ჩემს წინ ცალხაზიანი საწერი ქაღალდის ერთი ფურცელი დევს. ფურცელი გახუნებულია… გახუნებულია ფურცელზე მსხვილი ასოებით მიწერილი ჩემი სახელი და გვარიც.
ვანგარიშობ…
დიდი დროა, ოცდათექვსმეტი წელიწადი გასულა მას შემდეგ, რაც ამ ფურცელზე ჩემი სახელი და გვარი დაიწერა.
დაიწერაო, იმიტომ ვამბობ, თვითონ არ დამიწერია; ჩემი ხელი არ მომწონდა. ჩემს უფროს დეიდაშვილს გიორგი ლომიძეს შევეხვეწე და გადავაწერინე ჩემი ბალღური ლექსები. მან ლამაზი მოწაფური ხელით გადამიწერა “პირველი წიგნი” და მისი თავფურცელი ამგვარად შეამკო: “გოგია შატბერაშვილი, ლექსები, 1925 წელი”.
მაშინ თხუთმეტი წლისა ვიყავი. შინ და სკოლაში უკვე “ცნობილი პოეტის” სახელი მქონდა. ჩემი პირველი ლექსი “აკაკის საფლავს” სწორედ იმ წელს დაიბეჭდა გაზეთ “მოწაფის ხმაში”.
აკაკის გადაცვალების ათი წლისთავი სრულდებოდა, დიდი პოეტის საფლავი უკვე უყურადღებოდ იყო მიტოვებული. მწერალთა პანთეონის თავზე გადმომდგარი კლდე ინგრეოდა და აკაკის საფლავს წალეკით ემუქრებოდა. პრესაში დიდი აურზაური იყო ამის გამო ატეხილი. ჩემი ლექსიც ამ ხმაურის გამოძახილი იყო და ამგვარად მთავრდებოდა: “ამხანაგებო, ავუგოთ ძეგლი აკაკის საფლავსა, თორემ ის დაგვეკარგება, კლდის ღორღი წალეკს, დაფლავს!”
ლექსის დაბეჭდვაზე ფიქრს როგორ გავბედავდი, მაგრამ უფროსი კლასის მოსწავლემ, ამჟამად ცნობილმა ენათმეცნიერმა და მწერალმა შოთა ძიძიგურმა შემაგულიანა, ლექსი თავისი ხელით წაიღო “მოწაფის ხმის” რედაქციაში და ნინო ნაკაშიძეს გადასცა. მეც და ჩემი მეგობარ-აღმომჩენიც მოუთმენლად ველოდით გაზეთის მორიგი ნომრის გამოსვლას. ლექსი დაიბეჭდა.
პირველმა ადვილმა წარმატებამ გამაბედვინა მთელი ჩემი “პოეტური შემოქმედების” ერთ რვეულში თავმოყრა.
საკმაოდ მოზრდილი რვეული მალე ჩემი ნათლიის – ცნობილი გენერლის გიორგი მაზნიაშვილის ხელში მოხვდა. ამგვარად, ჩემი პირველი ლექსების ჭაშნიკის გასინჯვა შატბერანთ საოჯახო საბჭომ სამხედრო პირს მიანდო… მე ამ ქვეყნისა ბევრი არაფერი გამეგებოდა. ვერც იმას წარმოვიდგენდი, თუ ჩემი უმწიფარი ლექსების პირველი მსაჯული ეს მრავალომგადახდილი გენერალი კი არა, ქართული პროზის ერთი გამოჩენილი გენერალი იქნებოდა. მოუთმენლად ველოდი განაჩენს.
მართლაც, რამდენიმე დღის შემდეგ გენერალმა დამიბარა.. აღფრთოვანებული დამხვდა, იმდენად გახარებული, რომ გადამეხვია და შუბლზე მაკოცა.
გაბრუებული ვიდექი. ეს კოცნა ჩემთვის დიდი ჯილდო და პირველი უანგარო ჰონორარი იყო, არ ვიცოდი, რა გამეკეთებინა, როგორ გადამეხადა მადლობა, რა მეთქვა. უნებურად ხელი დავავლე ჩემს რვეულს და კარისკენ გავიხედე.
– მოიცა, – ღიმილით შემაჩერა გენერალმა, – ლექსები დამიტოვე… მე ამ საქმის სპეციალისტი არა ვარ, მაგრამ შენი ლექსების კითხვის დროს რაღაც კარგი ვიგრძენი, ამიტომ საჭიროა ვინმე მწერალს წავაკითხოთ.
გენერალი ჩაფიქრდა, მერე მკითხა:
– კვაჭი კვაჭანტირაძე წაგიკითხავს? ჯაყო წაგიკითხავს?
გამეღიმა, მივხვდი, თავი დავუქნიე.
– ჰოდა, ამ რომანების დამწერი ჩემი მეგობარია. მოდი, იმას წავაკითხოთ. თუ მიშას მოეწონა, საქმე გათავებულია, წიგნს დაგიბეჭდავენ!
სული შემიგუბდა. სუნთქვა მიჭირდა. ჩემთვის ამ ცნობილი კაცის აზრიც საკმარისი იყო. მისი აღფრთოვანება ალბათ დიდხანს გამყვებოდა საგზლად. მაგრამ ცდუნებაც დიდი იყო. რვეული ისევ მაგიდაზე დავდე.

* * *

რამდენიმე დღის შემდეგ ჩემი რვეულის თავფურცელზე კოხტად გამოყვანილი ასოების გვერდით შავი ფანქრით, გაკრული ხელით ნაწერი გაჩნდა. წარწერა მხოლოდ თავფურცელზე კი არა, თითქმის ყველა ლექსის ბოლოში იყო გაკეთებული. ახლა, როცა ამ მოგონებას ვწერ, თვალწინ მიდგება თვალით უნახავი, მაგრამ ადვილად წარმოსადგენი ერთი საღამო ათას ცხრაას უცდახუთი წლისა.
… გენერალმა ვერის ხიდზე გადმოიარა, აღმართს აუყვა. აი, იგი ძველ ცირკს გამოსცდა, ქუჩა გადასჭრა… იქვე ვერის დაღმართზე, მაღალი სახლის მესამე სართულზე ცხოვრობს მიხეილი. საღამოს 7-8 საათია, სამუშაო მაგიდას უზის და ფანქრებს წვერს უთლის. მოჭუტული, ჭკვიანი თვალები საფიქარალს უღიმის, საწერად ემზადება.
ისმის ზარის ხმა და პატარა ქეთინოს ძახილი.
მიხეილი ჯიბის დანას მაგიდაზე დებს. შუბლს შეიკრავს, აღარ იღიმება. სიტყვასთან შეურიგებელი ჭიდილის და ფიქრის ერთი საღამო ეკარგება.
ოთახში შემოდის დაბალი, ჯმუხი გენერალი. ღიმილით, ამაყად მიაბიჯებს მეგობრისაკენ. ჯიბეში უდევს… ჩემი ლექსები. მიხეილიც იღიმება…
– მობრძანდით, გიორგი ივანოვიჩ, მობრძანდით! დაბრძანდით, აი, აქა… აქა სჯობს, გეთაყვა!
მიხეილი იღიმება, იცინის, მასპინძლობს, მაგრამ ეს სხვა ღიმილია, წეღანდელი მარტოობის ღიმილი თვალეს უკან მიიმალა, გულში ჩაბრუნდა, ჩუმად ფათურობს სადღაც, ფიქრის ხვეულებში, თავის საოცნებოს დასტრიალებს. ამიტომაც უშტერდება თვალი. ხანდახან ავიწყდება კიდეც, რომ მის წინ სახელგანთქმული მხედარი ზის.
გენერალი ჯიბიდან ჩემს რვეულს იღებს…
… ….. …..

ნეტავ რა თქვა, რა ჰკითხა მიხეილმა იმ საღამოს გენერალს?
– ეს ჩემი ნათლულის ლექსებია… პატარა ბიჭია.. აი იმის შვილი, არ იცნობ?..
… ….. …..

ასე იყო?
ალბათ, სულ ასე არა, მაგრამ რაღაც მსგავსი იქნებოდა. ის კი ცხადია, მიხეილი ერთი საღამო, სღამოს დიდი ნაწილი მაინც შეეწირა ჩემი რველის კითხვას…
შემდეგ გაჩნდა წარწერები ჩემს ლექსებზე. ცალკეული შენიშვნები, წამოძახილები, ხანდახან უკმაყოფილო წამოძახილებიც:
“ასე არ ვარგა!”
“ეს მეტისმეტია!’
“ამას არა უშავსრა!”
“ან ერთს უმღერე, ან მეორეს!”
ბოლოს კი დასკვნა..
დასკვნა რვეულის ბოლოში კი არა, იმ თავფურცელზეა, წეღან რომ ვახსენე. ჩემი სახელისა და გვარის გვერდით. გაკრული, ნაჩქარევი ხელით, შავი უბრალო ფანქრით..
არა, ეს საწყენი არ უნდა იყოს. ის ხომ თავის რომანებსაც ფანქრით წერდა. ფანქრით კარგია წერა. ფანქარი რბილად მიცურავს ქაღალდზე, საჭირო არ არის ხშირხშირად სამელნეში კალმის ჩაწობა. ზედმეტი მოძრაობა, თვალის ერთი მიმოვლებაც კი სხვაგან გაიტყებს ფიქრს, ან კალენდრის დღევანდელ ფურცელზე წაწერილს მოჰკრავს თვალს: “ხვალ ხელოვანთა სასახლეში….”ან …
ფანქარი რბილად მიცურავს ქაღალდზე.
მაშინ მუდმივი კალმები არ იყო…. მუდმივი კალები არ იყო, მაგრამ სამუდამო, წარუშლელი რამ იწერებოდა იმ ფანქრებით… ათობით, ოცობით, ფაქიზად წვერწათლილი ფერად-ფერადი ფანქრებით.
ჰოდა, ნაჩქარევი ხელით არის ნაწერი დასკვნა… ეს დასკვნა გენერალმა გადმომცა.

* * *

გენერალი მოწყენილი დამხვდა. რვეული დამიბრუნა და მირჩია ყურადღებით წამეკითხა შენიშვნები.
მივხვდი.
რა კარგი დღე იყო ჩემთვის, როცა მან შუბლზე მაკოცა. ალბათ მისთვისაც კარგი იყო ის დღე. ის მაშინ ნამდვილად იყო გახარებული და კარგი ხომ იმ დღეს ჰქვია, რომელიც კაცს გაახარებს.
ვიგონებ. გამხდარი ბიჭი დგას ჩემს წინ… იმ ბიჭს დიდხანს ეგონა, რომ მისმა ლექსებმა გაუთენა ერთი კარგი დღე მისი ლექსების პირველ შემფასებელს. ისიც დიდხანს ეგონა, რომ გენერალი მოწყენილი იყო თავისი ნათლულის იმედების გაცრუებით. დიაღ, მეტი სასიხარულო და მეტი საწყენი აღაფერი ჰქონდა!
– გული არ გაიტეხო, – მითხრა გენერალმა და კარებამდე მიმაცილა.
მუხლები მითრთოდა.
რად უნდ გამტეხოდა გული? რა მოხდა? რა ამბავია ჩემს თავს?
გზადაგზა ვკითხულობდი შენიშვნებს. ჯერ შენიშვნებს, მერე ლექსებს, მერე საერთო დასკვნას. ნელ-ნელა ვმშვიდდებოდი და თვალწინ შეწუხეული გენერლის სახე მედგა.
არა, ამ შენიშვნებში ისეთი რამ არ სწერია, რომ ის ასე შეწუხეულიყო.
იქნებ მას ეგონა, მხოლოდ ამ პატარა რვეულზე იყო დამოკიდებული ჩემი ბედი და მომავალი… არ შესრულდა მისი დანაპირი: არ გამოვიდოდა ჩემი ლექსების წიგნი. ეგონა და სწუხდა თავისი ნათლულის ბედით, ფერმკრთალი და სუსტი ბიჭის ბედით, რომელიც დაღონებული მიაბიჯებდა თბილისი ჩაბნელებულ ქუჩებში.

* * *

ვკითხულობდი დასკვნას, ვწუხდი და მიხაროდა.
“ნიჭი მოსჩანს…” ასე იწყება დასკვნა.
მაგრამ?
ჰო, დასკვნაში ამ ორი სიტყვის შემდეგ მართლაც “მაგრამ”-ია.
მერე რა, რომ “მაგრამია” ჩაჩხირული ჩემს აწმყოსა და მომავალს შორის, ვფიქრობდი მე. ნამდვილად ასე ვფიქრობდი. უნდა გადავლახო ეს ზღუდე. შევძლებ?
მაგრამ, აი დასკვნაც:
“ნიჭი მოსჩანს, მაგრამ ჯერ დიდი გზა აქვს გასავლელი და მრავალი აქვს დასაძლევი. ჯერჯერობით თავი დაანებოს ლექსების წერას და ისწავლოს, იშრომოს, შეისწავლოს პოეზია და მისი კანონები. ეს ლექსები ძველი ტექნიკით არის დაწერილი, ეხლა ასე აღარავინ სწერს. თუ იბეჯითა, გამარჯვებს. ვინ იცის, შეიძლება პროზაში უფრო იმძლავროს. გულს ნუ გაიტეხს: ჯერ შრომა, შრომა და ისევ შრომა”. შემდეგ ინიციალები: მ. ჯ.

* * *

“ნიჭის მოსჩანს”… ეს ხომ იმას ნიშნავს, რომ მიხეილმა ჩემს უმწიფარ ლექსებში რაღაც დაინახა, იგრძნო… დაინახა, მაგრამ ძალიან შორს, შორს… თორემ უფრო გაედულად იტყოდა, დასწერდა: ავტორი ნიჭიერიაო.
“დიდი გზა აქვს გასავლელი და მრავალი აქვს დასაძლევი”.
ვკითხულობდი ამ სიტყვებს, მივაბიჯებდი და ოცნეის თვალით გავყურებდი ჩემს წინ გადაშლილ დიდ, გრძელ, ძნელად დასაძლევ გზას, გავყურებდი და რატომღაც არ მაშინებდა ეს გზა, რადგან დასკვნაში გარკვევით ეწერა – ნიჭი მოსჩანსო..
მაგრამ ეს რაღას ნიშნავს:
“ჯერჯერობით თავი დაანებოს ლექსების წერას”.
კარგით, მესმის, ვისაც უნდა მწერალი გამოვიდეს, უნდა “ისწავლოს, იშრომოს, შეისწავლოს პოეზია და მისი კანონები”… მაგრამ წერას რაღად უნდა დაანებოს თავი? განა ვარჯიში და პრაქტიკა საჭირო არ არის? იქნებ ეს კილოკავად თქმული ფრთხილი რჩევაა, წერას მოეშვი, მწერლობა შენი საქმე არ არისო! მითუმეტეს, თურმე “ეხლა ასე აღარავინ სწერს”. ყოფლა რაღაც “ახალი ტექნიკა”. სად, სად სწერია ახალი პოეზიის კანონები?
არა, არაფერი გამოვა ჩემგან… “ნიჭი მოსჩანსო”, ალბათ, გენერლის საამებლად ჩაწერა თავის განაჩენში კეთილმა მწერალმა!
ეს რაღაა?
“ვინ იცის, შეიძლება პროზაში უფრო იმძლავროს”.
მე ხომ მოთხრობებიც მაქვს. რატომ ლექსებთან ერთად არ მივუტანე ჩემი “დიდი” (თოთხმეტგვერდიანი!) ისტორიული რომანი “ქართველი გმირი ბეჟანი”, რომელიც შინ და გარეთ ყველამ მომიწონა?
ხომ შეიძლება ახლა მივუტანო?

* * *

მაგრამ ჩემი “რომანი” მიხეილ ჯავახიშვილს თვალითაც არ უნახავს, ჩემი პროზის ჭაშნიკი არ უგემნია და საღამო აღარ დაუკარგავს.
ძველი ლექსები დავხიე, წერას ვუკელი და კითხვას შეუდექი.
ამ დასკვნის დახევა კი არ შეიძლებოდა. ვგრძნობდი და ვინახავდი. არ დავხიე, ვუფრთხილდებოდი როგორც ძვირფას სახსოვარს, მაშინაც კი, როცა ამ გახუნებულ ფურცელზე მეტად საჭირო და მნიშვნელოვანი არაერთი ქაღალდი იხეოდა საქართველოში.

* * *

მიხეილ ჯავახიშვილი პირველად უკვე დაჭაბუკებულმა და ახლად ულვაშამომდინარმა ვნახე.
ხშირად ვხედავდი მაჩაბლის ქუჩაზე, მწერალთა კავშირის ბაღში, სადაც (როგორც ახლა) დამწყები “ბედის მაძიებლები” ვიკრიბებოდით, ვსაუბრობდით და ვკამათობდით. “ახალი ლექსი” და მისი დაუწერელი კანონები იყო ჩვენი გაუთავებელი პაექრობის საგანი… შემოვიდოდა, გვერდით ჩაგვივლიდა, შუბლქვეშ გამოგვხედავდა და უცნობებსაც კი უსათუოდ მოგვესალმებოდა.
ჩვენ ერთმანეთს დიდხანს არ ვიცნობდით, მანამდე, სანამ ის “ძნელად დასაძლევი გზა” ნაწილობრივ არ დავძლიე. მე არასოდეს მივსულვარ მასთან და არ მითქვამს, რომ ჩემმა ლექსებმა მას ერთი საღამო წაართვა, არ მითქვამს, რამდენი საფიქრალი გამიჩინა მისმა დასკვნამ, არც მას უთქვამს არაფერი ჩემთვის. ალბათ აღარც ახსოვდა. ვინ იცის, რამდენი რვეული წაუკითხავს, რამდენი დასკვნა დაუწერია. რამდენი საღამო დაუკარგავს?
დაუკარგავს?
არა, დაკარგულად არ ჩაითვლება ის საღამოები, ალბათ არც თვითონ თვლიდან დაკარგულად. ის თავის დიდ რომანებს მათთვის სწერდა, ვინც მისი სახლის კართან გულისცემით მიდიოდა და აკანკალებულ ხელში თავისი ლექსეისა და მოთხრობების პირველი რვეულები ეჭირა.

* * *

1933 წლის დეკემბერი იწურებოდა.
რუსთაველის თეატრი ჩემ პიესას “დუშმანს” ამზადებდა დასადგმელად.
პრემიერა ახალი წლის ღამეს იყო დანიშნული. არც ერთი რეპეტიცია არ მენახა. არ ვიცოდი, რა ხდებოდა სცენაზე, რას ვნახავდი, გაიმარჯვებდა თუ დამარცხდებოდა ჩემი პირველი ცდა.
სპექტაკლის გენერალურ რეპეტიციაზე მეც მიმიწვიეს. უკვე ოცდასამი წლის ჭაბუკი ვიყავი, გული იმედებით და სიყვარულით მიჩქროლავდა, ღონე მერჩოდა, მაგრამ ფეხები ძლივს შევიტნე თეატრში, ვღელავდი, მრცხვენოდა: ფეხზე წითელი სპორტული ფეხსაცმელი მეცვა, დამსწრე საზოგდოებას მოვერიდე და უკან, პარტერის ბოლო რიგში მივიკუნტე.
წინა რიგებში მხარბეჭიანი და ხუჭუჭთმიანი სანდრო ახმეტელის გვერდით პატარა, მხრებში მოხრილი კაცი იჯდა… მიხეილ ჯავახიშვილი. იგი ჩემი გულისთვის ამ საღამოსაც კარგავდა.
სპექტაკლი დამთავრდა…
მე გაბრუებული ვუსმენდი სპექკტაკლსაც და მის მსაჯულესაც. იმდღევანდელი აღარაფერი მახსოვს. აღელვებამ და გულისცემამ შთანთქა ყველაფერი. მახსოვს მხოლოდ ერთი: მიხეილმა სიტყვა მოითხოვა. ხელში უბის წიგნაკი ეჭირა, მალიმალ ჩახედავდა, თან ლაპარაკობდა. როგორც მახოსვს, ცუდი არაფერი უთქვამს. უმთავრესად ქართულზე ილაპარაკა. მისთვის ხომ ქართული იყო წყალი, ჰაერი, მზე და სიცოცხლე. ქართულით სუნთქავდა და ქართულისთვის იბრძოდა ხმალამოღებული.
“სცენიდან კარგი ქართული გავიგონე, მაგრამ შენიშვნებიც მაქვსო”, – თქვა და უბის წიგნაკში ცერად ჩაიხედა… სხვა შენიშვნები აღარ მხსოვს, ერთი კი ასეთი იყო: ჩემი პიესის გმირი ამბობდა: “ის ბიჭეი ძალიან მიყვარან”… ეს არ შეიძლებაო, უნდა ვთქვათ: ბიჭები მიყვარს, მშობლები მიყვარს… “მიყვარან” კუთხურიაო.
სანდრო ახმეტელმა უკან მოიხედა, თითი დამიქნია და დამიძახა: ეი, ქართლელო, კარგად დაიხსომეო!.. მე თავი ჩავღუნე…
“ახლა ავტორი გაგვაცანთო”, – თქვა მიხეილმა.
ახმეტელმა მანიშნა. მე ჩემს წითელ სპორტულებს დავხედე…
მიხეილმა ხელი გამომიწოდა. გამხდარი, ძლიერი ხელი. დაკვირვებით, უღიმილოდ შემომხედა. მერე, სათვალის მინის იქით დავინახე, როგორ მოხუჭა ცალი თვალი. ოდნავ, შეუმჩნევლად… მზერა უკან, სადღაც ხსოვნის ხვეულებში გააბრუნა. ჩაფიქრდა, მერე კეთილად გაიღიმა.
იქნებ ლექსების პატარა რვეული გაახსენდა. თავისი დასკვნა, დაკარგული საღამო. არ ვიცი, არაფერი უთქვამს, არც მე მითქვამს რამე. არასოდეს გამიხსენებია, რომ ჩემი ლექსების პირველი მსაჯული იგი იყო.


1962 წ.

მიხეილ ჯავახიშვილის სიცოცხლის უკანასკნელი დღეები

1943 წელს ბერლინში დაარსდა ქართული ეროვნული კომიტეტის ორგანო ,,ქართველი ერი”, რომელიც მიზნად ისახავდა ქართველთა პოლიტიკური აზროვნების ხელმძღვანელობას, ეროვნული მიზნისაკენ მიმართვას, საქრთველოს პრობლემების გაშუქებას, მის უფლებათა დაცვას, უცხოეთში ახალ ჩასულ ქართველთა მსოფლმხედველობრივ აღრზდას, მათთვის ევროპის გაცნობას. ჟურნალის ფურცლებზე (N3-4) გ. ხერგაისძის ფსევდონიმით დაისტამბა ექიმ გივი კობახიძის სტატია ,,ხმა დასახვრეტთა საკანითგან”, მკითხველს ვთავაზობთ დიდი ქართველი მწერლის მიხეილ ჯავახიშვილის სიცოცხლის უკანასკნელი დღეების ამსხახველ მოგონებას.

ნელი საგინაშვილი


1937 წელი. საბჭოთა კავშირში მძვინვარებდა ბოლშევიკური ტერორი. ჯალათები სისხლში აღრჩობდნენ და ბნელ ჯურღმულებში სპობდნენ ეროვნულად მოაზროვნე ადამიანებს. ხალხში ყოველდღიურად დადიოდა ხმები ახალ-ახალი დაპატიმრებებისა და თვითმკვლელობების შესახებ. ჯალათური მოქმედება საბჭოთა მთავრობისა და მისი ერთგული შინსახკომისა ხდებოდა ღამით. შინსახკომი სატრაპები მშიერ ძაღლებივით დაძრწოდნენ დაცარიელებულ ქუჩებში და საპატიმროებში ერეკებოდნენ უდანაშაულო ადამიანებს. თბილისში ციხეები გაივსო პატიმრებით. რა ხდებოდა გამოკეტილ ოთახში – ეს ღრმა საიდუმლოებად რჩებოდა. მხოლოდ მეორე დღეს “მოპარვის” შესახებ ხალხში ხმები გამოდიოდა და ყველამ კარგად უწყოდა თუ რას ნიშნავდა ეს “მოპარვა”. იმ დღიდან მოპარულის ასავალ-დასავალი ვეღარავინ გაიგებდა; იგი უგვზო-უკვალოდ იკარგებოდა ოჯახისა და ნათესავ მეგობრებისათვის.
“დააპატიმრეს მწერალი მიხეილ ჯავახიშვილი!”-ასეთი ხმა გაისმა ერთხელ თბილისში. თითქოს გასაკვირველი აქ არაფერი იყო. ხალხი დიდი ხნიდან მიჩვეული იყო ასეთი ხმების ხშირად გაგონებას. მაგრამ არა! ამ ხმამ სხვანაირი სიმწვავით იმოქმედა ქართველ ხალხზედ, ღრმა ჭრილობა მიაყენა მის სულსა და გულს და საბოლოოდ დარწმუნდა იგი, რომ საბჭოთა ხელისუფლება არ შეიბრალებდა არავის, რა წონისა და ღირებულების არ უნდაყოფილიყო იგი. ხალხი მიხვდა რომ ერს განგებ ართმევდნენ და უსპობდნენ მოწინავე მოღვაწეებს. “მიხეილ ჯავახიშვილი დაუპატიმრებიათ”., “არსენა მარაბდელის”, ავტორი წაგვართვეს”, ისმოდა შიშრეული ხმა ყველგან, სადაც მიდგებ-მოდგებოდით: კინოებში, თეატრებში, სასტუმროებში, ქუჩებში, ტრამვაიში…  ჩურჩულებდნენ მალულად, სიფრთხილით და გულში იკლავდნენ ბოღმას და გულის წყრომას. ხალხს ძალადობის ბოქლომში ედვა ბაგეებზედ.

მ. ჯავახიშვილის დაპატიმრების შემდეგ განვლო რამოდენიმე ხანმა. ხალხის ყურადღება ყოველდღიურმა ამბებმა მიიპყრო. აღარც აღარავინ მოელოდა მწერლის შემდგომი ბედის გაგებას. მაგრამ მკვლელების ღრმად და გულმოდგინედ ჩაკეტილი მაინც გამოვიდა ამბავი სინამდვილისა, ამბავი, რომელსაც ქვემოთ მოგითხრობთ. ეს გადმომცა 1937 წელს ერთმა ქუთაისელმა სტუდენტმა, რომელმაც თავი დააღწია ჯურღმულებიდან და მზის სინათლეზედ გამოიტანა მწერლის მკვლელობის ამბავი. სტუდენტი იყო ბოლშევიკური პარტიის წევრი. სანანებლად ქონდა გადაქცეული იმ პარტიის წევრობა, რომელიც უმაგალითო ტირანიით მართავდა ხალხს. გულს იმშვიდებდა მხოლოდ იმით, რომ იგი მექანიკურად და “მოდის” გავლენით იყო შესული პარტიის რიგებში. სასიხარულოდ სთვლიდა გარდატეხას თავის ცხოვრებაში, რომელიიც გამოიწვია შინსახკომის სარდაფებში ყოფნამ და იქ ნანახმა სინამდვილემ. მან, როგორც ვსთქვით საკმაო მხატვრულობით და სამართლით გადმომცა ის, რაც მას თავს გადახდა.

ერთი მძიმე და ტანჯვა-წამებით აღსავსე დაკითხვის შემდეგ – ასე დაიწყო ახალგაზრდამ საუბარი, – რომელიც ჩემი დაპატიმრების პირველ დღეებში მოხდა, ჩამაგდეს ბნელ სარდაფში, შესვლისას პირველად ვერაფერი გავარჩიე, ხელები მოვაფათურე, რომ არაფერს წავდებოდი. კარებთან ვიდექი მანამ, სანამ სიბნელეს კარგათ შევაჩვევდი თვალს. ვგრძნობდი სარდაფში ძალიან ბევრნი იყვნენ. ჰაერი ისე იყო ხაშმით დამძიმებული და დახშული, რომ კინაღამ სუნთქვა შემეკრა.
– აჰა, ერთი უბედურიც მოგვემატა! – მომესმა ბნელი კუნჭულიდან ხმა, რომელმაც ელვასავით დამიარა ტანში, მუხლები მომეკვეთა; ბოლოს სიბნელეს თვალი შევაჩვიე, ადამიანები ჩაყვითლებულნი, მშიერი და წვერ გაუპარსელნიც, ძონძებით შემოსილნი ერთმანეთზედ იყვნენ მიყრილნი. ფეხის დასადგმელი ადგილიც კი სჭირდა, არამც თუ დასაჯდომი და დაახლოებით ასამდე კაცი იქნებოდა ამ კუბოსავით ჩახურულ, დაბალთაღიან სარდაფში. ზოგმა სიბრალულით, ზოგმა გულცივად მომაპყრო თვალი და ზოგს თავიც კი არ აუღია და არ შემოუხედავს. დავრწმუნდი ადგილს ვერ ვიშოვიდი და სასოწარკვეთილი, როგორც იქნა იქვე ახლოს ჩავჯექი, ხმას არავინ იღებდა, შეძრწუნებულს მსურდა ვინმე გამომლაპარაკებოდა, მაგრამ ჩემი მეზობლებიდან არავინ ჩქარობდა, ლოდინსაც მოეღო ბოლო და ჩემს მეზობლად მჯდარმა საუბარი გამიბა. მისი ხმა იყო სუსტი და მიმქრალი, ამავე დროს გულში და გრძნობაში ჩამწვდომი. თითქოს სამარიდან ამოიდიოდა ეს ხმა – ამ კაცის ჩურჩულმა გული ამიდუღა და თვალზედ ცრემლი მომგვარა. თითქოს მას უცდიდნენო, ყველამ ყური მომიგდო და გულდასმით ისმენდნენ ჩემს აბმაბს, რომელსაც ვუყვებოდი დაინტერესებულ მეზობელს. დავამთავრე თუ არა მოთხრობა, თუ რისთვის დამაპატიმრეს და რა გადამხდა დღემდე, ახლო მყოფებმა უიმედოთ ჩაიქნიეს ხელი. “გათავებულა, ძმაო, შენი საქმე, ეს საკანი დასახვრეტთა საკანიაო”, ამ სიტყვების გაგონებაზედ თვალთ დამიბნელდა, თითქოს გონება დამეკარგა, ვგრძნობდი კი, რომ ამ სარდაფში ჩამოგდებამდე, დიდს სასჯელს მომანიჭებდნენ, მაგრამ თავს არ ვაჯერებდი იმაში, რომ დასახვრეტად მისჯილებთან ვიჯექი. ჩემს ცხოვრებაში ციხე და პატიმრობა არ განმეცადა… ეხლა კი ვხედავდი უდანაშაულოს სიცოცხლეს მისპობდნენ. თირილი მინდოდა, მაგრამ ცრემლი გამშრალი მქონდა. სიტყვის თქმა მსურდა და ხმა ვეღარ ამომეღო. ხაზი გადავუსვი ჩემს ახალგაზრდობას, ჩემს ცხოვრებას და სრულიად მოშვებული, გარინდებული, ტომარივით მივეგდე. ეხლა უკვე ბევრმა თანამიგრძნო და თვით უნუგეშოებმა ნუგეშისცემა დამიწყეს.
საინტერესო იყო ჩვენი საკნის პატიმართა სულიერი განწყობილება. ნაწილი უკვე სულით იყვნენ დაცემულნი. ბნელი კუთხეებიდან მოისმოდა ისტერიული ქვითინი. ერთი პატიმარი ჩემი იქ ყოფნის განმავლობაში ჭკუაზედ შესცდა. ასეთი სურათი საშინლად მოქმედებდა ჩემზე. სულით დაცემულებს ერთად მოეყარათ თავი და სარდაფის ერთ კუთხეში იყვნენ მიყრილნი. იყო ჯგუფი პატიმრებისა, რომელიც სრულიად არ ერეოდნენ არავითარ საუბარში, გამოლენჩებულნი უმოქმედოდ ეყარნენ ძირს. მხოლოდ მაოცებდა სარდაფის ერთი კუთხე, სადაც თავი მოეყარა ხალხს, რომელნიც ჩოჩქოლს ატეხდა ხოლმე, როდესაც შემოაღებდნენ ჩეკისტები. ამ კუთხეში მყოფნი შეუდრეკელობას იჩენდნენ სულიერად.
– მკვლელებო!… სისხლის მსმელებო!… ჯალათებო!… გაყვიროდნენ ისინი და მუშტ-მოკუმულ ხელებს უღერებდნენ კარებში მდგომ ჯალათებს. ასეთი საქციელის გამო მათ ხშირად დაუმსახურებიათ ჩეკისტების შეუბრალებელი ცემა. ამ გულოვანი და მღელვარე კუთხიდან ყოველთვის გულადად გადიოდნენ დასახვრეტად… მიკვირდა: იმ კუთხიდან მუდამ ისმოდა ხან ჩემი ჩურჩული, ხან ხმამაღალი მსჯელობა და ხან, როგორც ვსთქვი, აღშფოთებული დრტვინვა. ვფიქრობდი თუ რა ქონდათ ამდენი საჩურჩულო და სალაპარაკო მათ მაშინ, როდესაც სარდაფის უმეტესობა მდუმარედ შესცქეროდა სიკვდილს თვალებში და მდუმარედვე ელოდა გამოძახებას.

ერთხელ გულმა აღარ მომითმინა და ვიკითხე: “რა არის იმ კუთხეში, რომ ყოველთვის ჩურჩულებენ”. მალე მეზობლად მყოფმა პატიმარმა სრულიად მოულოდნელი და გასაკვირველი რამ მაცნობა. იმ კუთხეში ზის მწერალი მიხეილ ჯავახიშვილი, რომელიც ახალგაზრდა პატიმრებს განუწყვეტლივ ესაუბრებაო. ამ სიტყვების გაგონებაზედ შევკრთი. მაშ მიხეილ ჯავახიშვილის დაპატიმრება მართალია – გამიელვა გულში. მე წაკითხული მქონდა თითქმის ყველა ნაწარმოები მიხეილ ჯავახიშვილისა. განსაკუთრებით მიყვარდა რომანი “არსენა მარაბდელი”, რომელიც რამოდენიმეჯერ მქონდა გადაკითხული და ჩემს მაგიდაზე მუდამ წინ მედვა. მართალია მიხეილ ჯავახიშვილი არ მენახა არასდროს, მაგრამ მიყვარდა მე იგი თავისი მიმზიდველი ნაწარმოებებით. ვერ წარმომედგინა თუ ეს ახალგაზრდობის საყვარელი მწერალი ჩვენთან იმყოფებოდა ამჟამად, აქ, სასტიკ ჯურღმულებში. გული აღარ დამიდგა და დაუყოვნებლივ მივედით იმ ჯგუფთან. თვალწინ წარმომიდგა შემაძრწუნებელი სურათი: კუთხეში მიმჯდარი იყო ძვალტყავად ქცეული, ჩია ტანის მოხუცი, ღრმად ჩეცვენილი თვალებით, საშინლად გაწითლებული, წვერებ-გაბურდული…

პირველად შევკრთი კუთხეში მიწყობილი ჩონჩხის შეხედვაზე. დიახ, ჩონჩხი, ნამდვილად ანატომიური ჩონჩხი იყო. ჩონჩხი ლაპარაკობდა, ჩონჩხი ჩურჩულებდა… აი, ამ ჩონჩხ ადამიანზედ მითხრეს მიხეილ ჯავახიშვილი არისო. ცოტა დამაკლდა კინაღამ ქვითინი დავიწყე. მაგრამ როგორღაც თავი შემიმაგრე. მალე გავეცანი და დავუახლოვდი ჯავახიშვილს და მის გარშემო მყოფთ. დიდის გულთბილობით მიმიღეს, როგორც მან, ისე სხვებმა. იმ დღიდან სულ მათთან ვიყავი მოუცილებლად. ხსოვნიდან არ ამომეშლება მიხეილის სახე, მისი ნათქვამი სიტყვები და ნაქადაგები.
“მე ქართველი ხალხის კეთილდღეობისათვის არ დამიზოგავს ჩემი სუსტი ძალღონე, ქართველი ერისთვის არ დამიშურებია და არც დავიშურებდი არაფერს. ბევრს ვფიქრობდი მის მომავალზე და ველოდებოდი ჩვენი განთავისუფლების დღეს ბოლშევიკური და რუსული უღლისაგან. მართალია, მე ამ დროს ვერ მოვესწარი და ვერც მოვესწრები, მაგრამ, მალე, სულ მალე, ქართველო ახალგაზრდებო, დადგება ჟამი ჩვენი ერის განთავისუფლებისა, დადგება დრო სანეტარო, როდესაც ქართველი ხალხი გადაიგდებს მონობის უღელს თავის ქედიდან და იცხოვრებს ისე სახელოვნად, როგორც უცხოვრია თავისი ძლიერების ხანაში. ჩვენ აღვსდგებით!… სულაც არ ვნაღვლობ, რომ სამშობლოსათვის ასე ვკვდები, იმედად ის მრჩება, რომ ჩემს ასეთ ნაირად დაღუპვას ქართველები არ დაივიწყებენ”; ასე ლაპარაკობდა მიხეილ ჯავახიშვილი.

მის მოწოდებას მეც გულისყურით ვისმენდი. დიდი სულიერი განმამტკიცებელი ძალა ქონდა ამ სიტყვებს. ამიტომ იყო მის გარშემო მყოფნი გაკაჟებულნი გადიოდნენ დასახვრეტად. მიხეილი მოგვითხრობდა ამბებს საქართველოს ისტორიიდან, ლიტერატურითგან და საზოგადოებრივი აზროვნებითგან. ჯავახიშვილი გვარიგებდა, გვირჩევდა და გვამხნევებდა. “ეგება რომელიმე თქვენგანს ათასში ერთს მაინც გაგიღიმოს ბედმა – და ცოცხალი გადაურჩეთ ამ მხეცებს. ნუ დამივიწყებთ… გადაეცით ქართველ ხალხს, რომ უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე მისი ვიყავი, მასზედ ვფიქრობდი… გადაეცით, რომ იმედით სავსე ვკვდები სამშობლოსათვის.”
დასახვრეტად გამოძახებულნი მოდიოდნენ მასთან დასამშვიდობებლად. მიხეილი წამოიწევდა თავის კუთხიდან, ჩონჩხად ქცეულ მკლავებს შემოხვევდა მასავით მიღრწნილ პატიმარს, ეამბორებოდა და თვალცრემლიანი კვლავ მიჩნეულ კუთხეში მიიკუჭნებოდა.

ეს სურათი: დამშვიდობება მიხეილ ჯავახიშვილთან დიდს მგრძნობიარე სურათს წარმოადგენდა. ასეთი სურათები ყოველდღიურად იმართებოდა მრავალჯერ დღეში. ყოველივე ამის ცქერამ, მოლოდინმა და შიმშილმა ისე დამადნო, როგორც სანთელი. ასე დნებოდნენ ჩვენი ბედის თანაზიარნიც, ელოდნენ გამოძახებას, ელოდნენ სიკვდილს… ელოდებოდა ჩვენი მიხეილიც. მე ვიცი პატიმართა მაშინდელი სურვილები. მათ სურდათ თავისი თვალით არ დაენახათ მიხეილ ჯავახიშვილის გაყვანა დასახვრეტად. არ სურდათ შესწრებოდნენ ამ დღეს. ამიტომ გულის ფანცქალით ელოდებოდნენ იმ წუთებს, როდესაც ჯავახიშვილს წაართმევდნენ.

მძიმე მოლოდინში მყოფნი მწერალს მოსვენებას არ ვაძლევდით. ერთხელ “არსენა მარაბდელი” და “ჯაყოს ხიზნებიც” კი ვაამბობინეთ. დრო გადიოდა. გათენება-დაღამებას პატარა სარკმელით ვტყობილობდით. რომელიც სარდაფში შემოსავალ კარებს ქონდა დატანებული. ერთს უბედურ დღეს, როდესაც პაწაწინა სარკმელში სუსტი სინათლე მიქრა და სამარისებული ბნელეთი გამეფდა, ჭრიალით გაიღო კარები, როგორც ყოველთვის, გამოჩნდა ორი ჩეკისტი. ერთს მათგანს ხელში ეჭირა სანათი, რომლის შუქმა ოდნავ გაანათა სარდაფის კუნჭული. პატიმრებმა კარებისაკენ მიიხედეს. ყველას შეაჟრჟოლა. კარგად იცოდნენ რას ნიშნავდა ამ ორის შემოსვლა საკანში. ერთს მათგანს, შედარებით ჯანმრთელი აგებულებისას, რაზინის ჯოხი ეჭირა ხელში. მისი სახე ცივი და უხეში იყო. ამღვრეული თვალები ისარივით ესობოდა ჩვენს გულს. მის სახეზე ერთი ძარღვიც კი არ ტოკავდა. მეორეს, რომელსაც სანათი ეჭირა ხელში, დამცინავი ღიმილით ქონდა შეფერილი სახე. და ოდნავ გახსნილი ბაგეებიდან უბრწყინავდა ოქროს კბილი. მოციმციმე სინათლეზედ ორთავეს სახე ჯალათურ შდაბეჭდილებას სტოვებდა.
_ მიხეილ ჯავახიშვილი!… _ გაისმა ცივი ხმა. ჰაერი გაიყინა, დამძიმდა და აუტანელი შეიქმნა. სიჩუმემ რამოდენიმე წამი გასტანა. ხალხს სუნთქვა შეეკრა. ნახევრად ბნელი კუნჭულებიდან თავი წამოყვეს ჩონჩხებმა. ისინი იმ კუთხისაკენ მიიხარნენ, სადაც მწერალი იჯდა. სამარისებური სიჩუმე უცბათ დაარღვია ვიღაცის შეძახილმა: “ჯალათებო!… სისხლის მსმელებო!…” ხმას აჰყვნენ დანარჩენები და სარდაფი აივსო ყვირილით.
_ თქვენ ხვრეტთ მოწინავე ადამიანებს ქართველებისას!
_ თქვენ გვართმევთ დიდ მწერალს!
_ მხეცებო!
_ არ მოქცემთ მიხეილ ჯავახიშვილს!
_ იგი ჩვენია!
პატიმრები აირივნენ. რისხვით მიაწყდნენ იმ კუთხეს, სადაც დიდი მწერალი ეგულებოდათ, მას გარს შემოევლნენ და არ აძლევდნენ საშუალებს კარებისკენ გასულიყო. გამხეცებული შინსახკომელები დაუზოგავად დაერივნენ უმწეო და ღონე-გამოლეულ ხალხს. მძიმე რეზინი თხლაშა-თხლუშით ამეტყველდა მათს თავზედ, ერთი ჩეკისტი მივარდა ჩია მოხუცს, ხელი დაავლო და სარდაფის შუაგულში ისროლა. ამის მხილველნი ბოღმით ივსებოდნენ.
ნელა წამოდგა მიხელ ჯავახიშვილი, წელში მოხრილმა თვალი გადაავლო დასისხლიანებულ ხალხს… ღმერთო!… როგორი გამომეტყველება ქონდა! ოდნავ ქვემოთ ჩამოწეული მარჯვენა ტუჩის კუთხე უცახცახებდა. სახეზედ უმწეობისა და შეურაცხყოფის ღიმილი ეკერა. რამოდენიმე წამი გვიცქირა და ის იყო რაღაცის თქმა დააპირა, რომ ამ დროს მახლობლად ისტერიული ქვითინი გაისმა. მეც ვეღარ შევიკავე თავი და ბავშვივით ავზლუქუნდი. ჩემს ქვითინს აჰყვა თითქმის ყველა. ვისარგებლე მდგომარეობით და პირველი მივიჭერი მწერალთან. გადავეხვიე, დავუკოცნე გამხმარი სახე… მომყვენ სხვებიც, მწერალს ვეხვეოდით. გულში ვიკრავდით, სამუდამოდ ვეთხოვებოდით. რეზინიანმა ჩეკისტმა მოხუცს წიხლი ჩააზილა. ჯავახიშვილი გასავალი კარების ახლოს ჩაიკეცა. ხორციელად დაუძლურებული ადამიანი მალე ზეზე ადგა, დამჭკნარი ხელებით სველი თვალები ამოიწმინდა და გადმოგვძახა: “აწ გშორდებით, საყვარელო ძმებო”… მაგრამ არ დააცალეს, სიტყვა გააწყვეტინეს. ჩეკისტმა კისერში ხელი წაავლო და კარებისაკენ წაათრია. კიდევ საკვირველება! მწერალი კვლავ დაუსხლტა ხელიდან ჩეკისტს, დაჩონჩხილი ხელი მაღლა აღმართა და არსენასებური ფოლადივით მტკიცე ხმით დაგვძახა:
“კიდევაც დაიზრდებიან
ქართვლში ლეკვები მგლისანი,
ისე არ ამოწყდებიან
ჯავრი შაშჭამონ მტრისანი”.
ეხლა კი აღმართა ჩეკისტმა ხელი და მძლავრად დაკრა მძიმე რეზინი მხრებზედ ჯავახიშვილს. მწერალმა გონი არ დაჰკარგა. იგი კვლავ ხელს გვიქნევდა დამშვიდობების ნიშნად.
მძიმე ჭრიალით მიიხურა სარდაფის კარი.
ასეთი იყო მიხეილ ჯავახიშვილის სიცოცხლის უკანასკნელი დღეები. ჭეშმარიტად, ქართველებმა არ უნდა დავივიწყოთ და მტერს არ უნდა ვაპატიოთ ჩვენი ეროვნული სიამაყის შებღალვა. მოვა დრო, სისხლით შეღებილი სარდაფიდან ამოვიტანთ დაღუპული ეროვნული გმირების წმინდა სახელებს და სადიდებლად მივიტანთ ეროვნულ საკურთხეველთან. ქართველმა ხალხმა არ უნდა დაივიწყოს ჯავახიშვილი, ყველას უნდა ახსოვდეს, რომ ბნელეთის მოციქულებმა ხელიდან გამოგვტაცეს და ვერაგულად მოგვიკლეს დიდი მწერალი და მამულიშვილი.

პირველად მიხეილ ჯავახიშვილს 1910 წლის შემოდგომაზე შევხვდი მეტეხის ციხეში. რაღაც შინაურულად, მყუდროდ იყო მოწყობილი საკანის კუთხეში და ყოველთვის აუჩქარებელად საშინაო ფლოსტებით გამოდიოდა შუადღის სეირნობაზე. მკითხველ საზოგადოებაში ის უკვე ცნობილი იყო რამდენიმე მოთხრობით, სადაც მშვენიერი ქართული ენით პატარა ადამიანების ცხოვრება ჰქონდა აღწერილი. ის ძალიან საინტერესო მოსაუბრე იყო: განცდილ ამბებს გადმოსცემდა როგორც დაკვირებული ადამიანები, რომელიც შემოქმედებითი ნიჭითაა დაჯილდოვებული. ჯავახიშვილი გამხდარი იყო, გამომცდელად იცქირებოდა სათავალიდან; ნაყვავილარი სახე და მაღალი შუბლი ჰქონდა და მახვილ ჭკუასთან ერთად რაღაც ბავშვურ გულუბრყვილობას აერთებდა. მას გამძაფრებული პატრიოტული შეგნება ჰქონდა: რუსულ-ქართული ჟარგონი, დამახინჯებული ქართული წარწერა მაღაზიის აბრაზე ან დაწესებულების ფასადზე თითქოს პირად შეურაცხყოფას აყენებდა. შეიძლება მისი მტკივნეული პატრიოტიზმი იმითაც აიხსნებოდა, რომ საქართველოს განაპირა პროვინციიდან წარმოსდგებოდა, მარაბდის რაიონიდან, სადაც ქართველ ხალხს ყველაზე მეტი სისხლი დაუღვრია მტრის ურდოებთან ბრძოლაში.

მიხეილ ჯავახიშვილს არც იალტის სამეურნეო სასწავლებელი დაუსრულებია და არც სორბონის კურსი. ამისდამიუხედავად თანამედროვე რუს და ქართველ მწერლებს შორის არავის ჩამოუვარდებოდა განათლებით. სიუჟეტის განვითარება, ტიპიური მოვლენების დანახვა და ასახვა ისე ეხერხებოდა, როგორც ყველაზე გამოჩენილ თანამედროვე ოსტატებს ეხერხებათ. მისი კვაჭი კვაჭანტირაძე, ჯაყო, დამპატიჟე ძალიან რელიეფურად არიან დახატული, ისინი საზოგადო სახელებად იქცნენ. ესეცაა, რომ ხშირად მკითხველი ძალაუნებურად იფიქრებს ”ჯაყოს ხიზნებისა” და ”მუსუსის” ავტორს პარიზში ალბათ, ბევრი უსეირნია ტამპლის და კაპუცინების ბულვარზე და ხშირად შეუხედავს მონმარტრის კაფეებშიო.

მიხეილ ჯავახიშვილი თითქოს ჩქარობდა გამოეთქვა, რაც სათქმელი ჰქონდა და რა რადგან მისი ოსტატობა მისი მდიდარი ცხოვრების გამოცდილების სიმაღლეზე იდგა, ათი-თორმეტი წლის განმავლობაში გამოაქვეყნა რამდენიმე რომანი და ნოველა, რომლებიც უდავოდ დიდხანს დარჩებიან ქართული მხატვრული ლიტერატურის სალაროში.


გერონტი ქიქოძე (1885-1960)
1960 წ.