სადღეგრძელო იყოს! აბა, ავეტიქჯან!  
 
 
ავეტიქა (პურზედ დააწვეთებს ღვინოსა)  
 
 
ეს ღმერთმა აცხონოს ჩემი დედ-მამა: მიკიჩა და ოსანა! (სვამს).  
 
 
ფიჩხულა (ავეტიქას)  
 
 
წადი, შენი, ნეგადიცა... ეგ რასა სვამ?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა! დედ-მამაზე ახლო ვინა მყავს? (სხვები იცინიან).  
 
 
გიჟუა  
 
 
სმენა იყოს და გაგონება! ესეც ღმერთმა ადღეგრძელოს ჩვენი ძმა ბიჭი საქულა! კეთილი იყოს მაგის ფეხი ამ ოჯახში, ჩვენი ძმობა ნუ მოუშალოს. (სვამს)  
 
 
ყველანი  
 
 
ამიიინ!  
 
 
სოსანა (ჯამით ხელში ადგება)  
 
 
საქულიჯან! შენი ქრისტეს ჭირიმე! გენაცვალე, ძმაოჯან, მაგ კოკობ სულში! ღმერთმა ისე გაგაბედნიეროს და გიცოცხლოს შენი გვრიტი, როგორათაც დედიშენის წყვილი ძუძუ სთხოვდეს! (სვამს). ფიჩხული! ალავერდი შენთან, შე ვირის დათვო!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
იახშიოლ, სოსანჯან! (ადგება ჯამით) საქულიჯან, შენი სადღეგრძელო იყოს! ღმერთმა კეთილი ლუკმა გაჭამოს, ძმაოჯან! შენმა მზემ ისე გაგინათოს, რომ არც დაგცხეს და არც შეგცივდეს! (სვამს). დაცლაზეა! უსტა, ავეტიქ, ალავერდი!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
შეგეწიოს. (იღებს ჯამს). მახლას, ამოტელა ღვინო რა ამბავიაო? სწორეთ შავი ზღვა არის! (სდგამს). ვერა, ძმავ, ვერ დავლევ, ისე დაგლოცამთ... ტიკივით გავიბერები, ხომ მოვკვდი? მე სულ რუმკებითა ვსომ...  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
დალიე, თორემ ზედ თავზე დაგასხამ, გესმის თუ არა?  
 
 
ავეტიქა (წყრომით)  
 
 
არც კი მიკვირს შენი ჭკუისაგან! ბიჭო, ზოგჯერ რა ძალიან ტუტუცები ხართ ხოლმე? ეს რა ეშმაკებში ჩავვარდი.  
 
 
გიჟუა (შეუტევს მუშტით)  
 
 
დალიე, შენი დედმამის სულის... ჭირიმე-და! ჩქარა! გვწყურიან!  
 
 
ავეტიქა (აიღებს ჯამს)  
 
 
გაგხეთქოთ ღმერთმა! ეს ოხრები სწორეთ ღვინის ხორველები არიან!.. საქო, გაცოცხლოს, გიცოცხლოს შენი ნუგბარი. დაგაჭკვიანოს, თორემ ცოტა ჰოპოპების გაფრენა იცი ხოლმე! გახსომს ერთხელ აბანოში კინაღამ ჰაუზში დამახრჩე?! (ყველანი იცინიან). ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს, ჯიბის ბარაქა და ყადრი! (სვამს).  
 
 
გიჟუა და ყველანი (დუდუკზე მღერიან)  
 
 
ეს ბაღი ტურფად შემკული,  
 
შიგ ვარდი გაბრწყინებული;  
 
ვინ მოჰკრებს მებაღის მეტი  
 
გინდ იყოს ვაჟკაცთ კრებული?!  
 
 
სანამ ცოცხალ ვარ, ასე ვიქ,  
 
ვახარებ ჩემსა იასა;  
 
მოვკვდები, გაუხარდება  
 
სამარის კარსა ჭიასა!  
 
 
დუშკაჯან! შენი ჭირიმე.  
 
ლამაზო! შენთვის ვსტირი მე!..  
 
 
გიჟუა (სიმღერის შემდეგ)  
 
 
კარგია, მუდრეგებო, დაჩუმდით! ახლა დავლიოთ. (იღებს ჯამს). ეს ღმერთმა აცოცხლოს ის ხე, რა ხეც რომ წყლის პირასა დგას და უწყლოთ კი ხმება. (სვამს). აბა, პოლკოვნიკებო, მიირთვით.  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
ეს ღმერთმა აცოცხლოს ის ფარანი, რომელიც რომა, ეხლა, ვთქვათ, ძალიან ბნელი ღამეა - და რომელიც რომა ბნელ ღამეში გაგვინათებს და გზას გვიჩვენებს, გვეუბნება რაღა: აქეთ წამოდით, არსად ჩავარდეთო!  
 
 
სოსანა  
 
 
ეს ღმერთმა აცოცხლოს ის ვარსკვლავი, რომელიც რომა მთვარეს დასდევს უკანა, სიყვარულით არა შორდება, უნდა სულ უყუროს და მთვარეს კი ეჯავრება! (სვამს).  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ეს ღმერთმა აცოცხლოს ის ჭკვა, რომელიც თქვენისთანა ტუტუცებისთვის ღმერთს არ მიუცია, თორემ ქვეყანაზედ ღვინოს ფასი არ ექნებოდა! (სვამს, ყველანი იცინიან).  
 
 
გიჟუა  
 
 
წადი, შენი სულელი პატრონიცა... ერთი ლეკური გავახუროთ და (ქალებზე) ეს ანგელოზები ვათამაშოთ! დაჰკა! (ლეკური).  
 
 
სოსანა  
 
 
(ყველანი რომ ითამაშებენ, მეზურნეებს კარში გაიყვანს).  
 
 
ავეტიქა  
 
 
საქო! შენ რომ ამათ უყურო, წითელ პარასკებამდის არ აიშლებიან! რაღას უყურებ? უთხარ რაღა, ქალი მოიყვანონ; ხომ იცი გზა დიდი გვაქვს. (კატინა ადგება და ისა და საქუა სცენის უკანა პლანზედ ლაპარაკობენ).  
 
 
გიჟუა (ქალებს გადახედავს)  
 
 
ბიჭო! ბიჭო! ერთი შეხედეთ, ერთი შეხედეთ!.. ვაი! ვაი ვაი!.. აქეთ მხარეს რა კარგი გოგოები სცოდნია, და! უთუოთ მეც აქაურ ქალს წავიყვან...  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
ბიჭო! წყნარათ იყავი, შენ შენი ღმერთი, თორემ ხომ იცი აქაურების ამბავი. კეტებით სულ თავპირს დაგვამტვრევენ!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ვა, დაგვამტვრევენ რომელია? ცუდი რა მითქომს? მაშ სახლში ხომ არ დაობდებიან, არ უნდა დათხოვდნენ? (ლიზაზედ) ერთი შეხედეთ, ბიჭო, ერთი შეხედეთ, აი კელაპტარივით რო ურჭვია! შენი გულისა, შენი! რა ხოხობი ხარ!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
რა დროს ეგენია, მუდრეგო, მოჰყოლიხარ შენცა, ლამის მუცელში ხორველა გამიჩნდეს! დაასხი ღვინო!  
 
 
ლიზა (გაწიწმატებული)  
 
 
პირი კი გაგიშავდა, ვიღაც ოხერი გდიხარ! ჩუმათ ეგდე, თორემ, თუ ჩემს ძმას დაუძახე...  
 
 
გიჟუა  
 
 
დაუძახებ, მე ვიცი, ხელათ თავის და არ შემრთოს! რა იქნება?  
 
 
ლიზა  
 
 
თვალი შენც დაგიდგა და შენ შემრთავსაც!..  
 
 
გიჟუა  
 
 
თუ მე მწყევლი, დუშინკაჯან, შენ თავს რაღას ემართლები?! დამწყევლე, გენაცვა, დამწყევლე, შემაჩვენე, ჩამქოლე, მოდი, დამახჩე, - არ მეწყინება!. აააჰ!.. ერთი შენი თავი შამწვარი მამცა!..  
 
 
ლიზა  
 
 
(წამოიწევს, ქალები დასმენ)  
 
 
არ დაჩუმდები, შე ოხერტიელო, ვიღაცა ხარ!...  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა! ვა! ეს ვისი რა არის? რა მაგარ-მაგარს იძახის ფრანციცული თუთიყუშივით! გოგუცკიჯან, რა იყო?  
 
 
ფიჩხულა (გიჟუას)  
 
 
კაცო! რიგიანად მოიქეცი, რას ჩადი, შე მხეცის კოლოფო?  
 
 
გიჟუა  
 
 
ერთი ხელი აიღე, მამა გიცხონდა! რას ვაშავებ? ის მე ვიცი, როგორც მოვიქცევი...  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა! როგორ არ გეცოდინება, გემნაზიაში სულ მაგას არ გასწავლიდნენ! (იცინის).  
 
 
გიჟუა  
 
 
დაიფანტე, შენი ოხერი... ეეე! მაიტათ ღვინო, დავლიოთ! აიღე, ფიჩხული! ისევ ისა სჯობიან, რომ დავლიოთ... საიქიოს რაც ანდრია დალაქმა წაიღო, იმას ჩვენ წავიღებთ! მეტს რას გამოვრჩებით ამ წუთი სოფელს!.. ვინ იცის, საიქიოსაც იქნება ღვინო, თუ არა?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ამბობენ, ძალიან ბევრი არისო. შენ იცი, რას იზამ?.. აქედამვე პატენტი წაიღე და იქ ტრახტირი გააღე! (იცინის).  
 
 
გიჟუა  
 
 
ერთი ამ ხორველის ანგელოზს უყურეთ და, რა ამბავშია!.. (აიღებს ჯამს). ეს ღმერთმა ადღეგრძელოს ის ორი მტრედი, რომელიც ხის კენწეროზედ სხედან და არ შეუძლიანთ ერთმანეთთან გადაფრენა, ელიან ქარს, აგება ამოვარდესო და ეს ტოტები ერთმანეთს მიახალოსო!..  
 
 
ყველანი  
 
 
ღმერთმა აცოცხლოს!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
ესეც ღმერთმა ადღეგრძელოს ის მზე, რომელიც ჩვენ დაგვათბობს და არ დაგვწვავს!..  
 
 
საქუა (შეღრიალებს)  
 
 
ერიჰააა!.. მართალს ამბობ?  
 
 
ყველანი  
 
 
რა იყო, საქო, რა ამბავია?  
 
 
საქუა  
 
 
ვა! რაღა რა ამბავია, ქალი ვიღასაც წაუყვანია!..  
 
 
ავეტიქა  
 
 
როგორ თუ წაუყვანია?  
 
 
საქუა  
 
 
რა ვიცი, (კატინაზე) აი ეს ამბობს... ვიღაც ოხერი ბატონი ჰყოლიათ, იმას წაურთმევია, მოახლეთ მინდაო...  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
ვა! თუ წართმევაზედ იქნება, ბულვარზედ რომ ჩინონიკები დადიან ხოლმე თავის ლამაზი ქალებით, რომელიც მომეწონება, წამოვიკიდებ მგელივით ზურგზედ და გავაძუნძულებ! ეგ როგორ იქნება?!  
 
 
ავეტიქა (კატინას)  
 
 
ნათლიდედ, სწორეთ ამბობ?  
 
 
კატინა  
 
 
სწორეს როგორ არ ვამბობ, ჩემი ძმა ჯერ სამჯერ ყოფილა ბატონთან და არ ანებებს!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა! რო არ ანებებს, რომელი საბუთების ძალით არ ანებებს?  
 
 
კატინა  
 
 
რა მოგახსენო, შენი ჭირიმე, მოახლეთ მინდაო...  
 
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა! ეგ რა ზაკონია! მაშ რომელი ქალიც მომეწონება, წავავლებ ხელსა, მოახლეთ მინდიხარ მეთქი, ჰა?..  
 
 
გიჟუა (ლიზას)  
 
 
წამოდი, სულოჯან, მოახლეთ მინდიხარ!.  
 
 
საქუა  
 
 
კაცო, რა დროს ეგენია? რა დროს ეგენია? ვაიიი!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
(ხელს თვალებთან მიუტანს)  
 
 
ეეე! მუდრეგ!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ჰო, რა იყო? რას მომცვივდით, გიჟები არიან ოხრები! წავიდეთ რაღა! ერთი დავტრიალდე, როგორც ფირანას ჯორი!..  
 
 
ფიჩხულა (საქუას)  
 
 
ვაი, მე იმისი ფათრეთი... მერე რას ამბობს, ბიჭო?  
 
 
საქუა  
 
 
რას ამბობს... არ იძლევაო!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
როგორ თუ არ იძლევაო? ეეე! რას ამბობ? წავიდეთ, ბიჭებო, ერთი დავაკერო! რო ასტამით ვერ აფხიკოს!  
 
 
სოსანა  
 
 
ვაი, მე იმისი... სული კი დაიქცა! (იმკლავებს). ერთი ჩავაფარო რომ სამჯერ მიჭკამალაყი გადაიაროს!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ვა! ერთი თვალით დამანახვეთ, რის კაცია! მოდით, წავიდეთ რაღა. (მიდიან).  
 
 
ავეტიქა  
 
 
მაიცა,. მაიცათ, ტუტუცები ნუ ხართ მეთქი! რო მიდიხართ! სად მიდიხართ? ჯერ ისა სჯობია, ერთი ვინმე გავგზავნოთ, იქნება ქალს იძლევა...  
 
 
კატინა (გააწყვეტინებს)  
 
 
დიახ, ნათლიჯან, მეც აგრე მგონია. იმ სასიკვდილე მოურავს რაღაც ენა მიუტანია ჩემ ძმაზედ და იქნება შესაშინებლად წაგვართვა ქალი. აბა, იმას რათ უნდა?  
 
 
საქუა (გაცხარებული)  
 
 
რის შესაშინებლათ, მამა გიცხონდა შენცა! მაშ საცა ვინმე კნიაზმა გიბრძანოთ, ყველას მიეცით ქალი, მერე მე უნდა წავიყვანო?! წადი, უთხარ, ეხლავე გამოგზავნოს და თუ შენ ძმასთან საქმე აქვს, იმას მოურიგდეს, ქალისა რა ბრალია?! ერთი ეს მითხარ, მართლა უმიზეზოთ წაიყვანა?  
 
 
კატინა  
 
 
უმიზეზოთ, უმიზეზოთ, ტასიას გაბედნიერებამ.  
 
 
საქუა  
 
მაშ წადი! მორჩა .. რაღასა დგეხარ?  
 
 
გიჟუა  
 
 
დედიჯან, ესე უთხარი იმ კნიაზს: შეითან ბაზრიდან პრისტავები მოსულან, შენი ნახვა უნდათ-თქო!  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
თუ ქალი არ დაგანებოს, ღვდელს დაუძახოს და ეზიაროს! უთხარ, სულთამხუთავები შენ სანახავად მოსულან-თქო.  
 
 
საქუა  
 
 
კარგია, თუ ღმერთი გწამთ, რა დროს ეგენია! გაუშვით, წავიდეს. (კატინა გადის).  
 
 
გიჟუა (საქუას)  
 
 
რა ყურები ჩამოყარე უხეირო ჯორივითა, შენი პატრონიცა!.. რა მოხდა, რა არის? იმაზედ ხომ მეტი არ მოგვივა, ორთაჭალაში რო გვთელეს?! რა ძალიან ცოტა მოგხვედრია შენცა!.. ჩვენი ხორცი ისე გამაგრებულია, რომ სოლუა ყასბის მჭრელი ხანჯლითაც ვერას დააკლებ! წავიდეთ, ასე მიულეწო სახლ-კარი, ვინც შავიდეს, დაბახანა ეგონოს!..  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ბიჭო! რა ძალიან ტუტუცები ხართ! მიულეწო რა! შენი აშენებულია?! ერთიც ჭკუა მოიგროვეთ მაგ ოხერ თავებშია და! ხომ იცით! ეხლა ქვეყანაზედ ზაკონები არის? ზაკონმა თუ გაამტყუნა, ციმბირს იქით რომ ქვეყანაა, იქაც გაგზავნიან!.. გესმით, რას გეუბნებით? იქნება ის კაცი მართლა ხუმრობს და თუნდ არცა ხუმრობდეს, მაინც კიდევ ტკბილი სიტყვა უნდა... და თუ კიდევ არა გახდა რა, მაშინ მე ვიცი, რა ზაკონებიც ვთქომ. სუდში!..  
 
 
საქუა (ყვირის)  
 
 
რას ამბობ, კაცო, რას? ცოლი წამართო, ცოლი!.. მე იმას ტკბილ სიტყვას ვეტყვი? დედაკაცი ვარ?! არა, მე უნდა წავიდე. (მიდის ჩქარა)  
 
 
გიჟუა (ჩოხის კუდში წაავლებს)  
 
 
მოიცა, საქულიჯან, მოიცა!.. სად მირბიხარ, რომ მირბიხარ? მე აქ ვიყო და შენ ადგილიდან ფეხი მოგაცვლევინო! რა გაჭირდა ისეთი? ერთი კაცი არ არის?! ოსმალოს ზარბაზანი ხომ არ არის?! თუ ჩხუბზედ იქნება... მოვიდეს, სპილოა, თუ რკინის კაცი, რომ დავარტყა!.. მაგრამ ეგრე არ იქნება, ჩემო ძმაო, ავეტიქა მართალს ამბობს: ჯერ წყნარათ ველაპარაკოთ და თუ არა გამოვა რა, მაშინ შენ მიყურე, რას ვშვრები! შემოხედე! (მუშტს უჩვენებს) ერთი დავადო თავში, რომ კამბეჩები დაინახოს, პირჯვარს იწერდეს!  
 
 
სოსანა  
 
 
ჰო საქულიჯან, ეგრე სჯობიან და თუ ვერაფერი გავხდით, ხომ იცი ჩემი ამბავი: იმ წამსვე ასლანას გიჟი ყოჩივით დავეტაკები!...  
 
 
ფიჩხულა  
 
 
მაშ მოდით, ვინმე გავგზავნოთ, ჯერ შენ ნუ წახვალ, საქული!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
მე წავალ. მაგისთანა ტუტუცი კნიაზების დაჭკვიანება მე უფრო ვიცი: ერთი-ორი სმეშნოი რამე უთხარი და მერე, თუ გინდა, ბურთივით ისროლე! მე მითომ არაფერი არ ვიცი, ვთხოვ, რომ ქორწილში გვეწვიოს, ამიტომ რომ შარცხვება და იქნება ქალი მაშინვე ჩუმათ გამოაქციოს. ქორწილში ისიც კარგათ დავათროთ და (გიჟუას) მერე შენ იცი, ტუტუცების უსტაბაშო! - შენებურათ რამე შარი მოუდე და ასე დანაყე, რომ ძვალი და რბილი ჰარისასავით აერიოს!.. მაგრამ ჯერ კი გთხოვთ, თუ საქმე იყოს, სულ ტკბილი სიტყვა უთხარით, მაგითი ჩვენ არ წავაგებთ. თუ დაუყვირებთ, რა გამოვა, ის უარესათ დაგვიყვირებს, ამიტომ რომ იმას უფრო მსუქანი ჰოპოპები ეყოლება - კნიაზი არის!..  
 
 
გიჟუა (უცბად ფანჯარისკენ)  
 
 
ვა, ეს რა ამბავია, თავ-პირ დამტვრეული კაცი მორბის!  
 
 
კატინა (შემოვარდება)  
 
 
მიშველეთ, გენაცვალეთ, ჩემი ძმა მოჰკლეს!  
 
 
ყველანი  
 
 
(გაცვივდებიან ხმაურობით).  
 
 
ფარდა  
 
 
მეორე მოქმედება  
 
 
სცენა წარმოადგენს დავითის კაბინეთს მორთულს, ფარდა აიხდება, სცენა ცარიელია. დავით და ზაქარია შემოდიან.  
 
 
პირველი სანახავი  
 
 
დავით და ზაქარია  
 
 
ზაქარია (ლაპარაკით შემოდის)  
 
 
ძალიან კარგათ მოგიწყვია ზვარი, მაგრამ ცოტა ფართო ხეივნები რომ დაგეტოვებინა, უფრო კარგი იქნებოდა.  
 
 
დავით  
 
 
არა, ზაქარ დავიდიჩ, ხეივანი ამაზედ ფართო აღარ შეიძლება; მაგრამ ამას თავი დავანებოთ... მე მინდოდა შენთვის რჩევა მეკითხა შესახებ მამულის შემუშავებისა ბოლონდელ ახალს სისტემაზედ...  
 
 
ზაქარია  
 
 
დიდის სიამოვნებით! მაგრამ კი არ გირჩევ, რომ ძველ ვაზებს ხელი ახლო ზვარში... ახალს თუ ჩაჰყრი, სულ სხვა არის, ამიტომ რომ...  
 
 
დავით  
 
 
რასაკვირველია! ძველებს ხელსაც არ ვახლებ. რაღა დროს იმათი წვალებაა, ადამის ჟამისა არიან!.. ერთხელაც ვცადე ახალი დარიგება და ხუთი ასეთი სააბის ვაზი გამიხმა, რომ მთელ ზვარს მერჩივნა...  
 
 
მეორე სანახავი  
 
 
იგინივე და კოხტაია  
 
 
კოხტაია (შემოდის).  
 
 
ბატონო! ვინცხა ქალაქის ხალხია და თქვენი ნახვა ქე უნდათ.  
 
 
დავით  
 
 
როგორ თუ ქალაქის ხალხი, ვინ არიან? როგორ აცვიათ?  
 
 
კოხტაია  
 
 
ასთე, ბატონო, შავი ჩოხები აცვიათ, მარა მთლა გაბრწყინებული, და ზოგს მისთანა ვუშველებელი ქუდი ხურავს, რომ ასთე მეგონა, მთელი ცხვარი დოუდვია თქო თავზე! მე მითხრეს, შენი ბატონი შინა ბრძანდება თუ არაო?  
 
 
დავით  
 
 
არა უთქვამთრა, რა გვინდაო?  
 
 
კოხტაია  
 
 
არაფერი, ბატონო, ისთე ვუნელებელი დამართებიათ, რაცხა ქეიფზედ არიან; ზოგი მისთანა კივა, რომე ყურები მთლა წეიღო! არა კაცი ჭკუაზედ არ არის... თითქო ჯამრობენ...  
 
 
დავით  
 
 
არ მესმის, ვინ იქმნებიან! წადი, ბიჭო, მოურავს დაუძახე და იმათ უთხარი მომიცადონ...(იქით) კოკა ამ ერთზედ კი არ გატყდეს!! ფიქრი არ არის!...  
 
 
კოხტაია  
 
 
ა, ბატონო, ახლავე გაახლებ. (გავა)  
 
 
მესამე სანახავი  
 
 
იგინივე, გარდა კოხტაიასი  
 
 
დავით  
 
 
არ ვიცი, რა ენდომებათ! (იქით) მე იმათ სიბრიყვეს არ დაუთმობ და მგონია, საქმე კარგათ არ წავიდეს. (ჩაფიქრდება).  
 
 
ზაქარია  
 
 
შენ, დათიკო, როგორღაც შეფიქრიანდი! იმისთანა ხომ არაფერი არ არის, რომ...  
 
 
დავით (თავგამოდებით)  
 
 
არაფერი! ისეთი რა უნდა იყოს! უთუოთ ამ შეჩვენებულ ჩემ ბიჭებთან ჩხუბი მოუვიდოდათ და საჩივლელად თუ მოვიდნენ ჩემთან...  
 
 
მეოთხე სანახავი  
 
 
იგინივე და მოურავი  
 
 
მოურავი  
 
 
დილა მშვიდობისათ, ბატონო! რას მიბძანებ, შენი ჭირიმე?  
 
 
დავით  
 
 
შენ, ნიკო, რატომ კარგათ არ ჩაგიცვამს, ვერა ხედავ, როგორი სტუმრები მოგვსვლია: კოხტაია ამბობს, მთლათ ბრწყინავენო! (ჩაიცინებს)  
 
 
მოურავი  
 
 
თუ არ დაგიშლიათ, ეგენი ნუ მომიკვდებიან, პონპოლიკის სერთუკს ჩავიცვამდი! ჩემი მორთვა ეს არის, შენი ჭირიმე, მტერსაც ამითი დაუხვდები და მოკეთესაც!..  
 
 
დავით  
 
 
ხუმრობა გაშვებით და მე იმიტომ დაგიძახე, შეიტყვე, ვინ არიან, ან რა უნდათ?  
 
 
მოურავი  
 
 
მე მგონი, შენი ჭირიმე, ჩვენი ფილიპეს სასიძოა თავის მაყრებით. არ ვიცი, სწორე მოგახსენო...  
 
 
დავით (შემკრთალი)  
 
 
ფილიპეს სასიძოვო!! (ფიქრობს) უთუოთ საქორწილოდ მოსულან! შენ წადი და ჰკითხე. რა უნდათ, ხომ არ გიკითხავს? სანამ მე ოთახში შევალ და ტანისამოს ჩავიცვამ. (დავითი თავის ოთახში და მოურავი შუა კარით გავლენ).  
 
 
მეხუთე სანახავი  
 
 
ზაქარია, მერე მოურავი  
 
 
ზაქარია (დადის)  
 
 
ჩემს მეგობარს, ცოტა არ იყოს, თმები აეშალა. აქ რაღაც ამბავია! ვნახოთ, რა იქნება. დათიკო როგორღაც გადაკვრით მელაპარაკებოდა, როგორღაც აღელვებული იყო!..  
 
 
მოურავი (შემოდის)  
 
 
აბა... ბატონი სადა ბძანდება შენი ჭირიმე?  
 
 
ზაქარია  
 
 
აქ არის ოთახში, რა ამბავია?  
 
 
მოურავი  
 
 
არაფერი, შენი ჭირიმე, იმისი ნახვა უნდათ.  
 
 
ზაქარია  
 
 
მოურაო! მე ვერა გავიგე რა, აქ, მგონია, რაღაც ამბავია! მითხარი, რა საქმე აქვთ? შენი ბატონი ძალიან შეფუცხუნდა...  
 
 
მოურავი  
 
 
აი, შენი ჭირიმე, რა არის: ბატონმა სახლში შემოიყვანა გოგოთ თავის ყმის ქალი; იქნება ნახეთ კიდეცა, კაი თვალჩინიანია, ღვთის წინაშე... თურმე ნუ ბძანებ, შენი ჭირიმე, ის გოგო დანიშნული არა ყოფილა ერთს ქალაქის ბიჭზედ! იმისმა მამამ გვითხრა, მაგრამ ბატონმა არ დაუჯერა... ეხლა საქმრო მოსულა ამქრით და ნამზადისით და ჯვარის წერას აპირებს, ქალი კი მაგასა ჰყავს! ნეტავი ეხლა მაინც დაანებოს! შენ გენაცვალე, შენ მაინც დაიყოლიე როგორმე; შენ ძაან უყვარხარ და გაგიგონებს კიდეც, თორემ ე ქალაქის ბიჭები ერთს რასმეს ნავნებს გვიზმენ.  
 
 
ზაქარია (გაკვირვებით)  
 
 
Вот человек! (დადის) კარგი ამბები ყოფილა!.. კიდევ ძველი რჯული მოიგონა?!  
 
Читай ему нравственные уроки, კედელს ცერცვი შეაყარე, სულ ერთია!.. (მოურავს) აბა, მაგას იმტელი უფლება ვინ მისცა ეხლანდელს დროში, რომ ძალით მამას შვილი წაართვას და ნებაც არ მისცეს გათხოვებისა?! ის სულ სხვა დრო იყო, როდესაც გოგო-ბიჭებს ოცდახუთ მანეთად ჰყიდდნენ და ძაღლის მომყვანებს ჯილდოთ ურიგებდნენ!.. ეხლა ბატონობა აღარ არის! ეხლა ყველა თავის თავის ბატონია!  
 
 
მოურავი  
 
 
რა ვიცი, შენი ჭირიმე, მაგას ასე ჰგონია, კნიაზი რო ვარო, მტყუანიც რომ ვიყო, გამამართლებენო!  
 
 
ზაქარია  
 
 
უკაცრაოთ! სამართლის ქვეშ კნიაზი და გლეხი სულ ერთია... ამისთანა საქმეს სამართალი სასტიკ ყურადღებას აქცევს და, თუ შინაურულად არ მოვახერხეთ საქმე, კარგათ დაისჯება ჩემი მეგობარი!  
 
 
მოურავი (თავის ქნევით)  
 
 
ოხ-მე! რა გინდა, ძმაო, აუტკივარ თავს რაზედ იტკივებ ძალათი? ქვეყანა შენს ხელთ არის და ე მაგ უბრალო საქმეზედ კი უნდა შერცხვე კაცი! ვაი, შენ ჩემო თავო!..  
 
 
ზაქარია  
 
 
ეგრეა, ჩემო ძმავ!.. წადი, დავითს დამიძახე, მოველაპარაკო...  
 
 
მოურავი  
 
 
ეხლავე, შენი ჭირიმე. ეცადე, იქნება როგორმე დაიყოლიო. (მიდის).დახე, დახე, წელმოწყვეტილი ფილიპეს გოგო რა ოინებს შვრება... (გადის).  
 
 
მეექვსე სანახავი  
 
 
ზაქარია და მერე ავეტიქა  
 
 
ზაქარია (დაჯდების)  
 
 
ყოჩაღ, დათიკო! კარგი ამბები ჩაგიდენია! თითქო ხურმა იყოს, კაცს შვილი წაართვა!.. ძალიან კარგი! მერე ამ დროში, როდესაც ესეთი სასტიკობა არის სასამართლოში... Молодец, право, молодец! Я не понимаю, как человек может довести себя до такой низости!  
 
 
ავეტიქა (შემოდის, ქუდი იღლიაში)  
 
 
Драсти, господин, добри утра!  
 
 
ზაქარია  
 
გაგიმარჯოს.  
 
 
ავეტიქა  
 
Вы сами князь?  
 
 
ზაქარია  
 
 
არა, მე არა ვარ, კნიაზი მოვა ეხლა.  
 
 
ავეტიქა  
 
 
Очень спасибо! видна, ви роственикъ наши князу?  
 
 
ზაქარია  
 
ჰო, მე იმისი მეგობარი ვარ.  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ძალიან კარგი! მე გახლავართ ავეტიქ გასპარიჩ სარქისოვი. (ხელს აძლევს). მე ეხლა იმიტომ მოვსულვარ, ერთი კარგი სლუჩი არის: ჩვენი საქუას ქორწილი ვშვრებით და თუ შეიძლება, ერთი გვეწვიეთ თქვენ და კნიაზი, რაზუმეიცა, თუ დასტოინი ვიქნებით!  
 
 
ზაქარია  
 
 
რატომ, შეიძლება.  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ეს სლუჩის საქმეა. ახლა ჩვენი პატარძალი კნიაზის ყმის ქალი ყოფილა. ეს ჩვენი საქუაც ერთი კეთილი ვინმეა, ამბობს თუ, კნიაზიც დავპატიჟოთ ქორწილშიო, სირცხვილიაო...  
 
 
ზაქარია  
 
 
აი მოვა და უთხარით. (სიჩუმე).  
 
 
ავეტიქა (ზაქარიას უყურებს)  
 
 
Господин, скажи, пожолуста, ви какой служба чалкавек! я один время какой то места видал вас, ჰამა не помним! (იღიმება).  
 
 
ზაქარია  
 
 
Я служу по таможенной части.  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ააა! დამოჟნი ჩასტ! Энт, катори на параходу? Знаим, знаим!...Помнишь ви, господин, когда я и мой сестра сын, Геурк, из Адеса товар принос ваши даможна, и когда ви смотрил и написал наш товар, я ფეშქაშ принос тебе три фунт чай, думил деньги не вазмош, ჰამა рублей взял! (იცინის).  
 
 
ზაქარია (წყრომით)  
 
 
ეგეთი წესდებულება არის, რომ ყველას უნდა გამოერთოს ფული! მე ჩემთვის არ გამოგართვით, ის ფული არის დამოჟნის კასისა...  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვიცი, ვიცი! ვა! 3ачим серчаишь? აბიჟაიტი რათა შვრები? ვნიმანიე აბრაშჩატიც არ უნდა ქნა! ვაიმე! ვაიმე! Я рази такой чалавек! так я гаваримь ვა Как же время праведом?  
 
 
მეშვიდე სანახავი  
 
 
იგივნივე და დავით, კაპიტნის მუნდირით  
 
 
ავეტიქა (ზაქარიას დავითზე)  
 
 
Это сами князь?  
 
 
ზაქარია (თავს უქნევს)  
 
 
ავეტიქა (დავითს)  
 
 
დრასტი, ვაში სიატელსტვო!  
 
 
დავით  
 
 
გაგიმარჯოს, რა გნებავს? (დივანზე დაჯდება)  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვაში ზდაროვია! კაკ ჟივოშ, ნაშ კნიაზ?  
 
 
დავით (ცივათ)  
 
გახლავართ!  
 
 
ავეტიქა (ღრეჭით)  
 
 
ვეღარ მიცან, კნიაზ? მე ხომ ავეტიქა ვარ!  
 
 
დავით  
 
 
ეგ სულ ერთია. რა საქმე გაქვთ?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ეხლავე, ეხლავე მოგახსენებ. მე მოვსულვარ ერთი კარგი სლუჩის გამოისობით: უნდა ქორწილში წავიღოთ შენ და შენი ამხანაგი. ჩვენი ემიანთ საქუა არ არის, თქვენი ფილიპუას ქალი ირთამს...  
 
 
დავით  
 
 
მერე ქალი სად არის?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ფილიპუა ამბობს თუ, თქვენ ოჯახში არის!..  
 
 
დავით  
 
არის და იქვე იქნება.  
 
 
ავეტიქა  
 
ვაააა!  
 
 
დავით  
 
 
რა ვა?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა, საქუას, კნიაზ?  
 
 
დავით  
 
 
ვირის თავფეხი!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა, ეგ როგორ იქნება?  
 
 
დავით  
 
 
ისე იქნება... სხვა რას იტყვი?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ჯერ რასაც გეუბნები, იმისი რა პასუხი იძლევი რომ სხვაცა ვთქო?  
 
 
დავით  
 
 
იმ პასუხს ვიძლევი. რომ ბევრს ნუღარ ილაპარაკებთ: ის ქალი ჩემთან არის მოახლეთ, და აქვე დარჩება. თქვენ როგორც მოსულხართ, ისევ ისე წაბძანდით!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ვა, ეგ როგორი სიტყვა არის?.. ეჰ, რას ხუმრობ. კნიაზ, გული გამიხეთქე?  
 
 
დავით  
 
 
ტყუილათ გული ნუ გისკდება, მე მართალს გეუბნები!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
მართლა არა ხუმრობ? (ღრეჭით) როგორ არა, ხუმრობ! აბა ერთი გაიცინე, კნიაზ! (ზაქარიას) ახლა სომეხი რომ ვარ, უნდა შემაშინოს!.. რა მასხარა ხარ. კნიაზ. მაგრამ კარგი გული კი გაქვს!..  
 
 
დავით  
 
 
Что ты толкуешь! რის ვმასხარაობ, მე მართალს გეუბნები!..  
 
 
ავეტიქა (ვითომ გულმოსული)  
 
 
Как можна такой дела что вы говоришь! Такой правизия принос, такой народ принос, теперь говоришь женчина не вазмошь, куда теперь пайдом?  
 
 
დავით (მკაცრად)  
 
 
ჯანდაბას იქით გზა გაქვს!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ჯანდაბას ავი კაცი წავიდეს, მე რა მინდა... я лучши знаим, куди пойдом! Теперь закон, знаишь? Атчего не даиош женчина, твой сын штоли? Когда их атец гаварит вазми, гаварит, мой сын, тебе какой дела?!  
 
 
დავით  
 
 
ხმა ჩაიწყვიტე, თორემ პანჩურით გაგაგდებ!  
 
 
ავეტიქა (უკან დაიწევს)  
 
 
ვა, შენ რომ არ გამაგდო, განა მე ვერ გავალ.  
 
 
დავით  
 
მაშ გეეთრიე, გესმის?  
 
 
ავეტიქა  
 
 
მე წავალ, მაგრამ სამართალს პასუხს მისცემ! ამისთანა ბუნტი შვრები, რა ამბავიაო! ნახამ! (იქით) შენ მგონი არ იცი, რომ შეითან ბაზრიდან მთელი ბატალიონი მამიყვანია! (მიდის). კნიაზია რაღა! ვაი, შენი ცარიელი თავის ბრალი! ერთი შენისთანა კნიაზები ხუთი რომ არ ვიყიდო, მაშ ავეტიქას სიყმე მოკვდეს...  
 
 
დავით (შეუტევს)  
 
 
დაჩუმდი, შე არამზადავ!  
 
 
ავეტიქა (კარებიდან)  
 
 
ერთი ეს მითხარ, კნიაზ: შენი თავი უფრო ცარიელია, თუ ჯიბე?- მგონია ორივე... დაიცა, შე კლაუზნო, დაიცა! Я тебе пакажим. (გავარდება).  
 
 
მერვე სანახავი  
 
 
იგინივე, გარდა ავეტიქასი  
 
 
დავით (გაჯავრებული დადის)  
 
 
სუდით მაშინებს! რო მემუქრება კიდეც!!  
 
 
ზაქარია  
 
 
მართალს ამბობს! არა, რა უფლება გაქვს შენ, როგორც მითხრეს, სხვის ქალი დაუჭირო? თუ გიჩივლებენ, ძალიან კარგათ მოიქცევიან, მერწმუნე!  
 
 
დავით  
 
 
მიჩივლებენ და რას წაიღებენ?  
 
 
ზაქარია  
 
 
საქმე იმაშია, რომ წაიღებენ, თორემ მე რა მაჭიჭინებს!  
 
 
დავით  
 
 
ღვთის გულისთვის მაგ ლაპარაკს თავი დაანებე! ჩემი საქმისა, მე თითონ ვიცი... ჩემი ნებაა და მე მინდა ქალი!  
 
 
ზაქარია  
 
 
მართლა, რომ ჯიუტი კაცი ხარ!.. აბა, ერთი მითხარი, უცოლშვილო კაცს მოახლე რათ გინდა, ცოტა ბიჭები გყავს? ისიც უბედურებაში სდგები, დანიშნულ ქალს ართმევ უღონო გლეხს, - ამაზედ უკანასკნელი, მგონია, არა იყოს რა!! არ ვიცი, რომელი კანონის ძალით იქცევი ეგრე? Удивляюсь, как человек не догадается!  
 
 
დავით  
 
 
აბა. რა გაჯავრებს? ჩემთან სასიამოვნოთ მოსულხარ და დროს გასატარებლად და არა საჩხუბრად... შენ ცოტა ხანს გაისეირნე ბაღში, მე მაგათ ეხლავე მოვიშორებ...  
 
 
ზაქარია  
 
 
როგორ არ მაჯავრებს, ყმაწვილო, აბა მაგას რას ჩადიხარ? მე როგორც მეგობარს, გული მეწვის, თორემ რა მენაღვლება. რაც გინდა, ისა ჰქენი, შენი ნება არის! მე კი გირჩევ, მისცე ქალი და ხიფათს თავი გადაარჩინო. (გავა).  
 
 
დავით  
 
 
ამ ყმაწვილმა უფრო ილაჯი წაიღო! საკვირველია, ღმერთმანი, იმდენი როგორ არ ესმის, რომ თუ ამათთანა ხალხს თავი არ ვაჩვენე, ძაღლათაც არავინ ჩამაგდებს!.. ვაი, შენ, ჩემო თავო! ზაკონები ვიციო! ის კი აღარ იცის, თუ მე რა ძალა მაქვს! (დაჯდება).  
 
 
მეცხრე სანახავი  
 
 
იგივე, გიჟუა და მერე ავეტიქა, საქუა, ზაქარია,  
 
მოურავი და კოხტაია  
 
 
გიჟუა  
 
 
(შემოვა, ქუდს მოიხდის და ისევ დაიხურავს).  
 
 
ბატონს გაუმარჯოს!  
 
 
დავით  
 
 
რა გნებავს?  
 
 
გიჟუა  
 
 
შენი სიცოცხლე, გენაცვა, რა უნდა მნებავდეს!  
 
 
დავით (პაპიროზს უკიდებს)  
 
 
არა, მაინც?  
 
 
გიჟუა (იქით)  
 
 
ჩემთან კი ცოტა წყნარათ იყავი, თორემ მე ცოტა ჰოპოპებიცა მყვანან: ასე გაგიწეწამ მაგ ბურტყლებს, ნაბუარი აგდიოდეს! (იმას) ცოტა საქმე გვაქვს შენთან, შენი ჭირიმე, კნიაზ!  
 
 
დავით (ცივათ)  
 
 
მითხარი, რა საქმე გაქვს?  
 
 
გიჟუა  
 
 
დღეს, შენი ჭირიმე, კნიაზოჯან, ჩემი ძმა-ბიჭის ბედნიერების დღეა... ერთი გაგვაპატიოსნე შენი მობრძანებით გენაცვალე, კნიაზ, ისეთ დროებას გაატარებ, როგორცა გსურს! რა ვქნათ, ერთი საწყალი ბიჭია, ნუ აწყენინებ...  
 
 
დავით  
 
 
რა ბედნიერების დღე? რა, ორდენები მიიღო?  
 
 
გიჟუა (სიცილით)  
 
 
ხუთი ერთად, შენი ჭირიმე!.. აი ოხრათაც დარჩეს, რაც ქვეყანაზედ ორდენებია... რათ გვინდა, რა თავში ვიხლით!.. (თითებზე სთვლის).ჩვენი ორდენი ეს არის: ნახევარი თუნგი წითელი ღვინო, შაურის წვანილი, ერთი ბაზრის პური, პატარა ახალი ყველიც... აი ყველა  
 
ორდენს ეს მირჩევნია!  
 
 
დავით  
 
 
თუ გაქვს რამე სათქმელი, სთქვი და გაათავე, თუ არა და მე არა მცალიან, სტუმრები მყავს! ..  
 
 
გიჟუა  
 
 
ძალიან კარგი, გენაცვა, რაღა გაჯავრებს? მოგახსენებ, შენი ჭირიმე! დღეს ჩემი ძმა-ბიჭი ქორწილს აპირებს, ქალი თქვენთან არის. გთხოვთ, ქალი გვიბოძოთ, ჯვარს დავწერთ და კაი დროებაც გავატაროთ, მერე წავიყვანთ სახლში. აი, გენაცვა, ჩვენი საქმე.  
 
 
დავით  
 
 
მაშ მეტი არაფერი? მე დიდი ხანია პასუხი მივეცი შენს ამხანაგს, შენ რაღათ ირჯებოდი?  
 
 
გიჟუა  
 
 
ძმა ბიჭისთვის ციმბირშიაც წავალ. მითომ რატომაც არ გავირჯებოდი?  
 
 
დავით  
 
 
ჰოდა აკი გეუბნები, პასუხი მიცემულია!..  
 
 
გიჟუა  
 
 
რა პასუხი, გენაცვალე? ეს ხომ ისეთი საქმე არ არის, რომ სლუჩის საქმე იყოს; ეს საქმე ნეპრემენი საქმეა.  
 
 
დავით  
 
 
რას მიჰქარამ! მე შენი არაფერი მესმის!  
 
 
გიჟუა  
 
 
რას უნდა მივქარამდე, შენი ჭირიმე? მე მოგახსენებთ, რომ სულ მზათ გახლავართ და ჯვარის წერას ვაპირებთ, - ნეუჟელი არ გესმის?  
 
 
დავით  
 
 
აპირებთ და წადით და დასწერეთ ჯვარი! მე ხომ ღვდელი არა ვარ, ჩემთან რომ მორბიხართ!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ვაი! ამისთანა ხათაც იქნება! რა ეშმაკზედ უნდა დავწეროთ, ქალი შენ სახლში არის.  
 
 
დავით  
 
 
რა ეშმაკზედაც გინდათ, დასწერეთ! მე წეღანვე უთხარ შენს ამხანაგს, რომ ის ქალი აქ უნდა იყოს, ჯერ კი მე მინდა და მერე არ ვიცი...  
 
 
გიჟუა  
 
 
როგორ, გენაცვა? რას ამბობ? სწორეთ შეგვატყობინო, შე დალოცვილო, იქნება რა საქმეა, მაშ არ ვიცოდეთ!..  
 
 
დავით  
 
 
შენ ნუ მომიკვდები, თუ არ დაგიშლია, ახლა დაწვრილებით მოგიყვები!.. მაგ ქალს ხელს ვერავინ ახლებს!  
 
 
გიჟუა  
 
 
რა მიზეზია?  
 
 
დავით  
 
 
რა მიზეზიც არის, ეგ მე ვიცი, არ გამეცლები?  
 
 
გიჟუა  
 
 
სად უნდა გაგეცალო? შე დალოცვილო, ქრისტიანულად მელაპარაკო! რო ჯავრობ, რას ჯავრობ?!  
 
 
დავით  
 
 
ბიჭო! მე შენ გთხოვ, გადი აქედგან! მე შენი თავი არა მაქვს.  
 
 
გიჟუა (იქით)  
 
 
გიჟია, ვირის თავი! ვაი! ერთი დამაფარებინა ამისთვინ ფათრეთში. (იმას) გადი რა, ძაღლი ვარ? თუ ქრისტიანი ხარ, ნუ გვაბანდებ! გაიგონე, რას მოგახსენებ და: ამოტელა ხარჯი გვიქნია, ამოტელა სტუმრობა მოგვირეკია: აქ ცალკე მოყვრებს ამოტელა ხარჯი აქვთ, ვამბობ, რა არის ერთი რიგიანი ქორწილი ვქნათო და შენ კი ქალს არ იძლევი, ნეტავი შენი რა არის? საწყალ ბიჭს ცოლს ართმევ, ღმერთი არ არის? აბა ეს როგორი საქმეა?  
 
 
დავით  
 
 
ვისი ცოლი, რას მიჰქარავ? როდის დაუწერია ჯვარი?  
 
 
გიჟუა  
 
 
კნიაააზ! თუ შენ ხუმრობ, ჩვენ სულ არ გვეხუმრება. ჯვარი რომ არ დაუწერია, მაშ ცოლი არ არის? დანიშნული ხომ იყო, ჯვარსაც ეხლა იწერს, ვსეროვნა არ არის? მაგ ქალს მაინც ვერავინ წაგვართმევს, გინდა ანტე ქრისტე მთლათ თავის ტარტაროზებით დაგვეხვიოს!.. მაშ რა გეგონა? წყნარათ რომ გელაპარაკები იმიტომ? ცხვარი - ცხვარია, თუ გაცხარდა ცხარეაო! მე ეხლავე დაგიმტკიცებ, რომ ჩვენი კაცი თავის დღეში თავის სიტყვას არ გადავა. (იქით) გიჟია ყურუმსაღი, ვაი!..  
 
 
დავით  
 
 
ნუ გადახვალ და აბა ვნახოთ, როგორ დასწერთ ჯვარსა!  
 
 
გიჟუა (დოინჯს შემოიყრის)  
 
 
მითომ რატომაო?  
 
 
დავით  
 
 
Убирайся к чорту! გადი, გამეცალე თავიდგან.  
 
 
გიჟუა  
 
 
კაკ უბირაის? ჩორტთან არა ვარ, სადღა უნდა წავიდე?  
 
 
დავით  
 
 
შენ ცოტა ენა დაიმოკლე, თორემ თრევით გაგიტან!  
 
 
გიჟუა (დაცინვით)  
 
 
ვისა? ვისა? მე? პირჯვარი დაიწერე, არა მოგელანდოს რა...  
 
 
დავით (შეღრიალებს)  
 
 
არ დაჩუმდები, შე ღორის შვილო?  
 
 
გიჟუა (თითს უქნევს)  
 
 
ჰა, ჰა! ფთხილათ! ფთხილათ, თორემ გავაფრინე...  
 
 
დავით (ყვირის)  
 
 
მე შენ გეუბნევი, იმ ქალს ვერ წაიყვან! არ გესმის?  
 
 
გიჟუა  
 
 
მითომ რა გაღრიალებს? ძალით კი არა, სამართლით წავიყვანთ.  
 
 
დავით  
 
 
ძალით შენ ნუ მომიკვდები, კისერი არ მომგლიჯო!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ეგრეც რომ იყოს, მითომ რა ძალიან საკვირველი იქნება შენი კისრის მოგლეჯა!. რა ძალიან ჰყვირი? რა მინდაო? მითომ კნიაზი რომ ხარ, შემაშინებ? (გულზე ხელს იდებს). ოჰ, გული არ მიკანკალებს შიშით!.. ტეპერ კნიაზ ნეტუუ! ტეპერ ზაკონ, ზნაიშ? პრავდა, ნეპრავდა და ნა მეტეხუ პაშოლ... მაშ შენ რა გეგონა? ჩვენ ესენიც ვიცით, ვის ელაპარაკები, ვის: შენ ყარაჩუღელი გიჟუა გაგიგონია?!.თხუთმეტჯერ რომ ციხის საყდარში ტარასტათ იყო... შენ ესენი იცი? შენ ღმერთს მადლობა უთხარი, რომ მე სამართალი მახსოვს და არ მინდა საქმე გავაფუჭო, თორემ იცი, რას გიზამდი? (თვალებს დაუბრიალებს). ისე გაგაპტყელებდი, როგორც ჯვარი მამის ლავაში!  
 
 
დავით  
 
 
მე შენ გეუბნები, გარეთ გაეთრიე მეთქი, თორემ დაგახვემ ბიჭებსა და სულ ლუკმა-ლუკმა დაგაგლეჯინებ!  
 
 
გიჟუა (დაცინვით)  
 
 
ზოგი შენ ღმერთს აპატივე! . ხომ არ გინდათ, ხელათ ანდერძი აგიგოთ ბიჭიან-ბატონიანათ? რას მიყურებ, კარგი ბიჭი არა ვარ? წადი თუ გინდა მთელ ბატალიონს დაუძახე, მეშინიან?.. ზოგი ჩემ ფუთიანსაც შემოხედე და! (მუშტს უჩვენებს).  
 
 
დავით ( წამოხტება და ყვირის)  
 
 
ნიკო! მოურავო!  
 
 
მოურავი (შემორბის)  
 
 
ბატონო, შენი ჭირიმე?  
 
 
დავით  
 
 
გამაშორე ეს ვიღაცა ოხერია, თორემ მეტი არ შემიძლიან!  
 
 
მოურავი (გიჟუას)  
 
 
შენ, ეი, რას აწუხებ ბატონს? გამო, გამოეთრიე. თორემ ნახამ, თუ რა მოგივა!  
 
 
გიჟუა  
 
 
(ჯერ მოურავს დააცქერდება, მერე პუბლიკას)  
 
 
ერთი შეხედეთ, თქვენი ჭირიმეთ: ხორველის ანგელოზს არა ჰგავს! (იცინის).  
 
 
მოურავი (ხელს მოჰკიდებს)  
 
 
შენ გეუბნებიან, არ გესმის, გამოდი მეთქი გარეთ!  
 
 
გიჟუა (გვერდზე გადახედავს)  
 
 
შენ, ეი! ელიზბარივით რომ დაგსიებია ეგ თავი, იქით დამეკარგე, თორემ ისეთს ჩაგაფარებ, იარმუკა კოჯორი გეგონოს! ხედამ ამას, ცხვრის თავს რომ ჰგავს! (მუშტს უჩვენებს)  
 
 
მოურავი  
 
 
ახლა საქმეს ნუ გააჭირებ, თორემ ისე გაგიხდი მა გაზებს, სულ ლეკური გათამაშო!  
 
 
დავით  
 
 
არ გადის? მოურავი, წადი, იმერელსაც დაუძახე, ასწიეთ და ისე გაიტანეთ!..  
 
 
მოურავი (გარბის)  
 
გიჟუა  
 
 
ასწიეთ?! არა, ბარდახინს დაუძახეთ და იმითი გამიტანეთ!.. მერე მე მკვდარი ვარ? ხელები გაქირავებული მაქვს? (მოურავი და კოხტაია შემოვლენ).  
 
 
მოურავი  
 
 
ახლა კი დაიძარ, შვილო, თორემ მოვიდა შენი აღსასრულის საათი!  
 
 
გიჟუა  
 
 
იქით დაიკარგე, შე მაჯლაჯუნავ, თორემ სისხლი ყელში მოვიდა, ჰაა!  
 
 
კოხტაია  
 
 
უბედურს ეს რა ვუნელებელი დამართებია! რავა იჭყანება! რა თავს იგდებ, უბედურო? (ცხარეთ) რათ არ გინდა, შენის ნებით გახვიდე? გადი! არ გესმის? გადი!! არ გახვალ და აწი მიყურე, რას ვშობი! (იმკლავებს და მერე მკლავს დაუჭერს). გამო მეთქი, თვარა გაჩვენებ...  
 
 
გიჟუა (იქით)  
 
 
ერთი ამას უყურეთ, როგორ მეწევა და! (თვალებს გადაუბრიალებს), იქით დამეკარგე, თორემ ასეთს პანჩურს ამოგკრამ, თათრის მეიდანზე დაეცე!  
 
 
კოხტაია (ხელს გაუშვებს),  
 
 
შენ ძაან თავს იგდებ, უბედურო! გასწი, თვარა მთლა დაგაბდღვნი მა თავ-პირს!..  
 
 
გიჟუა  
 
 
მე თქვენთვის გამომიცხადებია, ჯერ წადით, ყველანი ეზიარენით, მერე ისე მელაპარაკეთ! (შეუტევს კოხტაიას, ის გადახტება). ერთი ამ ჯოჯოს უყურეთ, რა ამბავშია და!  
 
 
დავით (ყვირის)  
 
 
არ გადის? მაშ დამაცადე! წადი, ბიჭო, ხმალი გამომიტანე!..  
 
 
კოხტაია (გარბის)  
 
 
დავით  
 
 
ისე აგკუწო, როგორც კატლეტი!..  
 
 
გიჟუა  
 
 
რომელი კათლეთი? რუბლინი? არა, ბიშტიკი არა გნებავს?  
 
 
მეათე სანახავი  
 
 
იგინივე, ზაქარია და კოხტაია, მერე ავეტიქა და საქუა  
 
 
ზაქარია (შემოდის, უკან მოსდევს კოხტაია).  
 
 
რა ამბავია, რა ამბავია? Что такое?  
 
 
გიჟუა (დაცინვით)  
 
Ничаво! Князь катлет хочит, да повар не принос!  
 
 
დავით  
 
 
ეს ვიღაც ოხერი კინტო არის! შემოვიდა და აღარ გადის! Чорт его знает!  
 
 
გიჟუა  
 
 
Чорт твой башка знаит, панимаишь?! ჩემი ცოცხალი თავით გავალ აქედან?! ან მე უნდა ვიყო ან შენ!.. ძმა ბიჭებს ჩემი იმედი ჰქონდეს და მე აქედან ცარიელი წავიდე?!  
 
 
ზაქარია  
 
 
მოიცა, ძმობილო, რა გაყვირებს?  
 
 
გიჟუა  
 
 
დალოცვილო! ტკბილი სიტყვა რომ არ გადის! მე რა ვქნა? ეგ რომ კნიაზია, დავუთმო? კნიაზიცა ვარ და პოლკოვნიკიცა! გაიგე თუ არა?  
 
 
დავით (დაიღრიალებს)  
 
 
შენ არ გესმის, გაჩუმდი მეთქი?! (იძრობს ხმალს, ზაქარია დაიჭერს; ბიჭები გიჟუას მისცვივიან, ის იმათ გაჰფანტავს).  
 
 
გიჟუა (იმკლავებს)  
 
 
გაუშვით! მაგის ფათრეთი კი დაიქცა! მე მაგის ხმლისა არ მეშინიან...(შემოდიან საქუა და ავეტიქა)  
 
 
ავეტიქა (გიჟუას იჭერს)  
 
 
ურის გნუმ, ტო? დადექ! თუ ქრისტე გწამს! მართლა რომ გაუშონ, ხომ თითო ხმალი გვატაკა!.. (ყვირის) კნიაზ! კნიაზ! ხმალი ნუ! თუ გინდა მუშტი იყოს! кулак! кулак!  
 
 
საქუა (გიჟუას)  
 
რას ამბობს?  
 
 
გიჟუა  
 
 
ილანძღება! რას ამბობს? გამიშვით! ერთი დავაკერო და თუ ლაყე საზამთროსავით არ გასკდეს, ჩემი სიყმე მოკვდეს!..  
 
 
საქუა  
 
 
კნიაზ! იქნება გგონიათ, რომ შენზედ ხელი გავისვაროთ და საქმე წავაგოთ? იქ ჩამოგიყვანთ! იქ! იქ!.. თუ შენ ამ კინტომ (გულზე უჩვენებს) რა გიყოს და ნახამ!.. საწყალი კაცის წვალება შაიძელი? შვილი წაგირთმევია! ბატის ჭუჭულია?! აბა, ეხლა ჩვენ რა გიყოთ: კარგა დაგბეჟოთ! შენთვის არაფერია! ერთ კვირაზედ დაგავიწყდება: მაგრამ სამართალს მისცემ პასუხს! ასეთს მახეში გაჰყო ფეხები, რომ სულ თავი და ბედი იწყევლო!  
 
 
ავეტიქა  
 
 
ჰო, კნიაზ! კარგა ხანია, ვირის აბანო ცარიელია! ძალიან ხალვათათ იქნები!..  
 
 
დავით  
 
 
გამიშვით! გამიშვით! როგორ ავკუწო! (იჭერენ).  
 
 
გიჟუა  
 
 
გაგიშვებენ, მე ვიცი! მაგრამ შენი იღბალი, რომ არ გიშვებენ! .. მოდი! მოდი შენი ჟანგიანი ხმლითა, ერთი დაგადო მაგ თავში, რომ თვალები დაგიბნელდეს!  
 
 
დავით  
 
 
ერთი გამიშვით და...  
 
გიჟუა (მაღლა)  
 
 
ეს იცოდე კნიაზობა აღარ არის! რაც გინახავს ვეღარ ნახავ, კნიაზჯან!..  
 
 
საქუა (გიჟუას)  
 
 
წამოდი, ძმაოჯან, წამოდი! ქვეყანაა და სამართალი! სირცხვილიც არის, ამოდელა ხალხმა მაგაზედ გავისვაროთ ხელი! (მიდიან).  
 
 
ავეტიქა (დავითს მიუახლოვდება)  
 
 
კნიაზჯან! თუ მაგის მეტი სვინდისი არა გქონდა, წინათვე მეტყოდი, სულ არ შემოვიდოდი შენს სახლში! (მიაფურთხებს). ფუ! შენ კაცობას! Ах, ты галанцкий скатин. (გაიქცევა).  
 
 
დავით (გამოუდგება)  
 
 
დაიჭით! ბიჭებო!..  
 
ავეტიქა (მირბის)  
 
 
მიშველეთ, ბიჭებო, მიშველეთ! მომკლეს!..  
 
 
(ყველანი გაიქცევიან)  
 
 
ფარდა  
 
 
მესამე მოქმედება  
 
 
სცენა: მორთული ზალა დავითის სახლში, სცენაზედ არის კოხტაია და ტილოთი სკამებს ასუფთავაბს.  
 
 
პირველი სანახავი  
 
 
კოხტაია  
 
 
იმე! ეს რა ჭირში ჩავარდა ჩემი ბატონი! თქვენი მტერი წამხდარა, ის წახდა!.. ძალით რთავენ საწყალს მისს გოგოს! მერე ვინ, ქე აღარ იკითხავთ? ვინცხა პლუტი მაწანწალა ქალაქის პაჟარნები! «სამართალში გიჩივლებთ და პოსუდში გაგგზავნიანო». წოუხთა შენს მტერს საქციელი, იმას წოუხთა!.. გამოაცხადა ჯვარის წერის სურვილი. დღეს აპირობს ქორწილს!.. დედა რა გლახა ყოფილა ეს კაცი! იმე!! ფუ, შენ კნიაზობას და გვარისშვილობას! რიღასთვის ინახავს, მაინც ვიცოდე ნეტაი ამ დიდკაცობას? ბიჭო, მივიდეს და უთხრას სამართალს: ни хочит, да больши ничаво!! რაღას იზმენ? აღარ შერცხვებათ ქვეყნის? თავადი ვარო, იტყვის და გამოჩენილი, მუახლეს ქე ირთავს!.. მე რომ კოხტაიას მხედავთ, მისდღემჩი ამ საქმეს არ ვიზამდი...(გადააფურთხებს). ფუ! პადლეც, какой მშიშარა мой барин князь თურმე და მე კი არ ვიცოდი მარა მე რა მენაღვლება ყველას კისერი მოუტეხია ან ქე რაღა დროსია! რახან დეიჯინა, გვირგვინსაც იფსკვნის და ქორწილისთვისაც უნდა მოვემზადოთ...ეჰ, რა მიხარია მე უბედურს სხვისი ქორწილი. ჰაი ბეჩავსა! ჩემი ქორწილი უნდა იყოს, რომ ასე გამევიჭიმო სეკლეტარივით სკამზედ, მე გეტყვი ვერ დავემგვანები! (მეორე სკამზედ ხელით აჩვენებს) აქაც ერთი გვარიანი დუშინკა! რა მოგვიხდებოდა!.. ყოლიფერს უთავაზებდი! (ელაპარაკება სკამს) მიირთვი, ჩემო ანგელოზო, ქორწილი ჩვენია, რას მოგიწყენია, შენ შამოგებლე? Ну кушит, пожолуста,.мои душинка красавиц! აბა,что хочит: თებზი хочит? ხიზილალა хочит? დოში (ეკითხება) не хочит? как не хочит, ах, ты скатин!.. ღომი хочит? (გულმოსული) ი, აპა რა ეშმაკი хочит, შე ოჯახდაქცეულო?! (სიცილით და თითის ქნევით) აააა! ах ты разбоника, машеника... ხა-ჭა- პური хочит ხაჭაპური! (შეჩერდება) ვაი, დედა! რა მადიანათ ილუკმება! (ეშხით) დეეედა, რა მოწყალის თვალით გადმომხედა... (ადგება) აპა ახლა დოუაროთ ერთი! ადექი! ჰო! ნუ გრცხვენია, ადექი! ოხ, შენი ჭირიმე! (თამაშობს) მე გეტყვით, ვერ შემოპროწიალდება საწყალი ჩვენი კოხტაია! სიმღერა გინდა, შენი ჭირიმე? გიმღერო? თუ გინდა, ისეთს შემოვძახებ, რომ ყველა კაცი გავაშტერო! (მღერის) «ოსასაია, რირუშა, ჩაირამა»... (კარებს აბრახუნებენ) რავა გამაწყვეტიეს სიმღერა ამ კვტარძაღლებმა! ვინ უბედურებაა?! (მივა კარებთან) ვინ ხარ, ვინ? ამოგივარდა ოჯახი!..  
 
 
კულისიდგან  
 
 
კოხტო, შენ ხარ? გააღე კარები. (კოხტა გააღებს).  
 
 
მეორე სანახავი  
 
 
იგივე, არტემ ივანიჩი და ორომსე  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ბიჭო კოხტო! შენი ბატონი სად არის? (დაჯდება).  
 
 
კოხტაია  
 
 
თავის ოთახში, ტანისამოსს იცვამს და ემზადება...  
 
 
არტ. ი ვ.  
 
 
განა რა ამბავი გაქვთ?  
 
 
კოხტაია  
 
 
ბატონო! თქვენთან რომ გახლდით დილას, არ კი მოგახსენეთ: ბატონი ქორწილს აპირებს თქვა!..  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
რას მიჰქარავ? მართალს ამბობ? მე კიდევ ხუმრობა მგონია...  
 
 
ორომსე (ზის)  
 
 
მაშ არა და, მაგისი მზემა, ჩემი დავითი უჩემოდ ქორწილი იქმოდა!  
 
 
კოხტაია (ეცინება)  
 
 
ბატონო, არ გჯერათ თქვენ თუ?  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
რა გვჯერა. ყურუმსაღო! ქორწილი ფაფა ხომ არ არის. ხუთ მინუტში მოხარშო და სჭამო! ჩვენ აღარ შეგვატყობინებდა!  
 
 
ორომსე  
 
 
აღა, შენ რაღას ელაპარაკები მაგ ვირი? დავითის შტუკები არ იცი? კანპანია ექნება რამე და რომ იცოდა, არ მოვიდოდით, ქორწილი მოუგონია! ვერ ატყობ, ბიჭიც დარიგებული ჰყავს, როგორ ეცინება. რას იცინი, შე ეშმაკის ბღარტო? შენი ტოლი ვართ, რომ გვატყუებ?!  
 
 
კოხტაია  
 
 
ბატონო! მე მართალს მოგახსენებთ და თუ არ დაიჯერებთ, ეგ თქვენი ნება გახლავთ.  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ბიჭო, კოხტო. ხუმრობა ნუ იყოს და მართალი მითხარ შენ გაზდას!..  
 
 
კოხტაია  
 
 
არ მოუკვდე ჩემ თავს, მართალი გახლავთ!  
 
 
ორომსე  
 
 
სტყუი, ვირო! აღარა თქო ეგეთი ხუმრობა, თორემ ენა ძირიანათ ამოვიღებ!..  
 
 
არტ. ივ. (შეუბღვერს)  
 
 
დამაცა, ორომსე! (კოხტაიას) მახლას ვის ირთამს?  
 
 
კოხტაია  
 
 
ბატონო! მართალი სიტყვისათვის რაიზე მიწყრებით? ვის ირთავს და მის გოგოს - ტასიას.  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ვის გოგოს?  
 
 
კოხტაია  
 
 
მის, მის, ბატონის გოგოს.  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
მის რომელია, შე პირძაღლო, სთქვი სწორეთ და!  
 
 
ორომსე (კოხტაიას)  
 
 
ვუი, ქუ აჩკინ! განა შენი ქალბატონი გოგო უნდა უთხრა?  
 
 
არტ. ივ. (ცოლს)  
 
 
შენ, რაღა ღმერთი გაგიწყრა, დაიცა ცოტა და! (კოხტაიას) მითხარი სწორეთ.  
 
 
კოხტაია  
 
 
არ კი გითხარით: ბატონს დავითს რომ გოგო ჰყავდა, მაგი შერთეს ძალით.  
 
 
ორომსე  
 
 
ვაი, შენ, ჩემო თავო! (სატირლად ემზადება).  
 
 
არტ. ივ. (ცოლს შეუტევს)  
 
 
ორომსე!  
 
 
ორომსე (ტირილის ხმით)  
 
 
რაები ლაპარაკობს!..  
 
 
არტ . ივ.  
 
 
დაჩუმდი მეთქი! (კოხტაიას) როგორ თუ ძალით შერთეს?  
 
 
კოხტაია  
 
 
ასთე, ბატონო, მის უნებურად.  
 
 
არტ. ივ. (შეუტევს)  
 
 
ეჰ, დაიკარგე იქითა! მე შენი არა მესმის რა.  
 
 
მესამე სანახავი  
 
 
იგინივე და მოურავი  
 
 
მოურავი (შემოდის)  
 
 
კოხტაიავ! ბატონი გიბრძანებს, ჩქარა... (იმათ დაინახავს. კოხტაია გავა). ოჰ, მობრძანებულხართ კიდევაც? ჩვენ ეხლა თქვენთან გვინდოდა ბიჭი გამოგვეგზავნა...  
 
 
ორომსე (ტირილის ხმით)  
 
 
მოურაოჯან! ერთი ახლო მოდი, რა გითხრა...  
 
 
არტ. ივ. (მუჯლუგუნს წაჰკრავს)  
 
 
კიდევ! უცხო კაცი რაებს ელაპარაკები?  
 
 
ორომსე  
 
 
ნეტავი შენა, რა დროს უცხოა, ჩემი გულში ცეცხლი აენთო...  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ორომსე! ვნახოთ, თუ მართლა არ მოგიკიდო ცეცხლი! (მოურავს) მართლა დავითი ქორწილს აპირებს?  
 
 
მოურავი  
 
 
დიახ, შენი ჭირიმე.  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
მერე ვის ირთამს?  
 
 
მოურავი (დაღონებული)  
 
 
ჩვენებურ გლეხის ქალს.  
 
 
ორომსე  
 
 
ეხლაც ნუ დაიჯერებ...  
 
 
არტ. ივ. (დაუღრიაღებს)  
 
 
დაჩუმდი მეთქი, შე ტარტაროზების უსტაბაშო!. (მოურავს) ახარ, რათ ირთავს?  
 
 
მოურავი  
 
 
თითონ ბარე არ ირთავს, მაგრამ ძალათა რთამენ!..  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
არა, თუ ღმერთი გწამს?  
 
 
მოურავი  
 
 
მამიჩემის ცხონებამ!  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
აგრემც მამაშენს დაურჭე საფლავში სიონის ტოლა ნათელი, სწორე მითხარი.  
 
 
მოურავი  
 
 
სწორეს მოგახსენებთ, ვაჩნაძიანთ ღვთისშობლის მადლმა!  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
(შუბლზე ხელს შემოიკრავს)  
 
 
ვაი, შენ, ჩემო თავო. ქვეყანაში შერცხვენილო ყმაწვალო კაცო! ჩვენ მაინც შეგვატყობინებდა. კაცო, რაზედ იღუპებოდა?.. ერთ ადვაკატს მაინც უშოვნიდით! ეს რა უქნია! (ტაშს შამოჰკრავს).  
 
 
მოურავი  
 
 
არ ვიცი, შენი ჭირიმე მაშ წავალ, ვეტყვი მობრძანდნენ მეთქი. (გავა).  
 
 
არტ. ივ (დადის)  
 
 
ეს რა ნაირი ხალხი გახდა!  
 
 
მეოთხე სანახავი  
 
 
იგინივე და დავით  
 
 
დავით (შემოდის)  
 
 
კარგია, მოსულხართ? მიკვირს. (ხელს აძლევს).  
 
 
ორომსე  
 
 
შენი ჭირიმე, დავითიჯან, როგორა ხარ? როგორ მოხდა ეს საქმე?  
 
 
დავით (უსიამოვნოთ)  
 
 
ეჰ, როგორც იყო, იყო...  
 
 
ორომსე  
 
 
ახლა გენაცვალე, რომელიცა რომ...  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ორომსე! ახლა კიდევ დაიწყე?  
 
 
დავით  
 
 
რაღას უყურებთ, არ წამოხვალთ საყდარში?  
 
 
ორომსე  
 
შვილო, ახლა განა...  
 
 
არტ. ივ (მაღლა)  
 
 
ფიეეე! დასწყევლოს ჩემი იესო ქრისტემ! ახლა სიტყვას არ მათქმევინებ? (დავითს) რატომ, წავიდეთ. ხალხი გყავთ ვინმე?  
 
 
დავით  
 
 
შინაურები ვართ და ზაქარიაც აქ შემესწრო აბა. რა მექნა, საქმე უცბათ მოხდა; თქვენც ძლივს შეგატყობინეთ: რომ შემეთვალა ვისთვისმე, ხუმრობა ეგონებოდათ.  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ვა! ჩვენც აკი ეგრე გვეგონა! შენი დეიდა კინაღამ გადაირია...  
 
 
ორომსე  
 
 
რა ვქნა შვილოჯან, ძალიან გული მეწვის, ეგ რა საქმე ჩაგიდენია?..  
 
 
დავით (გაჯავრებული)  
 
 
დეიდა ჩემო! пожалуйста, ნუღარაფერს ნუ მეუბნებით... (იქით) ლამის კაცი გავგიჟდე და ეს უფრო მიმატებს! (ჩქარა- ჩქარა დადის)  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
დედაკაცო! თუ გაგიჟდი, ის მითხარი, ეხლავე ნათლუხში ჩაგაძუნძულებ; თუ არა და იყავი შენთვის რაღა! ხომ ხედავ, შენი ლაპარაკი არ ესიამოვნება?!  
 
 
ორომსე (დავითს უკან დასდევს)  
 
 
შვილო! ძალით როგორ შეიძლება, რომ გოგო შეგრთონ?.  
 
 
დავით (მოთმინებიდან გამოსული)  
 
 
ოხ, ღმერთო, მომკალ! ეს რა ჭირში ჩავვარდი!.. ის ქალი ჩემთვის მინდა, თქვენთვის ხომ არა? რა გინდათ ჩემგან, ხომ ვერ მომკლავთ?! Чорт бы вас побрал совсем! (ჩქარა გადის).  
 
 
არტ. ივ. (პირჯვარს იწერს)  
 
 
რა დაემართა ეს ოჯახდაქცეული, დიდება შენთვინ, ღმერთო!.. დედაკაცო, შენ ჩემი აღარ გეშინიან?.. აბა, რა ვქნა სხვის სახლში, მერე ჩემი წკეპლებიც აქ არა მაქვს!.. ყელს ხომ ვერ გამოაჭრევინებ მაგ კაცსა, ხომ ხედავ. როგორა სწყინს? (იქით) ეს რა ბაიყუში ვინმეა! (პირჯვარს იწერს).  
 
 
ორომსე (გულამომჯდარი)  
 
 
მეც მაგას ვანბობ, მაგისთანა საქმე რად მოუვიდა...  
 
 
არტ. ივ. (შეუტევს)  
 
 
ორომსე მეთქი! ვნახოთ!.. რა ოინბაზი რამ გახდა. დასწყევლოს ღმერთმა!.. (პუბლიკისკენ) ეს წყეული, როცა კი ჩუმათ არის, რა კარგი სანახავია და! ერთი შემოხედეთ, თქვენი ჭირიმეთ: მამალი ინდაურივით არ გაფხვერილა...(იცინის) ადე, კარგი, წავიდეთ, სირცხვილია, და შენ ჯავრს, ქალბატონო, შინ ამოვიყრი!. Давай под руку! (ხელგაყრილნი გავლენ).  
 
 
მეხუთე სანახავი  
 
 
კოხტაია, მოურავი და მერე ზაქარია  
 
 
კოხტაია (შემოდის ლაპარაკით)  
 
 
ბოშო! გეუბნები, არ გავაკეთებ, რაც ჩემი საქმე არ არის!  
 
 
მოურავი (კოხტაიას მოსდევს)  
 
 
ბოშოს მოგცემ, ასეთსა წამოგისვამ მაგ თავში, რომ კუტალივით გაგორდე!  
 
 
კოხტაია  
 
 
ვის? ვის? ლოქოფაჩასავით დეგიღია პირი! იქით დეიკარგე, თვარა გაჩვენებ, რავარც უნდა წამოსმა!  
 
 
მოურავი  
 
 
ბიჭო, შვილო! ოთახებს არ დაასუფთავებ, საცაა მოვლენ, ან რაღაც ეშმაკი ჩაია, არ გაუკეთებ, ბატონმა რო გიბრძანა?  
 
 
კოხტაია  
 
 
სიტყვა კი გვარიანი გაქვს და ჩაის ვერ გააკეთებ, შე უბედურო?! აპა, მახოხს და ღოლო შეჭამანდს ხომ გააკეთებ?  
 
 
მოურავი  
 
 
არა, ვის უბედავ მაგეებს, შე ყურუმსაღო? დაგავიწყდა, მე ვინცა ვარ?  
 
 
კოხტაია  
 
 
ვინა ხარ, უბედურო. ვინ? მოურავი გინდა თქვა?! აი, დედა, ვუბედური!.. აქანა ჭკვაა საჭირო, ჭკვა! მოურავი რას მიქვია! ფულს რომ ბღუჯავ ვორის ხელით. საქმეც შენ გააკეთე.  
 
 
მოურავი  
 
 
დახედე ამ ჭინკის ბარტყს, რეებს ამბობს. (დამუქრებით) ჯერ ბატონი მობძანდეს!..  
 
 
კოხტაია  
 
 
ჭიმკაც ხარ და ჩერჩეტიც!.. რავა ბუსავით გამეიყურება!.. ძველი მელივით რო მეიკვდარუნებ ბატონთან თავს და ფულებს სტყუებ ხოლმე, არ გრცხვენია? რა კაცი ხარ შენ? ფუ, შენს კაცობას!  
 
 
მოურავი (გაჯავრებული)  
 
 
ხომ ეგენიც მითხარი და კარგათაც გამომლანძღე? ეგრე იყოს,ეგრე მე შენ დროს გიპოვი!. (გაჯავრებული) წადი, რაც ბატონმა გიბრძანა, ეხლავე გააკეთე!..  
 
 
კოხტაია (კრესლოში ჩაჯდება)  
 
 
ვის უბედავ მაგას, შე დურაკო?  
 
 
მოურავი  
 
 
ბიჭო! რათ იგინები, შვილო? ადე, წადი მეთქი ჩქარა!..  
 
 
კოხტაია (თავისთვის მღერის)  
 
 
მოურავი (უყვირის)  
 
 
არ გესმის, ბიჭო?  
 
კოხტაია (შეტევით)  
 
 
გეიწი იქით! ახ, ტი, პადლეც! სიმღერა შემაშლევინე!  
 
 
მოურავი  
 
 
ნუ იგინები მეთქი, თორემ.  
 
 
კოხტაია (შეტევით)  
 
 
რა გინდა, კაცო, ჩემგან? ჯანი დეიგდებინე და ყველაფერი გააკეთე!  
 
 
მოურავი (ყვირილით)  
 
 
ამას რომ არაფერს ვეუბნები, მართლა თავს წავიდა! მე იმტელი ნებაცა მაქვს, რომ კარგები გირტყა!..  
 
 
კოხტაია (წამოხტება და იმკლავებს)  
 
 
აპა ჰო! მოდი, მოდი!...  
 
 
მოურავი (წაეტანება)  
 
 
ერთი ამას უყურეთ, ეეე!  
 
 
კოხტაია  
 
 
(ხან მივარდება და ხან გაუშვებს)  
 
 
აი, შე გლახა! აპა ჰო!..  
 
 
ზაქარია (ჩქარა შემოდის)  
 
 
რა გაყვირებთ, რა ამბავია?  
 
 
მოურავი  
 
 
აი, შენი ჭირიმე. შემოვიდა და არაფერს არ აკეთებს...  
 
 
კოხტაია  
 
 
უმალ შენ გააკეთე, თუ გინდა!  
 
 
ზაქარია  
 
 
რა დროს ეგენია, რას ამბობთ? სირცხვილი არ არის, იმ კაცს თქვენი იმედი აქვს და თქვენ კი აქ რაღაც მუშტის კრივი გაგიმართავთ?. წადით ეხლავე, ყველაფერი დაალაგეთ, რაც გიბრძანათ, თორემ ხომ იცით იმის ამბავი...  
 
 
მოურავი (კოხტაიას)  
 
 
დაიძარ, ბიჭო, არ გესმის?  
 
 
კოხტაია  
 
 
გასწი წინ! (ჩხუბით და ბუტბუტით გადიან).  
 
 
მეექვსე სანახავი  
 
 
იგივე და არტემ ივანიჩი  
 
 
არტ. ივ. (შემოდის)  
 
 
ზაქარია დავიდიჩს ვახლავარ! (ხელს აძლევს).  
 
 
ზაქარია  
 
 
არტემ ივანიჩს გაუმარჯოს! (ხელს აძლევს).  
 
 
არტ .ივ.  
 
 
სხვა, ზაქარ დავიდიჩ, როგორ გიკითხოთ?  
 
 
ზაქარია  
 
 
გახლავართ, როგორც დროს შეეფერება. თქვენ, თქვენის სახლობით? (დასხდებიან).  
 
 
არტ. ივ  
 
 
გახლავართ, შენი ჭირიმე!.. ზაქარ დავიდიჩ, როგორ უყურებთ, თქვენ დავითის საქციელს?  
 
 
ზაქარია  
 
 
სინანულით, თქვენმა მზემ, სინანულით. მე დროზედ ვუთხარი და ბევრიც ვემუდარე, ამ ხიფათისთვის თავი გადაერჩინა, მაგრამ რომ არ გამიგონა რასაც ამოინიჟებს, ხომ იცით, კაცი ვერ გადაათქმევინებს...  
 
 
არტ. ივ  
 
 
მეც აკი მაგიტომ არაფერს არ ვეუბნები, რომ ჯიუტია! რას გამიგონებს! ნათქვამია: на стен гарох брасай - დადგება?!  
 
 
 
მეშვიდე სანახავი  
 
 
იგინივე, დავით, ორომსე და ტასია  
 
 
დავით  
 
 
(თავის ოთახიდგან გამოდიან)  
 
 
აბა, წავიდეთ საყდარში, დრო არის. ვინც მოსასვლელია ქალაქიდგან, პირდაპირ ეკლესიაში მოვა.  
 
 
არტ. ივ. (ადგება)  
 
 
წავიდეთ. (ზაქარ დავიდიჩს) ბიჭო, ეს კარგი საკნატუნებელი გოგო ჩაუგდია! (ცოლს) შენც მოდიხარ?  
 
 
ორომსე  
 
 
ვა! მოვდივარ, მაშ!  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ბიჭო! შენ შენი ღმერთი აქ იყავი, ხატები არ დაგვიფთხო საყდარში!  
 
 
ორომსე  
 
 
შენ ეგენი ნუ იცი ხოლმე!..  
 
 
არტ. ივ.  
 
 
ვა! როგორ არ ვიცი, შე ოხერო, სულ წუწუნებ ავათა ვარო, დღეში ნახევარ თუნგი პიტნის კაპლი არა გყოფნის! რომ გაცივდე?  
 
 
ორომსე  
 
 
შენ დარდი ნუ გაქვს!  
 
 
დავით  
 
 
რაღასა სდგეხართ, წავიდეთ? (მიდიან)  
 
 
მერვე სანახავი  
 
 
იგინივე და გიჟუა  
 
 
გიჟუა (შემოდის)  
 
 
ბატონს გაუმარჯოს! სად მიბრძანდებით?  
 
 
დავით (მკაცრად)  
 
 
რა გნებავს?  
 
 
გიჟუა  
 
 
მე? არაფერი... კარგა ხანია აბანოში არა ვყოფილვარ, ცოტა დასაზელი ვარ! (იზმორება)  
 
 
დავით  
 
 
შენ რომ მიბძანდე და დაიძინო, ისა სჯობიან, გამოფხიზლდები!..  
 
 
გიჟუა  
 
 
დავიძინო?! რა კაი სიზმრებს ვნახამ, თუ შენ გამომეცხადე ძილში! (ჩაიცინებს)  
 
 
დავით  
 
 
კარგია, მიბძანდი, ჩვენ არა გვცალიან!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ჯერ მაიცა, ნუ ჩქარობ. წვიმამ გადიღოს! რას მიყურებ? (დაბლა) ქალისას რას შვრები?  
 
 
დავით  
 
 
აი ეხლა მივდივარ ჯვარის დასაწერად!  
 
 
გიჟუა  
 
 
ჯერ მაიცა, ნუ ჩქარობ, წვიმამ გადიღოს! რას მიყურებ? (დაბლა) ქალისას რას შვრები?  
 
 
დავით  
 
 
აი ეხლა მივდივარ ჯვარის დასაწერად!  
 
 
გიჟუა  
 
 
აღარ იშლი რაღა? (იქით) შენი დრასტი დაიქცა შენი! (იმას) მაშ ჩვენ რა ვირის მუშები ვართ, რომ სამი დღე აქ გიცდით? აბა, ერთი სეროზნათ მელაპარაკეთ!  
 
 
დავით  
 
 
მე ლაპარაკისთვის არა მცალიან. მე ჯვარს ვიწერ: ეგ თქვენა და ეგ თქვენი სამართალი, წადით, იჩივლეთ!  
 
 
გიჟუა (დაცინვით)  
 
 
რა ჭკვიანურად ლაპარაკობ, აზირ! ჯერ ჯვარს დაიწერ. მერე გიჩივლოთ, ჰა? მოლა მოკვდა, თავზე ფლავი დააყარესო! ეს გამოვიდა რაღა? რა ვქნა, კნიაზ, მე რომ სხვაზედ ჩივილს არა ვარ დაჩვეული? სულ ჩემზე ჩივიან ხოლმე!.. საჩივლელათ მივედი ერთხელ სუდიასთან, ერთს ჩემი ფული ემართა; სუდიამ დამინახა თუ არა, თქო თუ, ჩქარა დაიჭირეთ და ერთი კვირით ჩასვითო, უთუოთ სცემდა ვისმეო. ამიღეს და უთქმელად ჩამაგდეს. რას დამიჯერებს ისიც! არა, მე დაჩვეული ვარ, რომ ჩემზე იჩივლონ ხოლმე. შენისთანებმა იციან ჩივილი, განა ჩემისთანებმა! (მუშტს აჩვენებს). აი ჩემი სამართალი, ჩემი ზაკონი, ჩემი პრავნელია, მაშ! ისევ შენ წადი საჩივლელად, მე რათ წავალ! შენი გაჩენის საათიცა და!..  
 
 
დავით (შეღრიალებს)  
 
 
გაეთრიე აქედგან, შე ვირო, ოხერო შენა!..  
 
 
გიჟუა (შეღრიალებს)  
 
 
გაიჭიმე შენი ოხერი პატრონიცა!.. ეეე!.. ბიჭებო! . (მივარდება დავითს, დივანზედ გადააქცევს და ზედ მუშტით დაჯდება).  
 
 
შემოცვივიან საქუა, ფიჩხულა, სოსანა, მოურავი და კოხტაია.  
 
 
ზურნა (უკრავს «ტუშს»)  
 
 
 
(მოურავს ეკრიება და იფრენს კიდეც)  
 
 
სოსანა (დაიფრენს კოხტაიას)  
 
საქულა  
 
(ქალს მოიტაცებს, ხელში აიყვანს და მიარბენინებს; ფიჩხულა და სოსანაც გაჰყვებიან. გიჟუა ისევ სცენაზეა. წივილ - კივილი).  
 
ფარდა  
 
 
1878წ.