თავი IX. უკვდავებაში გარდასულ სახეთა არდავიწყება

უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ილია II საუკეთესო მაგალითია იმისა, თუ როგორ უნდა ვცემდეთ პატივს ჩვენს დიდ წინაპართა სახელებს, მათ ხსოვნას. უწმიდესი და უნეტარესი წმინდანებად შერაცხულ ქართველ მეფეთაგან განსაკუთრებით გამოარჩევს წმიდა მირიანს, წმიდა ვახტანგ გორგასალს, წმიდა არჩილს, წმიდა დავით აღმაშენებელს, წმიდა თამარს, ლუარსაბ წამებულს, წმიდა ქეთევან დედოფალს... საეკლესიო კალენდრის მიხედვით მათი ხსენების დღეებში წირვის შემდეგ პატრიარქი მრევლს არაერთხელ ესაუბრა მათ სულიერ სიმაღლეზე, სამშობლოსათვის თავდადებაზე. უწმიდესი ხშირად სტუმრობს გელათის მონასტერს.

დავით აღმაშენებლის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის, მის დიად საქმეთა  შეხსენებით ქართველობას განუმტკიცებს წარსული ისტორიით აწმყოსა და მომავლის რწმენას. პატრიარქი ხშირად იხსენებს ქართლ–კახეთის მეფის, ერეკლე II-ის მიერ სამშობლოსათვის თავგანწირვას, კრწანისის ბრძოლას, სადაც 75 წლის მოხუცი მეფე უკანასკნელად გავიდა ბრძოლის ველზე. უწმიდესმა და უნეტარესმა 300 არაგველის ბაღში არაერთხელ გადაიხადა პარაკლისი აღა-მაჰმად ხანის წინააღმდეგ ბრძოლაში დაღუპულ ქართველ მეომართა სულების მოსახსენებლად. მანვე   გადაარჩინა 300 არაგველის ბაღი გასხვისებას. უწმიდესმა და უნეტარესმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქმა 1987 წლის 20 ივლისს, წმიდა სინოდის თანხმობით, დიდი ქართველი მწერალი, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის აღიარებული მეთაური ილია ჭავჭავაძე წმინდანად შერაცხა. წმიდა ილია მართალი XX საუკუნის დასაწყისში სოციალ–დემოკრატების მსხვერპლი გახდა, მისი სახელი იდევნებოდა XX საუკუნის 20_30–იან წლებში, ხოლო 40–70–იან წლებში ხან რევოლუციონერ–დემოკრატად, ხან კი განმანათლებლად იწოდებოდა. წმინდანად შერაცხვის შემდეგ ილია ჭავჭავაძემ თავისი კუთვნილი ადგილი დაიკავა ქართველი ერის, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ისტორიაში.. პატრიარქმა აღასრულა ილია ჭავჭავაძის თანამებრძოლის - აკაკი წერეთლის წინასწარმეტყველება: თუ საქართველოს სიკვდილი არ უწერია, მაშინ შენც უკვდავი იქნებიო. წმიდა ილია მართლის უკვდავება 1987 წლიდან დაიწყო.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია  II სამართლიანად თვლიდა, რომ ცოტნე დადიანის გმირობა და მოყვასისათვის თავდადება საკმარისი იყო მისი წმინდანად კანონიზაციისათვის. 1999 წლის 26 ოქტომბერს, წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით, ეროვნული გმირი ცოტნე დადიანი წმინდანად შეირაცხა. პატრიარქმა ასევე უკვდავყო XVII–XVIII საუკუნეებში სპარსეთში დაღუპულნი "წმიდა მოწამენი ქართველნი", სარწმუნოებისათვის თავდადებულნი ლაზნი, საქართველოს მეფე ვახტანგ III, რომელიც აღესრულა 1303 წელს.

დიდი ქართველი მეცნიერის ექვთიმე თაყაიშვილის ღვაწლი ყველა ინტელექტუალისათვის ცნობილია. მისი დაუღალავი საქმიანობით XIX–XX საუკუნეთა მიჯნაზე შესაძლებელი გახდა  მრავალი უცნობი ხელნაწერისა და საისტორიო საბუთის მოძიება და გადარჩენა. ფასდაუდებელი იყო მეცნიერის მიერ მოწყობილი სამეცნიერო ექსპედიციები როგორც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში, ასევე - თურქეთის საქართველოში, ისტორიულ ტაო–კლარჯეთში. ექვთიმე თაყაიშვილი პატრონობდა 1921 წელს ემიგრაციაში წასული საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მიერ გატანილ ქართულ სიწმინდეებს. სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ ამ დიდმა ადამიანმა ბოლშევიკური  ხელისუფლებისგან დამცირება, შეურაცხყოფა, ცილისწამება და მრავალი უსიამოვნება გადაიტანა. იგი აღესრულა 1953 წელს. ქართველი საზოგადოება სინანულით იხსენებს მეცნიერის სამშობლოში ცხოვრების ბოლო წლებს. მრავალი წიგნი და სამადლობელი წერილი მიეძღვნა მის ხსოვნას, მაგრამ ყოველივე ეს მის დამსახურებასთან შედარებით ზღვაში წვეთი იყო. უწმიდესმა და უნეტარესმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქმა ილია II-მ 2002 წლის 18 ოქტომბრის სინოდის სხდომაზე ერის წინაშე განსაკუთრებული დამსახურებისათვის მოწამებრივად აღსრულებული ექვთიმე თაყაიშვილი წმინდანად შერაცხა და მას წმიდა ექვთიმე ღვთისკაცი უწოდა. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ეს ისტორიული გადაწყვეტილება დიდი ადამიანის უკვდავებისა და შთამომავლობის მიერ დაშვებული შეცდომების გამოსწორების უბადლო მაგალითია.

საუკუნეთა მანძილზე ქართველ წმინდანთა შესახებ ცნობები თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. ბევრი წყარო დაიკარგა, ბევრი ღირსეული მოღვაწე თავის დროზე ვერ იქნა სათანადოდ დაფასებული. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II–მ საპატრიარქოში შექმნილ წმინდანთა კანონიზაციის კომისიას (ხელმძღვანელი ცხუმ–აფხაზეთის მიტროპოლიტი დანიელი) დაავალა,  მოეძია მასალები საქართველოს ეკლესიისა და ქართველი ხალხის წინაშე განსაკუთრებული ღვაწლის მქონე პიროვნებებზე, რათა წმიდა სინოდის სხდომებზე მოეხდინათ მათი წმინდანებად შერაცხვა. 1996 წლის 23 დეკემბერს წმინდანებად შეირაცხნენ წმიდა ნინოს მშობლები - ზაბილონი და სუსანა, 2002 წლის 18 ოქტომბერს _ ქართლის პირველი კათოლიკოსი  პეტრე I, კათოლიკოსი სამოელ I, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი მელქისედეკ I,  XVI საუკუნის საეკლესიო მოღვაწე ზოსიმე კუმურდოელი. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II–მ ეპისკოპოსების: გაბრიელის, ალექსანდრეს, მიტროპოლიტ ნაზარისა და სამღვდელო კრებულის, მღვდელ–მონაზონ ალექსი შუშანიას, ილარიონ ყანჩაველის, გრიგოლ ფერაძის, ექვთიმე კერესელიძის, იოანე მაისურაძის, გიორგი მხეიძის, მიტროპოლიტების: დოსითეოზისა და  ექვთიმეს  წმინდანებად შერაცხვით ისტორიული სამართლიანობა აღადგინა.

1995 წლის 18–19 სექტემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის გაფართოებულ საეკლესიო კრებაზე უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II–მ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ამბროსი  წმინდანად შერაცხა. როდესაც პატრიარქმა ეს გადაწყვეტილება ამცნო კრების მონაწილეებს, ცრემლი ვერ შეიკავა. ეს იყო სინანული იმ ადამიანთა ნაცვლად, რომელთაც ქართველი ხალხის პოლიტიკური და ეკლესიური თავისუფლებისათვის მებრძოლ კათოლიკოს ამბროსის მრავალი უსიამოვნება მიაყენეს, საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელი სამშობლოს ღალატის ბრალდებით ციხეშიც კი გამოკეტეს.  კათოლიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ თავის სასამართლო პროცესზე  ქრისტეს სიტყვებით მიმართა მრევლს: "ასულნო იერუსალიმისანო, ნუ სტირით ჩემდა, არამედ იტირეთ თავთა თქვენთა და შვილთა თქვენთა“. წმიდა ამბროსი აღმსარებელი ახლად შერაცხულ წმინდანთა დასში გამორჩეულად ბრწყინავს.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ მეცნიერ ისტორიკოსებთან მრავალწლიანი კონსულტაციების შემდეგ კიდევ უფრო სრულად გაიაზრა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ისტორიაში ავტოკეფალიური მოძრაობის  მეთაურის, დიდი მეცნიერისა და საზოგადო მოღვაწის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის კირიონ II-ის ღვაწლი. კირიონ II–მ მრავალი დაბრკოლება, ცილისწამება, დევნა–გადასახლება გადაიტანა, მაგრამ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის ბრძოლა არ შეუწყვეტია. მან აღასრულა თავისი სიტყვები: "მამულიშვილობის გვირგვინი სამშობლოს სამსხვერპლოზე ჰკიდიაო“ და 1918 წლის 27 ივნისს მარტყოფის მონასტერში მოწამეობრივად აღესრულა. ქართველ მეცნიერთა და სასულიერო წრეებში ოთხმოც წელზე მეტ ხანს არ შეწყვეტილა დავა და აზრთა ურთიერთჭიდილი, თუ რა მოხდა 1918 წლის 27 ივნისს მარტყოფის მონასტერში. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ უწმიდესი კათოლიკოს–პატრიარქის, კირიონ II-ის წმინდანად შერაცხვით ღირსეულად დააფასა დიდი წინამორბედის ღვაწლი ქართველი ერისა და დედაეკლესიის წინაშე.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ ასეთივე პატივი მიაგო სამშობლოდან უსამართლოდ დევნილი ბაგრატოვანთა სამეფო სახლის წარმომადგენლის, 1815 წელს ტრაპიზონში აღსრულებული იმერთა მეფის სოლომონ II–ის ხსოვნას: 1990 წელს პანაშვიდები გადაუხადა სიონისა და სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძრებში, ხოლო 2005 წლის 27 ივნისს სამშობლოს დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი თავდადებული მეფე წმინდანად შერაცხა. პატრიარქმა ამ გადაწყვეტილებით კიდევ  ერთხელ ცხადყო, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ღირსეულ პატივს მიაგებს დიდ წინაპართა ხსოვნას.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II დიდ წინამორბედთა საქმის ღრსეული გამგრძელებლი და, ამავე დროს, მათი ღვაწლის საოცარი დამფასებელია. იგი არაერთხელ შეხებია 1927–1932 წლების საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის უმძიმეს მდგომარეობას და აღუნიშნავს პატრიარქ ქრისტეფორე III-ის ალღო და მოქნილობა, ახალ საბჭოთა ხელისუფლებასთან დიალოგი და თანამშრომლობა, რომლითაც მან სრული განადგურებისგან იხსნა საქართველოს სამოციქულო ეკლესია.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II–მ 1979 წელს საპატრიარქოში შექმნა საგანგებო ჯგუფი, რომელსაც  უნდა მოეძია მასალები უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატეს შესახებ. შეიკრიბა უწმიდესი კალისტრატეს თანამედროვეთა მოგონებები, რამაც კიდევ უფრო თვალსაჩინო გახადა დიდი პატრიარქის ღვაწლი და დამსახურება. Mმისი უწმიდესობა ილია II სტუდენტობის პერიოდში არაერთხელ შეხვედრია უწმიდეს და უნეტარეს მელქისედეკ III–ს. უწმიდესსა და უნეტარესს მისალოც ბარათებში ლაკონურად, მაგრამ სრულად წარმოუჩენია უწმიდესი და უნეტარესი კათოლიკოს–პატრიარქების: ეფრემ II–ისა და დავით V–ის ღვაწლი საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის წინაშე.

პატრიარქი ერთნაირად ყურადღებიანია მღვდელმთავრებისა და რიგითი სასულიერო პირების მიმართ. მან პატივი მიაგო სიონის ტაძრის პროტოპრესვიტერს _ პახუმ ობოლაძეს, მიტროპოლიტებს: გიორგის (ღონღაძე), ზინობს (მაჟუგა), გრიგოლს (ცერცვაძე), კონსტანტინეს (მელიქიძე).

უწმიდესი და უნეტარესი საოცრად მიმტევებელია. ამის დასტურია პატრიარქის პატივისცემა ბათუმ–შემოქმედელი მიტროპოლიტების - რომანოზისა (პეტრიაშვილი) და შიოს (ავალიშვილი) მიმართ, რომელნიც თავის დროზე  მისი უწმიდესობის შეურიგებელი ოპონენტები იყვნენ. ისინი, პატრიარქის გადაწყვეტილებით, სიონის ტაძრის ეზოში დაკრძალეს. ხოლო როდესაც გარდაიცვალა ჭყონდიდელი მთავარეპისკოპოსყოფილი იოანე (ანანიაშვილი), უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ მიიღო  გადაწყვეტილება მისი სამთავროს მონასტრის ეზოში დაკრძალვის შესახებ.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ დიდი პატივი მიაგო მერაბ კოსტავას, ზურაბ ჭავჭავაძის, გიორგი ჭანტურიას, აკაკი ბაქრაძის, ზვიად გამსახურდიას ხსოვნას. 2007 წელს გროზნოდან საქართველოში გადმოასვენეს საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას, ნეშტი. ქართველი ხალხი თვალცრემლიანი მიაცილებდა მრავალტანჯული ადამიანის ცხედარს სვეტიცხოვლის ტაძრიდან მთაწმინდისაკენ. Uუწმიდესმა და უნეტარესმა თვითონ გადაუხადა პანაშვიდი განსვენებულ პრეზიდენტს.

მისი უწმიდესობა განსაკუთრებული სიყვარულითა და პატივისცემით ეპყრობა ბაგრატოვანთა სამეფო სახლის წარმომადგენლებს, მიიჩნევს, რომ ბაგრატიონებს ჯერ კიდევ ბევრი აქვთ გასაკეთებელი საქართველოსათვის. იგი არ გამორიცხავს საქართველოში კონსტიტუციური მონარქიის ისეთი სახით აღდგენის შესაძლებლობას, როცა მეფე მეფობს, მაგრამ არ მართავს. პატრიარქის ლოცვა–კურთხევით, XX საუკუნის 90–იან წლებიდან განახლდა ბაგრატიონთა სამეფოს სახლის გარდაცვლილ წევრთა სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში დაკრძალვის პროცესი.

სიონის საპატრიარქო ტაძარში შაბათობით შავოსანი ადამიანები იკრიბებიან. მათ სახეზე უდიდესი ტკივილი და მწუხარებაა აღბეჭდილი. უმრავლესობას ცხოვრებაში დიდი ტრაგედია დაატყდა თავს - ისინი შვილგარდაცვლილი დედები არიან. თუ არა ეკლესია, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II–ის ყურადღება, მათი ცხოვრება მაშინ დამთავრდებოდა, როდესაც საკუთარ შვილებს გამოეთხოვნენ. პატრიარქმა მათ უჩვენა სულიერი ცხოვრების გზა ხსნისა.

"ვცხოვრობდი წუთისოფლის ორომტრიალში ყოველდღიური საზრუნავით ჩემს ოჯახთან ერთად, ღმერთი კი რატომღაც არ გვახსოვდა. მაგრამ ღმერთმა თვითონ გაგვახსენა თავისი არსებობა. სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულების დროს ბოროტმოქმედის მიერ ნასროლი ტყვიით გარდაიცვალა ჩემი უფროსი ვაჟი _ 21 წლის კახაბერი. დრო თითქოს გაჩერდა, შიშმა შემიპყრო, მომავალს ვეღარ ვხედავდი. ერთ დღეს მომინახულა შვილგარდაცვლილმა დედამ. იგი თურმე სიონში არსებული შვილგარდაცვლილი დედების ჯგუფში იყო და უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა–კურთხევით, გარდაცვლილი შვილებისათვის შეკვეთილ წირვებს ესწრებოდა. მან ეკლესიაში წამიყვანა და იქიდან დაიწყო ჩემი ეკლესიური ცხოვრება. დავდიოდი წირვა–ლოცვებზე, ვისმენდი მოძღვრისა და თვით უწმიდესისა და უნეტარესის ქადაგებებს. ვგრძნობდი, რომ ჩემი გონება უკვე სხვაგვარად აზროვნებდა. მივხვდი, რომ რწმენის გარეშე სიცოცხლე ბნელი, შიშისმომგვრელი და გაუმართლებელი იყო. ახლა კი არის წუთები, როდესაც გული სიხარულით მევსება და ეს მომავალ ცხოვრებაში შვილთან შეხვედრის სიხარულია, რომელიც ადრე წარმოუდგენლად მეჩვენებოდა; მაგრამ წინ დიდი გზაა განსაცდელებით სავსე წუთისოფლისა და მის გაკაფვაში მისი უწმიდესობა დიდად გვეხმარება. პატარა ბავშვივით გულში გვიხუტებს და გვეფერება, ჩვენი განცდა გულთან მიაქვს და გვარიგებს, რომ უსაზღვრო გლოვა და გოდება, ტირილი ამძიმებს ჩვენი  შვილების უკვდავ სულებს და ვამძიმებთ ოჯახურ ცხოვრებასაც... მადლობა უფალს და მის უწმიდესობას, რომ გვიხსნა სულიერი სიბრმავისაგან, აგვაცილა იმ განსაცდელს, რომელიც ჩვენი წარსული ურწმუნოებითი ცხოვრების მიხედვით საუკუნო ცხოვრებაში გველოდებოდა“[43, 54-55], – წერს ლიანა ბარნოვა.

უწმიდესისა და უნეტარესის ღვაწლით, შვილგარდაცვლილი დედები მრავალი კეთილი საქმის აღმსრულებელნი არიან. მათთვის მისი უწმიდესობა რწმენის, იმედის, სიხარულისა და სიყვარულის ხატებაა. აუღელვებლად ვერ წაიკითხავ იმ მრავალრიცხოვან სამადლობელ ბარათებს, რომლებიც შვილგარდაცვლილმა დედებმა მის უწმიდესობას გაუგზავნეს. საპატრიარქოს არქივის გამგემ, ქალბატონმა მზია კაცაძემ 1987 წლის 6  დეკემბერს ორი შვილი - მიხეილი და მაიკო დაკარგა. `მყავს ორი შვილი მიხეილი და მაიკო, ამჟამად მკვიდრნი ზეციური საქართველოსი, – წერს ქალბატონი მზია, – როგორც ყველა დედა, იმდენად ვიყავი ჩემი შვილების სიყვარულით დაბრმავებული, რომ თვით ღმერთიც კი არ მახსოვდა. არაფერი მინდოდა ამქვეყნად გარდა იმისა, რომ ისინი კარგ მამულიშვილებად აღმეზარდა. შედეგითაც არ ვიყავი უკმაყოფილო. მშობელთა კრებებიდან სიხარულისგან თავბრუდახვეული ვბრუნდებოდი. რა თქმა უნდა, ჩემს შვილებს წამით გვერდიდან არ ვიშორებდი, მაგრამ იმ საღამოს, მეც არ ვიცი, როგორ, ახლობლების დაჟინებული თხოვნით, მე და ჩემმა მეუღლემ ისინი მარტო დავტოვეთ და მეგობრის ქორწილში წავედით. რამდენიმე საათში უკან მობრუნებულებს ჩვენი სახლის წინ სახანძრო მანქანები და უამრავი ხალხი დაგვხვდა. ჩემი სახლ–კარი ცეცხლის ალში იყო გახვეული და ჩემი ორი შვილიც შიგნით იყო. ადვილი წარმოსადგენია, რა მდგომარეობაში აღმოვჩნდებოდით მე და ჩემი მეუღლე. ბოლომდე არ მინდოდა დამეჯერებინა, რაც შემდგომ მოხდა. სიმართლის თქმას ვერავინ მიბედავდა. მე თვითონ მივხვდი ყველაფერს, ჩემთვის ყველაფერი დამთავრდა... დარჩა მხოლოდ ერთადერთი გზა _ მე და ჩემს მეუღლეს შვილების დასაფლავების შემდეგ თავი მოგვეკლა, მაგრამ, სანამ ამას ჩავიდენდით, მივსულიყავით საქართველოს პატრიარქთან და გვეკითხა, თუ ღმერთი მართლა არსებობს, ასე რატომ გაგვიმეტა.

ამ დროს ოჯახის ახლობელმა შეგვატყობინა, რომ ჩვენთან ოჯახში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ილია II მობრძანდებოდა. ოთახში კათოლიკოსის შემობრძანებისთანავე რამდენიმე წუთის წინ სიგიჟის ზღვარზე მისული გააფთრებული დედა, ახლა უკვე გაწონასწორებული, წამოვდექი, სწრაფი ნაბიჯებით გავეშურე მისი უწმიდესობისკენ, დავემხე მის მუხლებთან, მჭიდროდ შემოვხვიე ხელები, გულში ჩავიკარი და შველა ვთხოვე. მან ფრთხილად წამომაყენა და მოძღვარს თვალით ანიშნა, რომ პანაშვიდი დაეწყო. საეკლესიო წესის შესრულების შემდგომ პატრიარქმა ბრძანა: "თქვენ ბედნიერი მშობლები ხართ, თქვენი შვილები ანგელოზები არიან, ღმერთი ასეთ უბედურებას დედამიწაზე არ მოაწევდა, მაგრამ ეტყობა ძალიან დასჭირდა თქვენი შვილები და ისინი არა მარტო თქვენ, ბევრ სხვასაც გადაარჩენენო“.

მე და ბედნიერი?, _ ვიფიქრე გონებით, მაგრამ გულით კი ყველაფერი ვიწამე და დამეუფლა საოცარი სიმშვიდე. ეს რამდენიმე წინადადება იქცა ჩემი შემდგომი ცხოვრების სულიერ საზრდოდ. წაბრძანების წინ მისმა უწმიდესობამ მთხოვა, ცრემლებით არ დამემძიმებინა მათი სულები, ფსალმუნები მეკითხა, ეკლესიაში მევლო, საპატრიარქოს კარები მუდამ ღია იქნებოდა ჩემთვის. გადმომცა სანთლები, ხატები, ჯვრები ჩემი შვილებისათვის, შემდეგ გულში თბილად ჩამიკრა და გამომემშვიდობა. იმ დღიდან ჩემი ცხოვრების წესი რადიკალურად შეიცვალა... დავრწმუნდი, რომ სული უკვდავია, რომ სიცოცხლე სიკვდილით არ მთავრდება, არამედ აღდგომითა და ამაღლებით გრძელდება და რომ არსებობს გარდაცვალება და არა სიკვდილი. და რომ გარდაცვალება არის მარადიულობის საწყისი.

თბილისში შვილგარდაცვლილ დედათა რაოდენობამ 600-ს გადააჭარბა. დიდმა ტკივილმა გააერთიანა ისინი. როგორც მისმა უწმიდესობამ ბრძანა, ასეთი ერთობა შვილგარდაცვლილი დედებისა ერთადერთია ქრისტიანობის ოცსაუკუნოვან მსოფლიო ისტორიაში. დედების ერთად ყოფნა ხომ მართლმადიდებლობის უსიტყვო ქადაგებაა"[43, 9-11].

შვილგარდაცვლილი დედები მრავალ სასიკეთო საქმეთა ინიციატორები არიან. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მათი საქმიანობა საპატრიარქოსთან არსებულ მოწყალების სახლში, რომელიც დაარსდა 1994 წელს და სადაც ასობით უპოვარ ადამიანს ყოველდღიურად უმზადებენ სადილებს, უტარებენ უფასო სამედიცინო შემოწმებას. "ჩვენმა ერთობამ, – აღნიშნავს ქალბატონი მზია, – მრავალი მშობელი გადაარჩინა იმ საშინელი ცოდვის ჩადენას, რომელსაც თვითმკვლელობა ჰქვია. ახლადშვილგარდაცვლილ მშობლებს, რომლებიც განადგურებულები, იმედდაკარგულები მოდიან სიონში შაბათის წირვაზე, სადაც ისინი ნუგეშინისცემულნი არიან საღვთო მადლით, სითბოთი და სიყვარულით. ბევრ მათგანს თავიდან არც ესმის, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია წირვა-ლოცვაში მონაწილეობის მიღება, მაგრამ ღვთის წყალობით ისინი თანდათანობით თავადაც იწყებენ ეკლესიურ ცხოვრებას.“[43, 13].

უწმიდესმა და უნეტარესმა უმძიმესი პირადი ტრაგედიით სულშეძრულ და ამქვეყნიურ ცხოვრებაზე ხელჩაქნეულ არაერთი ადამიანს დაუბრუნა ცხოვრების სურვილი. მრავალრიცხოვანი სამადლობელი წერილებიდან მსახიობ გოგი ხარაბაძის წერილი უწმიდესისა და უნეტარესისადმი მკაფიოდ აჩვენებს შვილგარდაცვლილ მშობელთა საოცარ სითბოსა და მადლიერებას ერის სულიერი წინამძღოლისადმი: "ისეთი საოცარი ადამიანების გარემოცვაში აღმოვჩნდი იმ საღამოს სიონის საკათედრო ტაძარში, რომ ყველაზე ურწმუნო თომაც კი აღიარებდა ღმერთის არსებობას. 7 აპრილს, ხარებას, თქვენო უწმიდესობავ, კიდევ ერთხელ  მაგრძნობინეთ, რა არაჩვეულებრივი ქვეყნის შვილი ვარ, ქვეყნისა, რომლის სულიერი მამაც თქვენ ბრძანდებით. გმადლობთ რწმენისათვის. გმადლობთ ადამიანური თანადგომისათვის."[27, 10486].

აფხაზეთში დაღუპული ეროვნული გმირის - ჟიული შარტავას დედა, ქალბატონი ნინო (ფენია) დარასელია-შარტავა უწმიდესისა და უნეტარესი ილია II-სადმი გაგზავნილ სამადლობელ წერილში აღნიშნავს: "ხალხის მსახურების გზა ეკლიანია, მაგრამ ამდენად შეუფასებელია საქართველოს პატრიარქის ღვაწლი სრულიად საქართველოსა და პირადად ჩვენი ოჯახის წინაშე. დღეს, მართალია, ფიზიკურად დაუძლურებულნი, მაგრამ სულიერად გაძლიერებულნი, ვავედრებთ უფალს საქართველოს და მის საჭეთმპყრობელს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ილია II-ს, მადლობა უფალს, მადლობა პატრიარქს ყველაფრისათვის! უფალმა დიდხანს აცოცხლოს ჩვენი სათაყვანებელი ქართველი ერის მამა, ერის იმედი, უწმიდესი და უნეტარესი ჩვენი პატრიარქი"[43, 20].

უწმიდესი და უნეტარესი  საოცარ ყურადღებას, სითბოსა და სიყვარულს თანაბრად უნაწილებს ყველას, მათ შორის უძღებ შვილებსაც, და ჭეშმარიტი ქრისტიანული ცხოვრების მაგალითს აძლევს საზოგადოებას. იგი სულიერი სიმტკიცისაკენ მოუწოდებს მათ და აფრთხილებს: "იცოდეთ, შემოქმედი იმაზე მძიმე ჯვარს არ გარგუნებთ, რისი ტარებაც თქვენ არ შეგიძლიათ. სიმშვიდითა და სიმდაბლით მიიღეთ ცხოვრების ტვირთი და მუდამ გახსოვდეთ, ყველაზე მეტად სულს სჭირდება გაფრთხილება: მასზე ძვირფასი არა არის რა კაცისათვის. იგი განსაზღვრავს ჩვენი მარადიული სიკვდილ–სიცოცხლის საკითხს.“[30, 367].


წყაროები და ლიტერატურა:

1.    პლატონ იოსელიანი, "ცხოვრება გიორგი XIII-ისა", თბილისი, 1936

2.    ბაგრატ ბატონიშვილი, "ახალი მოთხრობა", თბილისი, 1941

3.    ელდარ ბუბულაშვილი, "საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ II", თბილისი, 2002

4.    ნიკოლოზ დურნოვი, "ბედი საქართველოს ეკლესიისა", მოსკოვი, 1907

5.    სარგის კაკაბაძე, "ქართველი ხალხის ისტორია 1783-1921 წწ." თბილისი, 1997

6.    კალისტრატე ცინცაძე, "ჩემი მოგონებებიდან", თბილისი, 2001

7.    სერგო ვარდოსანიძე, " სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე", თბილისი, 2004

8.    ქართული მწერლობა, ტ. IX, თბილისი, 1992

9.    ილია ჭავჭავაძე, თხზ. ხუთ ტომად, ტ. IV, თბილისი, 1987

10.    აკაკი ბაქრაძე, "ილია ჭავჭავაძე",  თბილისი. 1984

11.    იოსებ უთურაშვილი, "დიმიტრი ყიფიანი", თბილისი, 1989

12.    საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის კალენდარი, თბილისი

13.    ა. ბაქრაძე, "ილია და აკაკი", თბილისი, 1992

14.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესიკირიონ II", თბილისი, 1993

15.    სერგო ვარდოსანიძე, "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში", თბილისი, 2001

16.    სერგო ვარდოსანიძე, "ქართული ეროვნული ცნობიერების პრობლემები", თბილისი, 2004

17.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი

18.    გაზეთი "საქართველო", 1918, N71

19.    გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი, N1304

20.    "საქართველოს ისტორია. XX საუკუნე", პროფ. ვ. გურულის რედაქციით, თბილისი, 2003

21.    კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი

22.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი", თბილისი, 2005

23.    საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური საისტორიო არქივი

24.    კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი

25.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ მელქისედეკ III-ის ფონდი

26.    საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-ის ფონდი

27.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი

28.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II", თბილისი, 2000

29.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ფონდი

30.    "პატრიარქი", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2006

31.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, უწმიდესისა და უნეტარესის ილია II-ის ფონდი

32.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, XII სასულიერო კრების მასალები

33.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. "ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი", ორ ტომად, თბილისი, 1997

34.    ჟურნ. "ჯვარი ვაზისა", თბილისი

35.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესისა და     უნეტარესი ილია II-ის მოსკოვში ვიზიტის მასალები

36.    "საპატრიარქოს უწყებანი", თბილისი

37.    ჟურნ. "რელიგია", თბილისი, 2002, N7-8-9.

38.    "ნათელი ქრისტესი, საქართველო", ტ. II, თბილისი, 2006

39.    შოთა ლომსაძე, "სამცხე-ჯავახეთი", თბილისი, 1975

40.    გაზეთი "კვირის პალიტრა", თბილისი, 2003, 4-10 აგვისტო

41.    ჟურნ. "მნათობი", თბილისი, 2006, N1-2-3

42.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II.   "სააღდგომო ეპისტოლე", თბილისი, 2006

43.    "წერილები პატრიარქს", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2007

44.    ჟურნ. "ივერიელნი", თბილისი, 2007, N3


სერგო ვარდოსანიძე

"სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II", 2008 წ.

თავი VIII. განათლება, მეცნიერება, საღვთისმეტყველო ლიტერატურა, ჟურნალ-გაზეთები

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ისტორიულად ქრისტიანული სარწმუნოების დაცვასთან ერთად ბევრს აკეთებდა განათლებისა და მეცნიერების განვითარებისათვის. IV საუკუნიდან როგორც საქართველოში, ასევე საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო ცენტრებში არსებობდა თეოლოგიურ–ფილოსოფიური და მთარგმნელობითი სკოლები. ეკლესია–მონასტრების რაოდენობის ზრდასთან ერთად იზრდებოდა სამონასტრო სკოლების რაოდენობაც. IV–XI საუკუნეებში ეკლესია–მონასტრებთან არსებულ სკოლებს XII–XIII საუკუნეებში დაემატა წმიდა მეფე დავით აღმაშენებლის მიერ გელათში დაარსებული და "სხვა ათინად და მეორე იერუსალიმად“ წოდებული გელათის აკადემია. საგანმანათლებლო კერები იყო იყალთოში, გრემში, შიომღვიმეში. XVIII საუკუნეში ვახტანგ VI–ის მიერ შექმნილ "სწავლულ კაცთა კომისიის“ წევრთა უმრავლესობა სასულიერო პირი იყო. უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ანტონ I სამართლიანად ითვლება დიდ ენციკლოპედისტად, რომლის სახელთანაც დაკავშირებულია ქართული განათლების ევროპულ ყაიდაზე გარდაქმნა, თელავისა და თბილისის სასულიერო სემინარიების დაარსება. მოქმედ ეკლესია-მონასტრებთან არსებულ სკოლებში სასულიერო პირები ასწავლიდნენ საერო და სასულიერო განათლების საფუძველებს. საქართველოს პროვინციებში სასულიერო პირთა ოჯახებში იყო წიგნები, ჟურნალ–გაზეთები.

XIX საუკუნეში, ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ, ქართველი სამღვდელოება კვლავ აგრძელებდა მისიონერულ–საგანმანათლებლო საქმიანობას. ნიჭიერი ახალგაზრდები ჯერ თბილისის სასულიერო სემინარიას ამთავრებდნენ, შემდეგ კი სასულიერო განათლების გასაღრმავებლად მიეშურებოდნენ ყაზანის, კიევის, პეტერბურგის სასულიერო აკადემიებში. XIX–XX საუკუნეების ქართველი სამღვდელოების უმრავლესობა სასულიერო აკადემიადამთავრებული იყო და გამოირჩეოდა ღრმა სულიერებითა და ინტელექტით. საკმარისია გავიხსენოთ ეპისკოპოსები: გაბრიელი (ქიქოძე), ალექსანდრე (ოქროპირიძე), ანტონი (გიორგაძე), პეტრე (კონჭოშვილი), დავითი (კაჭახიძე); კათოლიკოს–პატრიარქნი: კირიონ II, ლეონიდე, ამბროსი, ქრისტეფორე III, კალისტრატე, მელქისედეკი, ეფრემ II, რომელთაც მართლმადიდებლურ სამყაროში იცნობდნენ, როგორც გამოჩენილ თეოლოგ–მეცნიერებს.

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ კათოლიკოს–პატრიარქები - კირიონ II, ლეონიდე, ამბროსი, ქრისტეფორე, კალისტრატე და მელქისედეკი - ცდილობდნენ, მცხეთაში ან თბილისში სასულიერო სემინარია გაეხსნათ, მაგრამ კომუნისტური ხელისუფლების უარყოფითი პოზიციის გამო ეს ვერ მოხერხდა. ოფიციალურმა ხელისუფლებამ ყველაფერი გააკეთა იმისათვის, რომ საზოგადოების თვალში ეკლესია მხოლოდ ნათლობასთან ან მიცვალებულის წესის აგებასთან გაიგივებულიყო და საზოგადოებისაგან სრულ იზოლაციაში ყოფილიყო.

1963 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ეფრემ II-ის ძალისხმევით მცხეთაში გახსნილი საღვთისმეტყველო სასწავლებელი საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის დიდ წარმატებად შეფასდა. რამდენიმე წელიწადში მისი ხელმძღვანელის, შემოქმედელი ეპისკოპოსის - ილიას ღვაწლით სასწავლებელი სემინარიად გადაკეთდა. მაგრამ ეს საკმარისი არ იყო.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II პატრიარქად აღსაყდრების პირველი დღეებიდანვეე შეუდგა განათლებასა და მეცნიერებაზე ზრუნვას. იგი განსაკუთრებით დაინტერესდა ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში შექმნილი ვითარებით, არაერთხელ შეხვდა როგორც პრაქტიკოს მასწავლებლებს, ასევე - პედაგოგიკის, ფსიქოლოგიის დარგის მეცნიერებს. უწმიდესმა აღნიშნა, რომ  70–90–იანი წლების სკოლებში ყურადღება ძირითადად გადატანილი იყო ამა თუ იმ საგანში ფაქტოლოგიური მასალის მექანიკურ დაზეპირებაზე, არადა აუცილებელია ღრმა აზროვნების სწავლება: "ღრმა აზროვნებასთან ზიარება ბავშვს გაუადვილებს სხვა საგნების ათვისებას. ამასთან, ჩვენ აღვზრდით  განათლებულ ახალგაზრდებს, რომლებიც იცხოვრებენ და იმოქმედებენ არა ემოციებით, თავისუფალნი იქნებიან მაქსიმალიზმისაგან და ჩვენზე უფრო გონიერად, რწმენით, და სიმართლით წარმართავენ ცხოვრებას“[33, I, 117].

უწმიდესი და უნეტარესი მიიჩნევს, რომ მოსწავლეებთან მასწავლებლის ურთიერთობის წარმატება დამოკიდებულია სიყვარულითა და რწმენით აღზრდაზე. პატრიარქი მოითხოვდა საბჭოთა სკოლის პროგრამებისა და სახელმძღვანელოების სერიოზულ გადამუშავებას, ხოლო პედაგოგებისთვის _ მეტი თავისუფლების მიცემას, რათა მათ საშუალება ჰქონოდათ, სრულად და შემოქმედებითად გამოევლინათ თავიანთი შესაძლებლობები, ვინაიდან დათრგუნული, შეშინებული პედაგოგი თავისუფალ, ლაღ თაობას ვერასოდეს  აღზრდის. თუმცა, მისი უწმიდესობის აზრით, სკოლა ვერასოდეს შეძლებს იმის შევსებას, რაც ახალგაზრდას ოჯახმა უნდა მისცეს. მაღალი ზნეობრიობა, მიმტევებლობა, მოყვასის სიყვარული, სამართლიანობა – ეს ყველაფერი მოზარდმა ოჯახში უნდა შეითვისოს და, თუ მშობელნი პირადი მაგალითით არ გამოირჩევიან, ყოველგვარი მცდელობა ამაო იქნება. ჯანსაღი მომავალი თაობის აღზრდის სურვილითაა ნაკანახევი მისი უწმიდესობის მოწოდება მშობლებისა და პედაგოგებისადმი: "საქართველომ ჯერ კიდევ უძველესი დროიდან შეითვისა მაღალი კულტურის სხვადასხვა ნაკადი. მისთვის ახალი არ იყო კაცობრიობის სულის ყველაზე მტკივნეული და ამაღლებული პრობლემები: სულის სრულყოფისა და ადამიანის განღმრთობისა სარწმუნოებისა და სიყვარულის საშუალებით.“[33, I, 144]. უწმიდესი და უნეტარესი მიიჩნევს, რომ საქართველოს კარგი მომავალი საზოგადოების განათლებასა და ცოდნაზეა დამოკიდებული. იმ ადამიანების გასაგონად, რომელნიც ცოდნასა და რწმენას ერთმანეთს უპირისპირებენ, იგი მაქსიმე აღმსარებლის სიტყვებით პასუხობს: "ცოდნა, ღვთის შიშისაგან აულაგმავი, შობს ქედმაღლობას“.

XX საუკუნის საგანმანათლებლო სისტემა ძირითადად საბჭოურ იდეოლოგიურ დოგმებზე იყო დაფუძნებული, პოლიტიზირებული იყო ყველა სასწავლო დისციპლინა. საქართველოსა და საბჭოთა კავშირში შემავალი რესპუბლიკების სასწავლო საგნების ნუსხასა და  სწავლების შინაარსს განსაზღვრავდა საბჭოთა კავშირის განათლების სამინისტრო. ოფიციალური ხელისუფლება სერიოზულად ფიქრობდა ეროვნული ცნობიერების მოსპობის გზით ახალი საბჭოთა ხალხის ფორმირებას. აქედან გამომდინარე, იდევნებოდა ის სასწავლო საგნები, რომელთა სწავლება ეროვნულ სულისკვეთებას აამაღლებდა ახალგაზრდობაში. საქართველოში შეზღუდული იყო ქართული აგიოგრაფიის სწავლება. სასკოლო პროგრამიდან რამდენჯერმე ამოიღეს იოანე საბანისძის "აბო ტფილელის წამება“. სამაგიეროდ, შეიტანეს საქართველოს საკოლმეურნეო ცხოვრების ამსახველი ნაწარმოები - კონსტანტინე ლორთქიფანიძის `კოლხეთის ცისკარი“. ქართველ კლასიკოსთა შემოქმედების სწავლებისას მასწავლებლებს მითითება ეძლეოდათ, ყურადღება გაემახვილებინათ არა ნაწარმოების ღირებულებებზე, არამედ - იდეურ მხარეზე. საქართველოს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია ფაქტობრივად აღარ ისწავლებოდა   (დასწრება არ იყო სავალდებულო), მაშინ, როდესაც საბჭოთა კავშირად წოდებული რუსეთის ისტორიას IV კლასიდან X კლასის ჩათვლით  500 საათი ჰქონდა დათმობილი.

ისტორია მომავლის წინასწარმეტყველებაა წარსულით. გარდასულ გმირთა სიდიადის, ზნეობრივი მაგალითების, სამშობლოსა და სარწმუნოებისათვის თავდადების ჩვენება მომავალი თაობების სულიერი განსპეტაკების საუკეთესო საშუალებაა. გარდა ამისა, სამშობლოს ისტორიის სწავლებით ახალგაზრდობა დიდ წინაპართა საქმეების დამფასებელი და გამგრძელებლი ხდება.  უწმიდესი და უნეტარესი გრძნობდა საბჭოთა განათლების სისტემის ხარვეზებს და ცდილობდა, აღმოეფხვრა საბჭოთა პერიოდში სკოლასა და ეკლესიას შორის საგანგებოდ შექმნილი გაუცხოება.  საქართველოს საპატრიარქოში შეიქმნა სასწავლო კომიტეტი, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა სიონის საპატრიარქო ტაძრის წინამძღვარი, პროტოპრესვიტერი გიორგი გამრეკელი. სასწავლო კომიტეტმა თავის გარშემო შემოიკრიბა ნიჭიერი, პერსპექტიული და მორწმუნე სპეციალისტები, რომელთაც მიზნად დაისახეს შეემუშავებინათ ახალი პროგრამები და სახელმძღვანელოები ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებისთვის.

ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის აღმავლობის პარალელურად საზოგადოებაში თანდათან იმსხვრეოდა საბჭოთა იდეოლოგიური დოგმები. 1989 წლის 9 აპრილის შემდეგ საქართველოში კომუნისტურმა იდეოლოგიამ სრული კრახი განიცადა. დევნილი საქართველოს ისტორია, ქართული ლიტერატურა ახალი სიდიადით გაბრწყინდა. ხელოვნურად შექმნილმა გმირებმა (სინამდვილეში ანტიგმირებმა) დატოვეს ისტორიის ასპარეზი და მათი ადგილი დაიკავეს ჭეშმარიტმა გმირებმა. ისევ დაუბრუნდა ქართველთა მეხსიერებას აბო ტფილელის, იოანე, ექვთიმე, გიორგი მთაწმინდლების, დოსითეოზ ქუთათელის, ექვთიმე გაენათელის, ფილადელფოს კიკნაძის, იმერთა მეფე სოლომონ II-ის, სოლომონ ლიონიძის, 1918–1921 წლების დამოუკიდებელი საქართველოსათვის თავდადებულთა სახეები, ახალი სიდიადით გამობრწყინდა ბოლშევიკური იდეოლოგიისაგან "ანტისაბჭოელად, ხალხის მტრებად~ მონათლული უწმიდესისა და უნეტარესი ამბროსის, მიტროპოლიტ ნაზარის სახეები. საქართველოს სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში მარქსიზმ–ლენინიზმის საფუძვლების სწავლება შეიცვალა რელიგიათა ისტორიის სწავლებით, რომლის პროგრამები და სახელმძღვანელოები მართლმადიდებლური სარწმუნოების საფუძვლებზე იყო აგებული. ახალგაზრდობა დაეწაფა ქრისტიანულ ფასეულობათა შესწავლას,  სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში შეიქმნა სამლოცველო  სახლები, აშენდა ეკლესიები, საპატრიარქოს ეგიდით გაიხსნა გიმნაზიები, ლიცეუმები. განათლების სისტემა ეროვნულ ტრადიციებზე გადავიდა.

XXI საუკუნის დასაწყისში ვითარება კვლავ შეიცვალა. ჯერ არასამთავრობო ორგანიზაციების სახელით დაიწყო განათლების სფეროში ეკლესიის როლის კრიტიკა, ხოლო 2004  წელს დამტკიცებული განათლების  ახალი კანონის შესაბამისად, საგანმანათლებლო დაწესებულებებში გაუქმდა სამლოცველო ოთახები, რელიგიური უმცირესობების უფლებებისა და რელიგიური გრძნობების დაცვის საბაბით შეწყდა რელიგიათა ისტორიის სწავლება, საქართველოს ისტორია ინტეგრირებულ იქნა მსოფლიო ისტორიასა და გეოგრაფიასთან. ახალი კანონი მოითხოვს თავის შეკავებას ეროვნული ღირებულებების წარმოჩენისაგან. ამჟამად არასამთავრობო  ორგანიზაცია "მრავალეროვანი საქართველო“ მონიტორინგს ატარებს საქართველოს ისტორიის სწავლებაზე, რათა არსად აღმოჩნდეს ფრაზა ან წინადადება, რომელიც მიუღებელი შეიძლება აღმოჩნდეს ეროვნული უმცირესობებისათვის.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ინტელიგენციის, მეცნიერების სხვადასხვა მიმართულების წარმომადგენლებთან შეხვედრაზე ყოველთვის ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ "ინტელიგენცია ხალხს უნდა დაეხმაროს ჭეშმარიტების შეცნობაში; მაგრამ როგორ შეძლებს იგი ამას, თუ თავად იქნება მოწყვეტილი ღვთაებრივი სიბრძნის წყაროს – ეკლესიას? ... ინტელიგენცია უნდა იქცეს მრევლის იმ ნაწილად, რომელიც ვითარცა ანთებული სანთელი, წყვდიადში მყოფ ერს ღვთისაკენ მიმავალ გზას გაუნათებს."[33, I, 278]. მიუხედავად ამისა, მაინც აღმოჩნდნენ ისეთები, რომელთაც სჯერათ, რომ რწმენა და მეცნიერება შეუთავსებელია. უწმიდესი და უნეტარესი ბრძანებს: "განა შეიძლება მეცნიერება და რწმენა დაუპირისპირდეს ერთმანეთს, როცა ისინი ადამიანის შემოქმედებითი აზროვნების სრულიად განსხვავებულ სფეროებს მიეკუთვნებიან: ერთი ფიზიკურს, ხოლო მეორე - სულიერს?! ისინი კი არ უპირისპირდებიან, არამედ ავსებენ ერთმანეთს. მეცნიერება ღვთისგან ნაკურთხია, იგი ადამიანის ინტელექტის, როგორც ღვთის ხატების, მიღწევაა.“[33, I, 373].

საქართველოს უახლეს ისტორიაში სამარცხვინო ფურცლად დარჩება საზოგადოებრიობის წარმომადგენელთა სახელით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქისათვის გაგზავნილი ერთი ტენდენციური წერილი, რომელშიც ჩანს საოცარი უმადურობა, ურწმუნოება და მკრეხელური რეკომენდაციები, თუ რა უნდა აკეთოს საქართველოს მართლმადიდებელმა სამოციქულო ეკლესიამ. მიმართვა იმდენად გამომწვევი და მიუღებელი ტონით იყო შედგენილი, რომ უწმიდესმა და უნეტარესმა 2003 წლის 27 ივლისს სამების საკათედრო ტაძრიდან უპასუხა წერილის ავტორებს და მათი სახით - ყველა იმ ადამიანს, ვისაც არ ესმის ან არ უნდა გაიგოს საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის როლი და დანიშნულება ჩვენი ერის ცხოვრებაში. მიმტევებელი და შემწყნარებელი სულიერი მამა საოცრად პირდაპირი და შეუვალია თავის პასუხში: "ადამიანის ცხოვრება რთულია, ეს არის განსაცდელითა და სხვადასხვა გამოცდით სავსე გზა. ბედნიერია ის, ვინც შეძლებს ამ გზაზე მსვლელობისას ნათლად გაარჩიოს, სად არის კეთილი და სად - ბოროტი, სად არის თეთრი და სად - შავი... ხშირია შემთხვევა, როცა ბოროტება ინიღბება, ფარავს თავის ნამდვილ სახეს და ცდილობს, კეთილად წარმოჩინდეს... ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ დროს, როცა აღრევაა ყველაფრისა, როცა ბევრ რამეს ფული განსაზღვრავს, როცა უფროსი და უმცროსიც კი ვერ ცნობენ ერთმანეთს და დაპირისპირებაა თვით მშობლებსა და შვილებს შორის. ასეთ პირობებში ერთადერთ საყრდენად და ნავთსაყუდელად რჩება ეკლესია, მართლმადიდებელი, ჭეშმარიტი, სამოციქულო; მაგრამ იმასაც ვხედავთ, რომ ამ ბოლო დროს არაეკლესიური ადამიანები ცდილობენ აქაც შფოთი შემოიტანონ. ისეთი პიროვნებანი, რომელნიც არა მარტო არაეკლესიურნი, არამედ ურწმუნონიც არიან, რაღაც რეკომენდაციებსა და რჩევებს აძლევენ ეკლესიას პრესისა და ტელევიზიის მეშვეობით. ეს, რა თქმა უნდა, მათი საქმეა, მაგრამ ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, საიდან მოდის ეს. ვიცით კიდეც... მე გული მტკივა, რომ მტერი როგორც ადრე, ახლაც თავისი მიზნებისათვის ქართველ ადამიანებს იყენებს... მივმართავ სრულიად საქართველოს, მტკიცედ იდგნენ ჭეშმარიტების გზაზე.“[40, 4-10, VIII].

ქართველმა ინტელიგენციამ, საზოგადოებამ გამოხატა თავისი პოზიცია ამ სამარცხვინო მიმართვის მიმართ. "მოძრაობა სულიერი და ზნეობრივი საქართველოსათვის“ სახელით შედგენილ პასუხში ნათქვამია: "ქრისტიანი თუნდაც იმით განსხვავდება არაქრისტიანისაგან, რომ მისი ზნეობა არასოდეს გამიჯვნია ეროვნულობას. თუ ყველაფერი ეს ასეა, მაშინ საზოგადოების სახელით  ლაპარაკის უფლება ყველას არ უნდა ჰქონდეს... როდესაც არის მცდელობა, ეკლესიას გადააბრალო ქვეყნის გასაჭირი და უბედურება, ხელი შეახოცო მას, ეს, უპირველეს ყოვლისა, ზნეობრივი საზღვრების დაკარგვის მომასწავებელია, ეს  ეროვნული სახის გაუფერულებას ნიშნავს, ან კიდევ განზრახვას საზოგადოების თვალში ეკლესიის მიმართ უნდობლობის დამკვიდრებისა. ერთადერთი სიწმიდე, ერის სულიერი პოტენციალის სახით, ქვეყნის გარდაქმნის მძიმე პროცესს არ უნდა შეეწიროს. ქვეყნის მიწიერი პრობლემების მოგვარება სულიერების დაკარგვის ხარჯზე არ უნდა მოხდეს. ერის სულიერი წვრთნითა და ზნეობრივი სრულყოფით ეკლესიამ ქვეყნისა და ხალხის კეთილდღეობის სანუკვარი ამოცანა უნდა გადაწყვიტოს.“[27, 15764].

უწმიდესი და უნეტარესი პატრიარქობის პირველივე წლებიდან განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა ეკლესიისა და ინტელიგენციის ურთიერთობას. მისი აზრით, საქართველოს კულტურულ-ინტელექტუალური აღორძინება სულიერებით უნდა დაიწყოს. მეცნიერებისა და ინტელიგენციის სულიერება იქნება ჩვენი ქვეყნის განახლების სათავე. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II მიიჩნევს, რომ "ინტელიგენციის და, საერთოდ, გავლენიან პიროვნებათა ბედნიერებაც და უბედურებაც იმაშია, რომ მათ თავიანთი მრწამსით, თავიანთი ცხოვრებით შეიძლება სულიერად გადაარჩინონ ან დაღუპონ არა მარტო საკუთარი თავი, არამედ _ გარშემო მყოფნი და სხვა მრავალნიც“[30, 132], ამიტომ მათი ნაბიჯები და ქმედება დიდ სიფრთხილესა და მოკრძალებას მოითხოვს.

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის მეთაური 1977 წლიდან ოფიციალური ხელისუფლების წინაშე სვამდა საკითხს სასულიერო აკადემიის გახსნის აუცილებლობის შესახებ. რუსეთის ეკლესიას ორი, სომხეთის სამოციქულო ეკლესიას კი ერთი  აკადემია ჰქონდა, და რატომ არ უნდა ჰქონოდა უმაღლესი საღვთისმეტყველო სასწავლებელი საქართველოს ავტოკეფალიურ სამოციქულო ეკლესიას?! როგორც უწმიდესი და უნეტარესი იხსენებს, ხელისუფლების წარმომადგენლები პატრიარქის შესახებ, რომელიც ასე დაბეჯითებით ითხოვდა სასულიერო აკადემიის გახსნას, გაკვირვებით ამბობდნენ – ჩვენი პატრიარქი, როგორც ჩანს, რეალობას მოწყვეტილია, რა დროს აკადემიის გახსნა ან ახალი ეკლესიების ამოქმედებაა საყოველთაო ათეიზმის ქვეყანაშიო. საქართველოს მთავრობა მოსკოვის უარს იმიზეზებდა, მოსკოვის ცენტრალური მთავრობა კი აცხადებდა, საქართველოს მთავრობაა წინააღმდეგიო. ამ ვითარებაში პატრიოტიზმისა და მოქალაქეობრივი ვაჟკაცობის მაგალითი აჩვენა საქართველოს სსრ მინისტრთა საბჭოსთან არსებული რელიგიის საქმეთა რწმუნებულმა ბატონმა ანზორ წიკლაურმა, რომელმაც მოსკოვში ცენტრალურ მთავრობას შეატყობინა, რომ საქართველოს მთავრობა თანახმა იყო, დაფუძნებულიყო თბილისის სასულიერო აკადემია, ხოლო საქართველოს მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარეს, ნ. ჭითანავას მოახსენა, რომ მოსკოვი წინააღმდეგი არ იყო, რომ აკადემია გახსნილიყო თბილისში.

მისმა უწმიდესობამ თბილისის  სასულიერო აკადემიის გახსნის თაობაზე ოფიციალური განცხადება 1987 წლის 25 დეკემბერს გამართულ წმიდა სინოდის სხდომაზე გააკეთა. უმაღლესი სასულიერო სასწავლებლის ფუნქციონირებისათვის მოსამზადებელი მუშაობა თითქმის ერთი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. 1988 წლის 14 ოქტომბერს თბილისში, სიონის საპატრიარქო ტაძრის პირდაპირ, სამსართულიან ისტორიულ შენობაში,  საზეიმო ვითარებაში გაიხსნა თბილისის სასულიერო აკადემია. აკადემიის გახსნაში უწმიდესსა და უნეტარეს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქ ილია II–სა და წმიდა სინოდის წევრებთან ერთად მონაწილეობდნენ ქართული ინტელიგენციის თვალსაჩინო წარმომადგენლები. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ თბილისის სასულიერო აკადემია გელათის, გრემის, იყალთოს აკადემიათა დიდი ტრადიციების გამგრძელებლად გამოაცხადა და აღნიშნა: "აკადემიაში უნდა მიმდინარეობდეს არა მარტო მომავალი განათლებული სასულიერო პირების მომზადება, არამედ სასწავლებელი უნდა იქცეს კვლევის ცენტრად, რომელთანაც დაკავშირებულნი იქნებიან როგორც ჩვენი სასულიერო პირნი, ისე - მეცნიერები, კავშირი გვექნება როგორც უმაღლეს სასწავლებლებთან, ისე _ მართლმადიდებლურ და, საერთოდ, ქრისტიანულ უმაღლეს ცენტრებთან.“[34, 1988, 4, 7]. აკადემიის გახსნის ისტორიულ მნიშვნელობაზე ისაუბრეს: აკადემიის რექტორმა, წილკნელმა ეპისკოპოსმა ზოსიმემ (შიოშვილი), რელიგიის საქმეთა რწმუნებულის მოადგილემ ილია რურუამ, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორმა, აკადემიკოსმა ნოდარ ამაღლობელმა, სასულიერო აკადემიის პრორექტორმა, პროფესორმა გიორგი ცინცაძემ და სხვებმა.

აკადემიასთან ერთად თბილისში გადმოვიდა მცხეთის სასულიერო სემინარია. აკადემიის პირველ ნაკადში ჩაირიცხა 15 სტუდენტი. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ აკადემიაში ლექციების წასაკითხად მიიწვია საერო უმაღლესი სასწავლებლების მეცნიერები. პირველ წლებში იყო სიძნელეები, საერო მეცნიერებს არ ჰქონდათ სასულიერო სასწავლებელში მუშაობის გამოცდილება. რთული იყო სასულიერო საგნების _ პატროლოგია, დოგმატური ღვთისმეტყველება, საეკლესიო სამართალი, რელიგიათა ისტორია – წაკითხვა, მაგრამ დროთა განმავლობაში ყველაფერი მოგვარდა. 1998 წელს, სასულიერო აკადემიის ათი წლისთავისადმი მიძღვნილ სამეცნიერო სხდომაზე სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის რექტორმა, ჭიათურის მთავარეპისკოპოსმა აბრაამმა აღნიშნა, რომ ათი წლის განმავლობაში სასულიერო აკადემიასა და სემინარიაში სტუდენტთა რაოდენობა 30–დან გაიზარდა 200–მდე.

1990  წელს  აკადემიაში  შეიქმნა   ქრისტიანული   ხელოვნებისა და  ქრისტიანული ანთროპოლოგიის სპეციალობები, ხოლო 1994 წლიდან მათ ბაზაზე ჩამოყალიბდა საღვთისმეტყველო ინსტიტუტი. 1993 წელს დაარსდა საქართველოს ისტორიის კათედრა (გამგე პროფესორი სერგო ვარდოსანიძე), 1998 წელს - ღვთისმეტყველების კათედრა (გამგე პროფესორი ედიშერ ჭელიძე), იმავე წელს შეიქმნა ქრისტიანული ხელოვნების კათედრა (გამგე პროფესორი ზაზა სხირტლაძე). არსებულ კათედრებს 1999–2007 წლებში შეემატა ქართული ენისა და ლიტერატურის (გამგე პროფესორი გრივერ ფარულავა), უცხო ენების (გამგე პროფესორი იური მოსიძე), რელიგიათმცოდნეობის (გამგე პროფესორი ლელა ხაჩიძე) კათედრები. სასულიერო აკადემიასა და სემინარიაში ლექციებს კითხულობენ: მარიამ ლორთქიფანიძე, გრივერ ფარულავა, რევაზ ბარამიძე, რევაზ სირაძე, სერგო ვარდოსანიძე, გურამ კაციტაძე, ლელა ხაჩიძე, ციალა ქურციკიძე, ზაზა სხირტლაძე, დიმიტრი თუმანიშვილი, ლამარა ქაჯაია, ბეჟან ჯავახია, ელდარ ბუბულაშვილი, მერი ჭელიძე, რუსუდან წიქვაძე, ზურაბ ჭუმბურიძე, გურამ ბედოშვილი, ნანა გელოვანი, ჯული შოშიაშვილი, გვანცა კოპლატაძე.

უწმიდესისა და უნეტარესი ილია II-ის ლოცვა–კურთხევით, სასულიერო აკადემია–სემინარიასა და საღვთისმეტყველო ინსტიტუტს დაემატა ხალხური სიმღერების უმაღლესი სკოლა (ხელმძღვანელი ანზორ ერქომაიშვილი), მოწყალების დების ინსტიტუტი (დეკანი მამა ადამი), მხატვარ–რესტავრატორობისა და ჭედური ხელოვნების ფაკულტეტი (დეკანი მამა იოსები), დეკორატიული ხელოვნების ფაკულტეტი (დეკანი ზურაბ შევარდნაძე). თუ 1988 წელს აკადემიასა და სემინარიაში მხოლოდ 30 სტუდენტი იყო, ამჟამად აღნიშნულ სასწავლებლებში სტუდენტთა რაოდენობა 1000–ს აღემატება. თბილისის სასულიერო აკადემიამ ღირსეული ადგილი დაიკავა ქართულ საგანმანათლებლო სივრცეში. უწმიდესისა და უნეტარესი ილია II–ის განსაკუთრებული ზრუნვა სასულიერო აკადემიაზე იმითაც გამოიხატება, რომ იგი თვითონ ხელმძღვანელობს აკადემიის სასწავლო–სამეცნიერო საქმიანობას. მისი უწმიდესობა თვლის, რომ ყოველი  წელი აკადემიის წინსვლით ხასიათდება და შორს არ არის ის დრო, როდესაც იგი ღირსეულ მეტოქეობას გაუწევს უფრო ხანგრძლივი ტრადიციების მქონე სასულიერო სასწავლებლებს.

1995 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II–ის ლოცვა–კურთხევით ქუთაისში დაარსდა წმიდა გაბრიელ ეპისკოპოსის სახელობის სასულიერო სემინარია, აღდგა გელათის სასულიერო აკადემია, რომლის რექტორად დაინიშნა ქუთათელ–გაენათელი მიტროპოლიტი კალისტრატე (მარგალიტაშვილი). გელათის სასულიერო აკადემია დაფუძნდა გელათის სამონასტრო კომპლექსთან. აკადემიაში ლექციებს კითხულობენ თბილისის უმაღლესი სასწავლებლების  პროფესორ–მასწავლებლები, ადგილობრივი სწავლულები. მისი უწმიდესობა მიიჩნევდა, რომ გელათის აკადემია, რომელიც "მეორედ იერუსალიმად და სხუად ათინად“ დაფუძნდა, მიზნად ისახავდა უმაღლესი საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური სკოლის ჩამოყალიბებას, სადაც უნდა მომხდარიყო ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი თეოლოგიური შრომების თარგმნა-კომენტირება. ამ სკოლის ფილოსოფიური მიმართულება იმითაც წარმოჩნდა, რომ ითარგმნა წარმართი ფილოსოფოსის, ამონიო ერმისის ცნობილი ლოგიკური შრომები. რაც შეეხება გელათის აკადემიის საღვთისმეტყველო სიმაღლეს, იკმარებდა თუნდაც იმაზე მითითება, რომ სწორედ ამ აკადემიაში ითარგმნა წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ურთულესი ტერმინოლოგიური ნაშრომები. აქვე განხორციელდა კატენებიანი ბიბლიის თარგმნა, რასაც გელათის ბიბლია ეწოდება და რაც უდიდესი მოვლენა იყო ქართველი ერის სულიერ ცხოვრებაში. ამიტომ იყო აუცილებელი ქუთაისისა და გელათის ისტორიული ფუნქციის სრულად აღდგენისათვის ისეთი სამეცნიერო დაწესებულების შექმნა, რომელიც საერო და სასულიერო მეცნიერების გამაერთიანებელი იქნებოდა.

1995 წლის 25 მაისს საქართველოს სახელმწიფო მეთაურის, ედუარდ შევარდნაძისა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ს ერთობლივი ბრძანებით, "ქართული ენისა და სრულიად საქართველოს მოსახლეობის სულიერი და ზნეობრივი ამაღლებისა და მისი ინტელექტუალური განვითარების მიზნით," ქ. ქუთაისში დაარსდა გელათის მეცნიერებათა აკადემია.  ამით აღდგა წმიდა მეფე დავით  აღმაშენებლის მიერ დაფუძნებული გელათის აკადემიის ტრადიცია. გელათის აკადემიაში ნამდვილ წევრებად არჩეულ იქნენ თვალსაჩინო მეცნიერები (სულ 21 წევრი). აკადემიის პრეზიდენტი 1995–2007 წლებში იყო ცნობილი ფილოლოგი მაგალი თოდუა. ამჟამად აკადემიის პრეზიდენტია პროფესორი მიხეილ ქურდიანი. აკადემია გამოსცემს ყოველთვიურ სამეცნიერო ჟურნალს, რომელშიც იბეჭდება მნიშვნელოვანი გამოკვლევები თეოლოგიის, ეკლესიის ისტორიის, ძველი ქართული ენის, ლიტერატურის, ქრისტიანული ხელოვნების მნიშვნელოვან პრობლემებზე. გელათის სასულიერო და მეცნიერებათა აკადემიის აღდგენით უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ საქართველოში სასულიერო განათლების სრული რეაბილიტაცია–აღორძინება მოახდინა. სასულიერო სემინარიები ფუნქციონირებს ახალციხეში, გორში, ფოთსა და ბათუმში. ყველა მოქმედ ეპარქიაშია სასულიერო გიმნაზიები, პროფილური სკოლები. სულ ამ ტიპის სასწავლებელთა რიცხვი 50–ზე მეტია. ბოლო პერიოდში შეიმჩნევა განათლების სამინისტროს მესვეურთა მიერ ერთგვარი სურვილი ამ სასწავლებლების სასწავლო პროგრამების კორექტირება–ოპტიმიზაციისა, რაც შეასუსტებს ზოგადსაგანმანათლებლო სასწავლებლებში სასულიერო ტრადიციებს, მაგრამ, ღვთის შეწევნით, სკოლები ინარჩუნებენ იმ მიმართულების ერთგულებას, რომელიც ქრისტიანული პედაგოგიკის მართლმადიდებლურ მრწამსს უკავშირდება.

უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ილია II ღირსეულად აგრძელებს საქართველოს საერო უნივერსიტეტებთან ურთიერთობის იმ ტრადიციას, რომელსაც XX საუკუნის დასაწყისში საფუძველი ჩაუყარა უწმიდესმა და უნეტარესმა კირიონ II–მ.  არ დარჩენილა  უმაღლესი სასწავლებელი, სადაც მისი უწმიდესობა არ შეხვედროდა პროფესორ–მასწავლებლებს, სტუდენტებს. უწმიდესი და უნეტარესი არჩეულია თბილისის  სახელმწიფო უნივერსიტეტის, ტექნიკური უნივერსიტეტის, სულხან–საბა ორბელიანის პედაგოგიური უნივერსიტეტის საპატიო პროფესორად. საქართველოს ყველა უმაღლეს სასწავლებელში 2005 წლამდე იკითხებოდა რელიგიის ისტორიის (მართლმადიდებლობის) მოკლე კურსები,  ფუნქციონირებდა რელიგიათმცოდნეობის კათედრები.

2005 წელს უწმიდესი  და უნეტარესი ილია II  არჩეულ იქნა საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის საპატიო აკადემიკოსად. მისმა უწმიდესობამ აკადემიის წევრებს მიმართა: "მე თავს ვიხრი ჩვენი მეცნიერების წინაშე. დიდია თქვენი ღვაწლი, თქვენი წვლილი ერისა და ეკლესიის  წინაშე...  მე ვიტყოდი, რომ ის, რაც აქ ხდება, ისტორიული აქტია, რაც წარმოუდგენელი იქნებოდა საბჭოთა კავშირის პერიოდში. ეს არის პირველი შემთხვევა, რომ კათოლიკოს-პატრიარქი მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრად იქნა არჩეული... საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია დღეს მძლავრი სამეცნიერო ცენტრია, რომელსაც უნდა გავუფრთხილდეთ და, ამასთან ერთად, უნდა ვიზრუნოთ მის გაძლიერებაზე. აღმასვლის პროცესი უწყვეტი უნდა იყოს"[30, 184].

საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი ყოველთვის ხაზგსმით აღნიშნავს, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია პოლიტიზირებული ძალა არ უნდა გახდეს, რადგან ეკლესია მოწოდებულია იმისათვის, რომ მთელ ერს ამთლიანებდეს. სასულიერო სასწავლებლები - აკადემია, სემინარია, გიმნაზია - მაგალითი უნდა იყოს საერო სასწავლებლებისთვისაც.

საქართველოში სასულიერო განათლების აღორძინებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს მსოფლიოს მართლმადიდებლურ სასწავლებლებთან კონტაქტებს, მათი გამოცდილება და მიღწევათა სწორად გააზრება დიდ დახმარებას გაუწევს ჩვენს სასწავლებლებს. უწმიდესისა და უნეტარესის ლოცვა–კურთხევით, ჩვენი წარჩინებული სტუდენტები გაცვლითი პროგრამების მეშვეობით სწავლას აგრძელებენ მოსკოვისა და პეტერბურგის სასულიერო აკადემიებში, აგრეთვე საბერძნეთში, ჩეხეთში, კვიპროსზე, გერმანიაში, რომში. საქართველოს ეკლესიის მეთაური ზრუნავს არა მარტო სასულიერო განათლების პრობლემებზე, არამედ ზოგადად საბუნებისმეტყველო–ტექნიკური და ჰუმანიტარული მეცნიერებების განვითარებაზეც. პატრიარქთან ხშირად იკრიბებიან მეცნიერების სხვადასხვა დარგის სპეციალისტები და მსჯელობენ  აქტუალურ საკითხებზე.

უწმიდესისა და უნეტარესის ლოცვა–კურთხევით, 2005 წლის 8 თებერვალს, წმიდა მეფე დავით  აღმაშენებლის ხსენების დღეს, დაარსდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის საერთაშორისო საქველმოქმედო ფონდი - "სულიერების, მეცნიერებისა და კულტურის აღორძინება და განვითარება“. ფონდის თავმჯდომარეა უწმიდესი და უნეტარესი ილია II, აღმასრულებელი  მდივანი _ დეკანოზი გიორგი ზვიადაძე. ფონდის პრეზენტაციაზე მისმა უწმიდესობამ ასე განსაზღვრა ფონდის სამოქმედო გეგმა: "ეს ფონდი იზრუნებს არამარტო სულიერების განმტკიცებისთვის, არამედ კულტურისა და მეცნიერების აღორძინებისა და განვითარებისთვის, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა აქვს საქართველოს მომავლისათვის. ამიტომ, ჩვენ გვექნება ძალიან მჭიდრო კავშირი ჩვენს მეცნიერებათა აკადემიასთან,  ჩვენს უნივერსიტეტებთან და ყველაფერს გავაკეთებთ იმისათვის, რომ დახმარების ხელი გავუწოდოთ მეცნიერებს, მაგრამ მთავარი მაინც ეროვნული და სახელმწიფოებრივი აზროვნება განმტკიცებაა."[30, 183].

ფონდის მმართველ საბჭოში შედიან თვალსაჩინო ადამიანები, მეცნიერების, კულტურისა და ხელოვნების მოღვაწენი. ფონდის მიზანია დააფინანსოს ეროვნული და სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის პროექტები. ფონდის ხელშეწყობითა და დაფინანსებით აღდგა ქართული ჟურნალების: "ცისკარის,"  ,,მნათობისა” და ,,ლიტერატურა და ხელოვნების” გამოცემა; დაფინანსდა მრავალი სამეცნიერო, ლიტერატურული, ისტორიული, სასწავლო-შემეცნებითი თუ ავტობიოგრაფიული ხასიათის წიგნი და გამოცემა, მათ შორის:

ახალგაზრდა მეცნიერის ირაკლი გუნიას წიგნი "საქართველოს მონასტრები;"

ღვაწლმოსილი მეცნიერის, მიხეილ გაფრინდაშვილის ფუნდამენტური ნაშრომი  "ქართული საზოგადოებრივი აზროვნების ისტორია";

პროფესორ ვახტანგ ჯობაძის ნაშრომი "ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში";

მწერალ შოთა ხოდაშნელის წიგნი "მოქანდაკე, რესტავრატორი – კარლო ბაკურაძე";

პროფესორ ამირან არაბულისა და ეთერ თათარაიძის წიგნი-ალბომი  "შენდობით  მომიხსენიეთ";

წიგნი - "შენი ცა ანა", რომელიც ეძღვენება ცნობილი ქართველი პოეტის ანა კალანდაძის 80 წლის იუბილეს.

მაყვალა ბერიანიძის წიგნი - "გულში დატეული დიდი საქართველო".    წიგნი წარმოადგენს

ფონდის თანადგომით გამომცემლობა "ხელოვნებამ" დაბეჭდა ტრილოგიის პირველი წიგნი "საქართველოს სულიერი საგანძური", რომელშიც წარმოდგენილია საქართველოში არსებული ეკლესია-მონასტრების ისტორია და მათი მნიშვნელობა ჩვენი კულტურისა და სულიერებისთვის. ნაშრომი გამოიცა ქართულ და ინგლისურ ენებზე.

ფონდის ერთ-ერთი მთავარი პრიორიტეტია კულტურული თანამშრომლობა უცხოეთში მცხოვრებ ჩვენს თანამემამულეებთან.

ამ პროგრამის ფარგლებში:

ჩაიწერა ლაზური ფოლკლორული სიმღერების პირველი კომპაქტ-დისკი;
დაფინანსდა ქართული დელეგაციის გამგზავრება, ისტორიულად ლაზურ ქალაქ არქაბიში (თურქეთი) გამართულ ფოლკლორულ ფესტივალზე, სადაც პირველად აჟღერდა საპატრიარქოს რადიო "ივერიის" სტუდიაში ჩაწერილი ახალი ლაზური სიმღერები;

დაარსდა კულტურული ცენტრი და  სასტუმრო სახლი ფერეიდანელი ქართველებისათვის.
ფონდი დიდ ყურადღებას უთმობს ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისა და ენერგეტიკული უსაფრთხოებისათვის აუცილებელი პროექტების მეცნიერულად დამუშავებასა და მომზადებას. ამ მიზნით, ფონდთან შეიქმნა  "ნავთობისა და გაზის" დროებითი კომისია, რომელიც მუშაობს საქართველოს ნავთობისა და გაზის საძიებო და მომპოვებელი დარგის განვითარების ეროვნული პროგრამის შემუშავებაზე.

პატრიარქის ფონდი ყოველწლიურად ატარებს დიდ საერთაშორისო ფესტივალს - "აღდგომიდან ამაღლებამდე," რომლის მიზანია ახალგაზრდობის დაინტერესება ქართული  და მსოფლიო კლასიკური ხელოვნებით, უცხოეთში მოღვაწე ქართველ ხელოვანთა და ქართული კულტურით დაინტერესებულ უცხოელ შემსრულებულთა შემოქმედების პოპულარიზაციით საქართველოში.

2006 წელს, სრულიად საქართველოს კათოლიკო-პატრიარქის ფონდთან დაარსდა ქართული საგალობლისა და ხალხური სიმღერის საერთაშორისო ცენტრი, რომლის მიზანია ლოტბარების მომზადება, სამგალობლო სასწავლებლებისა და ფოლკლორული ცენტრების დაარსება და ქართული კულტურის პოპულარიზაცია საზღვარგარეთ.

ფონდი აქტიურად მონაწილეობს ქვეყნის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისა და გადარჩენის საქმეში.
ფონდმა დააფინასა სახელმწიფო საისტორიო არქივში დაცული, XII-XIII საუკუნით დათარიღებული ერთ-ერთი უძველესი ქართული ხელნაწერი ძეგლის – ანჩის სახარების (ოთხთავი) რესტავრაცია.

ფონდი აქტიურად თანამშრომლობს სხვადასხვა ქართულ და საერთაშორისო ტელემაუწყებელთან; მისი პატრონაჟითა და დაფინანსებით საფუძველი ჩაეყარა  სხვადასხვა სასწავლო-შემეცნებით ტელეპროექტს; დაფინანსდა სხვადასხვა ჟანრის სატელევიზიო-დოკუმენტური ფილმები, მათ შორის,  სახელმწიფოთაშორისი ტელერადიოკომპანია "მირ"-ის საქართველოს წარმომადგენლობის მიერ წარმოდგენილი პროექტი - "ერის სულიერი აღორძინება"; ფონდის აქტიური მხარდაჭერით მაუწყებლობს დამოუკიდებელი ქართული ტელეკომპანია "იბერია".

ფონდი ზრუნავს გამოჩენილ და ახალგაზრდა ქართველ მხატვართა შემოქმედების პოპულარიზაციაზე. ამ პროგრამის ფარგლებში, მოეწყო მხატვარ რენო თურქიას დაბადების 80 წლისთავისადმი მიძღვნილი საღამო და ფერწერული და გრაფიკული ნამუშევრების გამოფენა. აგრეთვე, პერიოდულად ტარდება თემატური ნიშნით შექმნილი საბავშვო ნახატების გამოფენა-კონკურსი.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით ფონდი აქტიურად მუშაობს დემოგრაფიული პრობლემის მოგვარებისათვის საჭირო ეროვნული პროგრამის შექმნაზე. პროგრამის ამოქმედება დაგეგმილია 2008 წლის დასაწყისისთვის.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ფონდში, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქთან, ხშირად იკრიბებიან ქართველი მეცნიერები, მწერლები, ხელოვნებისა და კულტურის მუშაკები, საზოგადოების წარმომდგენლები, სადაც მსჯელობენ სხვადასხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე; განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონის თემას და იმ გზების ძიებას, რომელიც  აღადგენს ჩვენი ხალხების მშვიდობიან თანაცხოვრებას ერთიან სახელმწიფოში.

უწმიდესმა და უნეტარესმა აღორძინებული "მნათობის" პრეზენტაციაზე ხაზგასმით აღნიშნა: "მწერლობა, ლიტერატურა არ შეიძლება წაიშალოს, არ შეიძლება დაეცეს პროზა და პოეზია ჩვენს სულში... რა იქნებოდა, რომ არა გვქონოდა ძველი ქართული საეკლესიო მწერლობა? ვერ აღორძინდებოდა ის საერო ლიტერატურა, რომელსაც ასე ვეთაყვანებით და რომლითაც ასე ვამაყობთ. ქართული ლიტერატურა იყო, არის და იქნება ერის წინამძღოლი"[41, 2].

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია XXI საუკუნის დასაწყისში ეროვნული მეცნიერული და ინტელექტუალური ღირებულებების მოწინააღმდეგეთა პასუხად მტკიცე ქომაგად დაუდგა ქართულ მეცნიერულ–ინტელექტუალურ ძალას. 2005  წლის 7–9 ნოემბერს სტამბულში ჩატარებულ საერთაშორისო კონფერენციაზე "მშვიდობა და შემწყნარებლობა" პატრიარქი კვლავ შეეხო თანამედროვეობის ერთ-ერთ აქტუალურ პრობლემას - ცივილიზაციათა დიალოგის საკითხებს - და აღნიშნა, რომ კვლავ აქტუალურია ცივილიზაციათა დიალოგის ისეთი მოდელის შექმნა, რომელიც ხალხებს საშუალებას მისცემს, გააერთიანონ ძალები გლობალური და ლოკალური საკითხების გადასაჭრელად. საზოგადოება უნდა დაფიქრდეს ერის სულიერი წინამძღოლის მინიშნებაზე, რომ თაობათა ერთობა და ერთსულოვნება დღეს ჩვენი ქვეყნისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა. ეშმაკი ყოფს და აპირისპირებს, ღმერთი აერთიანებს და არიგებს. პატრიარქი შეახსენებს ყველას,  ვისთვისაც მეცნიერება, ერის ინტელექტუალური პოტენციალი მეორეხარისხოვანია, რომ "ქვეყანამ არ უნდა დაკარგოს ის სამეცნიერო მონაპოვარი, რაც მას გააჩნია... მრავალ დარგში საქართველოს მსოფლიოში აღიარებული მკვლევარები ჰყავს. საერთოდ, ნებისმიერი ქვეყნის განვითარებაში სამეცნიერო სფერო გადამწყვეტ როლს ასრულებს. მის ჩამოყალიბებას დიდი თანხა და დიდი დრო სჭირდება. გამოუსწორებელი შეცდომა იქნება, ქვეყანამ არ გამოიყენოს ის სამეცნიერო პოტენციალი, რომელიც მას გააჩნია"[42, 11].  ქართველი მეცნიერები, მწერლები, შემოქმედებითი ინტელიგენციის წარმომადგენლები შექმნილ რთულ ვითარებაში ერის ინტელექტუალური პოტენციალის მფარველად და გადამრჩენლად სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქს, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიას მიიჩნევენ.

XIX საუკუნემდე საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში ორიგინალური თუ ნათარგმნი საღვთისმეტყველო ლიტერატურის პრობლემა არ არსებობდა. V საუკუნიდან ქართულ ენაზე ითარგმნა წმიდა წერილის ცალკეული წიგნები, აქედანვე იღებს სათავეს ორიგინალური სასულიერო მწერლობა. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ყოველთვის დიდ ყურადღებას უთმობდა ქართული  საღვთისმეტყველო ლიტერატურის განვითარებას. ამ მიზნით დიდი სამუშაოები სრულდებოდა როგორც საქართველოში, ასევე - საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო ცენტრებში. ათონის ივერთა მონასტერი გამორჩეული იყო შუა საუკუნეებში როგორც ორიგინალური სასულიერო ლიტერატურის შექმნის, ასევე მთარგმნელობითი თვალსაზრისით. ამ დიდმა ტრადიციებმა, XV-XVIII საუკუნეების რთული პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარების მიუხედავად, მაინც მოაღწია სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქ ანტონ I-ის მოღვაწეობის დრომდე. რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობისა და საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ ქართული საღვთისმეტყველო ლიტერატურის განვითარება, ქართულ ენაზე წმიდა წიგნების გამოცემა საქართველოში დამკვიდრებული რუსი ეგზარქოსებისათვის მიუღებელი გახდა. მიუხედავად ამისა, XIX საუკუნეში მაინც მოხერხდა აუცილებელი სასულიერო წიგნების გამოცემა ქართულ ენაზე. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, 1917 წელს, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის საკათოლიკოსო საბჭოს დადგენილებით, დაიწყო საპატრიარქოს ოფიციალური ჟურნალის "სვეტიცხოვლის" გამოცემა, რომელშიც უნდა ასახულიყო საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის საქმიანობა. ჟურნალის რედაქტორი იყო პავლე ინგოროყვა. სამწუხაროდ,  ექვსი ნომრის მეტი ვერ გამოიცა.

1918 წელს მღვდელ ქრისტეფორე ციცქიშვილის რედაქტორობით გამოვიდა ჟურნალი "ახალი სიტყვა", რომელიც საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის, საკათოლიკოსო საბჭოს, კათოლიკოს–პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარესი კირიონ II–ის მიმართ ოპოზიციურად იყო განწყობილი. ჟურნალში გამოქვეყნებულ სტატიათა უმრავლესობას პოლემიკური ხასიათი ჰქონდა. გამოვიდა ჟურნალის მხოლოდ 9 ნომერი.

1918 წელს კათოლიკოს–პატრიარქ კირიონ II-ის ლოცვა–კურთხევით დაიბეჭდა საეკლესიო კალენდარი, რომლის არც ერთ ეგზემპლარს ჩვენამდე არ მოუღწევია.

1921 წლიდან საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას სურდა გამოეცა საპატრიარქოს უწყებანი, მაგრამ საოკუპაციო ხელისუფლების პირობებში ეს შეუძლებელი აღმოჩნდა. 1927 წლიდან ყოველწლიურად უნდა გამოცემულიყო `საქართველოს ეკლესიის კალენდარი“, მაგრამ გამოიცა მხოლოდ 1927 და 1928 წლებისა.

გასული საუკუნის 40–იან წლებში უწმიდესმა და უნეტარესმა კალისტრატემ აღადგინა საეკლესიო კალენდრის გამოცემა. განსაკუთრებული მოვლენა გახდა 1963 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ეფრემ II–ის ლოცვა–კურთხევით "ახალი აღთქმის" გამოცემა. მართალია, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ძველი ქართული ენის კათედრა, კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტი მეცნიერული კომენტარებით აქვეყნებდა ბიბლიის ტექსტებს, წმინდანთა ცხოვრებას, მაგრამ ეკლესია მართლმადიდებლური წიგნების ნაკლებობას განიცდიდა; ამიტომ ეს მაინც დიდი მოვლენა იყო.

უწმიდესისა და უნეტარესის კათოლიკოს–პატრიარქ დავით V–ს დროს მოხერხდა საქართველოს ეკლესიის კალენდრის (1976, 1977 წლების) ცალკე წიგნებად გამოქვეყნება, რომელთა შინაარსიც, საეკლესიო დღესასწაულების გარდა, ბევრ საინტერესო ინფორმაციას მოიცავდა საქართველოს ეკლესიის ისტორიისა თუ მართლმადიდებლური დოგმატიკის საკითხების შესახებ. საეკლესიო კალენდარმა  ოფიციალური ხელისუფლების  გაღიზიანება გამოიწვია.

1977 წლის 25 დეკემბერს ახლადარჩეულმა პატრიარქმა ილია II-მ კომპეტენტური, მცოდნე კადრების ნაკლებობის გამო თავის თავზე აიღო 1978 წლის საეკლესიო კალენდრის შემდგენელ–რედაქტორობა და კიდევ უფრო გაამრავალფეროვნა წინა წლების კალენდრებში არსებული მასალები. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ყოველწლიური კალენდარი თავისი მეცნიერული დონით, დამწყები მორწმუნეთათვის აუცილებელი ლოცვებით, საეკლესიო დღესასწაულების მოკლე მიმოხილვით საზოგადოებისათვის სასურველ გამოცემად იქცა. 1977–1986 წლებში მისი ტირაჟი შეზღუდული იყო, მაგრამ ხალხი მაინც ახერხებდა საეკლესიო კალენდარში არსებული აუცილებელი მასალის გადაწერასა და გამრავლებას. პატრიარქის ლოცვა–კურთხევით, 1980–1982 წლებში კალენდრებში დაიბეჭდა "ფსალმუნნი დავითისი", ძველი და ახალი აღთქმის წიგნების ცალკეული თავები. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ლოცვა–კურთხევით, ყოველწლიურ სქელტანიან საეკლესიო კალენდარს დაემატა მცირე ფორმატის "ჯიბის კალენდარი" (1979 წლიდან) და კედლის კალენდარი. ამჟამად გამოდის როგორც საპატრიარქოს ოფიციალური კალენდარი, ასევე იბეჭდება ეპარქიების მიერ მომზადებული კალენდრებიც.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, 1978 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა–კურთხევით გამოვიდა საქართველოს საპატრიაქოს ილუსტრირებული ჟურნალი "ჯვარი ვაზისა", რომელიც თავისი  მრვალფეროვანი შინაარსით, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ყოველდღიური საქმიანობის მიმოხილვით საქართველოს ეკლესიის უკანასკნელი ოცდაათწლიანი ისტორიის ყველაზე სანდო წყაროდ იქცა. ჟურნალი ემსახურება მისი უწმიდესობის მიზანს - სრულიად საქართველოს სულიერ გამთლიანებას. ჟურნალის საგანგებო ნომრები - "ტაო–კლარჯეთ–მესხეთი", "საინგილო", "აფხაზეთი", "აჭარა", "კახეთი", "იმერეთი", "რაჭა–ლეჩხუმ–სვანეთი", "სამეგრელო", "გურია", "შიდა ქართლი" - ქართველობას აცნობს ამ რეგიონებში არსებულ პრობლემებს და ცდილობს დააფიქროს საზოგადოება მათი მოგვარების გზებზე.

1978–1990 წლებში უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა–კურთხევით მცირე ტირაჟით გამოდიოდა "საღვთისმეტყველო კრებული", რომელშიც იბეჭდებოდა თეოლოგიური, ფილოსოფიური, ისტორიული ხასიათის გამოკვლევები და თარგმანები.

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ბიბლიის სრული ტექსტის დაბეჭდვას. უწმიდესისა და უნეტარესი ილია II–ის ლოცვა–კურთხევით შეიქმნა ბიბლიის მეცნიერულად დადგენილი ტექსტის გამომცემელთა ჯგუფი,  რომლის მრავალწლიანი შრომის შემდეგ 1989 წელს დაიბეჭდა ბიბლიის სრული ტექსტი ახალ ქართულ ენაზე. ამას მოჰყვა ბიბლიის ძველ ქართულ ენაზე დაბეჭდვაც.  მართალია,  ტირაჟი მცირე იყო, მაგრამ იმდენად დიდი იყო მოთხოვნილება, რომ გამოცემა რამდენჯერმე განმეორდა. საპატრიარქოს შეკვეთით, ბიბლიის თარგმნის ინსტიტუტმა მილიონობით ტირაჟით გამოსცა "ახალი აღთქმა და ფსალმუნნი".

უწმიდესისა და უნეტარესი ილია II-ის ლოცვა–კურთხევით, 1989 წლიდან დაიწყო გაზეთ "მადლის" გამოცემა. 1999 წლის 7 იანვრიდან გამოდის "საპატრიარქოს უწყებანი", რომელიც თავისი შინაარსით მრავალფეროვანია და მოიცავს საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროს. საქართველოს საპატრიარქოს ეგიდით გამოდის ჟურნალები: "კარიბჭე" და "კრიალოსანი". საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ყველა ეპარქიას აქვს თავისი გაზეთები და ჟურნალები: "ხვამლი", "თაბორი", "ფუძე", "დედაეკლესია"~, "სამრეკლო", "კანდელი", "მრევლი". საპატრიარქოში არსებობს საღვთისმეტყველო წიგნების შესწავლისა და რედაქტირების კომისია (თავმჯდომარე ურბნისისა და რუისის  მიტროპოლიტი  იობი (აქიაშვილი)), გამომცემლობისა და რეცენზირების დეპარტამენტი  (თავმჯდომარე ფოთისა და ხობის მიტროპოლიტი გრიგოლი (ბერბიჭაშვილი)), საინფორმაციო სამსახური - პრესცენტრი (თავმჯდომარე ბათუმისა და ქობულეთის მიტროპოლიტი დიმიტრი (შიოლაშვილი)), საგამომცემლო განყოფილება (თავმჯდომარე პროფესორი გვანცა კოპლატაძე). საპატრიარქოს აქვს თეოლოგიური ლიტერატურით მდიდარი ბიბლიოთეკა. საინტერესო მუშაობა მიმდინარეობს საპატრიარქოს არქივში (უფროსი მზია კაცაძე), დამუშავდა უნიკალური ფონდები. პატრიარქის აღსაყდრების 30–ე წლისთავს ეძღვნება საპატრიარქოს არქივის მასალებზე დაყრდნობით გამოცემული შესანიშნავი წიგნი-ალბომი "პატრიარქი", რომელიც შეადგინა ქალბატონმა მზია კაცაძემ.

საპატრიარქოს რადიო "ივერია" თავისი ეროვნული შინაარსის გადაცემებით განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობს მოსახლეობაში. 2007 წლიდან ფუნქციონირება დაიწყო ქართულმა ტელემაუწყებლობა "ივერიამ",  რომელსაც ხელმძღვანელობს გიორგი ანდრიაძე.

2007 წლის მაისში, უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ლოცვა–კურთხევით, დაარსდა საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია მოციქულის სახელობის საერო უნივერსიტეტი. საინიციატივო ჯგუფმა, რომლის შემადგენლობაში არიან: ბათუმისა და ქობულეთის მიტროპოლიტი დიმიტრი, სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის პრორექტორი, დეკანოზი გიორგი ზვიადაძე, პროფესორები: სერგო ვარდოსანიძე, ზაზა აბაშიძე, სერიოზული სამუშაო შეასრულა. 2007 წლის ივნისში ჯგუფი გაფართოვდა. პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით უნივერსიტეტის რექტორად დაინიშნა პარმენ მარგველაშვილი. განისაზღვრა უნივერსიტეტის პროფილი და სპეციალობები. განზრახულია შეიქმნას სამი ფაკულტეტი: 1. ჰუმანიტარული (ისტორია–ფილოლოგია), 2. სოციალურ მეცნიერებათა (ფილოსოფია, იურისპუდენცია, ეკონომიკა), 3. საბუნებისმეტყველო-ტექნიკური. მეცნიერთა ჯგუფებს დაევალათ შეედგინათ სასწავლო გეგმები. მიმდინარეობს მუშაობა საგანთა მიხედვით სილაბუსების შედგენაზე. უნივერსიტეტის მიზანია ეროვნული მნიშვნელობის მეცნიერებათა მიღწევების შენარჩუნება და განვითარება, იმ ტრადიციების დაცვა, რომლებიც საუკუნეთა მანძილზე მნიშვნელოვანი იყო ქართული სახელმწიფოს ინტერესებისათვის.
 

წყაროები და ლიტერატურა:

1.    პლატონ იოსელიანი, "ცხოვრება გიორგი XIII-ისა", თბილისი, 1936

2.    ბაგრატ ბატონიშვილი, "ახალი მოთხრობა", თბილისი, 1941

3.    ელდარ ბუბულაშვილი, "საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ II", თბილისი, 2002

4.    ნიკოლოზ დურნოვი, "ბედი საქართველოს ეკლესიისა", მოსკოვი, 1907

5.    სარგის კაკაბაძე, "ქართველი ხალხის ისტორია 1783-1921 წწ." თბილისი, 1997

6.    კალისტრატე ცინცაძე, "ჩემი მოგონებებიდან", თბილისი, 2001

7.    სერგო ვარდოსანიძე, " სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე", თბილისი, 2004

8.    ქართული მწერლობა, ტ. IX, თბილისი, 1992

9.    ილია ჭავჭავაძე, თხზ. ხუთ ტომად, ტ. IV, თბილისი, 1987

10.    აკაკი ბაქრაძე, "ილია ჭავჭავაძე",  თბილისი. 1984

11.    იოსებ უთურაშვილი, "დიმიტრი ყიფიანი", თბილისი, 1989

12.    საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის კალენდარი, თბილისი

13.    ა. ბაქრაძე, "ილია და აკაკი", თბილისი, 1992

14.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესიკირიონ II", თბილისი, 1993

15.    სერგო ვარდოსანიძე, "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში", თბილისი, 2001

16.    სერგო ვარდოსანიძე, "ქართული ეროვნული ცნობიერების პრობლემები", თბილისი, 2004

17.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი

18.    გაზეთი "საქართველო", 1918, N71

19.    გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი, N1304

20.    "საქართველოს ისტორია. XX საუკუნე", პროფ. ვ. გურულის რედაქციით, თბილისი, 2003

21.    კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი

22.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი", თბილისი, 2005

23.    საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური საისტორიო არქივი

24.    კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი

25.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ მელქისედეკ III-ის ფონდი

26.    საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-ის ფონდი

27.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი

28.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II", თბილისი, 2000

29.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ფონდი

30.    "პატრიარქი", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2006

31.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, უწმიდესისა და უნეტარესის ილია II-ის ფონდი

32.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, XII სასულიერო კრების მასალები

33.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. "ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი", ორ ტომად, თბილისი, 1997

34.    ჟურნ. "ჯვარი ვაზისა", თბილისი

35.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესისა და     უნეტარესი ილია II-ის მოსკოვში ვიზიტის მასალები

36.    "საპატრიარქოს უწყებანი", თბილისი

37.    ჟურნ. "რელიგია", თბილისი, 2002, N7-8-9.

38.    "ნათელი ქრისტესი, საქართველო", ტ. II, თბილისი, 2006

39.    შოთა ლომსაძე, "სამცხე-ჯავახეთი", თბილისი, 1975

40.    გაზეთი "კვირის პალიტრა", თბილისი, 2003, 4-10 აგვისტო

41.    ჟურნ. "მნათობი", თბილისი, 2006, N1-2-3

42.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II.   "სააღდგომო ეპისტოლე", თბილისი, 2006

43.    "წერილები პატრიარქს", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2007

44.    ჟურნ. "ივერიელნი", თბილისი, 2007, N3


სერგო ვარდოსანიძე

"სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II", 2008 წ.

თავი VII. ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობა. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია - ქართველთა ერთიანობის სიმბოლო

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია ქართველი ხალხის თავისუფლების სიმბოლოა. შუა საუკუნეებში მრავალრიცხოვან მტრებთან ბრძოლაში საერო პირებთან ერთად სასულიერო პირებიც მონაწილეობდნენ. დედაეკლესია არა მარტო სულიერად ამხნევებდა სამწყსოს, არამედ საჭიროების შემთხვევაში ბრძოლის წინა ხაზზეც იდგა. მრავალმა სასულიერო პირმა მოწამებრივი სიკვდილით იხსნა სამშობლო განსაცდელისაგან. თევდორე კველთელის მაგალითი ნათელი დასტურია სასულიერო პირთა თავდადებისა და სიმტკიცისა.

უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II-ის ბავშვობამ და სტუდენტობამ საქართველოს საზღვრებს გარეთ ჩაიარა, მაგრამ მისი ოჯახი ვლადიკავკაზში საქართველოს სიყვარულით იყო აღსავსე. გიორგი სიმონის ძე შიოლაშვილმა უმცროს ვაჟიშვილს ქართლ–კახეთის გმირი მეფის - ერეკლე II–ის პატივსაცემად ირაკლი დაარქვა. ბუნებრივია, პატარა ირაკლი ხშირად მოისმენდა ოჯახში სამშობლოსათვის თავდადებული "პატარა კახის" ბრძოლების შესახებ. ვლადიკავკაზის ქართველობისათვის მნიშვნელოვანი იყო წმიდა ნინოს სახელობის ქართული ეკლესია და ქართული სკოლა. გარდა ამისა, იქიდან მშობლიურ სნომდე ხომ  ერთი საათის გზა იყო გასავლელი. შიოლაშვილების ოჯახი ზაფხულს ტრადიციულად ხევში - სნოში ატარებდა. მომავალი პატრიარქის მსოფლმხედველობის ფორმირებისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა წმიდა ქალაქ მცხეთაში საუფლო კვართის დღესასწაულებზე დასწრებას.

სასულიერო სემინარიასა და აკადემიაში სწავლის დროს ახალგაზრდა ირაკლი შიოლაშვილს კიდევ უფრო გაუმძაფრდა სამშობლოს სიყვარული. საპატრიარქოს არქივში ირაკლი შიოლაშვილის სემინარიისდროინდელ საბუთებში ინახება მის მიერ ლამაზი კალიგრაფიით შესრულებული სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის - ამბროსის მიერ გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე გაგზავნილი წერილის ასლი. ახალგაზრდა სემინარიელი არაერთხელ აცრემლებულა უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ანტონ II–ის ტრაგიკული ცხოვრების გამო.  იგი გაოცებული იყო უწმიდესი და უნეტარესი კირიონ II–ის გაუტეხელობითა და სამშობლოსათვის თავდადებით. მის მეხსიერებაში სამუდამოდ აღიბეჭდა კათოლიკოს–პატრიარქი კალისტრატე, რომელმაც დალოცა იმხანად ყმაწვილი, მომავალი კათოლიკოს–პატრიარქი. სტუდენტ ირაკლი შიოლაშვილის  საკვალიფიკაციო თემაც - "ათონის ივერთა მონასტრის ისტორია" - სამშობლოსა და დედაეკლესიას ეძღვნებოდა.

საქართველოში დაბრუნებული მომავალი კათოლიკოს-პატრიარქი დიდი ყურადღებით უსმენდა საქართველოს ეკლესიის ცოცხალ მატიანეებს: კათოლიკოს–პატრიარქ ეფრემ II-ს, ევაგრე დიასამიძეს, პართენ აფციაურს, ნაომ შავიანიძეს. ცხუმ–აფხაზეთში, თითქმის გარუსებულ ეპარქიაში, თავისი მღვდელმთავრობის პერიოდში, მან 12 ქართველი სასულიერო პირი ჩაიყვანა და მოქმედ ეკლესიებში გადაანაწილა. როგორც ჩანს, მისმა ოპონენტებმა იცოდნენ მიტროპოლიტ ილიას პოპულარობა ქართველ დისიდენტებში, ამიტომ სიამოვნებით აფრინეს  მოსკოვში დეპეშა მომავალი პატრიარქის კომუნისტური სისტემისადმი უარყოფითი განწყობის შესახებ.

მოსკოვის მიზანი, 1956 წლის 9 მარტის სისხლიანი ანგარიშსწორებით დაეშინებინა ხალხი, უშედეგო აღმოჩნდა. სისხლიანი ტრაგედიის შემდეგ სულ მალე თბილისში გამოჩნდა პროკლამაციები: "დგება ჩვენი ერის ყოფნა–არყოფნის საკითხი, დროა შევერთდეთ ერთი დროშის ქვეშ ჩვენი სამშობლოს დამპყრობლის წინააღმდეგ საბრძოლველად."[20, 183]. დამპყრობელი საბჭოთა იმპერია კიდევ უფრო აძლიერებდა ზეწოლას მოკავშირე რესპუბლიკებზე, ინტერნაციონალიზმის დროშით დაუნდობლად ებრძოდა ეროვნული ცნობიერების საფუძვლებს: საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას, ქართულ ენასა და ლიტერატურას. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებიდან განდევნილ იქნა საქართველოს ისტორიის სასწავლო საგანი.

ასეთი დაუფარავი რუსიფიკაცია ქართველი ინტელიგენციის უკმაყოფილებისა და ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის აღმავლობის საფუძველი გახდა. XX საუკუნის 60–იან წლებში  რამდენიმე არალეგალური ორგანიზაცია მოქმედებდა, რომელთა მიზანი ქართველი ხალხის ეროვნული ინტერესებისათვის ბრძოლა იყო. ეროვნული მოძრაობის მესვეურნი  სასულიერო პირებთან კონტაქტის მეშვეობით ცდილობდნენ თავიანთი რიგების გაძლიერებას, მაგრამ, რადგან სასულიერო პირთა უმრავლესობას საკუთარ თავზე ჰქონდა გამოცდილი 1920–50–იანი წლების რეპრესიები, გადასახლება, ტერორი, მათი ეროვნულ მოძრაობაში ჩართვა სათუო იყო. ახალგაზრდა სასულიერო პირები ეროვნული მოძრაობისათვის დიდი მონაპოვარი იქნებოდა. ჯერ მღვდელმონაზონი, შემდეგ ეპისკოპოსი, მიტროპოლიტი და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ილია II დიდ საქმეს აკეთებდა _ ახალი სასულიერო კადრების მომზადება, საზღვარგარეთულ ქართულ სამონასტრო ცენტრებთან ურთიერთობის აღდგენა, ბრძოლა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის საერთაშორისო აღიარებისათვის თუ ცხუმ–აფხაზეთის ეპარქიაში საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის იურისდიქციის განმტკიცება... თითოეული მისი ნაბიჯი თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი ქართველი ახალგაზრდობის შთაგონების საფუძველი გახდა. პატრიარქის მოგზაურობა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში, სამშობლოს სიყვარულით გამთბარი ქადაგებები ყველა ქართველის გულს სალბუნად ედებოდა. უწმიდესმა და უნეტარესმა აღადგინა საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში ქართველ მეფეთა და წმინდანებად შერაცხულ საერო და სასულიერო მოღვაწეთა ხსენების დღეების განსაკუთრებულად საზეიმო ვითარებაში აღნიშვნა. ათასობით ახალგაზრდა კვლავ დაუბრუნდა თავის ისტორიულ ფესვებს და გატაცებით დაიწყო მრავალტანჯული საქართველოს ისტორიისა და ლიტერატურის შესწავლა.  გასული საუკუნის 70–80-იან წლებში ყველაზე პრესტიჟულ სპეციალობებად ისტორიკოსობა და ფილოლოგობა იქცა.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ საქართველოს ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის აღორძინებით დაიწყო. XX საუკუნის 70–80–იან წლებში ქართველ ახალგაზრდებში პოპულარული გახდა არა ყამირსა და ბამზე გამგზავრება შრომითი სემესტრებში, არამედ ისტორიული მნიშვნელობის ეკლესია–მონასტრების აღდგენით სამუშაოებში მონაწილეობა. ჟამთა სიავისაგან მიტოვებულ სიწმიდეთა აღდგენამ და მოვლა–პატრონობამ ახალგაზრდობა კიდევ უფრო დააახლოვა დედაეკლესიასთან. ახალგაზრდები უკვე კატეგორიულად მოითხოვდნენ დავით გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის სიახლოვეს მოქმედი რუსული სამხედრო პოლიგონის გაუქმებასა და ადმინისტრაციული წესით დახურული ეკლესიების ამოქმედებას, საქართველოს ისტორიის, ქართული ლიტერატურის სასწავლო კურსის გაძლიერებას სკოლებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში, საბჭოთა იდეოლოგიის მიერ თავსმოხვეული კომუნისტური დღესასწაულების _ 7 ნოემბრის, 1 მაისის, 25 თებერვლის, ლენინის დაბადების დღის - გაუქმებასა და საქართველოს ისტორიისათვის მნიშვნელოვანი თარიღების - დავით აღმაშენებლის, თამარ მეფის ხსენების დღის, საქართველოს გაქრისტიანების, დამოუკიდებლობის აღდგენის დღის, 26 მაისის, - აღნიშვნას. ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობისა და საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ძალისხმევით, საქართველოში აზროვნების წესის შეცვლის პროცესი შეუქცევადი გახდა. ისტორიის ასპარეზზე კვლავ გაბრწყინდნენ კომუნისტური იდეოლოგიისაგან გაფერმკრთალებული გმირები და მოწამენი: საქართველოს დიდნი მეფენი, კათოლიკოს–პატრიარქნი, წმინდანები, ეროვნული თავისუფლებისათვის ბრძოლებში დაღუპულთა ან ემიგრაციაში აღსრულებულთა სახელები... საბჭოთა იმპერიის ნგრევის პროცესი კიდევ უფრო თვალსაჩინო  გახდა.

XX საუკუნის 70-იანი წლების მოვლენებთან დაკავშირებით უწმიდესი და უნეტარესი ილია II აღნიშნავს: "ჩვენმა ეკლესიამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა ეროვნული მოძრაობის აღმავლობის საქმეში. ჩვენმა ახალგაზრდა პოლიტიკოსებმა სწორედ აქ დაიწყეს თავიანთი მოღვაწეობა... როდესაც ეკლესიაში ინტელიგენციისა და ახალგაზრდობის მოსვლის შესახებ ვსაუბრობ, მინდა განვმარტო, ამის მიზეზი იყო არა იმდენად რწმენა, რამდენადაც ძიება რწმენისა. მათ უკვე აღარ სწამდათ კომუნისტური იდეებისა და ეკლესიას მოაშურეს, რწმენა და სულიერება მათ ეკლესიამ მისცა"[33, II, 112]. ამ ვითარებაში საბჭოთა სპეცსამსახურებმა აამოქმედეს XX საუკუნის  20–იან წლებში ჩადებული ნაღმები და ეროვნული თავისთავადობისათვის მებრძოლ ურჩ რესპუბლიკებში ხელი შეუწყვეს უკანონოდ შექმნილ ავტონომიურ წარმონაქმნთა სეპარატისტულ მოძრაობას. თავისუფლებისა და დემოკრატიული ღირებულებებისათვის მებრძოლ ქართველობას აფხაზი და ოსი სეპერატისტების მეშვეობით უპირისპირდებოდნენ რუსეთის რეაქციული ძალები.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის იდეა კიდევ უფრო პოპულარული გახდა 1988 წლის ნოემბრის მასობრივი აქციების შემდეგ. 1989 წლის მარტ–აპრილში, აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში პოლიტიკური ვითარების გამწვავების ფონზე, თბილისსა და საქართველოს სხვა ქალაქებში დაიწყო მასობრივი გამოსვლები, რომლებიც მიმართული იყო საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის წინააღმდეგ. 1989 წლის 4 აპრილიდან საპროტესტო აქციების ცენტრად თბილისი, მთავრობის სასახლის წინა მოედანი იქცა. საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის მოთხოვნა იყო მთავარი,  რამაც მოსკოვის განრისხება გამოიწვია. მოსკოვის საკავშირო მთავრობის მითითებით, ადგილობრივმა მარიონეტულმა ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება 8 აპრილს მთავრობის სასახლის წინა მოედნის მომიტინგეთაგან ძალით განთავისუფლების შესახებ. დედაქალაქში სიტუაცია უმართავი გახდა. მომიტინგეთა რაოდენობა იზრდებოდა. თბილისის ვაზიანის აეროპორტში  სამხედრო თვითმფრინავებით ათასობით ჯარისკაცი ჩამოიყვანეს. დედაქალაქის ქუჩებში სამხედრო ტექნიკა გამოჩნდა. ღამის 12 საათზე ტანკები სიონის ეკლესიასთან, სანაპირო ქუჩაზე გამოვიდნენ. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ გადაწყვიტა მისულიყო მთავრობის სასახლესთან.  "ღამის 3 საათზე მე მივედი მთავრობის სასახლესთან და იქ მყოფნი გავაფრთხილე, რომ საშიშროება რეალური იყო. ვთხოვე, სალოცავად შესულიყვნენ იქვე ახლოს მდებარე ქვაშუეთის წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში. დემონსტრაცია მშვიდობიანი იყო, ისინი არავის არ ემუქრებოდნენ და ამიტომაც ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ მათ წინააღმდეგ ხელკეტებს, ნიჩბებს და მომწამვლელ გაზს გამოიყენებდნენ. თუმც არ ვიცოდი, რა უნდა მომხდარიყო, მაგრამ საშინელმა წინათგრძნობამ მომიცვა და გადავწყვიტე, მათთან ერთად დავრჩენილიყავი, რომ მათი ხვედრი გამეზიარებინა"[27, 2547], – აღნიშნავდა მისი უწმიდესობა. მთავრობის სახლის წინ საშინელი ანგარიშსწორება დაიწყო, კბილებამდე შეიარაღებული რუსი ჯარისკაცები დაუნდობლად არბევდნენ მომიტინგეებს. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ხალხმა სამშვიდობოზე გაიყვანა.

გათენდა 9 აპრილი. თბილისი საბჭოთა ჯარების მიერ იყო ოკუპირებული. ხალხი შავი დროშებით გამოვიდა ქუჩებში და ასე  გამოხატა პროტესტი მომხდარის გამო. დაიღუპა 21 და მოიწამლა ათასობით ადამიანი. 9 აპრილს უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ სიონის საპატრიარქო ტაძარში დაღუპულთა მოსახსენებელი  პირველი პანაშვიდი გადაიხადა და მათ სამშობლოს თავისუფლებისათვის მსხვერპლად შეწირულები უწოდა. - ჩვენ ვგლოვობთ, მაგრამ ამავე დროს, ვმადლობთ ღმერთს, რომ გვყოლია მრავალი გმირი, რომლებიც მზად არიან თავი შესწირონ სამშობლოს. მათი სახელები უკვდავია, - თქვა მან.

პანაშვიდის დროს ხალხი ტიროდა. საღამოს სიონის საპატრიარქო ტაძარში თოთხმეტი გარდაცვლილი მოასვენეს. ეს იყო უმძიმესი დღეები ყველა ქართველისათვის, უმძიმესი იყო მისი უწმიდესობისათვის, რომელსაც, რთული ვითარების მიუხედავად, უნდა გაემხნევებინა სრულიად საქართველო. ვერც კომენდანტის საათმა და ვერც  რეპრესიებმა ვერ შეარყია ქართველი ხალხის სწრაფვა თავისუფლებისაკენ. თბილისსა და საქართველოს სხვადასხვა ქალაქში ადამიანები მასობრივად ტოვებდნენ საბჭოთა კავშირის კომპარტიის რიგებს,  მანდატებს კი კოცონზე წვავდნენ.

9 აპრილის მოვლენების შემდეგ საქართველოში კომუნისტური ხელისუფლება ნომინალური გახდა. საბჭოთა იდეოლოგიამ სრული კრახი განიცადა. საბჭოთა კავშირის მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მცდელობა, გაევრცელებინათ დეზინფორმაცია, თითქოს 9 აპრილს გააფთრებული მომიტინგეების აგრესიისაგან საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II  რუსმა სამხედროებმა იხსნეს, თვითონ უწმიდესისა და უნეტარესის  მკაცრმა განცხადებამ ჩაშალა:  "ცენტრალურ პრესაში არაერთხელ დაიწერა, თითქოს დემონსტრანტებს ჩემთვის შეურაცხყოფა მოეყენებინოთ და ჯარებმა ჩემი დაცვის მიზნით გამომიყვანეს, ეს სწორი არ არის. პირიქით, როცა მშვიდობიანი დემონსტრანტების წინააღმდეგ ტანკები დაიძრნენ, ჩემს წინ ახალგაზრდებმა კედელი აღმართეს, რათა ხიფათი არა შემმთხვეოდა რა"[34, 1989, 2, 6].

უწმიდესი და უნეტარესი სინანულით აღნიშნავდა: "დადგა დრო უფროსი თაობის ჯერ არნახული დაუნდობელი ლანძღვისა იმ საბაბით, თითქოს მან დაღუპა საქართველო. ის კი გვავიწყდება, რომ XIX–XX საუკუნეებში ჩვენი ერის ცხოვრებაში მომხდარი ფაქტები შედეგი იყო სწორედ ქართველთა სულიერი დონის დაკნინებისა, სულმოკლეობისა, ურთიერთმტრობისა"[33, II, 113]. პატრიარქი გრძნობდა, რომ სხვადასხვა პოლიტიკურ პარტიებად დაქსაქსულ ქართველ ერში გაღრმავდებოდა ურთიერთდაპირისპირება, რომელიც ჩვენი ქვეყნისათვის მძიმე შედეგებით დასრულდებოდა. მისი ინიციატივით, 1990 წლის 19 მარტს სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიის ლიდერებმა სიონის საპატრიარქო ტაძარში ერთიანობის ფიცი დადეს: "ამ დღეს იმძლავრა ჩვენში მიძინებულმა სიყვარულმა, შეერთდა დაქსაქსული ქართული სული, სინანულის მადლით განიბანა და თანადგომისა და თანაგრძნობის სურვილით აღვსილი ერთგულების ფიცით წარსდგა ღვთის წინაშე .... ღმერთმა ისმინოს მათი, ღმერთმა დალოცოს და შეკრას საქართველო. "[33, I, 115].

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II თავის ქადაგებებსა და ეპისტოლეებში აფრთხილებდა ქართველობას, ყოფილიყო მიმტევებელი, დიდსულოვანი და წინაპართა ღვაწლის დამფასებელი, რომ შეჯიბრი და ქიშპობა, ვინ უფრო კარგი ქართველია, ვის უფრო უყვარს ჩვენი სამშობლო, შეუწყნარებლობა განსხვავებული შეხედულებების მიმართ და გაცხარებული პოლემიკის დროს ერთმანეთის შემკობა სამშობლოს მოღალატის იარლიყით საქართველოს მომავლისათვის დიდ საფრთხეს წარმოადგენდა. "თავისუფლება არ არის ყველაფრის უფლება, არამედ იგია მუდმივი თვითკონტროლი და მისი საშუალებით ცოდვის მონობისაგან თავის დაღწევა; თავისუფლება მშვენიერია, სასურველი და ახლობელი, მაგრამ იგი, ამავე დროს, საშიშიცაა, რადგან თითოეულ ჩვენგანს დიდ პასუხისმგებლობას აკისრებს. თავისუფლება ადამიანს აძლევს არჩევანის, ინიციატივის გამოჩენის, შეხედულებების შეცვლის საშუალებას... მაგრამ, ამავე დროს, პასუხსაც სთხოვს ყველა მის მოქმედებასა და გადაწყვეტილებაზე"[30, 429], - აღნიშნავდა უწმიდესი და უნეტარესი ილია II.

1989 წლის 9 აპრილიდან 1990 წლის ოქტომბრამდე საქართველოში, ფაქტობრივად, ორხელისუფლებიანობა იყო. ნომინალურად კვლავ ფუნქციონირებდა საბჭოთა სტრუქტურები: კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტი, უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმი და მინისტრთა საბჭო, მაგრამ რეალური ძალაუფლება ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის ხელში იყო. მათი მოთხოვნით, 1990 წლის მარტში საქართველოს უზენაესმა საბჭომ, სპეციალური დადგენილებით, 1921 წლის თებერვალში საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოში ჯარების შემოყვანა შეაფასა როგორც ანექსია და ქვეყნის ოკუპაცია. ამავე დადგენილების საფუძველზე, საოკუპაციო ხელისუფლების მიერ შექმნილი სტრუქტურები ფაქტობრივად უკანონოდ გამოცხადდა და მათ თვითლიკვიდაციისაკენ გადადგეს  ნაბიჯი. 1990 წლის გაზაფხულამდე საქართველოს ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობა ერთიანი იყო, ხოლო 1990 წლის 13–15 მარტს მოწვეულ ეროვნულ ფორუმზე გამოიკვეთა საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის ორი განსხვავებული ხედვა. ეროვნულ–განმათავისუფლებელ მოძრაობაში თავი იჩინა დაპირისპირებამ, რომელიც  კარგად გამოიყენეს ჯერ კიდევ ძლიერმა საბჭოთა სპეცსამსახურებმა. ეროვნული მოძრაობის ორი ძირითადი მიმართულება ურთიერთბრალდებებით ცდილობდა უპირატესობის მოპოვებას. მათ ლიდერებს სურდათ, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიას არჩევანი გაეკეთებინა ამ ორ მიმდინარეობას შორის. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II მიიჩნევდა, რომ ეკლესია არის ერის მთლიანობის სიმბოლო, რომ ქართველები, განურჩევლად მათი პოლიტიკური შეხედულებებისა,  ეკლესიის სულიერი შვილები არიან. ეკლესია არ უნდა გამხდარიყო პოლიტიკურ დაპირისპირებათა ადგილი. პატრიარქის სიტყვებით, "ჭეშმარიტ თავისუფლებას ზეცად აჰყავს ადამიანი, ანიჭებს რა მას მშვიდობას, სიხარულსა და ბედნიერებას, მაგრამ თავისუფლების მოპოვებისათვის ბრძოლაა საჭირო, ბრძოლა, პირველ რიგში, საკუთარ თავთან და მასში ფესვგადგმულ მანკიერებებთან. ეს რთული პროცესია და სიცოცხლის ბოლომდე გრძელდება."[30, 429].

სამწუხაროდ, პატრიარქის სიტყვას ისმენდნენ, მაგრამ ეიფორიაში მყოფი ადამიანები სხვა გადაწყვეტილებებს იღებდნენ. 1990 წლის 28 ოქტომბრის მრავალპარტიული არჩევნების შემდეგ საქართველოში დამარცხდა კომუნისტური ხელისუფლება და გაიმარჯვა ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის იმ ფრთამ, რომელსაც სათავეში ზვიად გამსახურდია ედგა. 14 ნოემბერს საქართველოს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარედ ზვიად გამსახურდია აირჩიეს. უზენაესი საბჭოს ამ ისტორიულ სხდომას მიესალმა უწმიდესი და უნეტარესი ილია II. ახალმა ეროვნულმა ხელისუფლებამ დაიწყო კომუნისტური  სისტემის დემონტაჟი: 1991 წლის 31 მარტს საქართველოში ჩატარდა რეფერენდუმი საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოთხოვნით, რასაც მოსახლეობის უმრავლესობამ მხარი დაუჭირა; 1991 წლის 9 აპრილს საქართველოს უზენაესმა საბჭომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენა გამოაცხადა; ზვიად გამსახურდია 26 მაისს გახდა საქართველოს პირველი პრეზიდენტი. როგორც მან განაცხადა, იწყებოდა საქართველოს გოლგოთა. ჯერ კიდევ არსებულმა საბჭოთა იმპერიამ საქართველოს წინააღმდეგ აამუშავა მის ხელთ არსებული ყველა ბერკეტი: საინფორმაციო ომი, ეთნოკონფლიქტების ინსპირირება აფხაზეთსა და შიდა ქართლში, არაქართველებით დასახლებულ რეგიონებში ძირგამომთხრელი საქმიანობა. ამას დაერთო ხელისუფლების გარეთ დარჩენილ ოპოზიციურ პარტიათა მკვეთრი დაპირისპირება ეროვნულ ხელისუფლებასთან.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II გრძნობდა შექმნილი ვითარების სერიოზულობას. იგი საპატრიარქო რეზიდენციაში ხვდებოდა ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის, ინტელიგენციის, ხელისუფლების წარმომადგენლებს, მოუწოდებდა, რომ მოლაპარაკებათა გზით გადაეწყვიტათ არსებული უთანხმოებანი. საპატრიარქოში შეხვედრებზე მიწვეული პოლიტიკურ პარტიათა წარმომადგენლები ისმენდნენ მისი უწმიდესობისა და უნეტარესობის აზრს, რომ  "დღეს ჭეშმარიტ რწმენას ურწმუნოება კი არ უპირიპირდება, არამედ, ცრუ სარწმუნოება, რომელსაც ჭეშმარიტების დიდი პრეტენზია აქვს. ნამდვილ თავისუფლებას თვითნებობა და თავაშვებულობა ცვლის, რომელიც ისევ ურცხვად იჩემებს თავისუფლების სახელს.."[30, 429], მაგრამ კვლავაც იმავეს აგრძელებდნენ. უწმიდესი და უნეტარესი აფრთხილებდა გაუთავებელი მიტინგებითა და ურთიერთბრალდებებით დამძიმებულ ქართველობას: "გონიერნი მაშინ ვიქნებით, თუ საქმის კეთებას დავიწყებთ არა ლანძღვით, არამედ ერთმანეთის გვერდში ამოდგომით, ერთმანეთის მოსმენით, ურთიერთგაგებით, კარგი იდეების გაზიარებით. სხვა გზა არ არსებობს, სხვა გზა დამღუპველია."[33, I, 114].

სამწუხაროდ, ქართველი ხალხი ვერ ითვალისწინებდა ისტორიის მწარე გაკვეთილებს. ჯერ კიდევ XV საუკუნის 40–50–იან წლებში, როდესაც ბიზანტიის იმპერია უკანასკნელ დღეებს ითვლიდა, მსოფლიო პოლიტიკურ ასპარეზზე ახალი აგრესიული ოსმალეთი გამოდიოდა. იმის ნაცვლად, რომ მოსალოდნელი საშიშროება გაეთვალისწინებინათ, ქართველი მეფე–მთავარნი ურთიერთდაპირისპირების ჭაობში გადაეშვნენ და შედეგად XVI–XVIII საუკუნეებში პროვინციებად დაშლილი, ირან–ოსმალეთის სათარეშოდ ქცეული საქართველო მივიღეთ. 1990–1991 წლებში, როდესაც საბჭოთა იმპერიამ საქართველოს სახით პირველი თავისუფლებისმოყვარე ურჩი რესპუბლიკა მიიღო და მის წინააღმდეგ ბრძოლა გააჩაღა, ქართველობას ერთსულოვნება და მონოლითურობა სჭირდებოდა. ანტიქართული ისტერიის კოცონი გიზგიზებდა აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში, ქართველობა ურთიერთდაპირისპირებისა და მიტინგების ფერხულში  ჩაება. ეროვნული ხელისუფლების სერიოზული შეცდომა იყო ოპოზიციასთან თანამშრომლობაზე უარის თქმა, თუმცა ოპოზიციაც ვერასოდეს გაიმართლებს თავს იმით, რომ 1991 წლის 4 სექტემბრის ინციდენტითა და საპროტესტო მოძრაობის აღმავლობით დიდ ეროვნულ საქმეს ვაკეთებდითო.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ კიდევ ერთხელ სცადა საქართველოში შექმნილი უმძიმესი პოლიტიკური ვითარების განმუხტვა. "მიუხედავად იმისა, რომ სულსა და ხასიათში გვიზის სიჩქარე, სულსწრაფობა უნდა დავიოკოთ, ხომ ფაქტია, რომ ვჩქარობთ, ბევრ შეცდომას ვუშვებთ"[33, I, 114],  - აღნიშნავდა იგი. მან 1990 წლის სექტემბერში მთავრობისა და ოპოზიციის წარმომადგენლები თავის რეზიდენციაში მიიწვია მოსალაპარაკებლად. მის უწმიდესობას თავისი ხელით ჩამოუწერია მოლაპარაკებაზე განსახილველი საკითხები: "1. ორივე მხარემ შეინარჩუნოს პოზიციები; 2. შეჩერდეს გამოსვლები; 3. პრეზიდენტმა გააკეთოს განცხადება, რომ ხალხი წავიდეს სახლებში; 4. დაინიშნოს უზენაესი საბჭოს სესია; 5. ტელევიზიაში დაინიშნოს ოპოზიციის საათი; 6. განთავისუფლდნენ პოლიტპატიმრები; 7. აღიარებულ იქნეს ოპოზიცია."[27, 6605]. სამწუხაროდ, შეთანხმება ვერ მოხერხდა...

1991 წლის ოქტომბერ–ნოემბერში საქართველოში დაიწყო უმართავი პროცესები, რომლებიც გადაიზარდა 1991–1992 წლების დეკემბერ–იანვრის  სამოქალაქო დაპირისპირებაში. ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლება სამხედრო ძალით იქნა დამხობილი. ქვეყანაში დაიწყო სამოქალაქო ომი. უწმიდესისა და უნეტარესის ილია II-ის მცდელობა, შეეჩერებინა ეს პროცესი, უშედეგო აღმოჩნდა. უწმიდესმა და უნეტარესმა 1991 წლის 23 დეკემბერს კიდევ ერთხელ მიმართა ქართველ ერს: "უმძიმესია დღევანდელი მდგომარეობა, საქართველო მისულია დაღუპვის პირამდე, იღვრება ქართველთა სისხლი, საქართველოს ემუქრება სამოქალაქო ომი. ვხედავთ რა დაძაბულ სიტუაციას, მოვუწოდეთ დაპირისპირებულ მხარეებს დიალოგისაკენ, რათა მშვიდობიანი გზით გადაწყვეტილიყო პრობლემები, თავიდან აგვეცილებინა ძმათა სისხლისღვრა. დიალოგი მართლაც შედგა, მაგრამ ნაყოფი ვერ გამოიღო. ვგრძნობთ რა მომავალ მძიმე შედეგებს, საქართველოს ეკლესიის, სამღვდელოებისა და მორწმუნე ერის სახელით, კიდევ ერთხელ მოგმართავთ დაპირისპირებულ მხარეებს: გამოიჩინეთ სიბრძნე და გონიერება, იგრძენით პასუხისმგებლობა ღვთისა და ერის წინაშე და ყველაფერი გააკეთეთ იმისათვის, რომ მშვიდობიანი მოლაპარაკების გზით გადაწყვიტოთ სადავო საკითხები, მომავალი თაობა დააფასებს თქვენს კეთილგონიერებას."[33, I, 275]. სამწუხაროდ, ერის სულიერი მამის შეგონება არც ამჯერად შეისმინეს.

სამოქალაქო დაპირისპირებამ საქართველოში არა მარტო მატერიალური, არამედ სულიერი ცხოვრების ღრმა კრიზისიც გამოიწვია. "ძმათა სისხლისღვრით გამოწვეული ტკივილი ბოლომდე გაცნობიერებული არ არის, – აღნიშნავდა მისი უწმიდესობა, – ტრაგედია მოხდა, მაგრამ შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსასვლელ სწორ გზას ვერ ვიპოვით, თუ მოვლენებს მიუკერძოებლად არ გავაანალიზებთ და ყველასათვის სამწუხარო შედეგის მიზეზებს არ აღმოვფხვრით. საქართველოს ისტორიაში მოხდა მეტად სავალალო ფაქტი: ერი დაიყო. ქალაქებსა და სოფლებში, სამსახურებში, მოსახლეობა დაუპირისპირდა ერთმანეთს, დაუპირისპირდა თაობები,  ოჯახის წევრები"[33, I, 425].

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ხელახლა შეუდგა ერის სულიერი   გამთლიანების რთულ პროცესს. ამავე დროს, პატრიარქმა საქართველოსათვის თავსმოხვეული ინსპირირებული კონფლიქტების პირობებში, როდესაც ქვეყანა რეალურად დადგა ისტორიული ტერიტორიების წართმევის საფრთხის წინაშე, ქვეყნის სათავეში სამოქალაქო დაპირისპირების ფონზე მოსულ ხელისუფლებას კი არანაირი ავტორიტეტი არ ჰქონდა, თვითონ იკისრა ახალი ქართული სახელმწიფოს საერო და სასულიერო მეთაურის მისია. მან ჯერ კიდევ 1992 წლის ოქტომბერში მიმართა რუსეთის პატრიარქ ალექსი II-ს და აფხაზეთში დატრიალებულ ტრაგედიაში ბრალი დასდო რუსეთის იმ ძალებს, რომელნიც ვერ ეგუებოდნენ საქართველოს სახელმწიფოებრივ დამოუკიდებლობას. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ გაეროს გენერალურ მდივანს - ბატონ ბუტროს გალის მოსთხოვა, მსოფლიო თანამეგობრობას დაეცვა საქართველო რუსეთის აგრესიისაგან, ხოლო რუსეთის პრეზიდენტ ბორის ელცინს _ ქმედითი ღონისძიებების გატარება, რათა აღკვეთილიყო რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიიდან შეიარაღებული ბოევიკების შემოსვლა, რუსეთის სამხედრო ბაზებიდან საბრძოლო ტექნიკის შემოტანა და დაუფარავი აგრესია საქართველოს წინააღმდეგ.

სრულიად საქართველოს კათლიკოს–პატრიარქი, უწმიდესი და უნეტარესი ილია II გრძნობდა, რომ, თუ საქართველოში სამხედრო ხელისუფლების შემდეგ არჩევნების გზით მოსული ახალი ხელისუფლება არ გადადგამდა ქმედით ნაბიჯებს ეროვნული შერიგების, ქვეყნის ეკონომიკის გაჯანსაღების, საერთაშორისო აღიარებისა და საქართველოში მცხოვრები ყველა ერისა და ეროვნების მშვიდობიანი თანაცხოვრებისაკენ, საქართველოს ახლადშექმნილ სახელმწიფოს მომავალი არ ექნებოდა. პატრიარქი აფრთხილებდა იმ ადამიანებს, რომელთაც თავისუფლება ყველაფრის უფლებად მიაჩნდათ: "განა შეიძლება ჭეშმარიტ თავისუფლებაზე საუბარი იქ, სადაც უარს ამბობენ ზნეობრივ ცხოვრებაზე და მის ნაცვლად პროპაგანდა ეწევა "ყველაფერი ნებადართულია"-ს პრინციპს? ნუთუ ნორმალური ყოფა ეთქმის იმ გარემოს, სადაც ადამიანის კატასტროფული სულიერი დაცემის პროცესს თავისუფლებისაკენ სწრაფვად სახელსდებენ და საშინელი ცოდვის მონობას ადამიანის ბუნებრივ მდგომარეობად აცხადებენ?"[30, 429].

საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1991–1992 წლების დეკემბერ–იანვრის მოვლენების, 1992–1993 წლებში სამოქალაქო დაპირისპირების, აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში დატრიალებული ტრაგიკული Aმოვლენების შემდეგ სხვადასხვა პოლიტიკური შეხედულების მიხედვით დაქუცმაცებულ საქართველოში ერთიანი ეროვნული და სახელმწიფოებრივი ცნობიერების სიმბოლო იყო.

საქართველოსათვის ერთ–ერთ მტკივნეულ პრობლემად აფხაზეთის საკითხი იქცა. აფხაზეთი ისტორიულად საქართველოს განუყოფელი ნაწილია. XIX საუკუნეში რუსეთის იმპერიის მიზანი იყო საქართველოს დაქუცმაცება, ერთიანი ეროვნული და სახელმწიფოებრივი ცნობიერების მოსპობა და გარუსებული მხარის რუსეთის შიდაგუბერნიებთან ინტეგრირება.  რუსეთის ხელისუფლება მთელი შავიზღვისპირეთის ტერიტორიაზე ასახლებდა შიდა გუბერნიებიდან წამოყვანილ მოსახლეობას, რითაც ავიწროვებდა ადგილობრივ მცხოვრებლებს. იგი ყოველთვის ცდილობდა ქართველებისა და აფხაზების დაპირისპირებას. ის, რაც XIX საუკუნეში ვერ მოახერხა რუსეთმა, XX საუკუნის დასაწყისიდან წარმატებით განახორციელა. აფხაზების გარკვეულ ნაწილში გაჩნდა ქართველთაგან გაუცხოების ტენდენცია. გარუსებული აფხაზებისათვის მიუღებელი აღმოჩნდა 1918–1921 წლების საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, მაგრამ იმ დროს საქართველოს მთავრობამ მოახერხა სეპარატისტული ტენდენციების აღკვეთა და საქართველოს სახელმწიფოებრივი მთლიანობის შენარჩუნება. 1921 წლის თებერვალში საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობისა და ავტონომიებად დაქუცმაცების შემდეგ აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, მოსკოვის წაქეზებით,  ანტიქართულმა მოძრაობამ მიზანმიმართული ხასიათი შეიძინა. ამ დროს არაერთი წიგნი და სტატია დაიბეჭდა აფხაზების, გააფხაზებული ქართველებისა და რუსების ავტორობით, რომლებშიც გაყალბებული იყო აფხაზთა და ქართველთა ურთიერთობის საკითხები. გაყალბებული ისტორია იქცა აფხაზ სეპარატისტთა იდეოლოგიურ საფუძვლად. ქართველ ისტორიკოსებს უფლება არ ჰქონდათ, პასუხი გაეცათ ისტორიის გამყალბებლებისათვის. შეიქმნა პარადოქსული ვითარება - აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მცხოვრები 300000–ზე მეტი ქართველი განიცდიდა დისკრიმინაციას 80 ათასი აფხაზისაგან. აფხაზობა პრივილეგიად იქცა. ბევრმა ქართველმა ვერ გაუძლო წნეხს და გააფხაზდა. გულია, ლასურია, ლაბახუა, კანია, წერეთელი, აბაშიძე, ვახანია, ჯანჯალია და სხვა ძირძველი ქართული წარმოშობის გვართა მქონენი აფხაზებად მოგვევლინენ. ცხუმ–აფხაზეთის ეპარქია ისტორიულად საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის განუყოფელი ნაწილი იყო, მაგრამ ქართული მოსახლეობის მცირედმორწმუნეობის გამო აფხაზეთის ტერიტორიაზე მძლავრობდა რუსული მრევლი, რომელსაც არ სურდა საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქციაში ყოფნა. რელიგიის საქმეთა რწმუნებული აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ა. ლაგვილავა აქტიურად თანამშრომლობდა სეპარატისტულ ძალებთან და ცდილობდა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის იურისდიქციის შესუსტებას.

საქართველოში ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობის აღმავლობის პარალელურად აფხაზეთში კიდევ უფრო ძლიერდებოდა სეპარატისტული ტენდენციები. მოსკოვის მხარდაჭერით აფხაზებს ჰქონდათ საკუთარი ტელევიზია, აფხაზური უნივერსიტეტი. 1989 წლის 9 აპრილის მოვლენების შეფასებისას, როდესაც ქართველ დეპუტატებს მოსკოვში  სრული  მხარდაჭერა გამოუცხადეს ბალტიისპირეთის რესპუბლიკებმა, უკრაინამ, მოლდოვამ, საქართველოს დელეგაციაში მყოფმა აფხაზებმა და ოსებმა რუსეთის რეაქციული ძალების პოზიცია დაიკავეს.  ხელოვნურად შექმნილი ხიდჩატეხილობა სახეზე იყო. საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის  შემდეგ (1991 წ. 9 აპრილი) აფხაზეთის სეპარატისტულმა ძალებმა რუსეთის მხარდაჭერით დაიწყეს ჯერ პროვოკაციები, ხოლო 1992–1993 წლებში _ ფართომასშტაბიანი საომარი ოპერაციები. მათ ისარგებლეს საქართველოში შექმნილი მძიმე სოციალურ–პოლიტიკური მდგომარეობით და რუსეთის რეგულარული სამხედრო ნაწილებისა და ჩრდილოკავკასიელი ბოევიკების დახმარებით დაიწყეს ქართველთა მასობრივი ხოცვა–ჟლეტა.  მისმა უწმიდესობამ საგანგებო წერილით მიმართა აფხაზებს: "საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის სახელით, კიდევ ერთხელ გამოვთქვამ დიდ გულისტკივილს იმის გამო, რომ საქართველოში, კერძოდ _ აფხაზეთში, კვლავ იღვრება სისხლი გარეშე ძალების ჩარევით. ეს ის ძალები არიან, რომელნიც ასაზრდოებენ ცენტრიდანულ ელემენტებს, ისინი კი, უტოპიური იდეებით შეპყრობილნი, მიზნად ისახავენ ჩვენი ქვეყნის დაყოფას; მაგრამ ეს ცდები ამაოა. აფხაზეთი ისეთივე განუყოფელი ნაწილია საქართველოსი, როგორც ქართლი, იმერეთი, სამეგრელო... საუკუნეთა მანძილზე ჩვენ და აფხაზი ხალხი ვცხოვრობდით ერთად და კვლავაც ვიცხოვრებთ, ჩვენ გვაკავშირებს არა მარტო ერთი მიწა-წყალი, არამედ _ ნათესაური კავშირი და ურთიერთპატივისცემა. მამაშვილური სიყვარულით მივმართავ ყველას: ნუ ჩაიდენთ დანაშაულს, რომლისაც მერე შეგრცხვებათ, ვიცხოვროთ დალოცვილ საქართველოში ერთად, მშვიდობითა და თანხმობით"[34, 1995, 1, 102].

რუსეთის რეაქციულ ძალებს საუკეთესო შესაძლებლობა მიეცათ, შური ეძიათ საქართველოზე 1993 წლის 27 სექტემბერს. ისინი სოხუმში შეიჭრნენ და არნახული ბარბაროსობა დაატრიალეს აფხაზეთის მიწა–წყალზე: დახოცეს ათასობით ქართველი, დაარბიეს ეკლესია–მონასტრები, კომანში დახვრიტეს მღვდელი ანდრია ყურაშვილი, 300 ათასი ქართველი,  ცხუმ–აფხაზეთის სამღვდელოებასთან ერთად, საკუთარი სამშობლოდან გამოაძევეს და ლტოლვილებად აქციეს. რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლება ყველანაირად ცდილობს, საერთაშორისო საზოგადოებრივი აზრის წინააღმდეგ, ხელყოს საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა და საქართველოს ჩამოაშოროს ეს ძირძველი ქართული კუთხე. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ყველა ოფიციალურ შეხვედრაზე ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ პრობლემები, რომელნიც რუსეთსა და საქართველოს ურთიერთობებში არსებობს, დაკავშირებულია აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონთან; საქართველო არასოდეს შეურიგდება ამ ტერიტორიების დაკარგვას; რუსეთს სამხრეთი საზღვრების სტაბილურობისათვის ერთიანი საქართველო უნდა სჭირდებოდეს.

პატრიარქი თავის ეპისტოლეებში არაერთხელ შეეხო აფხაზეთის საკითხს. მისი უწმიდესობა მოუწოდებს განსაცდელში ჩავარდნილ ქართველობას, არ გაბოროტდეს: "სიყვარული ადუღაბებს და ამთლიანებს სრულიად საქართველოს. ალბათ ესაა უმთავრესი მიზეზი იმისა, რომ წარსულშიც და ახლაც შინაური თუ გარეშე მტერი არ მოგვკლებია – ბოროტი ძალა ებრძვის სიყვარულის მატარებელ ერს, რათა ეს ნიჭი დააკარგვინოს, რადგან იცის, მიზნის მიღწევის შემთხვევაში, უფალს განგვაშორებს."[33, II, 141]. მისი უწმიდესობისა და უნეტარესობის ლოცვა–კურთხევით, ცხუმ–აფხაზეთის ეპარქიის სამღვდელოება გადანაწილებულია იმ ეპარქიებში, რომლებშიც ლტოლვილები ცხოვრობენ. პატრიარქი ხვდება მათ, ამხნევებს და აფასებს მათ თავდადებას, სამშობლოს თავისუფლებისათვის ზვარაკად შეწირულთათვის იხდის სულის მოსახსენებელ პანაშვიდებს. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II მიანიშნებს აფხაზეთიდან დევნილებს, რომ ერთიანობა, უფლისა და სამშობლოს სიყვარული არის ის მთავარი, რამაც უნდა დაგვაბრუნოს აფხაზეთში.

ქართველთა ურთიერთდაპირისპირებამ და გაუტანლობამ დიდი როლი შეასრულა აფხაზეთში დატრიალებულ ტრაგედიაში. ისტორიის გაკვეთილები იმისათვის გვჭირდება, რომ აღარ გავიმეოროთ შეცდომები. უწმიდესისა და უნეტარესის ლოცვა–კურთხევით არაერთი წიგნი გამოვიდა აფხაზეთზე, მის წარსულსა და მომავალზე, ჩატარდა სამეცნიერო კონფერენციები, რომელთა მიზანი ერთია - პასუხი გაეცეს ისტორიის გამყალბებლებს, მოინახოს აფხაზეთთან მეგობრული ურთიერთობისა და ნდობის აღდგენის გზები, რათა ქართველებმა და აფხაზებმა  მეგობრულად იცხოვრონ ერთიან საქართველოში, როგორც ეს იყო ისტორიულად.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II განსაკუთრებული ყურადღებითაა გამსჭვალული სამეგრელოს რეგიონის მიმართ. სამეგრელოს მოსახლეობა ბოლშევიკურ–ათეისტური მმართველობის ხანაშიც ახერხებდა მართლმადიდებლური სარწმუნოების ტრადიციების დაცვას. 1992–1993 წლების სამოქალაქო ომმა ყველაზე დიდი უბედურება სამეგრელოს დაატეხა თავს.  სამხედრო გადატრიალების შემდეგ საქართველოს ხელისუფლებაში მოსული ადამიანები ვერასოდეს გაიმართლებენ თავს ისტორიის წინაშე იმ განუკითხაობისა და თანამოძმეთა ძარცვა–რბევის გამო, რომელიც ამ კუთხის მცხოვრებთა თითქმის ყველა ოჯახს შეეხო. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ საგანგებოდ მიმართა საქართველოს უძველესი კუთხის - სამეგრელოს მკვიდრთ: "ქრისტესმიერ საყვარელნო სულიერნო შვილნო, მრავალგზის ყოფილა საქართველო განსაცდელში, მაგრამ, ღვთის მადლით და ძალით, ბოლოს მაინც გამარჯვებული გამოსულა გაჭირვებიდან. მსგავს შემთხვევებში ჩვენი ქვეყნის ძირძველი კუთხე, სამეგრელო, განსაკუთრებით იცავდა საქართველოს მთლიანობასა და დამოუკიდებლობას... საჭიროა ჩვენი ერის ერთსულოვნება, საქართველოს მთლიანობა, ურთიერთმიმტევებლობა, ჩვენ ყველამ კიდევ ერთხელ დავინახეთ და საკუთარ თავზე  გამოვცადეთ, რომ არ არსებობს სხვა გზა, გარდა შენდობისა და მიტევებისა, ბოროტება აძლიერებს და ამძლავრებს ბოროტებას. მისი მკურნალი მხოლოდ სიყვარული და ურთიერთპატივისცემაა, ესაა ქრისტიანობა... უნდა გვახსოვდეს, რომ ერისათვის გადამწყვეტ ისტორიულ პერიოდში მუდამ მძაფრდებოდა ბრძოლა კეთილსა და ბოროტს შორის. ახლაც ასეთი ჟამი უდგას საქართველოს.... ამან არ უნდა შეგვაშინოს, არ უნდა დაგვაბრკოლოს. მე მჯერა, სიკეთე აუცილებლად გაიმარჯვებს და მშვიდობა, რწმენა და სიყვარული კვლავ დაისადგურებს ჩვენს გულებსა და მთელ საქართველოში."[33, II, 427].

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ პატრიარქობის პერიოდში სამჯერ იმოგზაურა სამეგრელოში (1989, 1998, 2007 წლებში), მოილოცა ყველა ეკლესია–მონასტერი, ფოთში, ზუგდიდში, სენაკში, მარტვილში შეხვდა საზოგადოებრობის წარმომადგენლებს, ინახულა აფხაზეთის კონფლიქტის დროს ტრაგიკულად აღსრულებული ჟიული შარტავას მშობლები, ანუგეშა ისინი და კიდევ ერთხელ გაიხსენა აფხაზეთის ომში დაღუპულნი, სამშობლოსა და სარწმუნოებისათვის მებრძოლნი, რომელთა ღვაწლიც დიდია ღვთისა და სამშობლოს წინაშე. თუ 1977 წელს სამეგრელოს რეგიონში მხოლოდ ერთი - ჭყონდიდის ეპარქია იყო, პატრიარქის ღვაწლით, 2007 წლისათვის მოქმედ ეპარქიათა რაოდენობა 5–მდე გაიზარდა. საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის წმიდა სინოდის განჩინებით, წმინდანებად შეირაცხნენ ამ კუთხის ღირსეული შვილები: დავით აღმაშენებლის აღმზრდელი და მოძღვარი გიორგი ჭყონდიდელი, ცოტნე დადიანი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი, ბერი ალექსი შუშანია. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ცდილობს შეუმსუბუქოს, განუქარვოს სამეგრელოს მკვიდრთ გადატანილი მწუხარება და ტკივილი.

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ საქართველოს მართლმადიდებელ სამოციქულო ეკლესიაში სამსახური დაიწყო 1960 წელს აჭარაში, ბათუმის საკათედრო ტაძარში. იქ მსახურების პერიოდში მან კიდევ უფრო ახლოს გაიცნო აჭარა, ამ კუთხის ტრაგიკული ისტორია შუა საუკუნეებში. სწორედ აჭარიდან გადმოვიდა ქრისტეს მოწაფე ანდრია პირველწოდებული აღმოსავლეთ საქართველოში ქრისტიანული სარწმუნოების საქადაგებლად. შუა საუკუნეებში აჭარაში გამორჩეული იყო თუხარისის, ასიზის, ფორთას, ანჩის, ნინოწმიდის, ტბეთის, ბანას, სოტიროპოლის საეპისკოპოსოები; მაგრამ XVI საუკუნიდან, ოსმალთა მძლავრობით, ამ კუთხეში დაიწყო ქრისტიანული კერების მოსპობა და მოსახლეობის გამაჰმადიანება. XIX საუკუნის 70–იან წლებში აჭარა დედასამშობლოს დაუბრუნდა. მოსახლეობის დიდი ნაწილი გამაჰმადიანებული იყო. ქართველი ხალხის საუკეთესო შვილები - ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძე, გიორგი წერეთელი,  გიორგი ყაზბეგი, დიმიტრი ბაქრაძე, ზაქარია ჭიჭინაძე - ყველაფერს აკეთებდნენ, რათა აჭარის ქართველობას, სარწმუნოებრივი გაუცხოების მიუხედავად, მოეხერხებინა მჭიდრო კავშირი დანარჩენ საქართველოსთან.

1917 წლის 9–17 სექტემბერს ჩატარებულმა საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის პირველმა საეკლესიო კრებამ მიიღო გადაწყვეტილება ბათუმ–შემოქმედის ეპარქიის შექმნის შესახებ. ეპარქია არსებობდა 1930–იან წლებამდე, ხოლო 50–იანი წლებიდან ისევ აღორძინდა. ეპარქიას სხვადასხვა დროს განაგებდნენ მიტროპოლიტები: დავით კაჭახიძე, ეფრემ სიდამონიძე, რომანოზ პეტრიაშვილი. 1963 წელს, წმიდა სინოდის განჩინებით, არქიმანდრიტი ილია აღყვანილ იქნა ბათუმ–შემოქმედელი ეპისკოპოსის ხარისხში; მეუფე ილია 1967 წლის 1 სექტემბრამდე განაგებდა აღნიშნულ ეპარქიას. ამ დროს ხელისუფლება ყველანაირად ცდილობდა, ხელი შეეშალა აჭარაში ქრისტიანობის აღორძინებისათვის. როდესაც მიტროპოლიტი ილია გახდა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქი, თავის სამუშაო დღიურში, უპირველეს საქმეთა შორის, აჭარაში ქრისტიანობის განმტკიცებისათვის ზრუნვა ჩაინიშნა. უწმიდესისა და უნეტარესის  ლოცვა–კურთხევით, ეპარქიაში სხვადასხვა დროს მოღვაწე მღვდელმთავრები - შიო (ავალიშვილი), კონსტანტინე (მელიქიძე), იობი (აქიაშვილი), დიმიტრი (შიოლაშვილი) - განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ მოსახლეობაში მისიონერულ საქმიანობას.

1989 წლის 19 აპრილს აჭარაში მომხდარ სტიქიურ უბედურებას მსხვერპლი და ნგრევა მოჰყვა. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ჩავიდა აჭარაში, მოინახულა სტიქიის ზონა, ანუგეშა ხალხი: "მე მოვალედ ჩავთვალე თავი, მოვსულიყავი ამ ადგილზე და თანაგრძნობა მეთქვა თქვენთვის... აჭარა საქართველოს უძვირფასესი კუთხეა. აქ იყვნენ პირველი ქრისტიანები. გახსოვდეთ, არასოდეს არ გვჭირდებოდა ერთიანობა ისე, როგორც გვჭირდება დღეს. ერთად უნდა ვიყოთ. იმ ტრაგედიის წუთებიდან მთელი საქართველო თქვენთან იყო, ასევე - ეკლესიაც. ასე უნდა ვიყოთ სულ... უნდა გითხრათ, რომ გუშინ საოცარი დღე იყო. ხუთი ათასზე მეტი კაცი მოინათლა ბათუმში. ვისაც გსურთ, აქაც მოგნათლავთ, გამოვგზავნი მღვდელმთავრებს, თუ საჭირო იქნება, მეც ჩამოვალ და მოგნათლავთ. ნათლობა ეს არის სულის გადარჩენა..."[34, 1998, 1, 60].

უწმიდესისა და უნეტარესის ამ  მიმართვას საოცარი ფერისცვალება მოჰყვა - აჭარაში  დაიწყო ქრისტიანობისაკენ მოსახლეობის შემობრუნების პროცესი. საქართველოს სულიერი მწყემსმთავრის სიტყვები – ხშირად განსაცდელი მშვიდობისა და კეთილდღეობის წინამორბედიაო – აჭარის მოსახლეობისათვის დიდ ნუგეშად იქცა.

უწმიდესი და უნეტარესი 1990–2007 წლებში არაერთხელ ეწვია აჭარას. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი იყო 2003 წელი, როდესაც მსოფლიო პატრიარქ ბართოლომეოს I-თან ერთად იმოგზაურა აჭარაში. უწმიდესმა ბართოლომეოს I-მა განცვიფრება ვერ დამალა, იმდენად დიდი იყო სხვაობა მისი პირველი ვიზიტის შემდეგ. უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ილია II-ის ლოცვა-კურთხევით, აჭარაში 1726 წელს ქრისტეს რწმენის ერთგულებისათვის მუსლიმანი თურქების მიერ წამებული ქართველნი წმინდანებად შეირაცხნენ. წმინდანთა დასს შეემატა აგრეთვე აბუსერიძე ტბელი.

აჭარამ ბევრ განსაცდელს გაუძლო და დედასამშობლოს, ქრისტიანული რწმენის დარაჯად დარჩა.

უწმიდესი და უნეტარესი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II ყოველთვის განსაკუთრებული ყურადღებითა და ინტერესით ადევნებდა თვალს ისტორიული საქართველოს იმ ნაწილის ცხოვრებას, რომელიც დღეს თურქეთის საქართველოდ - ტაო–კლარჯეთ-ლაზეთად არის ცნობილი. შუა საუკუნეების საქართველოს პოლიტიკურ–სულიერი და კულტურულ–საგანმანათლებლო ცხოვრების ისტორიაში განსაკუთრებულია ტაო–კლარჯეთის როლი. თითოეულმა წიგნიერმა ქართველმა იცის არტანუჯის, ოპიზის, ხანძთის, შატბერდის, პარეხის, ბერთას, წყაროსთავის, ანჩის, ოშკის, იშხანის, ხახულის, ბანას ეკლესია–მონასტრები, პატივს სცემს იქ მოღვაწე სასულიერო პირებს, რომელთაც უდიდესი როლი შეასრულეს საქართველოს ისტორიაში. ტაო–კლარჯეთის ეკლესია–მონასტრების, წმიდა ხატების, უნიკალური საეკლესიო წიგნების გარეშე ხომ წარმოუდგენელია საქართველოს ისტორია. ტაო–კლარჯეთის ტერიტორიაზე იყო 14 საეპისკოპოსო: მაწყვერელის, კუმურდოელის, იშხნელის, ანჩელის, მტბევარის, წურწყაბელის, ერუშნელის, ვალაშკერტელის, ანელის, კარელის, ბანელის და დადეშნელის, არზრუმელის... XVII საუკუნის 60–იან წლებში ეს საეპისკოპოსოები გააუქმეს ოსმალებმა. "ეპისკოპოსნი ივლტოდიან კვალადცა, რომელთა არა ინებეს გამაჰმადიანება: ქართლს, იმერეთს, ოდიშს, გურიას, კახეთს"[39, 287], -  დანანებით წერდა ვახუშტი ბაგრატიონი.

XIX საუკუნეში ისტორიული ტაო–კლარჯეთის ნაწილი დაუბრუნდა საქართველოს... 1921 წელს კი, საბჭოთა რუსეთსა და ქემალისტური თურქეთის მთავრობას შორის დადებული შეთანხმებით, ტაო–კლარჯეთი და ლაზეთი თურქეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში გადავიდა...

საბჭოთა იმპერიის პერიოდში ისტორიულ ტაო-კლარჯეთთან დაკავშირება თითქმის წარმოუდგენელი იყო. გასული საუკუნის 70–იან წლებში კინოოპერატორებმა გურამ პატარაიამ და ირაკლი ონოფრიშვილმა ნახევრად არალეგალურად მაინც მოახერხეს ტაო–კლარჯეთის სიწმინდეთა გადაღება. უწმიდესისა და უნეტარესის ილია II–ის ლოცვა-კურთხევით წმიდა სინოდმა 1978 წელს მიიღო გადაწყვეტილება, რომ მაწყვერელის ეპარქიის ნაცვლად შექმნილიყო ახალციხისა და სამცხე–ჯავახეთის ეპარქია, ხოლო წმიდა სინოდის 2002 წლის 17 ოქტომბრის განჩინებით, ახალციხის ეპისკოპოსის სამწყსოს დაემატა ტაო–კლარჯეთისა და ლაზეთის ეპარქია, რომელიც აერთიანებს ამ ტერიტორიაზე ისტორიულად არსებულ 14 საეპისკოპოსოს. სინოდის ამ განჩინებით საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის იურისდიქცია განივრცო ისტორიული საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. საქართველოსა და თურქეთს შორის დამყარებული კეთილმეზობლური ურთიერთობის პირობებში შესაძლებელი გახდა ტურისტულ ჯგუფებში გაერთიანებულ მომლოცველთ მოელოცათ ტაო–კლარჯეთის ქართული სიწმინდენი, შეხვედროდნენ თურქეთის ქართველობას.

2003 წელს უწმიდესი და უნეტარესი ილია II სინოდის წევრებთან ერთად ესტუმრა ტაო–კლარჯეთს, მოილოცა ხახულის, ოშკის, იშხნის მონასტრები. მსოფლიო პატრიარქ ბართოლომეოს I–თან, ალექსანდრიისა და სრულიად აფრიკის პაპსა და პატრიარქ პეტრე VII–სთან ერთად იმყოფებოდა ისტორიულ კაბადოკიაში. პირველად, მრავალი საუკუნის  შემდეგ, წირვა–ლოცვა აღევლინა წმიდა ელენესა და კონსტანტინეს სახელობის ტაძარში. წირვას უმეტესად ქართველი მრევლი ესწრებოდა. ყველანი გრძნობდნენ ისტორიული მომენტის სიდიადეს. აღელვებული იყო უწმიდესი და უნეტარესი ილია II-ც. "წმიდა მამები ამბობენ, რომ არსებობს სულთა კავშირი, – ბრძანა მან, – და ჩვენ გვწამს, რომ დღეს, ჩვენთან ერთად, აქ იმყოფებიან წმიდა ნინოს, წმიდა გიორგის, წმიდა ბასილი დიდისა და სხვათა, კაბადოკიელ მამათა და დედათა სულები. აღვავლენთ ლოცვებს, რომ მშვიდობა, სიხარული, სიყვარული სუფევდეს ჩვენს შორის."[34, 2005, 2, 14].

მსოფლიოს ასამდე ტელევიზია იღებდა ლიტურგიის მსახურებას, მილიონობით ადამიანი უყურებდა ამ ეკლესია–მონასტრების ისტორიულ პატრონებს _ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქსა და იმ ქართველებს, რომლებიც მას ახლდნენ. თურქეთის ქართველობას დედასამშობლოსთან სიახლოვის, ქართველობით გამოწვეული სიამაყის გრძნობა კიდევ უფრო გაუმძაფრდა. უწმიდესისა და უნეტარესის ლოცვა–კურთხევით, საქართველოში გაიმართა თურქეთში მცხოვრები ქართველების  (ჩვენებურების) ხალხური სიმღერისა და ცეკვის კონცერტი. თურქეთის ქართველობა დედასამშობლოს, წინაპართა მიწის ყივილს გრძნობს... უწმიდესი და უნეტარესი ილია II არასოდეს არ ივიწყებს მათ: "განსაკუთრებული სიყვარულითა და მხურვალე გრძნობებით მოგმართავთ თქვენ, ჩვენო ძმებო, მცხოვრებნო სამშობლოს საზღვრებს გარეთ, მოგმართავთ თქვენ, მუსლიმანებო და ქრისტიანებო, ჩვენ სისხლითა და ხორცით ერთნი ვართ, მიუხედავად განსხვავებული რელიგიური შეხედულებებისა. გახსოვდეთ, რომ თქვენი წინაპრები განისვენებენ საქართველოს წმიდა მიწაში; ნუ დაივიწყებთ, ვინა ხართ, გახსოვდეთ ღვთისგან დალოცვილი ქართული ენა და საუკუნეთა მანძილზე შენარჩუნებული წმინდა ქართული ტრადიციები... ჩვენ მარად გვახსოვხართ და დღედაღამ ვლოცულობთ თქვენთვის, ჩვენი ერის გამთლიანებისთვის."[33, II, 406].

ისტორიული უკუღმართობით 1921 წლიდან აღმოსავლეთ კახეთის ნაწილი _ ჰერეთი (საინგილო) _ საქართველოს საზღვრებს გარეთ დარჩა. ეს კუთხე საქართველოს ისტორიაში ცნობილი იყო ქრისტიანული სარწმუნოებისადმი თავდადებითა და ჩრდილო კავკასიაში წარმოებული მისიონერული საქმიანობით. აქ მოქმედი ქურმუხისა და გიშის საეპისკოპოსოები დიდ როლს ასრულებდნენ ქრისტიანული საქართველოს ისტორიაში. XVI საუკუნეში ირანელთა მხარდაჭერით  ამ ტერიტორიაზე მძლავრობენ ლეკები, "ლეკიანობასთან" ბრძოლა გაგრძელდა XVIII–XIX საუკუნეებშიც.

1917 წელს, საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, ისტორიული ჰერეთის - საინგილოს სამწყსო ბოდბელის ეპარქიაში შედიოდა. 1921 წლიდან, აგრესიული ათეიზმის ხანაში, აზერბაიჯანის კომუნისტურმა ხელისუფლებამ არაერთი ეკლესია–მონასტერი დაანგრია საინგილოში, დახოცეს სასულიერო პირები. მიუხედავად იმისა, რომ ინგილოთა ნაწილი მაჰმადიანია, ისინი თავიანთ თავს ქართველებად თვლიან და იმედის თვალი საქართველოსკენ აქვთ მოპყრობილი. უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ საინგილოში სამოღვაწეოდ გაუშვა სასულიერო პირები, ხოლო 1997 და 2005 წლებში კავკასიის მუსლიმანთა საბჭოს თავმჯდომარის შეიხ ალახ შუქურ ფაშა ზადეს მიწვევით ორჯერ იმოგზაურა საინგილოში. უწმიდესმა და უნეტარესმა მოილოცა კახის, ბელაქნის, ზაქათალის რაიონებში არსებული ქართული ეკლესია–მონასტრები, შეხვდა და ესაუბრა მოსახლეობას, გადასცა მათ საეკლესიო წიგნები, ხატები.    უწმიდესი და უნეტარესი ასე აღწერდა საინგილოში სტუმრობას: "ყველა სოფელში, სადაც კი მივედით, ხალხი ანთებული გულებით, ანთებული სანთლებითა და პურ–მარილით გვხვდებოდა. ბევრი მათგანი სიხარულისგან ტიროდა. მთავარი ის იყო, რომ დედასამშობლოს მოწყვეტილმა იქაურმა ქართველებმა, რომლებიც ჩვენი ქვეყნის ავბედობის გამო ახლა სხვა სახელმწიფოს მოქალაქეები არიან, იგრძნეს, რომ ისინი უპატრონონი არ არიან... ხშირად მესმოდა, როგორ ამბობდნენ: ჩვენ არაფერი არ გვინდა, ჩვენ მხოლოდ გვინდოდა დაგვენახა საქართველოს პატრიარქიო. რა თქმა უნდა, მათ ბევრი რამ სჭირდებათ, მაგრამ ყველაზე მეტად ისინი ჩვენს ყურადღებასა და გულის სითბოს საჭიროებენ."[34, 1988, 4, 24].

პატრიარქის გადაწყვეტილებით, 2002 წლის 17 ოქტომბერს შეიქმნა ნეკრესისა და ჰერეთის ეპარქია, რომელიც ისტორიული ჰერეთის ტერიტორიასაც მოიცავს.

2001 წელს ირანის პრეზიდენტის მუჰამედ ჰათამის მიწვევით ირანში ვიზიტისას მისმა უწმიდესობამ მოინახულა ფერეიდანი, შეხვდა იქაურ ქართველობას და გაამხნევა ისინი. პატრიარქის ფერეიდნიდან დაბრუნების შემდეგ საქართველოს მოაშურა არაერთმა იქაურმა ქართველმა. სამშობლოში ჩამოსული ფერეიდნელების პატრონი და მასპინძელია მისი უწმიდესობა და უნეტარესობა ილია II. ფერეიდნელი ქართველები მის უწმიდესობას ოცნების საქართველოდან ჩამოსულს უწოდებენ. მისი უწმიდესობა ხშირად იმეორებს ფერეიდნელთა საოცარ ლოცვას _ "ღმერთს ებარებოდეთ".

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II განსაკუთრებული ყურადღებით მუშაობდა მესხეთის პრობლემებზე. XX საუკუნის 70–იან წლებში ამ კუთხეში წირვა–ლოცვები აღესრულებოდა სომხურ მონოფიზიტურ და კათოლიკურ ეკლესიებში, ხოლო მართლმადიდებელი ეკლესია საერთოდ არ ფუნქციონირებდა. მესხეთ–ჯავახეთი, როგორც საბჭოთა კავშირ-თურქეთის სასაზღვრო ზონა, მოწყვეტილი იყო დანარჩენ საქართველოს. აწყურის იქით გადასვლა სპეციალური საშვის გარეშე შეუძლებელი იყო. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ნინოწმინდის რაიონის სოფელ ფოკაში ჩაეწერა, რათა დაუბრკოლებლად გადასულიყო სამცხე–ჯავახეთში. მისი ძალისხმევით მოხერხდა წმიდა მარინეს სახელობის მართლმადიდებლური ეკლესიის ამოქმედება ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიაში. 1988 წლის ივლისში პატრიარქმა სასულიერო და საერო პირებთან ერთად იმოგზაურა სამცხე–ჯავახეთში. თუ რას წარმოადგენდა მაშინდელი მესხეთი, კარგად ჩანს მისი უწმიდესობის სიტყვიდან: "ჩვენს პერიოდში გაუგებრობითა და წარსული კულტურისადმი ნიჰილისტური დამოკიდებულებით, რაც მტრებს გადაურჩა, ჩვენ გავანადგურეთ. ფაქტია, რომ დღევანდლამდე, თუ არ მივიღებთ მხედველობაში ახალციხეში უკანასკნელ პერიოდში ეპარქიის აღდგენას, ამ უძველეს კულტურულ სამყაროში ერთი ეკლესიაც არ მოქმედებდა... საქართველო იქაა, სადაც ღმერთს ქართულ ენაზე ადიდებენ. ასე რომ, ჩვენ გვაქვს საერთო საზრუნავი: სამშობლოს ბედნიერება, ხალხის კეთილდღეობა. ამაში ეკლესიას ძალიან ბევრი შეუძლია."[34, 1988, 4, 41-42].

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ სამცხე–ჯავახეთის ყველა ეკლესია–მონასტერი მოილოცა, შეხვდა ქართველ კათოლიკეებს, მონოფიზიტ სომხებს. მან ამ სიტყვებით მიმართა ქართველებს: "ყოველთვის უნდა გახსოვდეთ, რომ ეს მიწა–წყალი თქვენი საპატრონოა, რადგან იგი თქვენი იყო და არის. თქვენ ცხოვრობთ იქ, სადაც დაიწყო ჩვენი ქრისტიანობა, ქართული კულტურა... უნდა გახსოვდეთ ისიც, რომ რწმენა, რომელიც გადმოგცეს წინაპრებმა, არასოდეს არ უნდა დაივიწყოთ. ამ რწმენამ გადაგარჩინათ თქვენ და მთლიანად საქართველო. ამიტომ გარჯა, მოვლა–პატრონობა და თვალისჩინივით გაფრთხილება სჭირდება ყველაფერს. ვინც ეს დაივიწყა და მიატოვა მამა–პაპის კერა, ნაანდერძევი სარწმუნოება, ის გადაგვარდა; რწმენის დაკარგვას ეროვნების დაკარგვა მოსდევს."[33, II, 275-276].

უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ მტკიცე გადაწყვეტილება მიიღო, რომ ფარავნის ტბასთან, იქ, საიდანაც მოციქულთა სწორი წმიდა ნინო წამოვიდა ვაზის ჯვრით მცხეთაში, დაეფუძნებინა მონასტერი.  იმ დროს ეს გადაწყვეტილება ოცნებას უფრო ჰგავდა, ვიდრე რეალობას, მაგრამ, ღვთის შეწევნით, მოხერხდა როგორც მამათა, ასევე დედათა მონასტრების დაფუძნება. უწმიდესი და უნეტარესი იხსენებს: "1988 წლის ივლისში სამცხე–ჯავახეთში ვიმოგზაურე და წმიდა ადგილები და ტაძრები დავათვალიერე, გადავწყვიტე, რომ  ამ მხარეში რამდენიმე ტაძარი და მონასტერი უნდა აშენდეს, მაგრამ ყველაზე მეტად ჩვენი ყურადღება ფარავნის ტბამ მიიპყრო, სადაც განსაკუთრებით იგრძნობა წმიდა ნინოს ძალა და მადლი. საერო ხელისუფლებისაგან მივიღე ნებართვა იმის თაობაზე, რომ ტბის იმ ნაპირზე, სადაც წმიდა ნინო ბრძანდებოდა, საეკლესიო ცენტრი აშენდეს. აქვეა სოფელი ფოკა, რომელშიც მე-11 საუკუნეში აგებული წმიდა ნინოს სახელობის მშვენიერი ბაზილიკა დგას, ნახევრად დანგრეული, ქართული ასომთავრული წარწერებით დამშვენებული. სამწუხაროდ, სოფელში არც ერთი ქართველი არ ცხოვრობს, რომ ამ წმიდა ეკლესიაში სანთელი მაინც აანთოს. წმიდა ნინოს საქართველოში შემოსვლის დღესასწაული, რომელიც პირველ ივნისს დაწესდა, ყოველ წელს ზეიმით უნდა ჩავატაროთ ფარავნის ტბასთან."[30, 97].

ჯავახეთის ძირძველ მიწაზე ქართული წირვა–ლოცვა აღდგა. უწმიდესი და უნეტარესი ილია II 2007 წლის ივლისში კვლავ იმყოფებოდა სამცხე–ჯავახეთში, მოილოცა იქაური სიწმინდენი და კმაყოფილი დარჩა იქაური ეკლესია–მონასტრების საქმიანობით. ქართველი მორწმუნენი ყოველწლიურად მოგზაურობენ წმიდა ნინოს გზაზე.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II ხშირად სტუმრობს იმერეთს, რაჭა–ლეჩხუმს, სვანეთს. ქუთაისი, ცაგერი, მესტია და ამბროლაური სიყვარულითა და მოწიწებით ეგებება თავის სულიერ წინამძღოლს. პატრიარქის სიტყვა, მისი მოწოდება რწმენის სიდიადის, სამშობლოს სიყვარულის, წინაპართა ტრადიციების დაცვის თაობაზე ძვირფასია თითოეული ქართველისათვის. პატრიარქის ლოცვა–კურთხევით, მცხეთაში, მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, სვეტიცხოვლობას სრულდება დიდი ნათლობა, ინათლება ათასობით ქართველი. "ნათლობით ადამიანი ხელახლა იბადება, ეკლესიის წევრი და ქრისტეს ნაწილი ხდება, თავისუფლდება როგორც ადამისმიერი პირველქმნილი შეცოდებისაგან, ისე _ ყველა სხვა ცოდვისაგან, აღსდგება მასში ხატება ღვთისა, ენიჭება სულიწმიდის მადლი და ყველა სიკეთე მისი"[30, 117]..

პატრიარქი წარმოშობით მთის შვილია, მთები და აქაფებული თერგი თავისკენ იზიდავს მას. როდესაც საქმე ხევში წასვლას ეხება, მისთვის არ არსებობს დაღლა და მოუცლელობა.  ხევში  არ არის სოფელი, სალოცავი, სადაც პატრიარქის ღვაწლით წირვა–ლოცვა არ აღესრულებოდეს. დარიალის ხეობაში, რუსეთ–საქართველოს სახელმწიფო საზღვრის სიახლოვეს, უწმიდესის ლოცვა–კურთხევით შენდება წმიდა მთავარანგელოზთა - მიქაელისა და გაბრიელის - სახელობის სამონასტრო კომპლექსი, რომელიც თავისი დანიშნულებით მრავალმხრივი დატვირთვის იქნება: იგი იქცევა კარიბჭედ და, ამავე დროს, პირველ მასპინძლად ჩრდილოეთიდან საქართველოში შემოსულთათვის და ყველა თავიდანვე იგრძნობს, რომ ისინი ქრისტიანულ ქვეყანას ესტუმრნენ.

უწმიდესი და უნეტარესი აუცილებლად შეივლის ხოლმე სოფელ სნოში, საგვარეულო სასაფლაოზე სანთლებს აანთებს, პარაკლისს  გადაიხდის, დიდი წინაპრის - შიოლა ღუდუშაურის სახელობის სულიერებისა და კულტურის ცენტრში შეხვდება სოფლის მცხოვრებთ, მოილოცავს გერგეთის სამებას, მონასტრის ეზოდან თვალს მოავლებს მარადიული თოვლით დაფარულ მყინვარწვერს, სტეფანწმიდას, დარიალის ხეობაში ხმაურით მიმავალ თერგს, გაიხსენებს დიდ თერგდალეულთ და ახალი ენერგიით აღვსილი გამოეშურება სატახტო ქალაქისაკენ. 2007 წლის ოქტომბერში უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II-მ ხევში აკურთხა წმიდა ვახტანგ გორგასლის სახელობის ახლადაშენებული ეკლესია, ისაუბრა სახელოვანი წინაპრის დიდ ღვაწლზე.

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II სულიერად, ზნეობრივად განსპეტაკებული ძლიერი საქართველოს სიმბოლოა. ოცდაათი წელია იგი საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის საჭეთმპყრობელია. ურთულესი, უმძიმესი ოცდაათი წლის მანძილზე პატრიარქი ერთგულად ემსახურება იმ იდეალებს, რომლებიც წმიდა ილია მართალმა `მამულის, ენის და სარწმუნოების“ დროშით გააერთიანა. XX საუკუნის მიწურულს, 1991 წელს, საქართველომ აღიდგინა სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა, გახდა მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციის სრულუფლებიანი წევრი. დღის წესრიგში დადგა  ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსის – ნატოს - წევრობა, კიდევ უფრო დაჩქარდა ქვეყნის ევროპიზაცია და ამერიკანიზაცია. საქართველო თავისი გეოსტრატეგიული მდებარეობით განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს მსოფლიო გლობალურ პროექტებში, გლობალიზაცია კი დღის წესრიგში აყენებს ახალგაზრდა ქართულ დემოკრატიულ სახელმწიფოში ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნას, რომელიც სრულ ჰარმონიაში იქნება დასავლეთის განვითარებული ქვეყნების ღირებულებებთან. ასეთ ვითარებაში სულ უფრო მძლავრობს ეროვნული ღირებულებებისადმი ნიჰილისტური დამოკიდებულება, ვინაიდან ნიჰილისტები და კოსმოპოლიტები მიიჩნევენ, რომ, რაც მალე განთავისუფლდება ქართველი საზოგადოება ტრადიციული ეროვნული ფასეულობებისაგან,  მით უფრო გაგვიადვილდება ევრო–ამერიკულ სივრცეში ინტეგრაცია. ამის დასტურია საქართველოს ისტორიისა და ქართული ლიტერატურის  სწავლების ახალი პროგრამებისა და სახელმძღვანელოების შექმნა, რომლებშიც ყურადღება მახვილდება მხოლოდ ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებზე. ქართული ენის სამოქმედო არეალის თანდათან შემცირება, ფუნდამენტური მეცნიერებების დაყვანა მხოლოდ ტურისტულ–საექსკურსიო მომსახურეობის განათლების დონემდე, სავალალო შედეგებს გამოიღებს.  გლობალიზაციის პირობებში ჩვენ თავს ვერც ძლიერი ეკონომიკით, ვერც სამხედრო შესაძლებლობებითა თუ მრავალრიცხოვნებით ვერ დავიმკვიდრებთ. მართლმადიდებელი ეკლესიის, მართლმადიდებლობის, საქართველოს ისტორიის, ქართული ლიტერატურის, უნიკალური ქართული ტრადიციების ერთგულება და პატივისცემა არის ჩვენი ეროვნული გადარჩენის საფუძველი. ეს კარგად ესმის სრულიად საქართველოს კათოლიკოს–პაატრიარქს, უწმიდესსა და უნეტარეს ილია II-ს. იგი ეკლესიის დანგრევის და მასში რეფორმატორული იდეების მქადაგებელ კოსმოპოლიტებს შეახსენებს: "სამშობლო ადამიანის სიცოცხლის განუყოფელი ნაწილია, უსამშობლო ადამიანი სულით ღატაკია და საცოდავი, სამშობლოს სიყვარულით მწიფდება და ყალიბდება ადამიანის სულიერი სამყარო, მისი მისწრაფებანი. სამშობლოს გაფრთხილება სჭირდება."[33, I, 191].


წყაროები და ლიტერატურა:

1.    პლატონ იოსელიანი, "ცხოვრება გიორგი XIII-ისა", თბილისი, 1936

2.    ბაგრატ ბატონიშვილი, "ახალი მოთხრობა", თბილისი, 1941

3.    ელდარ ბუბულაშვილი, "საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ II", თბილისი, 2002

4.    ნიკოლოზ დურნოვი, "ბედი საქართველოს ეკლესიისა", მოსკოვი, 1907

5.    სარგის კაკაბაძე, "ქართველი ხალხის ისტორია 1783-1921 წწ." თბილისი, 1997

6.    კალისტრატე ცინცაძე, "ჩემი მოგონებებიდან", თბილისი, 2001

7.    სერგო ვარდოსანიძე, " სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე", თბილისი, 2004

8.    ქართული მწერლობა, ტ. IX, თბილისი, 1992

9.    ილია ჭავჭავაძე, თხზ. ხუთ ტომად, ტ. IV, თბილისი, 1987

10.    აკაკი ბაქრაძე, "ილია ჭავჭავაძე",  თბილისი. 1984

11.    იოსებ უთურაშვილი, "დიმიტრი ყიფიანი", თბილისი, 1989

12.    საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის კალენდარი, თბილისი

13.    ა. ბაქრაძე, "ილია და აკაკი", თბილისი, 1992

14.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესიკირიონ II", თბილისი, 1993

15.    სერგო ვარდოსანიძე, "საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია 1917-1952 წლებში", თბილისი, 2001

16.    სერგო ვარდოსანიძე, "ქართული ეროვნული ცნობიერების პრობლემები", თბილისი, 2004

17.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი

18.    გაზეთი "საქართველო", 1918, N71

19.    გ. ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმი, კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდეს ფონდი, N1304

20.    "საქართველოს ისტორია. XX საუკუნე", პროფ. ვ. გურულის რედაქციით, თბილისი, 2003

21.    კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ვასილ კარბელაშვილის ფონდი

22.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ამბროსი", თბილისი, 2005

23.    საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური საისტორიო არქივი

24.    კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტი, კალისტრატე ცინცაძის ფონდი

25.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ მელქისედეკ III-ის ფონდი

26.    საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-ის ფონდი

27.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი

28.    სერგო ვარდოსანიძე, "სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი უწმიდესი და უნეტარესი ეფრემ II", თბილისი, 2000

29.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, კათოლიკოს-პატრიარქ დავით V-ის ფონდი

30.    "პატრიარქი", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2006

31.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, უწმიდესისა და უნეტარესის ილია II-ის ფონდი

32.    საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, XII სასულიერო კრების მასალები

33.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II. "ეპისტოლენი, სიტყვანი, ქადაგებანი", ორ ტომად, თბილისი, 1997

34.    ჟურნ. "ჯვარი ვაზისა", თბილისი

35.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის უწმიდესისა და     უნეტარესი ილია II-ის მოსკოვში ვიზიტის მასალები

36.    "საპატრიარქოს უწყებანი", თბილისი

37.    ჟურნ. "რელიგია", თბილისი, 2002, N7-8-9.

38.    "ნათელი ქრისტესი, საქართველო", ტ. II, თბილისი, 2006

39.    შოთა ლომსაძე, "სამცხე-ჯავახეთი", თბილისი, 1975

40.    გაზეთი "კვირის პალიტრა", თბილისი, 2003, 4-10 აგვისტო

41.    ჟურნ. "მნათობი", თბილისი, 2006, N1-2-3

42.    სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II.   "სააღდგომო ეპისტოლე", თბილისი, 2006

43.    "წერილები პატრიარქს", შემდგენელი მზია კაცაძე, თბილისი, 2007

44.    ჟურნ. "ივერიელნი", თბილისი, 2007, N3


სერგო ვარდოსანიძე

"სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი

უწმიდესი და უნეტარესი ილია II", 2008 წ.