ამბავად გაგონილნი
I
ერთხელ მეფე ერეკლე II მიბძანდებოდა თურმე ქალაქიდამ კახეთს და თან,
რასაკვირველია, ამალა ხლებია. მზე დაწურვაზედ ყოფილა, როცა მეფე მიბძანებულა
საგარეჯოს ბოლოებზედ, დაუნახავს, რომ ერთს ყანაში დიდძალი მუშა დგას და მკის.
იკითხა – ეს ამოდენა მუშა ვისიაო. მოახსენეს – აქ საგარეჯოში ერთი შეძლებული გლეხია

და იმისი მამითადიაო.
– შაბაშ გლეხსაო, – ბრძანა თურმე და იმისი ვინაობა იკითხა. მოახსენეს ვინც არის და
თან დაატანეს: ასეთი ხელმოჭერილი რამ კია, რომ პურს არავის აჭმევს, თუ არას
გამორჩაო.
შეაყენა მეფემ ცხენი და უბრძანა: თუ აქ არის ის გლეხი, აქ მომიყვანეთო.
მოიყვანეს, მეფემ უბრძანა: ვახშმად ჩემის ამალით მენი სტუმარი ვარო.
– მობძანდი, შენი ჭირიმე – უპასუხა გლეხმა: – მაპატიე კი, აქ სამზადისი არა მაქვს, შინ
მეწვიეო.
მეფემ ნება დართო. გლეხი გადაჯდა ცხენზედ და ჭენებით წინ წავიდა. ვიდრე მეფე
აბძანდებოდა სოფელში, ჩამოღამდა კიდეც. გლეხი წინ მოეგება, მიიწვია მეფე მიწურის
სახლის ბანზედ, რომელიც თავიდამ ბოლომდე საფენით მოეფინა კიდეც. ძალიან კარგად
დახვდა თურმე მეფესა და იმის ამალასაც. როცა მეფემ ვახშამი მიირთო, წასვლა დააპირა
და ცხენები მოითხოვა. მოართვეს ცხენები. გლეხს მადლი უბრძანა და ზედ დაატანა:
– აკი, შვილო, შენ პურს არავის აჭმევ ისე, რომ არას გამორჩეო?
– მაინც ეგრეა, შენი ჭირიმე! – უპასუხა თამამად გლეხმა: – მართალი მოუხსენებიათ.
– როგორ? აბა დღეს მე რას გამომრჩი?
– აი ბანზე მიწა ახლად დაყრილია. ამის დატკეპნას კარგა მუშა მოუნდებოდა და მე
მეტი გამორჩომა რად მინდა, რომ ჩემმა ბატონმა და ამოდენა დიდებულმა ხალხმა
თავისის საკუთარის ფეხით ბანი დამიტკეპნესო.
მეფეს მოეწონა ეს მოსწრებული სიტყვა, გაეცინა და ხალათი უბოძა.
2
მეფე ერეკლე II-ს ჰხლებოდა ერთი ღარიბი მოხუცებული დედაკაცი და მოწყალება
ეთხოვნა.
– სხვისა მამავ და ჩემო მამინაცვალო, ერთხელ ჩემკენაც მოიხედეო, – ეხუმრა
დედაკაცსა.
– რა არის, ამოდენა ხანია სულ მოწყალებაზედ დადიხარო, – ებრძანებინა
ხუმრობითვე მეფეს, – განა შვილები არა გყავსო?
– მაშ რის დედაკაცი ვიქნები, რომ შენთვის ყმა არ გამეზარდოს, შვიდი შვილი
გაგიზარდეო!
– არა გრცხვენია, დედი, შვიდის შვილის პატრონი და საგლახაოდ დაიარებიო!?
– ვიშ, შენი კვნესამე! ნეტავი ერთი მყვანდეს და შენისთანაო.
ვ
მეფე გიორგი XIII-ს ერთი კარისკაცი ჰყოლია. თუმცა ხნით მეფეზე უფროსი ყოფილა,
მაგრამ წვერ-ულვაშში ერთი ჭაღარაც არა რევია თურმე. ერთხელ მეფეს იმისათვის
ებძანებინა:
– ერთი მითხარ, რისაგან არის, რომ მე ამოდენა ჭაღარა გამომერია, ლამის სულ
გავთეთრდეო და შენ კი, ჩემზედ უფროსს, ეგრე შავად შეგაბერდა თმა და წვერ-ულვაშიო?
– წესიც ეგრეა, ბატონოო! – უპასუხა კარისკაცმა. – თქვენ ხელმწიფე ბძანდებით,
პირნათლად უნდა სუფევდეთო, და მე კი თქვენი ყმა ვარ, პირშავადაც რომ ვიყო, არა

მიშავს-რაო.
4
მეფე გიორგი XIII ერთს დროს ყაზახ-ბორჩალოს მიბძანებულა და სწვევია ერთს
დარბაისელს, საქართველოს ერთგულს მოხუცებულს აღალარსა. ჩამოვარდნილა
ლაპარაკი ცხენებზე და მეფეს უკითხავს აღალარისათვის:
– ყაზახ-ბორჩალოს ცხენი უწინ გათქმული იყო მთელს საქართველოში, ეხლა კი
იმისთანა ცხენები აღარ გამოდიან. რა იქმნენ ის უწინდელი ცხენებიო?
– იმ ცხენებზე ის უწინდელი ქართველები შესხდნენ და წავიდნენო, – უპასუხა
გულამოჯდომით მოხუცებულმა აღალარმა.
[1877 წ.]

სარჩობელაზედ
პატარა ამბავი
I
შუა ზაფხული იყო. მინდვრები და ქედები გოლვას სულ მთლად გადაეჭკნო და
ფერი ეცვლევინებინა. იმ დღეს, რა დღიდამაც ვიწყებთ ჩვენს ამბავს, ასეთი ცხარე მზე
სწვავდა ქვეყანასა, ასეთი პაპანაქება იდგა, რომ დედამიწას ბუღი ასდიოდა, თითქო
გახურებული თონეაო. კაცი სიცხისაგან დაოსებული ძლივს სულს იქცევდა. ამისთანა
დღეს საქონელ-გამოშვებულნი ღვინის ურმები იდგნენ მწკრივად ლოჭინის ხევის პირას.
ხევში წყალი გოლვისაგან ისე მილეულიყო, რომ ძლივსღა მოიპარებოდა ქვებთა შორის
რიყეზედ.
საცოდავი
მეურმეები,
ქანცგაწყვეტილნი
სიცხისაგან,
გულდაღმა
გაშოტილიყვნენ კონკილაზედ აყენებულ ურმებ-ქვეშ. ყველას ეძინა; − მარტო ორიოდ
ბიჭი, კალთებაწეულნი, იდგნენ გუბის პირას და ხის ჯამებით ასხამდნენ წყალს
პირდაღებულს, დასიცხულს კამეჩებსა, რომელნიც გუბეში ეყარნენ. აქეთ, პატარა
მოშორებით,
თავი
მოეყარნათ
ხარებსა,
ჩამდგარიყვნენ
გუბის
პირას,
თვალებდახუჭვილნი იცოხნებოდნენ და კუდით იგერიებდნენ მოუსვენარ ბუზებსა.
მზე გადიხარა: თბილმა შეგუბებულმა ჰაერმა მოძრაობა დაიწყო. იმ
ენაჩავარდნილმა ადგილმა გაიხმაურა. აიშალნენ მეურმეები თვალების ფშვნეტითა;
პირზედ წყალი შეისხეს და შესაბმელად მორეკეს საქონელი, რომელიც სიცხის
გატეხაზედ მინდვრად გასულიყო და სცოხნიდა გოლვისაგან გამხმარს ბალახსა. „ჰოო,
ხიო, პატრონძაღლო.....“ და სხვა ამისთანა და ამაზედ უარესიც ისმოდა მეურმეების
ხმაურობაში. როცა შეაბეს და წინამეურმემ შოლტი გამართა, რომ ხარებს გაუტყლაშუნოს
და დასძრას ურემი, მაშინ უეცრად ხევის ყურედამ ორი ყმაწვილი გამოვიდა გზაზედ.
ორივეს ტანზედ სალდათის მაუდის „კურტკები“ ეცვათ. ერთს მათგანს თავზედ ეხურა
უშველებელი ჩერქეზული ქუდი. ქუდი ისე ჩამოფხატოდა თავზედ, რომ ცხადი იყო,
ქუდის პატრონი სხვა ყოფილა და მხმარებელი სხვაა. მეორეს ეხურა სალდათური

უწინდებური უკაზიროკო ქუდი.
ჩერქეზულქუდიანი თექვსმეტ-ჩვიდმეტი წლისა იქნებოდა, მეორე ან თოთხმეტისა,
ან ხუთმეტისა. უფროსის სახე არ იყო ძალიან მარილიანი: იმისი სხარტე და ფირფიტა
ნიკაპი, იმისი წვრილი, სწრაფი და მოუსვენარი თვალი, ჩქარ-ჩქარი თვალთა ხამხამი
ცხადად ამბობდა, რომ ამ კაცის კანში რაღაც უფხო გულია დამალული. მეორე, უმცროსი,
უფროსსა ჰგვანდა კიდეც და არცა ჰგვანდა: ჰგვანდა ზოგიერთ სახის ასოს
მოყვანილობაში, მაგრამ უფრო მარილიანი იყო. ამისი შავი და ღრმა თვალები მკვახედ
გამოიყურებოდნენ. წარბშეკრული და გულდახურული, თითქო რაღაცას ითმენსო და
თავისთავს ძალას ატანსო, შინაგანი ამღვრეულობა არავის ამცნოსო. პირველი იმისთანა
იერის ყმაწვილი იყო, რომ კაი კაცის კვალზედ წავიდოდა, − შესამჩნევი არა იქნებოდა რა,
ავის კაცის კვალზედ დადგებოდა, − ქურდ-ბაცაცობის მეტს ვერაფერს ვერ შესძლებდა.
მეორეს კი სხვა ნიშანწყალი ჰქონდა.
− გამარჯვება თქვენი, − უთხრა მეურმეებს უფროსმა.
− აი, გაგიმარჯოთ, − მისცეს პასუხი.
− თქვენ უთუოდ ქალაქს მიდიხართ.
− გამოცანა გერგება, − დაუძახა დაცინებით ერთმა მეურმემ.
უფროსმა ღიმილით ჩამოართვა ეს დაცინება და ლაქუცითაც. უმცროსმა უფრო
წარბი შეიკრა და რისხვამ ელვასავით გაურბინა სახეზედ, მაგრამ თავი მალე შეიკავა.
ეტყობოდა, რომ გულის მოძრაობას მოერია.
− აი, დალახვრა ღმერთმა ავი კაცი! − წამოიძახა უფროსმა: − ჩვენ თუქურმიშის
შკოლაში ვიყავით, ჩვენ ორნივ ძმები ვართ, თავადიშვილები...
− ბეჟან! − დატუქსვის ხმით დაუძახა უმცროსმა თავის ძმას და ისეთის თვალით
შეხედა, რომ სიტყვა გააწყვეტინა. ეტყობოდა, რომ უმცროსს რაღაც სიტყვა თავისის ძმისა
არ მოეწონა და გაწყრა. ბეჟანმა, თუმცა პირველში სიტყვა გაწყვიტა, მაგრამ მალე
მოუტრიალდა გაწყვეტილ ამბავს და ძმას ყური აღარ ათხოვა.
− ჩვენ ორნივ ძმები ვართ, თავადიშვილები, − განაგრძო ბეჟანმა, − მამაჩვენმა
ქალაქიდამ ერთი თუმანი გამოგვიგზავნა, − როცა დაგითხოვონო, ერთი რუსის პოვოსკა
დაიჭირეთ და წამოდითო. ჩვენც, − აი, ამოაგდო ღმერთმა ავი კაცის ქოქი, − ერთს რუსს
გავურიგდით, რვა მანეთი მივეცით, რომ ქალაქში ჩავეყვანეთ. წამოგვიყვანა, გზაზედ
დუქანში დაგვეთრო, გადმოგვყარა პოვოსკიდამ, თითონ შინ დაბრუნდა და ჩვენ ასე
გამოგვისტუმრა. ჩვენი ბარგი და რვა მანეთი ფული თან გაიყოლა იმ სულძაღლმა.
უმცროსი მთლად აირია. მიტრიალდა, ზურგი მეურმეებს და თავის ძმას შეაქცია,
დაიწყო უაზროდ ყურება და მერე დაჟინებით დააცქერდა ჩამავალს მზესა.
− ერთი ასეთი ბუზმენტიანი ჩოხა გაიყოლია თან ჩემი, რომ ხუთ თუმნადა ღირდა,
− დაიწყო ისევ უფროსმა, − ჩოხას ჯანი გავარდეს, ის ძველი და სხვა ახალი: მამაჩვენი
შემძლებელი კაცია...
უმცროსი მოუტრიალდა ძმას უფრო გულამღვრეული და გაჯავრებული, ვიდრე
წინად.
− ბეჟან, გეყოფა, კარგი!.. − უთხრა უმცროსმა, თითქო წყრომითაც და ვედრებითაც.
ბეჟანმა მაინც კიდევ ყური არ ათხოვა და მოჰყვა ისევ თავისებურად:
− ორი დღის უჭმელები ვართ. ცუდი საქმე დაგვმართა იმ ოჯახდაქცეულმა. აბა
ეხლა რა უნდა ვქნათ ამ უცხო ქვეყანაში?

− ვაი ჩემს გამჩენს! − უპასუხა ერთმა დროულმა მეურმემ. − უცხო ქვეყანაში რად
იქნებით!.. ასე გონია, სათათრეთში იყვნეთ!.. ეს ქვეყანა საქრისტიანო საქართველოა.
პურსაც გაჭმევთ, ღვინოსაც დაგალევინებთ და კაი ქეიფსაც გაგაწევინებთ. ვაი ავკაცს, რომ
თქვენი ცოდვა აუღია, თორემ თქვენ რა გიჭირთ? ასე ჩაგიყვანთ ქალაქშია, რომ ქარიც არ
მოგადინოთ.
უმცროსს წარბი გაეხსნა, მოღრუბლულს სახეზედ რაღაც სიამოვნების ფერმა
გადაჰკრა. ერთობ მისის სახის მეტყველებამ განცვიფრებული სიხარული გამოსთქვა,
თითქო ადამიანის გულკეთილობას პირველად შეხვდაო და უკვირსო.
იმ დროულმა კაცმა გახსნა ხურჯინი, ერთი შოთი ერთს მისცა, მეორე − მეორესა და
ერთი ჩარექა ღვინოც ჩამოუსხა პატარა ტიკჭორიდამ.
− ვაი შენს პეტრეს! − დაიწყო იმავ დროულმა. − ჩვენ დალოცვილს ქვეყანაში
შიმშილით ლეკიც არ მომკვდარა, თქვენ რად შეგშინებიათ? შეექეცით, შვილო! ეხლა კი ამ
მშრალს პურს პურადძვირობაში ნუ ჩამოგვართმევთ, ამაღამ კი ასეთს ცხვრის მწვადებს
გაჭმევთ, რომ ხონთქარმაც კი ტუჩები ილოკოს.
პეტრემ დაისო ორნივე თავის ურემზედ; წასვლა უთხრეს წინამეურმესა. დაიძრა
ქარავანი ურმებისა. ამტვერდა მშრალი გზა.
იმავე დღეს, გლეხის ვახშმობის დროს, ამ მეურმეებმა ქალაქის პირში გამოუშვეს
ურმები, რადგანაც ღამე იყო, და ქალაქში ღამის ხარჯს საქონელისას მოერიდნენ.
მეურმეებმა თითო-თითო ღერი შეშისა, შორიდამ წამოღებული, გადმოიღეს ურმებიდამ
და ცეცხლი დაანთეს. პეტრემ შესწო მწვადი თავის პატარა სტუმრებისათვის და როგორც
შეეძლო გაუმასპინძლდა. ვახშამი სჭამეს. დაღალულნი მეურმეები დაეყარნენ და ძილს
მიეცნენ. საქონელი მინდორზედ საძოვნელად გაიშალა; ღამის მეხრეები გვერდით ედგნენ
ყარაულად. პეტრემ ყმაწვილებს ქვეშ გაუშალა თავისი ნაბადი და უთხრა:
− თავადიშვილები ხართ, ჩვენსავით ცარიელ მიწაზედ გდებას ვერ აიტანთ.
ყმაწვილები დაწვნენ, პეტრეც შორი-ახლო მიეგდო და მკვდარსავით დაეძინა.
გათენდა მტრედისფრად. მეურმეები აიშალნენ, მაგრამ ჩვენმა პეტრემ თავისი
სტუმრები თავის ადგილას ვეღარა ნახა. მიიხედ-მოიხედა და თვალი ვეღარსად ვერ
მოჰკრა.
− ვაი შენ ჩემო თავო! − დაიძახა ბებერმა პეტრემ, რაკი გული დააჯერა, რომ
ყმაწვილები გაპარულან, − აკი არ მომატყუეს ეს დროული კაცი! გაპარულან!.. წაიღებდნენ
რასმეს!..
იკრა პეტრემ ჯიბეს ხელი და ორივე მოჭრილი ჰქონდა. კეთილმა ბერიკაცმა
გულნაკლულად ჩაიცინა:
− აკი იმ ძუძუმწოვრებმა არ გამქურდეს ეს დროული კაცი! − სთქვა ღიმილით და
თაკილითაც პეტრემ. − ჩემზედ ახია: ისე როგორ დავიძინე, რომ ვერც კი გავიგე. აი
დალახვრა ღმერთმა სიბერე! არა, შვილო, ეხლა ჩემი შვილდი უნდა ძირს დავდო.
ტყუილად კი არ მეუბნებოდა ჩემი უფროსი შვილი: მამი, − დაჰბერდი, შორს გზაზედ
მეურმეობაში ვეღარ გამოდგებიო. აკი ვეღარ გამოვდეგ, მე კი მეგონა აღზევანსაც
წავალ-მეთქი კიდევ მარილზედ. ჰაი ტა, ტა, ტა... დავბერდი, დავჩაჩანაკდი...
სირცხვილით შინ როგორღა მივიდე. მეურმე კაცი, ქალაქს მიმავალი ღვინის ურმით,
გამქურდეს! მერე ვინა? ძუძუთა ბავშვებმა!.. ჯიბე მომჭრეს, ჯიბე. ვაი შენ, ჩემო თავო!
− ბევრი წაიღეს? − ჰკითხა ვიღაცამ.

− სამი და ათი შაური, − მიუგო პეტრემ. − აქ შვილო, სავალალო ეგ კი არ არი, მაგას
ვინა სჩივის. ეს სირცხვილი როგორა ვჭამო, როგორ! უსუსურმა ბავშვმა გამქურდა. ვისაც
ვეტყვი, დამცინებს, ჯალაბსაც კი სიცილად არ ვეყოფი, მეზობლები ჯავრით გამხეთქენ,
ბიჭო, მძინარეს ჯიბეები დამაჭრეს!.. არა, შვილო, რაკი ქართველმა რუსული შლაპკა
დაიხურა, იმის საქმე წასულია. ფუ, ეშმაკს! მერე ვინა? ჯერ ტუჩებზედ დედის რძე არა
ჰქონდათ შემშრალი... ეს დროული კაცი... აი ტაი, ტაი, ტაი! ღმერთმა იმათ კი შეარგოთ და
მე კი ეს სირცხვილადაც მეყოფა და სიცილადაც.
გაიქნივა თავი ისეთის ღიმილით, თითქო ხუმრობაში ატარებსო ამ საქმეს, მაგრამ
გულში კი მართლა სცხვენოდა.
II
გავიდა ოთხი წელიწადი. გაზაფხულის პირი იყო. პეტრე, უწინდელზედ უფრო
მიბერებული, ქალაქს მოდიოდა, წისქვილის ქვები უნდა ეყიდნა. მაგრამ როგორ
მოდიოდა? იმავე თავმოწონებით, როგორც უწინ, ხოლო ეხლა სხვა მიზეზი ჰქონდა
თავმოწონებისა. მას აქეთ, რაც ის ხიფათი შეემთხვა, ხელი აიღო მეურმეობაზედ − ვხედავ,
აღარ ვარგივარო, ეუბნებოდა ხოლმე თავის შვილს გულის ტკენითა. ეხლა ამის ღვინის
ურემზედ მისი უფროსი შვილი უჯდა და ხარკამეჩს ისა ჰხმარობდა. თითონ კი
გადაებოტნა უშველებელ სავსე რუმბზედ და ყეინსავით გამოჭიმული იჯდა. გზის
მამალი ∗ ამის შვილის ურემზედ დაესვათ, პირველობაც ურმის ქარავანში ამის
შვილისათვის მიეცათ. პეტრეს ეს ამისთანა პატივი შვილისა და ტოლებში თავგამოსაჩენი
ამბავი ძალიან უხაროდა და თავი მოსწონდა. უხაროდა და ჰფიქრობდა: შინ რომ მივალ,
ჩემს ბებრუცუნა ჯალაბსაც ვახარებო ჩვენის შვილის გაპატიოსნებასაო.
პეტრეს ქალაქში ერთი ორიოდ დღე მოუგვიანდა. ქარავანიც დაბრკოლდა რაღაც
საქმეზედ და ჯერ არ აპირობდა ქალაქიდამ დაძვრას. ბოლოს სთქვეს: დღეს საღამოზედ,
მზე რომ გადიხრება, უნდა ქარავანი დაიძრასო. პეტრემ ნაყიდი წისქვილის ქვები დაუდო
ურემზედ და ბაკში მიიტანა, საცა ქარავანი იყო გამოშვებული. შუადღეც მოტანებული
იყო და იმ საღამოს გასვლას აპირობდნენ. პეტრემ სთქვა: მაინც საქმე არა მაქვს-რაო, მოდი,
ერთი ავლაბრის მოედანზედ გავალ, ქვეყანაა, შევიტყობ რასმესო. მოედანზედ ხალხი
ირეოდა, როგორც ყოველთვის. ბევრგან ჯგუფ-ჯგუფად იდგნენ და ჟრიამული და ყაყანი
გაჰქონდათ. პეტრეც ერთს ამ ჯგუფში გაერია, ერთი შევიტყო, რას ყაყანებენო. აქ გაიგო,
რომ ზარბაზანი გავარდება თუ არა, მახათაზედ ერთს კაცს ჩამოარჩობენო. პეტრეს თავის
დღეში არ ენახა ეს ამბავი. გულმა ძალიან გაუწივა იქით.
„ბევრი ვაი-ვაგლახი მინახავს ჩემს სიცოცხლეშიო, − სთქვა გულში, − მოდი, ერთი
ესეცა ვნახოო“.
სთქვა და გაჰყვა ხალხს, მახათაზედ მიმავალს. მახათაზედ ბუზსავით ხალხი
ირეოდა. იქ თავში, ერთს განაპირებულს ადგილს, სარჩობელა გაემართათ და გარშემო
∗

ურმის ქარავანი რომ წავა შორს მანძილზედ, ერთ-ერთს ურემზედ მამალს დასმენ ხოლმე, რომ მამლის
ყივილმა გათენება შეატყობინოს ქარავანსა. მეურმეების საათი გზაზედ − მამალია. უფრო ხშირად ვისაც
პირველობა აქვს ქარავანში, მამალიც იმას უზის ხოლმე. ურმის ქარავანში პირველობა, ესე იგი წინა ურმის
მეურმეობა, გლეხობაში სასახელოა, რადგანაც მარტო კარგს, გზის მცოდნეს, ფხიზელს, სანდო მეხრეს და
კაი ხარ-კამეჩის პატრონს ანდობენ ხოლმე მაგ პირველობას.

ჯარი ედგა. წინ ფართო მოედანი ხალვათად იყო, არავის არ უშვებდნენ ახლო. პეტრემ
მიიხედ-მოიხედა, ნახა ამოდენა ხალხი, კაცი თუ დედაკაცი, და გაუკვირდა.
„ვთქვათ, კაცები ჩემსავით თამაშად მოსულანო, ამ დედაკაცებს რაღა ღმერთი
გასწყრომიათო, ეგრე თავი მოუყრიათ! რა მაგათი საქმეაო“.
ბოლოს ამაზედ დადგა, რომ სწორედ ტყუილი რამ თვალთმაქცობა იქნება
ჯამბაზისაო.
„არც ეგ არის ურიგოო, − სთქვა გულში პეტრემ, − ეგ უფრო კარგიც იქნება, თორემ
მართლა კაცის ჩამორჩობა აბა რა სანახავიაო? კატა ხომ არ არის, აიღო და ჩამოჰკიდო; რაც
უნდა იყოს, ღვთის სული ადამიანია. კიდეც იმიტომ ამოდენა მანდილოსანს თავი აქ
მოუყრია. დედაკაცის თვალი მსუნაგია თვალთმაქცობაზედ... ახლა იმ სომეხმა რომ
მომატყუა, კაცს არჩობენო, რა გაიტანა? აქაო და სოფლელია, მალე მოტყუვდებაო. ვთქვათ,
რომ მოვტყუვდი, მითამ რაო? თამაშას ხომ ვნახავ... ღვთის წინაშე კი, იქავ რომ მცოდნოდა
თვალთმაქცობას ითამაშებდნენ, იქნება არც წამოვსულიყავ, აი! ჰაი, ჰაი, კაცის გული
მალია, მალი ცოდვის საქმეზედ. კაცის დარჩობის სანახავად გამოუქნელ მოზვერსავით კი
გამომიწია და!.. ამ პატარა გულში რამოდენა ცოდვა და მადლი ტრიალებს“.
ბევრს რაღაცაებს მოსთქვამდა გულში ჩვენი უსაქმო პეტრე, სრულად
დარწმუნებული, რომ აქ თვალთმაქცობა რამ იქნება. თორემ დედაკაცებს აქ ან რა ხელი
აქვთო, ან ვინ მოუშვებდაო.
ბოლოს ვიღაცამ გაიხმაურა: „მოჰყავთ, მოჰყავთო“. მიიხედა პეტრემ, ნახა, რომ
სალდათებს ერთი ვიღაცა რუსულ ფარაჯაში გახვეული კაცი მოჰყავთ.
− ჰა, პეტრევ!.. − არიგებდა პეტრე თავისთავს, − არ გაბრიყვდე, ეშმაკმა არ
გაცდინოს, მართალი არ გეგონოს!.. ეგ სულ მაცდურობაა, დაგცინებენ, იტყვიან,
სოფლელია და მოტყუვდაო.
მაინც კი გაიწია, რომ ახლო ნახოს. იმდენი მიძვრა-მოძვრა ხალხში, რომ გაინაპირა
თავი. სალდათებმა ზედ გვერდზედ ჩამოუარეს და ჩამოუტარეს ფარაჯაში გახვეული
კაცი.
− აი, დალახვრათ ღმერთმა! − სთქვა თავისთავად პეტრემ. − მართლა სალდათებს
არა ჰგვანან, ე! რარიგ ჩაუცმევიათ! ი თოფების ჭერაც რომ უსწავლიათ!.. რას არ
მოიგონებენ ე ქალაქის ბიჭები! დახე, სულ რუსის ბიჭებსაც რომ ჰგვანან.
ამ ლაპარაკში რომ იყო, თვალი მოჰკრა ფარაჯაში გახვეულს. ის იყო ოცისა თუ
ოც-და-ერთის წლის ყმაწვილი ბიჭი. წვერ-ულვაში ახლად გამოშვებული ჰქონდა და
ლეკურად დაყენებული. სახეზედ ზაფრანის ფერი ედო. პეტრეს რაღაც ფიქრმა გაურბინა
გულში.
− რა ვქნა! ეს ბიჭი მეცნობა. ღმერთო, მომაგონე: სად უნდა მენახოს? − ჰკითხა ამაოდ
თავისთავსა, ამაოდ იმიტომ, რომ ვერ მოეგონა, სად ენახა.
− ეჰ, ქალაქის ბიჭი იქნება ვინმეო, − სთქვა ბოლოს. − ბაკებში დღეში ათასი კაცი
შემოდის და გადის, იქნება იქ მენახოს და გულში ჩამრჩენოდეს, ვინ იცის? არა, რარიგად
გაფითრებულა, მითამ-და მართლა არჩობენ. ჯამბაზი თითონ ეს იქნება სწორედ. არა,
შვილოს, ვერ მომატყუებთ!..
− ვუი, ვუი შენს დედას!.. − იძახოდნენ მანდილოსნები. − რა ახალგაზრდა ბიჭი
ყოფილა!..
პეტრეს გაუკვირდა ეს ძახილი.

− აი, დედაკაცები არ არიან, თმაგრძელი და ჭკუამოკლე! − სთქვა თავისთავად
პეტრემ, − რა მალე მოტყუვდნენ. ხომ თითონაც სუყველანი თვალთმაქცები და
კუდიანები არიან, მაგრამ აჰა... ეგენიც კი ტყუვდებიან. მაგრამ იქნება ამათ ჩემი
გაბრიყვება უნდათ, სოფლელიაო. ჰა, პეტრევ!.. თავს გაუფრთხილდი, არ გაბრიყვდე!.. არ
შერცხვე ეს დროული კაცი; ამოდენა ჯარ-ჯამაათის სასაცილოდ არ გაიხადო თავი.
დასწყევლოს ღმერთმა ეს ქალაქელები, კაცი თუ ქალი, რა მალე შეგვატყობენ ხოლმე
სოფლელ კაცს, თითქო შუბლზედ გვეწეროს.
− რა გენაღვლებოდა, შე უბედურის დღისავ! − ამბობდა ერთი დედაკაცი ჩადრში
გახვეული, − შენთვის ყოფილიყავ და ამ დღეში არ ჩავარდნილიყავ. ვაი შენს დედასა, შე
საცოდავის შვილო!
− დიაღ, მოჰყევ ენაჭარტლობას, − ამბობდა გულში პეტრე. − სწორედ დაგიჯერე, აი,
არა, აქაო და სოფლელი ვარ, არ გამაბრიყვო კი, თუ ღმერთი გწამს...
− ეგა სთქვი, ეგა და! მაგრამ კაცის წერა რაც იქნება, ის არის, − უპასუხა მეორე
დედაკაცმა, − საცოდავი წერას აუტანია. მაგრამ ეგ ხომ მოკვდება და წავა, ვაი მაგის
მშობლების ბრალი, რა ცეცხლში ჩაცვივიან! ღმერთო, დაიხსენ ყველა ქრისტიანი.
− ბიჭოს! − სთქვა გულში პეტრემ, − პირობა შეუკრავთ, თუ რა ღმერთი
გასწყრომიათ. აქედამ მოვშორდე, თორემ ერთს სირცხვილს მაჭმევენ ეგ კუდიანები, მე და
ჩემმა ღმერთმა.
სთქვა და ადგილი გადინაცვლა.
მივიდა და ჩადგა ახლა სულ სხვა ჯგუფა ხალხში, აქაც დედაკაცები ბლომად
იყვნენ. ერთი გული ეუბნებოდა, მოდი ვკითხავ, რა ამბავია, მეორე კი ეუბნებოდა,
სირცხვილია, დამცინებენო.
− რა ახალგაზრდაა ეგ უბედურის შვილი! − სთქვა ერთმა დედაკაცმა, − ჯერ დღე
სწორედაც არ გასთენებია და ეგრე ადრე და მალე კი უნდა მზე დაუბნელდეს.
− რა თონეში უნდა იწოდეს ახლა ამისი დედის გული, ღმერთო, მაგისთანა დღეს
ნუ შემასწრობ! − დაუმატა მეორემ და ჩაიკრა გულში ხელი.
− აბაიმე, აბაიმე!.. − სთქვა გულში პეტრემ, ეხლა კი ცოტა წყენითა. − ჩემზედ
მოიცალა ამოდენა ხალხმა, თუ რა ამბავია ჩემს თავს. ესე მალე როგორ შეკრა ყველამ
პირობა!.. ახა ღმერთო ჩემო! კარგია, არა ვკითხე. აბა კიჟინას დამცემდნენ, აი! ჰა, პეტრე,
გაფრთხილდი, არ გაგაბრიყვონ, სასაცილოდ არ გაიხადო თავი. აი უსაქმურ ხალხს რომ
იტყვიან, ეს ქალაქელები არიან: დასწყევლოთ ღმერთმა, ყველამ ჩემზედ არ მოიცალა!
ამბობდა ამას თავის გულში პეტრე და ეგონა, რომ მართლადა ეს ხალხი ამისათვის
არის მოცლილი, სოფლელია და გავაბრიყვოთო. ამათაც გაექცა და ხელახლად
გადინაცვლა ადგილი. ძნელი რამ არის, როცა გუნება თავში გამწევ ცხენსავით დაღოჯავს
ჭკუის ლაგამს და ცალმხრივ გაიწევს.
III
ამასობაში ის ფარაჯაში გახვეული ბიჭი მიიყვანეს და სარჩობელას ქვეშ დააყენეს.
ცალმხრივ მღვდელი მოუდგა, მეორე მხრივ ვიღაცა ჩინოვნიკი. წითელპერანგა ჯალათი
უკან ედგა.
− ე მღვდელი რაღას გაუგიჟებია, − ეუბნებოდა თავისთავს პეტრე, − ტერტერა
იქნება, თორემ მართალი მღვდელი ამას რად იკადრებდა. ის წითელპერანგა ვინ უნდა

იყოს? იქნება თავიდათავი ჯამბაზი ეს იყოს.
ჩინოვნიკმა ქაღალდი ამოიღო და წაიკითხა.
− ეს თილისმის ლოცვა იქნება, − სთქვა პეტრემ თავისთავად, − უთუოდ ჯადოს
იქმონენ, თორემ აი ვნახოთ. მაშ კაი ამბავი იქნება.
მერე მღვდელი რაღასაც ეუბნა ფარაჯაში გახვეულს. პეტრემ თუმცა ყურები
აცქვიტა, ფეხის თითებზედაც შედგა, მაგრამ შორს იყო და ვერა გაიგო-რა.
ფარაჯაში გახვეულს გახადეს ფარაჯა, გადააცვეს თეთრი პერანგი თავიდან
ფეხებამდე, ასე რომ პირის-სახე აღარ უჩანდა. წითელპერანგა ჯალათმა გაასწორა
სარჩობელაზედ ყულფი, მერე კიბე მიადგა სარჩობელის ბოძს. მოუბრუნდა უბედურს,
ხელის კვრით წინ წაიგდო, აიყვანა კიბეზედ, მოსწია ყულფი, რომ თავი გააყოფინოს.
ხალხს ხმა ჩაუწყდა, თითქო სული შეეხუთაო, თითქო ამოდენა ხალხის გულის ძგერა
შედგაო.
ჯალათმა თავი გააყოფინა ყულფში, გამოაცალა კიბე და ჰკრა ხელი. ხალხმა ერთი
ღრმად და ყრუდ ამოიქშინა, ისე, როგორც ამოიქშენს ხოლმე უეცრად ცხელ-წყალ
თავგადასხმული.
უბედური სარჩობელაზედ ჩამოეკიდა, ქანაობა დაიწყო და ფორთხალი. დიდხანს
იქნია საწყალმა ფეხები.
− დილამდი რომ სულ ეგრე იქნივო ფეხები, მაინც არ დაგიჯერებ, − ამბობდა
თავისთავად პეტრე.
ხალხი, წუთის წინად სულგანაბული, ეხლა მხიარულად ჰყაყანებდა და
ლაზღანდარობდა კიდეც. დაირღვა ხალხის გროვა, დაიშალა და გაიშალა მინდორზედ.
ყველამ თავის სახლისაკენ გასწია სრულიად კმაყოფილმა, რომ ეს სამარცხვინო და
გულის ამაზრზენი თამაშა ნახა. პეტრემ მიიხედ-მოიხედა და ნახა, რომ აღარავინ რჩება აქ.
ჯარიც წამოვიდა, მარტო ორი ყარაული-ღა დარჩა სარჩობელასთან. იმ წითელპერანგა
კაცმაც გადიცვა რაღაც სხვა ტანისამოსი და გამოსწია. სარჩობელაზედ დარჩა უძრავად
დაკიდებული ის უბედურის შვილი. პეტრე გაოცდა.
− ბიჭოს, ეს იყო! − სთქვა თავისთავად, − ვერაფერი თამაშა იყო. იქნება
თვალთმაქცობა იმაში იყო, რომ შეცვალეს, კაცის მაგიერ ტომარა ჩამოჰკიდეს, ფეხებს რომ
იქნევდა?.. მართულებს ვერ გაუკეთებდნენ თუ!.. მართულებით თუნდ ლეკურსაც
ათამაშებენ. მაინც ვერაფერი ამბავია, ტყუილად მოვცდი. აი, აქ კი მოვტუვდი. აბა
ვგდებულიყავ ჩემთვის ბაკში, ერთი ლაზათიანად გამომეძინა, ის არა სჯობდა? მე ვთქვათ
ჰო, ეს ამოდენა ხალხი რაზედ გაბრიყვდა? ბიჭო და, იქნება მართლა ჩამოარჩეს!.. ნეტავი
მეკითხნა. ეჰ, დამცინებდნენ... ჰა, ვინ იცის? ე ხალხი რომ ასე ქეიფის გუნებაზეა, მიდის
და მიყაყანებს მხიარულად! ეს რომ მართლა დარჩობა ყოფილიყო, ქვები ხომ არ არიან,
ოჯახდაქცეულები ერთ ცვარ ცრემლს მაინც ჩამოაგდებდნენ. რაც უნდა იყოს
ღვთისკერძო ადამიანია, კატა ხომ არ არი. მაგრამ ე დედაკაცობას რომ სულ ერთიანად
თავი აქ მოეყარა!..
გულში დიდი ეჭვი ჩაუვარდა. ეხლა მარტო იმის დარდი ჰქონდა, შეეტყო რაში
ტყუვდება: იმაში, რომ ეს მართალი თვალთმაქცობაა და ტყუილი ჩამორჩობა, თუ
მართალი ჩამორჩობაა. სწორედ გითხრათ, პირველში მოტყუებას, უფრო ჰთაკილობდა
მისი გული: აბა თვალთმაქცობამ ტყუილი მართლად როგორ უნდა მაჩვენოს ამ დროულ
კაცსაო. და მართალი-კი რომ ტყუილი გამომდგარიყო, ეგ არაფერი; მაგას როგორღაც

უფრო ადვილად ჰყაბულდებოდა ჩვენი პეტრე. მაინც კი ძალიან უნდოდა შეეტყო
მართალი.
ბევრჯელ გაუწია გულმა, მოდი დავეწევი ვისმე და ვკითხავო; ბევრჯელ მივიდა
კიდეც და უნდოდა ეკითხნა თუ არა, შეფერხებულა: − არა, შვილოსა, დამცინებენო, ისევ
ჩემს ჭკუას ავყვე, ისა სჯობიაო.
ამ ფიქრებში გართული მიბარბაცებდა ჩვენი პეტრე ავლაბრის ბაკებისაკენ.
გზაზედ დუქანი დაინახა. დუქნიდამ ხალხის ჟრიამული გამოდიოდა. − მოდი, შევალ,
ერთი ვნახოთ, რას იტყვიან დღევანდელ ამბავისასო. იფიქრა: თანაც ცოტად
დავნაყრდები, დილას აქეთ არა მიჭამია-რაო. შევიდა, მოითხოვა ნახევარ ჩარექი ღვინო,
მოათლევინა გამხმარი ზურგიელი, მიჯდა კუთხეში და ქეიფს მიეცა. დაჯდა თუ არა,
თითქო ფეხდაფეხ მოჰყვაო, შემოვიდა ერთი ნაბადში გახვეული ყმაწვილი კაცი. ამ
ახლად მოსულმა მოითხოვა საწერ-კალამი, ქაღალდი, დაეყრდნო დაზგას და წერა
დაიწყო. ჩვენი პეტრე ხელახლად დააცქერდა ახალს სტუმარს. რა ვქნა, სად მინახავს ეს
ბიჭიო, იძახდა გულში. თითონ ბიჭი თავაუღებლად სწერდა წიგნსა. ამ ყოფაში კარგა
ხანმა გაიარა, პეტრეს დაგვიანება აინუნშიაც არ მოსდიოდა და იმ ბიჭის ცქერაში ისე ნელა
ილოღნებოდა, რომ საღამომდისაც თავის საუზმეს ვერ გაათავებდა. მისი ფიქრი სულ ის
ბიჭი იყო: რა ვქნა, მეცნობა და რატომ არ მაგონდებაო, წამდაუწუმ ეკითხებოდა
თავისთავს და თვალს არ აშორებდა. მზემ კარგა გადიხარა ჩასავალისაკენ და პეტრე კი იმ
ბიჭის ვინაობით გაკვირვებული არ იძროდა ადგილიდამ. ბოლოს, რომ მეტი გზა აღარ
იყო, პეტრე წამოდგა და, იმ ბიჭის უამბობით წყურვილმოუკვლელი მივიდა, მედუქნეს
გაუსწორდა, ერთი კიდევ გადაავლო თვალი იმ ბიჭს და ფუსფუსით გაექანა
ავლაბრისაკენ. ჯერ ბაკებამდე კიდევ კარგა მანძილი იყო, რომ უეცრად უკანიდამ
ვიღაცამ მხარზედ ხელი დაჰკრა. პეტრე მობრუნდა. დაინახა ისევ ის ნაბადში გახვეული
ტანად მაღალი ყმაწვილი ბიჭი, თვალებზედ ქუდჩამოფხატული.
− აჰა, ჩამომართვი ეს წიგნი, − უთხრა ყმაწვილმა ბიჭმა და მიაჩეჩა ხელში ქაღალდი,
− თუ შენ კითხვა არ იცი, წააკითხე ვისმე და ყური კარგად დაუგდე. დღევანდელს ამბავს
ამ წიგნიდამ შეიტყობ.
სთქვა ესა თუ არა, მაშინვე გამობრუნდა ყმაწვილი ბიჭი, და თუმცა ნაბიჯით
წამოვიდა, მაგრამ ისე ჩქარა კი, რომ ჩვენი პეტრე სირბილითაც კი ვერ დაეწეოდა. პეტრემ
გაოცებულმა მარტო ესღა მოასწრო ეკითხნა წარმავალისათვის:
− ბიჭო, ვინა ხარ? სახელს მაინც მეტყოდი.
− წიგნი გეტყვის, წიგნი, − დაუძახა ნაბდიანმა და გასწია ისე, რომ უკან აღარ
მოუხედნია.
ეხლა მოაგონდა პეტრეს, რომ წეღან სარჩობელაზედ ერთი ნაბდიანი ბიჭი სულ
გვერდით აეტუზებოდა ხოლმე, საითაც კი წავიდოდა.
− განა არა, − სთქვა თავისთავად, − მაშინვე მივხვდი, რაღაც ამბავია, როგორც
კრუხი წიწილას, ისე გარს დამტრიალებდა. ნაბდიანი იყო, მაგასავით თვალებზე ქუდი
ჩამოეფხატა. სწორედ ისევ ის ბიჭია, თუნდაც დაგენაძლიო.
ვის ენაძლევებოდა, ეგ არ ვიცი, ხოლო ეგ კი იყო, რომ წიგნი აიღო-დაიღო,
გადაატრიალ-გადმოატრიალა, ჩაიდო ჯიბეში და სთქვა ნატვრითა:
− ახ, ნეტავი წიგნი კი ვიცოდე და! დღევანდელს ამბავს ამ წიგნიდამ შეიტყობო.
იქნება მატყუებს კიდეც, მაგრამ რაო? თავისთავს მოატყუებს, მე რა? თითონ წავიდა, ხომ

ვერ დამცინებს.
IV
უფრო გამალებული წავიდა პეტრე ავლაბრის ბაკებისაკენ. გული არ უთმენდა,
უნდოდა მალე გაეგო რა ეწერა წიგნში. ამის შვილმა წიგნი კარგად იცოდა. მღვდელთან
იყო ნასწავლი. პეტრე მიდიოდა, მაგრამ გული ფეხს უსწრობდა.
− რარიგ გაგრძელდა ეს ოხერი გზაო, − ამბობდა გულში, − მივდივარ და ვეღარ
მივსულვარო.
ბოლოს, როგორც იყო მივიდა. ოფლი წურწურით ჩამოსდიოდა და სულს ძლივს
იბრუნებდა დაღალულობისაგან. მიათვალ-მოათვალიერა იქაურობა, ნახა, რომ არავინ
არის. მეურმეები დაქსაქსულიყვნენ, ბაზარში გასულიყვნენ, ზოგს რა უნდა ეყიდნა
საშინაოდ, ზოგს რა. პეტრეს იამა, რომ არავინ იყო ბაკში, იამა უფრო იმიტომ, რომ ამისი
შვილი მარტოკა აქ სადმე უნდა ყოფილიყო, რადგანაც ქალაქში იმას არაფერი საქმე
ჰქონდა. მართლადაც, იქავ დერეფნის გრილოში იპოვნა შვილი; მიწოლილიყო გრილოში
და ეძინა. გააღვიძა.
− ერთი ადეგ, ეს წიგნი წამიკითხე, − უთხრა პეტრემ და მიაწოდა წიგნი.
შვილმა თვალები მოიფშვნიტა, გაიზმორა და წიგნი ჩამოართვა.
− სად გიპოვნია, მამი? − ჰკითხა შვილმა.
− მიპოვნია კი არა! მოვდიოდი და ხელში მომაჩეჩეს, − უპასუხა პეტრემ. სხვა რამის
დამატება მეტი ეგონა.
შვილმა წიგნი გახსნა, გადაშალა და ასიგნაციები გადმოცვივდა. გაოცდნენ შვილი
და მამა, ეს რა ამბავიაო. შვილს ფულის დათვლა უნდოდა, მამა გაუწყრა და ტუქსვით
უთხრა მოთმინებადაკარგულმა:
− რა დროს ეგ არის ერთი წაიკითხე-მეთქი, რა სწერია. ლამის გული ბუდიდამ
ამომვარდეს, ვეღარ მომითმენია.
შვილმა დაიწყო კითხვა:
− „დღეს რომ ყმაწვილი ბიჭი დაარჩვეს, ჩემი ძმა იყო...”
— რაო? − გააწყვეტინა კითხვა ზარდაცემულმა პეტრემ და ელდისაგან გაფითრდა.
— ჩამოარჩესო!.. მაშ მართალი იყო ის ამბავი!.. მაშ ხალხი რაღას ჰხარხარებდა მერე!..
წაიკითხე, წაიკითხე. ნეტა არ მენახა.
− მამი, რას ამბობ? − ჰკითხა გაოცებულმა შვილმა, − რატომ ეგრე დამთხვევით და
გადარეულად ლაპარაკობ!
− წაიკითხე-მეთქი, მე ვიცი რასაც ვლაპარაკობ, − უთხრა პეტრემ წყრომით და გულის
აღელვებით. საწყალი ბერიკაცი სულ თრთოდა, თითქო ციება აცახცახებსო.
შვილმა
„მამაჩვენი გაიქნივგამოიქნივა თავი, − მამაჩემს ეს რა დამართვიაო, და დაიწყო ისევ
კითხვა:ერთი ღარიბი აზნაურიშვილი იყო. როცა მოკვდა, ჩვენ ორი ძმანი პატარები დავრჩით.
დედა მალე გაგვითხოვდა, შეირთო ერთი ვიღაც აზნაურიშვილი, ქალაქში მსახურობდა. რაც
მამისაგან დედულ-მამული გვქონდა, − ცოტა, მაგრამ იმოდენა, რომ ტკბილის ლუკმის ილაჯი
გვექნებოდა, − სულ ცემითა. შიშველ-ტიტველნი, მშიერ-მწყურვალნი ვეხეტებოდით სოფლის
ორღობეებში უპატრონოდ. ბიჭი იყო შინამოსამსახურე − ჩვენა გვცემდა, მამინაცვალი იყო, −
მამინაცვალმა წაგვართვა, დაგვიყიდა, მიცვალ-მოცვალა და ჩვენ ცარიელზედ დაგვსვა. მინამ

პატარები ვიყავით, ჩვენ სოფლად ვეყარენით უპატრონოდ და ისინი კი ქალაქში იყვნენ. როცა
მოვიდოდნენ, ჩვენ საწყლებს სულ ტყავს გვაძრობდნენჩვენა გვცემდა, ყველანი − შინაურები,
ვისაც კი შეეძლო, გვიტყაპუნებდნენ თავში. ბევრს უცხოს, მართალია, ვეცოდებოდით,
საწყალი ობლები, მაგრამ შველა კი არსად იყო. ბოლოს, რომ ცოტა წამოვიზარდენით,
მამინაცვალმა მოგვიშორა თავიდამ, მიგვაბარა სალდათის შკოლაში თუქურმიშაზედ, ვაიდამ
ვუიში ჩაგვაგდო. აგვიყროლეს სული რუსულის ლანძღვითა და თრევითა, ამოგვართვეს
სული ცემა-ტყეპითა. ვითმინეთ და ვეღარ ავიტანეთ. დავკარით ფეხი და გამოვიქეცით.
შევიარეთ ჩვენს სოფელში, ჩვენის ძველის სახლიდამ ბიჭებმა გამოგვყარეს, ერთის ღამის
ბინაც არ მოგვცეს. გამოვედით ორნი ობოლნი ამ ტრიალ დედამიწაზედ უპუროდ, უფულოდ,
უბინაოდ, უნუგეშოდ, უთვისტომოდ. ვის შესტკივდებოდა ჩვენთვის გული? ჩვენ
ყველასათვის უცხონი ვიყავით, ყველანი − ჩვენთვის. გამოვწიეთ ქალაქისაკენ,
გაბოროტებულნი, მთელს ქვეყანაზედ გულამღვრეულნი. გადავემტერეთ უსამართლო
ქვეყანას, გადავემტერეთ ყველას, მამინაცვალს, დედას, ავსა, კარგსა, შენა და სხვასა. პატარები
ვიყავით, ყველა ჰხედავდა, რომ თვალნათლივ გვძარცვავდნენ, არავინ არ გამოგვესარჩლა,
არავინ მოგვეშველა, არავინ ხმა არ ამოიღო. ჩვენი ცოდვა ყველამ დაიდო კისრად.
მამინაცვალმა კი არა, თქვენ ყველამ გაგვძარცვეთ ჩვენ, თქვენ ყველამ მოგვიღეთ ბოლო. მინამ
ცოცხალი ვარ, ყველას გადვუხდი და როცა აღარ ვიქნები, იქ, ღმერთს გავცეთ ყველამ პასუხი.
სულ ყველანი იქ მივალთ და იქ დავუდგებით ერთმანეთს პირისპირ. ვნახოთ, ვინ გამოვა
მართალი, ვინ − მტყუანი. ღმერთი გულს უფრო სინჯავს, მინამ საქმეს; იქ სამართალი არ
გაბრუნდდება.
...გახსოვს, ამ ოთხი წლის წინად ლოჭინის ხევის პირს რომ ურმები გამოშვებული
გქონდათ? გახსოვს, ორი ყმაწვილი რომ მოგადგათ? ისინი ჩვენ ვიყავით, ორის დღის
უჭმელები. საწყალმა ჩემმა ძმამ, ბეჟანს რომ ვეძახოდი, ბევრი ტყუილი ილაპარაკა მაშინ...
მე მწყინდა ეგ, მე მაგას ვთაკილობდი, მაგრამ ვერა გავაწყე-რა. ჩემი საცოდავი ძმა უჯათი
იყო, თვითრჯული, და ვაი რომ ამასთანავე გულნამცეცაც იყო. ღმერთმა მიპატიოს ის
ერთადერთი სული, ის ერთადერთი ჩემი სისხლი და ხორცი, ის ერთადერთი ძმაკაცი, ის
ერთადერთი ადამიანი ჩემი კეთილისმყოფელი, ჩემთვის თავდადებული, ჩემი
მოსიყვარულე და ერთგული. დღეს ჩემის თვალით ვნახე, რომ კატასავით დამირჩეს!..
განა ამას შევარჩენ ქვეყანასა, მინამ კაცი მქვიან, მინამ თავზედ ქუდი მხურავს, მინამ
პირში სული მიდგა!
„შენ მაშინ გულისტკივილით დაგვიურვე. შენმა გულკეთილობამ კინაღამ მადლის
შუქი არ ჩააწვდინა ჩემს ბნელს გულამდე, კინაღამ შენმა გულკეთილობამ არ მომინადირა.
მთელი ღამე არა მძინებია, გამიკრთა მაშინ ძილი, თუმცა ძალიან დაღალული ვიყავ. როცა
ჩემი ძმა წამოდგა და შენ ჯიბეების ჭრა დაგიწყო, გული დამეთანაღრა, ავიმრიზე, თმა
ყალხზედ შემიდგა. მაგრამ ხმა არ გავე, არ დავუშალე. გაწყდეს, საცა წვრილიამეთქი!..
ეგეც ჩემი მძარცველია, ეგ რომ კაცი ყოფილიყო, მე არ გამაძარცვინებდა-მეთქი.
„გაგქურდეთ და ჩამოვედით ქალაქს. აქ ცოდვაც და მადლიც უფრო ხალვათად
დადის. ორივეს დიდი შარა-გზა აქვს. მას აქეთ დღე არ გამოსულა, რომ არავინ არ
გაგვეძარცვოს. ჩვენი დანაკარგი, ვინც შეგვხვდა, ვაზღვევინეთ. ამით ვირჩენდით თავსა,
ამითვე ვიფხანდით ისარნაკრავს, გამწარებულს და გაბოროტებულს გულსა. გული მაინც
არ დაგვიცხრა, რაღაცას ლამობდა, საითღაც იწევდა. ვერ დავაამეთ და ვერა...
„ამ ორის წლის წინად ისე მოხდა, თითქო თითონ ბედმა მიგვიყვანა მამინაცვლის

სახლშიო. დედაჩვენი მაშინ შინ არ იყო, სოფელში გაესტუმრებინა ქმარს. შევუცვივდით
ღამე ორნივ ძმანი, მამინაცვალი შემოგვაკვდა, გვინდოდა აგვეკლო იქაურობა და ვეღარ
მოვასწარით. შეგვიტყვეს, პოლიცია თავს დაგვესხა, მე კი გამოვასწარ და ჩემი საწყალი ძმა
მოემწყვდიათ და დაეჭირათ. ბოლო ხომ იცი: დღეს ჩემის თვალით ვნახე, რომ ჩემი
ერთადერთი ძმა, ერთადერთი კეთილისმყოფელი კატის კნუტსავით ჩამომირჩეს. თქვენ
იდექით და სეირს უყურებდით, მე კი ვუყურებდი და ვიწოდი... არ შეგარჩენთ, არა, ამ
ამბავს!.. ყველამ უნდა მიზღას ჩემი დანაკარგი. ძმის სისხლს, მინამ ცოცხალი ვარ, ავიღებ.
მძულს ქვეყანა და ადამიანი უფრო. ჩვენ-შუა საბოლოოდ ჩავტეხე ხიდი: მე ერთი აქეთ
პირას დავრჩი, თქვენ მრავალნი იქით. განკითხვის დღემ გამოაჩინოს, საით არიან
მართალნი და საით მტყუანნი. ღმერთი გულთამხილავია: მინამ საქმეს სასწორზედ
დასდებდეს, ჯერ გულში ჩახედავს ადამიანს. მე ჩემი გზა მართლის გზა მგონია. მართალი
ვარ, თუ მტყუანი, − არ ვიცი. ეს კი ვიცი, რომ ერთი პატარა ძარღვი კიდევ მქონდა გულში
და ისიც დღეს სარჩობელაზედ ჩამწყდა. ამით სამუდამოდ მოვწყდი ქვეყანასა, როგორც
წინადვე მოტეხილი ტოტი უკანასკნელ ძაფზეღა დაკიდებული. მშვიდობით!.. თუ
როდისმე ჩემი ნახვა მოიწადინო, მოდი და მეც ჩემ ძმასავით სარჩობელაზედ მნახე. ჩემი
ბოლო ეგ არის.
„არ ვიცი რად და ჩემი გული კი იწევდა, რომ შენ-წინ გადაშლილიყო. აჰა,
გადაგიშალე და ლოდი ამეცალა.
„შენ სამს და ათ შაურს ერთი ათად გიბრუნებ. შენმა გულკეთილობამ რომ ტკბილი
ნაღველი ჩამისახა გულში და კინაღამ არ დამიმორჩილა, აქამდის კიდევ გულში მიღვივის,
როგორც ნაცრის ქვეშ შენახული ნაღვერდალი. ისიც გაქრება, ვიცი. განა შენ კი ამხანაგი
არა ხარ ჩემის მამინაცვლისა! განა შენ კი არ დამირჩე ერთად-ერთი ძმა! განა შენ კი არ
მიიყვანე ის სარჩობელამდე!“
შვილი გაოცდა, მამას ცივმა ოფლმა დაასხა.
− მე რა შუაში ვარო! − დაიძახა კვნესით და თრთოლვით შეშინებულმა პეტრემ.
პეტრე მთლად ცახცახებდა.
მართლა-და ჩვენი ბებერი პეტრე რა შუაში უნდა იყოს...
[1879 წ.]

ოთარაანთ ქვრივი
I
რას მიქვიან ტკბილი სიტყვა?
იმ ვეებერთელა სოფელში, რომელსაც თუნდა „წაბლიანს“ დავარქმევ, ყველამ
იცოდა, ვინ არის ოთარაანთ ქვრივი. სოფლის გზირისათვის რომ გეკითხათ, ოთარაანთ
ქვრივის კარმიდამოში მზისა და წვიმის მეტს არავის შეეძლო გავლა ქვრივის უნებურად.
ნაცვალი თუ იასაული, − რაც გინდ დიდი საქმე ჰქონოდათ, − ოთარაანთ ქვრივის
ეზოში ვერ გაიწაწანებდნენ, და თუ როგორმე გაჰბედავდნენ, ისეთს ალიაქოთს ასტეხდა,
რომ ბედსა და თავს დააწყევლინებდა. ნამეტნავად გზირს კარგად ახსოვდა ერთი ამბავი,
და მერე ხომ მთელმა სოფელმაც შეიტყო. გზირს ერთხელ ერთი ქათამი წაერთმია, −
დიამბეგი მობრძანდა, სოფლად ქათმებს ვაგროვებთო, და ასეთი ვაი-ვაგლახი დააწია,

რომ, ამბობენ, გუბერნატორამდე თავის ფეხით იარაო და ერთი ქათამი შვიდეულად
დაუსვა მოურიდებელს გზირსაო. თუმცა თითონ ქვრივსაც ერთი ათიოდ მანეთი
შემოჰხარჯოდა მისვლა-მოსვლაში, მაგრამ ამას ამბობდა თურმე:
− ფული რა არის?! ხელის ჭუჭყია... ერთი თუმანი რა სათქმელია!.. ჯავრი რომ არ
შევარჩინე, ეს რადა ჰღირს! ტყუილუბრალოდ რომ არ დავეჩაგვრინე, ცოტაა?! დეე ამას
იქით იცოდნენ, რომ მე ოთარაანთ ქვრივს მეძახიანო.
სწორედ იცოდნენ კიდეც. ჯგუფად რომ გლეხკაცობა სადმე მდგარიყო, ნამეტნავად
თუ შიგ ერია სოფლის მოხელე ვინმე − ნაცვალი თუ მამასახლისი − და, ოთარაანთ ქვრივი
მიმავალი დაენახათ, ისე გაიფანტებოდნენ აქეთ-იქით, თითქო ალალმა დაჰქროლა
წიწილებსაო.
კაცი ვერ იტყვის, სძულდათ, თუ უყვარდათ ოთარაანთ ქვრივი სოფელში. შიშით
კი ყველას ეშინოდა. ასე იფიქრეთ, ტირილით გაჭირვეულებულს და გაკაპასებულს
ბალღებსაც კი ოთარაანთ ქვრივის სახელით აშინებდნენ გულზედ მოსული დედები.
− დაჩუმდი, შე არ-გასაწყვეტო, თორემ აგერ ოთარაანთ ქვრივი მოდისო.
ოთარაანთ ქვრივმა ეს კარგად იცოდა და ბევრს არას ჰნაღვლთბდა, რომ ასე
ეკრძალებიან, ერიდებიან და უფრთხიან ყველანი.
− ქალაჩუნები რომ არიან, იმიტომაო, − იტყოდა ხოლმე თავისთავად. − ჩემი რად
უნდა ეშინოდეთ? რა ბაყბაყ-დევი მე მნახესო! მე მარტო ისა ვარ, რომ ჩემს ჯავრს არავის
შევარჩენ, ტყუილუბრალოდ არავის დავეჩაგვრინები. თუ გაჭირდა, რკინის ქალამნებს
ჩავიცვამ, რკინის ჯოხს ავიღებ ხელში და ხელმწიფემდინ ვივლიო.
სოფელმა კარგად იცოდა, რომ ოთარაანთ ქვრივს ტყუილ-უბრალოდ ბაქიობა და
მუქარა არ უყვარდა. იმისი თქმა და ქმნა ერთი იყო.
− მე და ჩემმა ღმერთმა, ბარაქალა დედაკაციაო, − იტყოდა ხოლმე დათია
ბადიაშვილი ოთარაანთ ქვრივზედ, − არც სხვისას შეირჩენს, არც თავისას შეარჩენს სხვასა.
ახლა შინა ჰნახე, − რა ამბავი აქვს: მთელი დღე ციბრუტივით ჰტრიალებს ოჯახში. იმისი
ხელი და ფეხი დილიდამ საღამომდე არ დადგებაო.
სოფლის დედაკაცობას ხომ უფრო ეშინოდა ოთარაანთ ქვრივისა. ვაი იმას, ვისაც
უსაქმოდ მოასწრობდა ხოლმე: ძირიანად ამოიღებდა, ძირიანად მოსთხრიდა.
− რაო, მუქთამჭამელოო? − ეტყოდა ხოლმე, − შენს ქმარს თავისთავის გამოკვება კი
ეადვილება, რომ შენც მუქთად გკვებოსო. რას დაგიკრებია გულზე ეგ დასამიწი ხელები, −
აი, მოგიკვდეს ეგ უგულო გული! მამაშენსა აქვს ცხონება, შენც თუ ხელი გასძარი, შენს
ქმარს მეტი ლუკმა გულზე დაადგება, აი!.. მეტი მოუვა განა!.. აი დამიწდი, დამიწდი,
კარგი რამ შენა ხარ!..
ისე არავის გაუვლიდა გვერდით, რომ არ გაეკინწლა, თუ რამ თვალში არ
მოუვიდოდა. ძნელად იქნებოდა, რომ ტკბილი სიტყვა ეთქვა ვისთვისმე.
− ტკბილი სიტყვა რა არისო! − იტყოდა ხოლმე, − ამ გამწარებულს წუთისსოფელში
ტკბილი სხვა რა არის, რომ სიტყვა იყოს. რას მიქვიან ტკბილი სიტყვა! თვალთმაქცობაა,
სხვა არაფერი. ტკბილი სიტყვა ნუგეშია, კაცს გულს მოჰფხანს. გულის ფხანა რაღა
დარდუბალაა! ფხანა ქეცმა იცის. ნუ გაიქეციანებ გულს და ფხანაც საჭირო არ იქნება.
სიტყვა სამურველი ხომ არ არის, მოსაკიდებელი ჩანგალია, რომ გული ან აქეთ მისწიოს,
ან იქით, თორემ ობი მოეკიდება, როგორც კიდობანში დავიწყებულს პურს. გული
ადგილიდამ უნდა მისძრას-მოსძრას კაცმა, თუ კაცს კაცის სიკეთე უნდა. ფხანა გულისა

რის მაქნისია! უქმის კაცის საქმეა. თავადიშვილები ფეხის გულზე ხელს ასმევინებენ, რომ
ძილი მოიგვარონ, გულის ფხანაც ის არის: ძილს მოჰგვრის. ის კი არ იციან, რომ თუ
წუთისსოფელს ერთს ბეწო ხანს თვალი მოუხუჭე, ისე გაგთელავს, როგორც დიდოელი
ლეკი ნაბადსა.
− ოთარაანთ ქვრივს გულის მაგიერ ქვა უდევსო, − ამბობდნენ სოფელში.
II
პილპილმოყრილი მადლი
მართლა ასე იყო თუ არა, ეს უნდა ეკითხოს ერთს სხვა ქვრივს დედაკაცსა,
რომელიც სოფლის მეორე ნაპირას იდგა და მეტად წვრილშვილიანი იყო. ეს დედაკაცი
ცოტა უხეირო, უნდილი რამ იყო, გარჯა ეზარებოდა და წვრილშვილი ნახევარზედ
მშიერ-მწყურვალი ჰყვანდა. ოთარაანთ ქვრივი ყოველ კვირა დღეს ერთ ათიოდ შოთს და
ერთ ბადია კორკოტს თავის ფეხით გადაუტანდა ხოლმე.
− აჰა, ხეთქეო, − ეტყოდა ხოლმე დედაკაცსა, − დაგიღია ეგ შავის მიწით ამოსავსები
პირი, შე პირშაო, შენა, და შენი დღენი ძაღლსავით სხვას შეჰყურებ, აგერ გამოხრულს
ძვალს გადმომიგდებენო. შე არ-დასაცალებელო, რისთვის მოუცია ღმერთს ეგ ბარძაყის
ოდენა მკლავები!.. დახე, დახე, ამ წუწკსა, წუწკის შვილსა, სამგლე გოჭსავით
გათხვირულა, ლუკმაპურის შოვნის უნარი კი არა აქვს. რა კარგი დაეყრებათ ამ შენს
ცოდვის შვილებსა! შენი მაყურებლები შენგან აბა რა კარგს ისწავლიან! ესენი მაინც არ
გეცოდება, შე უბედურის დღისავ!..
დედაკაცი, ამისთანაების ჩვეული, მაინც მადლობას ეტყოდა ხოლმე.
− მადლობა!.. შენთვის მაგრად შეინახე, ძონძებში გამოიკარ, არ დაგეკარგოს...
დიდი განძია ეგ შენი მჭლე მადლობა ოთარაანთ ქვრივისათვის, ო შენმა მზემ! ეგრე
ხელგაშლით რად იხარჯები. აი, მეხი კი დაგაყარე! მადლობა!.. კარგია − მუქთაა, თორემ
მაგასაც ხომ ვერ იშოვიდი, რომ გარჯით საშოვარი იყოს. მადლობა!.. ეგ შენი მადლობა
გინდა გახიე, გინდა გაფხრიწე...
გლახა-მათხოვარი ისე არ მიადგებოდა კარს, რომ ოთარაანთ ქვრივს რითიმე არ
გაეკითხა, მაგრამ თავისებურად კი წამოულაგებდა.
− ი... ი... ი... შენ კი მოგიკვდა ეგ უხეირო თავი, − მიაყოლებდა ხოლმე, როცა
გასაკითხს აწვდიდა, − დაგიბრიყვებია ჩემისთანა სულელი დედაკაცები და ლუკმაპურს
პირიდამ აცლი. აი, მეხი კი დაგაყარე მაგ ქეციან თავზედ. შე ოხერო, რომ აგიღია თავი და
დაეხეტები სათხოვრად, ნამუსი აღარა გაქვს? ამ წუთის-სოფელში ვისა აქვს მეტი ლუკმა,
რომ შენც გაძლიოს. ვერა ჰხედავ, შე გულმკვდარო, რომ ვინც კია, წელებზედ ფეხს იდგამს
და დღის სარჩოს ძლივსა ჰშოულობს და შენ როგორღა გარჩინოს! ქვეყნისა არა
გრცხვენიან! არა, შე ოყრაყო, ოთარაანთ ქვრივი დედაა შენი, მამაა, თუ შენი მოვალეა, რომ
შეგინახოს! აი გაგიხმეს ეგ ხელ-ფეხი! რისთვის გასხია ეგენი მაგ მუტრუკს ტანზედ, თუ
ვერ მოგიხმარებია? ქვეყანას თავისი თავი კი შეუნახავს, რომ ეგ შენი ბრიყვი თავიც
ინახოს? ფუ, შენს ნამუსსა!..
თუ მეტად შესაბრალისი და ღონემიხდილი გლახა შეხვდებოდა, ამაებს ხომ
ეტყოდა და ეტყოდა და ბოლოს დაუმატებდა:

− წამოეთრიე ერთი მარანში, ღვინოს ჩაგაცეცხლებ. ნუ გეგონოს კი, რომ მადლს
გიშვრებოდე რასმე. აი, გაქრეს, − ოთარაანთ ქვრივმა შენთვის არა გამოიმეტოს-რა. აი,
ქვევრში რაღაც წუმპე ნაძირალა დამრჩა, მაინც გადასაღვრელია და ბარემ შენ ჩასცეცხლო.
წაიყვანდა, ერთ ორიოდ ჩარექას კაი ღვინოს გადაახუხებდა და გამოისტუმრებდა
თავისებურად ქება-დიდებით.
ერთხელ ერთი მთხოვარა მიადგა კარს. ოთარაანთ ქვრივმა გამოუტანა გასაკითხად
ერთი უშველებელი შოთი, რასაკვირველია, თავისებური პილპილიც მოაყარა ზედ:
კარგად, ლაზათიანად გამოგილანძღათ. როცა მთხოვარა გაბრუნდა, მაშინ შეასწრო
თვალი, რომ ფეხები დაჰხეთქოდა ფეხუცმელობით.
− დამაცა, შე არდასაცალებელო, − დაუძახა მთხოვარას.
მთხოვარა გაჩერდა. ოთარაანთ ქვრივი შევარდა სახლში, იღლიას ქვეშ ამოიჩარა
ექვსი შოთი, მოვიდა მთხოვარასთან და დაუყვირა:
− მე გამომყევ, შე ადრე და მალე დასამარხავო!
გაოცებული მთხოვარა გაჰყვა, ოთარაანთ ქვრივი გავიდა სოფლის ბაზარში, ერთი
შოლტი საქალამნე ღორის ტყავი გადმოაღებინა მედუქნეს, ექვსი პური მისცა, ტყავი
გამოართვა და ისე მიახალა თავში მთხოვარას, რომ საწყალმა თვალებზედ ხელი მიიფარა,
ცხვირ-პირში არ მომხვდესო.
− აჰა, შე არდასარჩენო, ამოისხი და ჩაიცვი. იქნება ამოსხმაც არ იცოდე, შე
დასაღუპავო.
− რაო, ოთარაანთ ქვრივო, გემართა მაგისი, თუ რა არის? − ჰკითხა ქოსმანსავით
გათხვირულმა მედუქნემ.
− მაშ არა-და, მაგის თავის მზემ, ჩემს თავს პურს დავაკლებდი და მაგის ქალამანში
მივცემდი, − იტყუა ოთარაანთ ქვრივმა.
III
ხუთი ქისა
ოთარაანთ ქვრივს სოფლის ნაპირას ერთი კაი მოზრდილი ფიცრული ედგა. მისი
ეზო, საკმაოდ ფართო გლეხკაცისათვის, გარს შემორტყმულია ტყრუშულის ღობითა. ეზო
წმინდაა, ფაქიზად შენახული და დერეფნიდამ მოყოლებული ჭიისკარამდე
სიგძე-სიგანეზედ მწვანით აბიბინებული. დერეფნის წინ, ერთ ოციოდ ნაბიჯზედ,
უშველებელი კაკალი სდგას, შტოებ-ძირდაშვებული, შემორგვალებული, თითქო განგებ
შემოკვეცილიაო.
კაცის თვალს ეამებოდა, რომ ეს ეზო ენახა. სახლი, როგორცა ვთქვით, ფიცრულია.
მარტო ჩრდილის მხრივ კედელი მთლიანია, სხვა მხრივ კი ყოველგან თითო კარი აქვს
დატანებული. კედლები ყველგან დაჩითულია სათოფეებითა. სჩანს შიშიანობის დროს
ყოფილა აშენებული.
ამ სახლს მარჯვნივ წალმით დახურული მარანი ედგა, ოთხკუთხივ ღია და
ფარღალალა. სახლის უკან კალო-საბძელია და საბძელქვეშ გომური. სახლის მარცხნივ
პატარა ადგილია შემოღობილი და შიგ ბოსტანია.
აქ მოჰყავს ხოლმე ოთარაანთ ქვრივს ყოველივე ბოსტნეულობა, რაც კი

დასჭირდება საზაფხულოდ, თუ საზამთროდ. თავისის ხელით ჰბარავს, სთოხნის,
ჰმარგლის, სთესს და ჰკრეფს ხოლმე. თუმცა სოფლელნი ბევრს იძახდნენ: ვის გაუგონია
დედაკაცის ბარი და თოხიო, მაგრამ ოთარაანთ ქვრივი არას დაგიდევდათ.
− თუ არ გაუგონიათ, ეხლა გაიგონონო, − ამბობდა ხოლმე. − მითამ მე რითა ვარ
ნაკლები აიმ დამპალ გოგიაზედ! თუ იმასა ჰშვენის ბარი და თოხი, მე რაღა ღვთისაგან
შერისხული ვარ. რა ვუყოთ, რომ ის მამაკაცია და მე დედაკაცი. მითამ ჩემზედ წინ რით
არის? იმასაც ორი ხელი და ფეხი აქვს და მეცაო. თუ ის ხელ-ფეხს ასაქმებს, მე რაღა
დარდუბალა გადამკიდებია!.. რა საპყარი და დავარდნილი მე მნახესო!..
ბოსტანში მუშაობა ისე უყვარდა, რომ სხვის ხელს არ მიაკარებდა. ბოსტანში
პატარა რუი იყო გაჭრილი და მუდმივ და გაუწყვეტლად წყალი ჩამოჩუხჩუხებდა,
დიდის სოფლის რუიდამ წამოყვანილი. იმ სოფელში წყალი ბევრი იყო, სოფელს ზედ
შუაზედ სამის წისქვილის წყალი ჩამოუდიოდა. როცა ძალიან გოლვა იყო, მაშინ კი წყალს
სოფლელნი ერთმანეთსა ჰპარავდნენ, სტაცებდნენ ბოსტნებისა და ნამეტნავად ვენახების
სარწყავად. ოთარაანთ ქვრივს კი ვერ უბედავდნენ წყლის მოკლებასა. თუ ვინმე
გაჰბედავდა, ვაი იმას!.. ოთარაანთ ქვრივი მეწისქვილესავით გაიდებდა ხოლმე მხარზე
თოხსა და აჰყვებოდა რუს თავამდინა. გლეხები რომ ამ ყოფით დაინახავდნენ ოთარაანთ
ქვრივსა, იტყოდნენ:
− წამოვიდა მეხი, და ვაი იმას, ვისაც დაეცემაო.
სახლში რომ შესულიყავით, ყველაზედ უწინარეს თვალში გეცემოდათ სიფაქიზე
და დაგვილ-დაწმენდილობა იქაურობისა. თარო ჩრდილოს მთლიან კედელზედ
თავიდამ ბოლომდე გახიდულია და ზედ ჩამომწკრივებულია სუფთა ჭურჭელი
ქაშანურისა. ორიოდე ქვაბი, ტაფა, ჩამჩა, ქაფქირი, ძალზედ დაწმენდილ-დარეცხილი,
მხიარულად გადმოიცქირებიან მაღლიდამ, თითქო თავს იწონებენ, რომ კარგი
მომვლელი და პატრონი ასჩენიათ.
კერას აქეთ-იქით თითო ტახტია დაფენილი ჭრელის ფარდაგებითა. კარგა ხნის
ფარდაგებია, მაგრამ კარგად შენახული და ნაპატრონები. ტახტების თავზედ თითო
ბაცანკალი, ანუ როგორც ზოგან ეძახიან, სართუმალი სდგას ხარატით ნაკეთები. კუთხეში
ერთი დიდი კიდობანია. ეტყობა ძველი ნაკეთობაა, იმიტომ, რომ წინაპირზედ
გამოხარატებულია
სხვადასხვა
სახე
და
ძველებური
გრეხილ-ხვეულები
სილამაზისათვის. ერთი დიდი სკივრიცა სდგას მეორე კუთხეში. ეტყობა ერთს დროს
ლურჯად ყოფილა შეღებილი და ეხლა კი საღებავი გადასვლია. ამ სკივრზედ
აკოკოლებულია ქვეშსაგები, ლურჯის სუზანით თავიდან ბოლომდე ჩამოფარებული.
ამ სახლის, ანუ როგორც თითონ ოთარაანთ ქვრივი ეძახდა, დარბაზის
მოწყობილობისათვის რომ თვალი კარგად დაგეკვირვებინათ, იტყოდით, ამის პატრონი
შეძლებული კაცი უნდა იყოსო. არც მოსტყუვდებოდით. გლეხკაცობის კვალობაზედ
ოთარაანთ ქვრივს ბევრი შეჰნატრებდა. ამას ქმრისაგან დარჩა ნახევარგუთნეული
საქონელი, ორი ფურკამეჩი, სამი ძროხა, ამას გარდა ორის დღის კარგად გაკეთებული და
გავსებული ვენახი და ოციოდ დღის სახნავ-სათესი მიწა.
ვენახს ქვრივი ძალიან კარგად უვლიდა, ძალიან აპატიებდა და ვენახიც კარგს
მოსავალს იძლევოდა. ამბობდნენ, რომ ოთარაანთ ქვრივი, რაც უნდა მდარე მოსავალი
ყოფილიყო, სამს საპალნეს ღვინოს მაინც გაჰყიდდაო ყოველწლივ. მისი ღვინო საპალნე
შვიდ-რვა და ათ თუმნადაც ბევრჯელ გაყიდულა თურმე. შინაც სახარჯოდ ღვინოს

სამყოფზედ მეტს ინახავდა. ათის დღის მიწას ყოველწლივ ხნავდა. სყიდვით იქნებოდა,
ალოთი, თუ თავისის გუთნით, ათის დღისას უსათუოდ მოჰხნავდა და მოსთესავდა.
გაჰყიდდა ღვინოსა და მომეტებულს პურს თუ არა, ფულს ხუთ ნაწილად ჰყოფდა
და ხუთ რიგად ინახავდა. ამისათვის ნაჭრებისაგან ჭრელი ქისები ჰქონდა, ჩანთასავით
შეკერილები. ერთს ამისთანა ქისას „საჭირნახულოს“ ეძახდა და შიგ ინახავდა სახარჯოს
პურისა და ქერების სამკალად, მოსაზიდად და სალეწად. მეორე ქისას „ბარაქალა
ქისას“ ეძახდა. ამაში ინახავდა სახარჯოს ვენახის სამუშაოსათვის. მესამე ქისას “საჯანაბო”
ერქვა. ამაში ინახავდა ფოსტის ფულსა და საბეგროსას, თუ ვინიცობაა სოფელი ოდესმე
შეაწერდა. მეოთხე ქისაში ინახავდა მოჯამაგირის საჯამაგირო ფულსა. ამ ქისას ეძახდა:
„მიეცი და მოგეცესო“. მეხუთე ქისაში ჰქონდა საშინაოდ სახარჯო და ღარიბთა გასაკითხი
ფული. ამ მეხუთე ქისას ოთარაანთ ქვრივი ხან „ფარსიღას ქარვასლას“ ეძახდა, ხან „შიოს
მარანსა“.
თვლა თუმცა მაგრერიგად არ იცოდა და ხშირად კენჭებს მოიშველიებდა ხოლმე,
როცა უამისოდ დათვლა უჭირდებოდა, მაგრამ ანგარიში ძნელად შეეშლებოდა. პირველს
ოთხს ქისაში იმდენს ჩააწყობდა, რამდენიც საჭირო იყო და ძალიან იშვიათად მომხდარა
− ანგარიში არევოდეს. რაც პირველს ოთხს ქისას გადარჩებოდა, ყველას მეხუთე ქისაში
დაუთვლელად ჩაჰყრიდა და, მინამ გამოილევოდა, დაუთვლელადვე ჰხარჯავდა.
IV
განძი და ანდერძი
ყველაზედ უძვირფასესი განძი სხვა დარჩა ოთარაანთ ქვრივს თავის ქმრისაგან.
ქვრივს კი მართლა უძვირფასესად მიაჩნდა და სხვისა კი არ ვიცით. ეს განძი თოფ-იარაღი
იყო. მისი ქმარი, დიდი გამრჯელი, მოამაგე, დიდი მუშაკაცი, განთქმული მონადირეც
ყოფილა. სახლში რომ შესულიყავით და კერიდამ მარჯვენა ტახტის ზემოდ
კედლისათვის შეგეხედნათ, ჰნახავდით ბუდით ჩამოკიდებულს კარგად მოზრდილ
თოფს, ხმალს თავისის ყაწიმებითა, ხანჯალს, დამბაჩას, სასწრაფოს და საპირისწამლეს.
კვირა არ გავიდოდა, რომ ოთარაანთ ქვრივს არ ჩამოეღო ეს იარაღი და
გულდადებით არ გაეწმინდა. როცა ამას შეუდგებოდა, გეგონებოდათ ჰლოცულობსო, ისე
გულდასმით, კრძალვით და სასოებით დაუწყებდა ხოლმე წმენდასა. რაც ქმარი
მოჰკვდომოდა, მას აქეთ სულ ასე ექცეოდა ამ იარაღსა. სულთმობრძავი რომ ყოფილიყო,
მაინც ერთს კვირას ისე არ გაატარებდა, რომ არ დაეწმინდა, არ დაეკრიალებინა, ცხვრის
დუმით არ გაეპოხა და ისე არ დაეკიდნა თავის ადგილას. ხოლო ერთხელაც ისე არ
გაუწმენდია, რომ თვალში ცრემლი არ მოჰრევოდეს, გული არ ამოსჯდომოდეს და არ
ატირებულიყოს.
− ვაი, ვაი მე უბედურსა!.. − ჩაიკრავდა ხოლმე გულში ხელს. − სადედაბეროდღა გახდა
ეს ვაჟკაცის იარაღი. მოგიკვდათ, თქვე საწყლებო, კაი პატრონი!.. უიმე!.. განა მარტო
თქვენ მოგიკვდათ!.. ხომ მეც მომიკვდა, მეც!.. წაიღო შავმა მიწამ ჩემი თევდორე...
წამოგექცა, ოჯახო, დედაბოძი, დაგიმიწდათ თოფო და ხმალო, თქვენი ფანდი ვაჟკაცი...
გატყდა შუაზედ ჩვენის წუთისსოფლის უღელიცა, მოგიკვდა, ოთარაანთ ქვრივო,
ტოლდასადები მეუღლე, დარჩი ცალად... ვაიმე უშენოსა!.. ყვირილობის თვეში რომ

ირემს მომაყენებდა ურმით!.. იმისი ზარიანი ხმა რომ ყურს მომხვდებოდა, გული
გადამიტრიალდებოდა სიხარულით. ჭირიცა და ლხინიც სულ მღერით და გალობით
იცოდა. კაცი იყო, კაცი!.. ვენაცვალე იმის ჩრდილს!.. იმისი მუშაობა რომ ენახა კაცს, −
თუნდა მარტოც ყოფილიყო, − ქორწილი ეგონებოდა. ქვასაც კი გააღვიძებდა და ხელს
გაანძრევინებდა. ვენაცვალე იმის სახელს!.. რო კვდებოდა, მაშინაც კი არ შეუკრავს წარბი,
დამიძახა და მითხრა:
− რა გატირებს, ადამიანო! განა შენ კი შეჰრჩები ამ წუთის-სოფელსაო. ყველას
ბოლო ეს არის, ტირილით ნაშობი სიცილით უნდა კვდებოდესო. სააქაოს სტუმარი ვიყავ
და ეხლა შინ მივდივარო. რა გატირებსო.
− რა ვქნა მე უშენომა? − შევჩივლე მე.
− როგორ თუ რა ჰქნა!.. გაისარჯე და ირჩინე თავიო. მე კი თითებიდამ ზეთი და
ერბო მწვეთდა თუ! ვირჯებოდი და უტკივარს ლუკმას ვჭამდიო. ქვეყანა ღონიერია, ნუ
გეშისო. ოღონდ ჭირს ნუ დაუტყდები, ნუ გაელახვინებიო... ე ჩემ პატარა გიორგის
უპატრონეო, არ გამიღარიბო, არავის დამიჩაგვრინო, არავის არ შემინატვრინოო!
გაიზარდოს და მერმე თითონ იცის: თუ იქნება თავისით იყოს, თავის მარჯვენით
კაცობდესო. მამისეული თოფ-იარაღი შეუნახე, გამოადგება... თოფი ხაზინიანია −
გაუფრთხილდეს, მხარში ცემა იცის. შორს მანძილზედ კარგად მიდის, ნიშანი კი ცოტა
მაღლა დაუჭიროს... ეი... მაგის ტყვიის ზუზუნი ერთ რათმედა ჰღირს!.. ეჰ, რა ვუთხრა ამ
წუთის-სოფელს!.. არ დამცალდაო... შენც მენანები, მაგრამ ეგ უფრო მენანება, ბალღია
უსუსური, უმწეო. ეჰ, ნეტავი კი ეგ დავაჟკაცებული მენახა და!.. მერმე თუნდა ურმის
თვალზედ გავცმოდიო... ეჰ, რაც არის, არის... ეშმაკის კერძად არ გამხადო, მკვდარს
დამიურვე, მიპატრონეო.
ამის მერმედ ბევრი აღარა დასცალდა-რა. სთქვა ეს თუ არა, გადაბრუნდა
კედლისაკენ, ერთი ამოიკვნესა, ჯიგარი თან ამოაყოლა, „მივდივარო“ მითხრა და მიაბარა
ღმერთს ალალი სული. ვაი შენს დამკარგავს, ჩემო კარგო თევდორე.
ყოველს ამას მოიგონებდა ხოლმე ოთარაანთ ქვრივი, კალთით მოიწურავდა
თვალებიდამ ცრემლს, და მინამ თოფ-იარაღს კრიალს არ დააწყებინებდა, არ მოეშვებოდა
არც წმენდას და არც ტირილსა. რა თქმა უნდა, რომ ამ ცრემლს არავის დაანახვებდა,
შვილსაც კი, შვილსაც არ შეამცნევინებდა ხოლმე.
ქმრის ანდერძს არ უღალატა. ოჯახიც შეინახა, სარჩო-საბადებელსაც თუ არ
მოუმატა, არა დააკლო-რა, იარაღსაც კარგად უვლიდა და მკვდარსაც უურვებდა იმით,
რომ ყოველ კვირას კორკოტსა და წანდილს ჰხარშავდა იმის სულის საცხონებლად და
ყოველწლივ აწირვინებდა.
შვილის მოვლას ხომ ზედ შეალია თავისი ყმაწვილქალობა. ოცდაოთხის წლისა
ძლივ იქნებოდა, როცა დაქვრივდა და ერთის წლის შვილი დარჩა. ის დღეა და ეს დღე,
ჩაიცვა ლურჯი შილის პერანგი, შავი კაბა, თავზედ შავი მანდილი მოიხვია და აი ეს ოცი
წელიწადია მხიარული ფერი არ მიუკარებია ტანზედ. თუმცა ბევრი მთხოვნელი ჰყვანდა,
ბევრი ეხარბებოდა ოთარაანთ ქვრივის ოჯახში შესვლას, მაგრამ, − თქვენც არ მომიკვდეთ,
− არ გათხოვდა და არა.
− მერე რა პირით-ღა შევეყარო საიქიოს ჩემს ქმარსაო, − ამბობდა ხოლმე. − აი,
უწინამც დღე დაუბნელდეს ოთარაანთ ქვრივს, მინამ მამინაცვალს სახლში დაუსვამდეს
თავის პატარა გიორგისა. ვენაცვალე იმის სიყრმეს!.. მამაშენს ვუღალატო!.. შენ გაგცე!.. აი,

უწინამც დედამიწა გაირღვევა და შიგ ჩამიტანს. გაიზარდე, ჩემო თვალის სინათლევ, და
გაახარე აქ დედაშენი და იქ მამაშენი. აი, შენ დაგედოს მტლად შენი უბედური დედა!
იტყოდა ამას და შიგ გულში ჩაიკრავდა ხოლმე თავის პატარა ბუთხუზა ბიჭსა.
V
დედა-შვილობა
იმ დროს, როცა ჩვენს მოთხრობას ვიწყებთ, ოთარაანთ ქვრივის შვილი გიორგი
ოცდაერთის წლის ბიჭი იყო. ერთი ჯმუხი და ძარღვიანი ყმაწვილი კაცი დადგა.
კუპრსავით შავი და კარგად დაკოკრებული წვერ-ულვაში ლამაზად უხდებოდა მის
შავგვრემანს და მოხდენილად მოყვანილს სახესა. თვალადობით მეტად სანდომიანი და
მარილიანი იყო, და უფრო უკეთესი იქნებოდა, რომ მისი დიდრონი ქორული თვალები
ცოტა მრისხანედ არ გამომეტყველებდნენ. თვალთა მეტყველების ჭექას აძლიერებდა
გადაბმული წარბები. ეს მარილიანობას სახისას ბევრს უშლიდა. ამის გამო კაცი
უნებურად თვალს მოარიდებდა პირველ თვალის მოსწრებაზედ. ხოლო რამდენსაც
უფრო დააკვირდებოდით მის პირისახეს და თვალებსა, უფრო და უფრო
მოგეწონებოდათ გიორგი. იშვიათად იცოდა ღიმილი, მაგრამ როცა კი გაიღიმებდა,
თვალი ზედ დაგრჩებოდათ, ისე უხდებოდა ღიმილი. ტანადაც ერთი ბრგე კაცი იყო,
მარჯვედ მოყვანილი და კარგად ჩასხმული.
კოხტად და ფაქიზად ჩაცმა-დახურვა უყვარდა. იმისი ყაითნებით მორთული
საცვეთები, ჭრელი წინდები და ლამაზად გაწყობილი ფეხზედ ქალამანი რომ გენახათ,
მაშინ დაიჯერებდით, რომ ჩვენებურ გლეხის ფეხსაცმელსაც თავისი სიტურფე და
სილამაზე აქვს.
ბაზარში რომ გაივლიდა, იტყოდნენ ხოლმე: ერთი დოინჯის შემოყრა-ღა აკლია,
თორემ თავადიშვილია და თავადიშვილიო.
ბევრს სოფლის საპატარძლო ქალებს თვალი დარჩენია გიორგიზედ, ბევრს
შევარდნია გული, ბევრს ჩასახვია გულში იმისი სურვილი. გიორგის კი აინუნშიაც არავინ
მოსდიოდა... ტოლ-ამხანაგობას აგრერიგად არ ეწყობოდა. და თუ როგორმე ჩაერევოდა,
პირველობას ყველგან ამას უთმობდნენ.
მუშაობაში ხომ მთელს სოფელში ამას სწორი არა ჰყვანდა თითქმის.
− ერთი გიორგის ხელეური მთელ ძნად შეიკვრისო, − ამბობდნენ გლეხკაცები: −
ბარს დაჰკრავს, ბარს, ასე გგონია დედამიწა უნდა შუაგულამდე ჩაანგრიოსო. მარტოხელი
ძნის ურემს დაუდებს და შინ მოიტანსო. რაკი საქმეს დაადგება, ზედ შეელევა, მინამ
თითონ საქმეს არ შეჰლევსო. საქმის გულით ამყოლია და ბოლომდე გამტანიო.
ბევრს ამისთანაებს ლაპარაკობდნენ გიორგიზედ სოფელში და მუშაკაცობის
სახელი გავარდნილი ჰქონდა.
− ძალიან ხელგამომავალი ბიჭიაო, − ამბობდა ხოლმე ამისი დედა, − დიდი
გამრჯელი, მაგრამ ცხონებულსავით გულღია და გულმხიარული არ არისო. ის
ცხონებული ისე შეეჭიდებოდა საქმეს, თითქო ღრეობასა და ლხინშიაო. ესეც იმისავით
გულმოდგინეა, დაუზარებელი, ხელმართალი, მაგრამ ძნელად თუ სადმე წარბს გაიხსნის
და საქმეს შესცინებსო, სულ პირდაღვრემილია და წარბშეკრულიო.

თუმცა ასეთი იყო გიორგი, მაგრამ თავისის დედის ყურმოჭრილი ყმა იყო თითქმის.
მის უნებურს თავის დღეში არ ინდომებდა. თუმცა კარგა მოზრდილი იყო, მაგრამ გიორგი
სახლსა და ოჯახში ბატონობას არ შეეცილა დედასა. გვგონია, პირველობას და
უფროსობას არც კი დედა დაუთმობდა, თუმცა შვილი გაგიჟებით უყვარდა. ან რა საჭირო
იყო? ვაჟკაცს არ შეეძლო ოჯახის მოვლა ისე, როგორც ოთარაანთ ქვრივსა.
ამათს დედაშვილობას ბევრი შეჰნატროდა. დედაც შეჰხაროდა თავმოწონებით
შვილსა. დედამიწის ზურგზედ იმის მეტი სიხარული და ლხენა არა ჰქონდა-რა, რომ
შვილისათვის ეცქირნა, შვილისათვის ეცოცხლნა. „შენი ვარ, შენთვის მოვკვდები,
შენთვის დავიცემ დანასაო“, იტყოდა ხოლმე თავის გულში დედა, როცა შვილს
სამუშაოდამ მომავალს დაინახავდა.
ხომ ესე იყო, მაგრამ თავის დღეში არავისთვის შეუტყობინებია, რომ შვილი ასე
გაგიჟებით უყვარს. შვილსაც კი უმალავდა თავის გულისნადებსა. მარტო ეს კი იყო, რომ
შვილთან ტკბილი ლაპარაკი იცოდა. თავის დღეში არ გაუჯავრდებოდა, თავის დღეში
ავის სიტყვით არ მოიხსენიებდა, თუმცა ხშირად კი სტუქსავდა. შვილი, რომელიც
სხვისაგან თავზედ ფრინველსაც არ გადიფრენდა და ფეხქვეშ ჯიანჭველასაც არ
გაიტარებდა, დედას თავის დღეში სიტყვას არ შეუბრუნებდა, რაც უნდა ძლიერ ეტუქსნა.
− მართალია და იმიტომაო, − იტყოდა ხოლმე თავისთავად გიორგი, — ბრალი
ჩემია და ტუქსვაც ჩემზედ ახიაო.
არც ერთხელ არ ახსოვს გიორგის, რომ დედას უმიზეზოდ, ტყუილ-უბრალოდ
დაეტუქსოს. რაკი ჩაუფიქრდებოდა ტუქსვას, მაშინვე გულს დააჯერებდა, რომ დედა
მართალია. მართალს შეჩვეულს თითონაც მართალი უყვარდა. ღალატი და არმობა ისე
გააწიწმატებდა ხოლმე, რომ თუ საჭირო იყო, ხელსაც გამოიღებდა, ჩხუბს ასტეხდა, თავს
გამოიდებდა. ჯერ კიდევ ბალღობაში მოუხდა ამისთანა საქმე და აქამდე ახსოვდა.
ახსოვდა იმიტომ, რომ დედისაგან ტუქსვას, შერისხვას მოელოდდა, და ამის მაგიერ
დედამ კი მოუწონა.
ერთხელ − ჯერ გიორგი ათი-თორმეტი წლისა ძლივ იქნებოდა, − ერთს
მოზრდილს ბიჭს თავისზედ პატარა ბიჭისათვის ქამრის ღილები დაეტყუვნა.
მოტყუებული ბალღი ტირილით იჭაჭებოდა და ის კი ღილებს არ უბრუნებდა, გიორგიც
მაშინ იქ ყოფილიყო და ბალღებთან ჰთამაშობდა თურმე. ყური მოჰკრა ბალღის
გულამომჯდარ ტირილსა, შეიტყო მიზეზიცა და აემღვრა პაწაწა გული. დაანება თავი
თამაშობას და მივარდა ღილების დამჩემებელს: მიეცი, რას ემართლებიო. იმას ხელი ეკრა
მეტიჩარასათვის და გადაექცია. გიორგი წამომხტარიყო და ქვა დაეშინა. მივარდნოდა
ურჩი ბიჭი, ხელახლად წაექცია გიორგი და ცემა დაეწყო. მოშველებოდნენ გიორგის სხვა
ამხანაგები, ამოედოთ ქვეშ გიორგის მცემელი, წაერთმიათ ღილები და კარგადაც
დაეზილათ. თუმცა პატარა ბალღს დაუბრუნეს წართმეული ღილები, მაგრამ გიორგი კი
კარგად იყო დაბეგვილი. ცხვირი გაეტეხნათ და სისხლი სდიოდა. წითელი გულისპირი
სულ ჩამოებხრიწნათ.
ცხვირპირდასისხლიანებული გიორგი, გულისპირჩამოგლეჯილი რომ შინ
მიუვიდა დედას, ელდა ეცა.
− ეგ რა არის, შვილო, მაჩვენე ერთი, რა გაქვს გატეხილი?
− კუპრაანთ თედომა მცემა.
− რადა?

− თედოს მანასაანთ გოლასათვის ქამრის ღილები წაერთმია. ჩვენ უკანვე
გვინდოდა გამოგვერთმია და ჩხუბი მოგვივიდა. მომერია, ის დიდია, მე პატარა.
− მერე წაართვით?
− წავართვით.
− რა უყავით?
− ისევ გოლას მივეცით.
დედას იამა და შუბლზედ წარბი გაეხსნა.
− ნუ გეშინიან, ცხვირი გაგიკაწრავს ცოტად, გაიზრდები, დაგავიწყდება, − უთხრა
შვილს.
− არ დამავიწყდება. დაიცა ერთი გავიზარდო!.. მე ვუჩვენებ, ცემა როგორც უნდა.
დედამ შვილი გულს ჩაიკრა.
— სულ ცხონებული მამაა, ცხონებული მამა, − გაიხარა დედამ, − უი, შენ კი
გენაცვალოს დედა-შენი, ჩემო ქებავ და დიდებავ!
ეს გულში სთქვა და გულშივე დაიმარხა, შვილს ცხადლივ არა უთხრარა. ხოლო
ცხვირ-პირი რომ დაჰბანა და მოალამაზა, ეს დაატანა:
— აი, ჩემო კარგო, ეხლა უფრო ლამაზიცა ხარ და!.. წადი, შვილო, ითამაშე, ეხლა
უფროც მოგიხდება. ჰტიროდა განა გოლა?
— მაშ?
— გაუხარდა ღილები?
— მაშინვე დაჩუმდა, აღარა ჰტიროდა.
პატარა გიორგი გამოჰწკრინდა თავის ტოლ-ამხანაგებისაკენ სათამაშოდ.
დედამ უყურა, უყურა გამალებულს შვილსა და როცა თვალთაგან მიეფარა, სთქვა:
— უი, შენ კი გენაცვალე! მამაც კარგი გყვანდა და არც შვილი იქნები უარესიო.
VI
გიჟია, თუ რა?
ეს ხასიათი დასჩემდა გიორგისა. დედისავით, − თავისი იყო, თუ სხვისა, − თუ
ცუდი რამ იყო, გამოეკიდებოდა. ბევრს ამისათვის არ მოსწონდა გიორგი. კაცო, რა უნდა,
სხვის საქმეში რად ერევაო? არა ერთი და ორი იძახდა ამას სოფელში. ამ ხასიათმა ბევრი
ხიფათი შეამთხვია, მაგრამ არც თითონ იშლიდა, არც დედა უშლიდა. ამას წინად, − სულ
ორი კვირა არ იქნება − კინაღამ სოფლის სასამართლომ გომურში არ ჩაამწყვდია. ერთი
უცნაური და დაუჯერებელი ამბავი ჩაედინა.
გიორგი ტყეში ყოფილიყო ჭიგოს საჭრელად. ომარაანთ მოჯამაგირე ენახა ტყეში.
თურმე ურემი გამოუტანებიათ შეშისათვის და ის კი ჩრდილში წამოწოლილიყო და
ლაზათიანად ჰხვრინავდა. ეს კიდევ არაფერი. კამეჩები წნელით გამოება ურემზე.
საცოდავი პირუტყვები იქავ ურმის თვალთან ეყარნენ და ზარმაცად იცოხნებოდნენ
უილაჯობით.
გიორგი თურმე ზედ მიადგა მოჯამაგირეს, ტყიდამ მოდენილი. ფეხი წაჰკრა
გასაღვიძებლად.
− ადე, ძმობილო, აუშვი ე კამეჩები, ცოდონი არიან.

− შენ რა ჩემი ფეხები გინდა, − დაუყვირა მოჯამაგირემ, როცა თვალები
წამოაჭყიტა.
− თითონ რომ არ ვარგიხარ, შენი ფეხები ვისთვის რის მაქნისია. კამეჩები ცოდონი
არიან-მეთქი.
− მერე შენ რა გეპრიანება?
− ის მეპრიანება, რომ არამია შენთვის ჯამაგირი. ვთქვათ პატრონს ატყუებ და
ატყუებ, ე პირუტყვი მაინც არ გენანება, ქრისტიანი არა ხარ, მაგათი ცოდო მაინც არ
გწვავს!.. მიგიღძვია საცოდავები წნელით ურემზედ, შიმშილით ფერდები ჩასცვივნიათ.
− მაშ არა და თავზედ დავისვამდი.
− დაისვამდი, მე ვიცი, მაგ ქეციან თავზედ ბევრს კი მოსძოვდნენ, აი!.. ვერა ჰხედავ,
ტყეში ბალახი მუხლამდეა! ფასი ხომ არ გაგივა, გაგეშო, პირი მოეტყუებინათ.
− გამეშო-რა, მუქთი ფეხები მაქვს, მაგათ ძებნაში მერე სული ამომრთმევოდა.
− აი, შე უნამუსო! აქაო და არავინა მხედავსო, ნამუსის ქუდი აგიხდია და ლაფში
გადაგიგდია. შენს ღმერთს რაღას ეუბნები! აქაო და კამეჩი პირუტყვია, შებრალება არ
უნდა, თუნდაც სხვის ამანათი, სხვის მონაბარი არ იყოს!
− მერე შენ რა? ვისი ტიკი-ტომარა ხარ. შენი მოჯამაგირე ხომ არა ვარ?
− აი გაქრეს, გიორგიმ შენისთანა კაცი ახლოც არ მიიკაროს!!. ჩემი რომ იყო, ცარიელ
პურის ჭამის ფასადაც არ შეგინახავდი. ადე-მეთქი!..
− დამეხსენ... შენ შენს წერას ხომ არ აუტანიხარ, რატომ ეგრე არახუნებ. თუ ზურგი
არა გქავა, შენ შენს გზაზედ წადი-მეთქი, თორემ...
− თორემ... მე ვიცი, ყურებზედ ხახვი არ დამაჭრა. ადე-მეთქი, ამ პირუტყვების
ცოდვაში ნუ სდგები, თორემ ამ ჭიგოს ხომ ჰხედავ?..
გიორგიმ ამის თქმაზედ ფეხი კიდევ წაჰკრა. მოჯამაგირე გულზე მოვიდა.
წამოუხტა ზეზე. გიორგის წინ აეტუზა, გულ-მკერდი გადმოუგდო და მიუშვირა, თითქო
ეუბნებაო: აბა, ეს მე და ეს შენ, დამკარ თუ კაცი ხარ და ქუდი გხურავსო.
გიორგის მოეწონა ამისთანა სითამამე მოჯამაგირისა, მაგრამ უკვირდა, − რის
იმედითაო.
− რა ვქნაო, − სთქვა გულში გიორგიმ, − თუ ეს მართლა ვაჟკაცია, საქმეს არ
უღალატებდა, პირუტყვს შეიბრალებდა, და თუ ვაჟკაცი არ არის, რატომ ესე გაბედულად
მომიშვირა გულ-მკერდი და თავმოწონებით ალვის ხესავით წინ გამემართაო.
− თუ კაცი ხარ და თითს დამაწებ!.. მაშინ ნახავ შენს სეირს, − უთხრა გულ-მკერდ
მოღერებულმა მოჯამაგირემ.
მუქარა იწყინა გიორგიმ. აღარც აცია, აღარც აცხელა, ეცა, წამოჰკრა სარმა და თუმცა
ვერ დასცა, წააბარბაცა კი და ცალი ხელი დააბჯენინა დედამიწაზედ. წამოუხტა ფიცხლავ
მოჯამაგირე, დაეტაკა გიორგის და ჰკრა გულისპირში ხელი. გიორგი შეტოკდა და
გადაიზნიქა უკან.
− ბიჭოს!.. შენ აღარა ხუმრობ, − დაუძახა გიორგიმ, ჭიგო ხელიდამ გააგდო და
შეძიძგილავდნენ.
გიორგიმ ბევრი აღარ აცალა: ჰკრა მოგვერდი და გააკრა დედამიწას, როგორც შოთი
თონესა. წაქცეულს ხელიც არ დააკარა. მოჯამაგირემ დამარცხება ძალიან ითაკილა, −
ისიც თავმოწონებული ბიჭი იყო − წამოუხტა და ერთი ლაზათიანი სილა გაუშალა
გიორგის უეცრად. როგორ თუ სილაო, მივარდა გიორგი, ამოიდო ქვეშ და იმდენი სცემა,

რომ მოჯამაგირემ ხვეწნა დაუწყო.
− წადი, საცა შენი სთქვა, იქ ჩემიც ნუ დაგავიწყდებაო, − უთხრა გიორგიმ, − და
ღმერთს კი არსად წაუხვალ ამ პირუტყვების ცოდვითაო.
თქმა არ უნდა, რომ გიორგისაგან გაბოროტებულმა მოჯამაგირემ თავისი ცემა
შესჩივლა ომარაშვილსა.
− რადა გცემაო? − ჰკითხა ომარაშვილმა.
— მაგდენს რად უდებ ურემსაო? ან საქონელი არ გეცოდება, ან შენი თავიო!.. ეგეც
რომ არ იყოს, სხვასაც ხომ მაგდენს მოსთხოვენო: ვთქვათ, შენ შეგიძლიან, სხვა მაინც არ
გეცოდებაო. მომდგა ამაზედ და ჭიგო ზედ დამალეწა. შენც დედა და მამა საფლავში არ
დაგიყენა. აქაო-და ჯამაგირს იძლევა, სულს ხომ არ ამოგართმევს ადამიანსაო.
− ბიჭო-და, მაგდენი არა გედო-რა ურემზე!
− ეგა სთქვი-და!.. მეც ეგ არ მიკვირს, რა მოეჩვენა იმ ოჯახდაქცეულსა! მე კი ასე
შემაქცია-და!..
ომარაშვილი გავლენიანი კაცი იყო სოფელში, ითაკილა, მოჯამაგირე როგორ
გამილახა იმ გუშინდელმა ჭყლინტმაო. წაიყვანა მოჯამაგირე და სოფლის სასამართლოში
აჩივლა. თითონაც, რასაკვირველია, წაექომაგა.
− მოწმე გყავსო? — ჰკითხეს მოჯამაგირეს.
− ოთარაანთ გიორგის რა მოწმე უნდა? ღმერთმანი, იტყუებს-და!.. − სთქვა
ვიღაცამა.
− მაგას კი მართალს ამბობს, − სთქვა ერთმა მოსამართლემ, − ის ტყუილს არ იტყვის,
პირიანი ბიჭია.
კვირა დღეს დაიბარეს გიორგი.
− მართლა სცემე? - ჰკითხეს.
− მართლა ვცემე.
− რადაო?
გიორგიმ ყველაფერი უამბო.
− ბიჭო-და, შენ რა დავა გქონდა?
− ის დავა მქონდა, რომ მაგისთანა ნამუსახდილ კაცისაგან ქვეყანაა დაღუპული.
კაცი კაცს ვეღარა ჰნდობია. მაგის გამოისობით კარგ მოჯამაგირესაც ნამუსი აქვს
გატეხილი. თითონ ხომ ეძინა და ეძინა, კამეჩებიც მიეღრძო ურემზედ. იმათ საცოდაობამ
დამწვა, სხვა არა იყოს-რა.
თქვენი მტერი იყოს, მოსამართლეებს დღე დაადგათ. ომარაშვილის გულის
მოგებაც უნდოდათ, ერთს სადილს მაინც გვაჭმევსო; ოთარაანთ ქვრივისაც ეშინოდათ,
გუბერნატორამდის ივლისო. თუნდ ეგეც არ ყოფილიყო, გული გიორგისაკენ უწევდათ,
თუმცა ცემა კი ცემად ედგათ თვალ-წინ. არ იცოდნენ, გულს აჰყოლოდნენ, ოთარაანთ
ქვრივის შიშსა, თუ ომარაშვილის ხათრსა.
ომარაშვილმა დაიხსნა გაჭირვებისაგან სამართალი.
− მე ჩემდა თავად მიპატიებია გიორგისათვის, − სთქვა ამან, − და სხვამ თავისი
იცის. ყოჩაღ, ბიჭო, მე და ჩემმა ღმერთმა, ყოჩაღ!.
− უპატიებია!.. წამოიძახა გაჯავრებულმა მოჯამაგირემ, − აი, გამიჯდა გვერდებში!..
ზოგი ამ ჩემს დალურჯებულს გვერდებსა ჰკითხე.
− რა ვკითხო, შე ოხერ-ტიალო! მე თუ მკითხავ, ეგ ცოტაც არის შენთვის-და!.. −

უპასუხა ომარაშვილმა.
− მე და ჩემმა ღმერთმა, მართალს ამბობს, − სთქვეს მოსამართლეებმა და
დაითხოვეს შინ გამართლებული გიორგი.
− ბიჭო-და, ეს კაცი ან გიჟია, ან ღვთისაგან მოგზავნილი, − ეუბნებოდა გიორგიზედ
ერთი იქ დამსწრეთაგანი მეორეს, როცა სასამართლოდამ ხალხი დაიშალა და შინისაკენ
წავიდ-წამოვიდა. − რომ არ გაგონილა!..
− მე და ჩემმა ღმერთმა, მაგის გულში ან ღვთის მადლი ჰტრიალებს, ან ერთი რაღაც
უბედურებაა მაგის თავს, − დაჰკრა კვერი მეორემ.
− იმდღევანდელი არ იყოს: ბეჟანიშვილის მოჯამაგირეს ურმით საფქვავი
მოჰქონებოდა შინ. იმ ოჯახდაქცეულს თავსუბუქად დაედო. კამეჩები თურმე ყელში
ჰხრიალებდნენ, ისე წასჭეროდათ აპეურები. ოთარაანთ გიორგი გზად მოდენილა თურმე.
დაუნახავს ეს ამბავი. ამხტარა ურემზედ, საცალოები წაუწევ-წამოუწევია, გაუმართავს
რიგზედ ურემი, ერთი ლაზათიანი, შენი მოწონებული ჩაუთხლეშია თავში და უთქვამს:
− შე ადრე და მალე დასაბრმავებელო, ვერა ჰხედავდი, კამეჩები ირჩობოდნენ, რა
პირით მიდიოდი პატრონთანაო.
− ეხლა ჩვენში რომ ვიკითხოთ: რა დავა ჰქონდა?
− ეგა სთქვი და გაათავე. მეც ეგ არ მიკვირს! აკი ვამბობ ეგ კაცი ან გიჟია, ან ერთი
რამ ღვთის ნიშანია მაგის თავზედ მეთქი.
− დედაც ხომ მაგისთანა გადარეული და დამთხვეული ჰყავს. მამაც კი − ღვთის
წინაშე − ცოტა არ იყოს, მოუსვენარი კაცი იყო. ეგეები იმანაც იცოდა.
− აი, ამაზედ არის ნათქვამი: დედა ნახე, მამა ნახე, შვილი ისე გამონახეო. მაგათში
ან დიდი ცოდო ჰტრიალებს, ან დიდი მადლი. აქ სხვა ნიშანწყალია.
გიორგი რომ შინ მივიდა, ყველაფერი უამბო დედას. ოთარაანთ ქვრივს
გაუკვირდა:
− დახე, მაგ ვირთაგვებსაც ზოგჯერ სწორე სამართალი სცოდნიათო!..
VII
ჯავრი დედისა
გიორგი ოც-და-ერთის წლის ვაჟიკაცი იყო და ცოლის შერთვა ფიქრადაც არ
მოსდიოდა. ოთარაანთ ქვრივი ამაზედ ძალიან ჰნაღვლობდა და სწუხდა.
− რა ვუყო?.. − ჰფიქრობდა ხოლმე, − ცოლ-ქმრობის საქმე ცაში ჰრიგდებაო. სჩანს
ღმერთს ჯერ არ მოუწადინებია. დრო კი უწერს: მაგ ხნის ბიჭებს შვილებიცა ჰყავთ. ოი,
ერთი მაგის შვილი კი გამიგორა კალთაში და თუნდა მაშინვე გულ-ხელი დამიკრიბონ და
ცოცხალი დამმარხონ.
ეს ხომ აწუხებდა და აწუხებდა, ამ მწუხარებას ერთი სხვა ნაღველიც ზედ დაემატა.
ოთარაანთ ქვრივი ამ ბოლოს ხანებში ჰხედავდა, რომ შვილს გუნება ეცვალა, უფრო
დაიღვრიმა, უფრო გული დაიხურა, უფრო ჩაიკეტა, უფრო დანაღვლიანდა. ხომ არც
წინად იყო მხიარულის გუნებისა, მაგრამ ეხლა მეტის-მეტია, თითქო რაღაც წაჰკიდებია
და თქმა ეკრძალებაო.
მოვიდოდა შინ მუშაობიდამ კარგა ბინდისას და, თუ მთვარიანი ღამე იყო,
წამოწვებოდა ეზოში მწვანეზედ, თავ-ქვეშ ორსავ ხელებს ამოიდებდა და გარინდებული

იდო ხოლმე მთელის საათობით გულაღმა. შეჰყურებდა ცას და ღრუბლებს, თითქო
ვარსკვლავებსა სთვლისო, ან ღრუბლებს თვალს ადევნებს თავის გასართობლადაო. რა
მოერია, რამ სძლია, რამ დაუღონა შვილი − დედას ვერ გაეგო.
− შვილო, შინ შემოდი, ნამუშავარი ხარ, დედამიწამ არ დაგცადოს, − უთხრა
ერთხელ დედამა.
− არა მიშავს რა, დედი! ცოტა ხანს კიდევ მამყოფე ასე, დედა-შვილობას.
− ძილის დროა, შვილო! ლამის ალიონი ამოვიდეს...
− ეჰ, დედი!.. ზოგჯერ ძილიც ძილი არ არის...
− რატომ, შვილო? − იკითხა დედამ და გასწია შვილისაკენ. თავს რომ წაადგა,
უთხრა:
− გიორგი!.. შვილო!.. არ მეტყვი, ბიჭო, რა წაგეკიდა? დედა ვარ შენი, დედა...
ნაღველი გაქვს რაღაცა და არ მეუბნები.
გიორგი წამოჯდა.
− არა, დედიჯან! ასე მიყვარს მთვარიან ღამეში გდება.
− ეს ორი წელიწადია, რაც ეგრე დაიჩემე. რატომ ადრე არ იცოდი?
− განა კაცი სულ ერთს გუნებაზეა! მაშინ ისე ვიყავ, ეხლა ასე ვარ. დრო იყო ძუძუსა
ვწოვდი, დრო მოვიდა −გამომცხვარ პურსა ვჭამ. ამით მითამ რაო?
− ისაო, შვილო, რომ ზოგი ჩემს გულშიაც ჩამოიხედე.
− ჩამიხედნია, დედი, ჩამიხედნია და ვიცი, რომ შიგ მარტო მე გიზივარ...
− მაგას არ გეუბნები... იმდღევანდელი არ იყოს!..
− რა იმდღევანდელი?
− აი, საბარავად რომ იყავი ვენახში. მე ჯერი ჩამოგიტანე. შენ ვაზებში გიპოვე:
მხარი დაგებჯინა ბარის ტარზედ, ბარის ტარს დაჰყუდებოდი და გაშტერებული
დასცქეროდი დედამიწას ელდანაცემსავით. რა ამბავი იყო? მაშინ არა გკითხე-რა, აქ კი
დავიჭდიე, აქ.
ოთარაანთ ქვრივმა გულის-ფიცარზედ დაიდო ხელი.
− წაშალე ნაჭდევი, ტყუილად გარჯილხარ. რა ამბავი იქნებოდა?! დავიღალე და
ხელ-ფეხს ქარი ამოვაღებინე, − უთხრა შვილმა.
− შენი ფიქრი სადა ჰქროდა, რომ ვერც კი გამიგე, როგორ მოგივედი, ისე
სმენა-დახშული და გონება-გაქცეული იდექი. განა ერთხელ და ორჯელ მინახვიხარ:
ჰმუშაობ, ჰმუშაობ და უცებ გაირინდები ხოლმე. განა ერთხელ და ორჯელ მინახვიხარ:
სადილ ვახშამზე ლუკმა პირში ჩაგიდვია, ყბაც არ მოგიქნევია, განაბულხარ, თითქო
სადილიდამ წაგიღო რამემ, კლდის პირას დაგაყენა და ხელის კვრას გიპირობსო.
− ეგეც დრომ იცის, დედი!
− სხვამ არაფერმა?
− იქნება სხვამაც...
− ჯადომაც იცის, შვილო ჯადომაც...
გიორგის გულში მოხვდა ეს უკანასკნელი სიტყვა. აიტკიცა, ეჯავრა. კარგადაც ვერ
მიეგნო, − რად უხსენა დედამ ჯადო. გუმანმა კი წაიღო, გუმანმა აიყოლია მისი გონება.
− ჯადო რა მოსატანი იყო? − ჰფიქრობდა გიორგი თავისთავად, − ვაი, თუ...
ვერ დაასრულა სათქმელი. სიტყვა შეეკრა, თითქო ელდა ეცაო, რომ გულიდამ
კლიტე აჰგლიჯეს, კარი გაუღეს და შიგ ჩაჰხედეს.

გაიქნია უმადურად თავი, წამოდგა ფეხზედ, დედას ტკბილად მოჰკიდა მკლავზედ
ხელი და უთხრა:
− წავიდეთ, ეხლა კი ძილის დროა. „შიში ვერ იხსნის სიკვდილსა, ცუდია
დაღრეჯილობაო“, შენგან გამიგონია, დედი!
− „საცა არა სჯობს, გაცლა სჯობს კარგისა მამაცისაგანაო“, მაშ ესეც გაიგონე, ჩემო
კარგო! − უთხრა დედამ.
− რა ვქნა, − ჰფიქრობდა გულში გიორგი, − რატომ ეგრე ახლო მიმივიდა? ცოდნით
მოსდის, თუ ალალბედობით? თითონ ჰტრიალებს ახლოზედ, თუ ჩემს გუმანს მოაქვს
იმისი სიტყვა შორიდამ ახლოს. გაცლაო!.. თქმა ადვილია!..
იმ ღამეს ოთარაანთ ქვრივს დილამდე ძილი არ მიჰკარებია. იმ დღის
ნალაპარაკევმა ათასნაირს ფიქრის მორევში ატრიალა ნაფოტსავით იმისი ჭკუა და გონება.
− პაჭიჭს კი, მგონი, წვერი შემოერღვა, − სთქვა თავისთავად ბოლოს, − მგონი,
მივკვლიე: დროც ერჩის და ხანიც უწერს. რატომღა არ მეუბნება, ვინ არის?
ეხლა ამას სწუხდა, ამას მტკივნეულობდა დედა.
− არ უჭირს და იმიტომ, − ინუგეშა თავი ოთარაანთ ქვრივმა, − როცა გაუჭირდება,
მეტყვის.
მოხუჭა თვალი ქვრივმა. არ დაეძინა. გადაბრუნდა ხან იქით, ხან აქეთ, ძილი არ
მიეკარა.
ღამე კი არ უცდიდა, თავის გზას ეშურებოდა.
− მართლა კი მივუხვდი?.. მართლა კი მივკვლიე?.. − ეჭვობდა გიორგის დედა, −
იქნება გუმანმა დამიბრიყვა და მატყუებს. რა ვიცი?.. ადამიანის გული თვალთუწვდენი
ორმოა. ვინ იცის?.. იქნება მე ერთი მგონია, იქ კი სულ სხვა ამბავია... სხვა რა უნდა იყოს,
რა?.. − ჰკითხავდა თავისთავს და გული უკვნესოდა, რომ პასუხი ვერ ეპოვნა.
ღამე კი მიდიოდა და მიდიოდა. დიდ-ვახშმობას გადასცილდა. ხმაურობა მისწყდა,
მარტო კუთხეში, პურის კიდობანთან, თაგვი აფხაკუნებდა.
− სხვა რა უნდა იყოს, რა!.. − იძახდა ძილდამფრთხალი ოთარაანთ ქვრივი, − თუ
გამტეხავს, ამის ნაღველი გამტეხავს... არ გამენდო... არ მეუბნება ჩემი გიორგი და არა...
თუ გული შევარდნია ვისზედმე, რად უნდა მიმალავდეს! რა დასამალავია ჩემთან!... და
თუ სხვა რამ ასტეხია... ღმერთო, ნუ მაფიქრებინებ...
გადიწერა სამჯერ პირჯვარი, თითქო ლანდი რამ მოელანდა და იმას იგერებსო.
გვიანი მთვარე კი მთის წვერზედ შედგა და პირიქით გადაქანებას აპირებს. აგერ
გადაექანა კიდეც და ჩავიდა. ღამე მიიწურა. უფრო დაბნელდა, ქვეყანა უფრო გაჩუმდა,
უფრო გამუნჯდა, ხოლო თაგვი ისევ ცოდვილობდა კიდობანთან.
− ამ ორის წლის წინად თოფ-იარაღი აისხა ზედ, − ვენაცვალე იმის სიყმეს!
უხდებოდა მამისეული, − წავიდა და სამი დღე შინ აღარ დაბრუნებულა. მე, სულელს,
მაშინ ეს გუნებაშიც არ გამიტარებია. ეხლა კი მაღონებს და გულთა მკბენს... სანადიროდ
ვიყავიო, მითხრა. თუ სანადიროდ იყო, ხელცარიელი რად მოვიდა? მერე ყვირილობაც
იყო... თავის დღეში ხელცარიელი არ მინახავს ნადირობიდამ დაბრუნებული. იმ
ცხონებულს არ ჩამოუვარდება. თუ მეტი არა, მამაზედ ნაკლები არც ეს არის... მას აქეთ
დაიგდო ნაღველმა. მე კი ესე დამახსოვდა-და!.. მას აქეთ დააწვა რაღაც ლოდი გულზედ
და ვეღარ აუხსნია... ხომ კაცი... ღმერთო, ნუ მაფიქრებინებ, ღმერთო, ცა-მრგვლის გამჩენო!
რა ვიცი?.. ამ ტიალ წუთის-სოფელში ფათერაკი-ბევრია... ღმერთო, მაშორე, ფუ, ეშმაკსა

და იმის თავსა და ტანსა!..
შეაფურთხა ეშმაკს და გადიწერა კიდევ სამჯერ პირჯვარი შეშინებულმა დედამ.
ფიქრი კი მაინც ერჩოდა, ეჭიდებოდა.
ამოვიდა ალიონიც. ღამემ დღეს კარი დაურაკუნა.
რაკი ამისთანა ფიქრმა ერთხელ გული ამოუფრთხო ბუდიდამ, უძილობისაგან
გალახულმა, ფიქრის ჭიდილში მოქანცულმა ოთარაანთ ქვრივმა თავი ვეღარ დაუჭირა
გულს, ვეღარ დაიწყნარა, ვეღარ დაიმორჩილა.
− ღმერთო, მიხსენ! − იძახდა ღონემიხდილსავით და ერთს ავს ფიქრს რომ
აიცილებდა, ახლა უფრო უარესს წააწყდებოდა. ფიქრი ლანდად გადაექცა.
ღამე გამოეთხოვა ქვეყანას. ერთი კალთა ცისა აიხადა. გარიჟრაჟდა. მტრედისფერმა
გადაჰკრა ცის გუმბათსა. დილამ კარი გაუღო დღეს და გამოახედა.
ოთარაანთ ქვრივიც მოჰღალა ფიქრმა... თვლემა მოერია, ღვიძილი ძილად ექცა და
ცხადი − სიზმრად. სჩანს ამ ფიქრების ზარი ძილშიაც ჩაჰყვა, რომ მძინარემ რამდენჯერმე
წამოიძახა:
− ღმერთო, მიხსენ! ღმერთო, მიხსენ!

VIII
გასტეხს ქვასაცა მაგარსა...
მზემ ადგომა მაინც ვერ დაასწრო. ოთარაანთ ქვრივი პირდაბანილი და
ტანთ-ჩაცმული იყო, რომ მზემ მაშინ ძლივს ამოჰყო თავი მთის წვერიდამ და გადმოხედა
ქვეყანას თავის ერთად-ერთის ოქროსავით ბრჭყვიალა თვალითა. მთების ნამს
მოახვედრა მზემ თავისი სხივი თუ არა, მთამ ორთქლი აუშვა, თითქო საკმელს უკმევს ამ
უზარმაზარს ცეცხლის ბურთსაო.
− რა დამემართა წუხელის? − ჰკვირობდა ოთარაანთ ქვრივი, − რამ წამიღო? რამ
დამძლია და ამითრია? ჭირს ნუ გაუტყდებიო, მითხრა ცხონებულმა. მოდი და ნუ
გაუტყდები!.. დამალული ჭირი ძნელია. პირდაპირ მოსულს კიდევ როგორც იქნება
შეეჭიდება კაცი... ვის ვეჭიდო და რას, რაც არ ვიცი. გული ამან შემიშინა... ბნელმა თავის
ნაბადში გაახვია ჩემის გიორგის ამბავი. თუ სიყვარულია... ღმერთმა ბედი მისცეს და თუ
სხვა რამ არის!.. ცოდო... სისხლი... ჩაიქოლე თავი, ოთარაანთ ქვრივო, ჩაიქოლე...
გულზედ ლოდსავით დააწვება და თავის დღეში აღარ აეხსნება. აღარ აეხსნება... აღარ,
აღარ!..
კიდევ აჰყვა წუხანდელს ფიქრსა. სულ ის სამის დღით წასვლა შვილისა
აგონდებოდა და აფრთხობდა.
ფიქრი, რაკი ერთხელ ასე თუ ისე გამოიკვანძა, თოვლის გუნდასა ჰგავს, მთის
წვერიდამ დაქანებულს: რაც დიდ მანძილზე მიჰგორავს, უფრო ძლიერდება, უფრო
ჰმატულობს, უფრო ჰდიდდება. თუ კაცმა არ დააყენა, ზვავად იქცევა და სხვას ყველაფერს
თან გაიტანს. ოთარაანთ ქვრივსაც ასე მოუვიდა. დაუგუნდავდა ფიქრი, შვილის
სიყვარულმა ხელი ჰკრა და დააგორა იმ მაღალ მთიდამ, საცა მარტო ჭეშმარიტი
დედა-შვილური სიყვარული ჰსადგურობს. რა გაუძლებდა!..

ყოველგვარი სიყვარული, − დედა-შვილურია, თუ სხვა, − მაინც ფრთხილია და
მშიშარა: ჭირი უფრო ელანდება, ვიდრე ლხინი, როცა საყვარელის ტკივილი გამოცანაა,
დამალულია, მიუგნებელია.
დედას შვილი ისევ ლოგინში მწოლარე ეგონა, როცა − აქაოდა შვილი არ
გამოვაღვიძოო − ბნელ სახლიდამ ფეხ-აკრეფით გარეთ გამოვიდა ცოცხით ხელში
დერეფნის დასაგველ-დასაწმენდად. გაუკვირდა რომ თვალი შეასწრო გიორგის, კაკლის
ქვეშ ჩრდილში მწოლარეს. გიორგის თავისებურად ამოედო თავ-ქვეშ ორივ ხელები,
პირაღმა იწვა ფეხებ-გაშოტვილი და კაკლის მაღალ შტოებს შესცქეროდა. ყუისავით
თეთრი და ფაფუკი ღრუბელი ნაჭერ-ნაჭერ აქა-იქ მიდიოდ-მოდიოდა წყნარად და
აუჩქარებლად გადაწმენდილ ცაზედ, თითქო ტოლ-ამხანაგებს ეძებენო ხელი-ხელს
გადასაბმელად. ციაგ-მკრთალს ლაჟვარდს დილის ცისას საუცხოვოდ გადაეშალა თავისი
კალთები ამ სუბუქად მცურავ პაწია სტუმრებისათვის, თითქო დედა იწვევს ახლად
გაღვიძებულს ბალღებს კალთაში გასაგორებლადაო. სხვა დროს ამისთანა ცა, ამისთანა
დილა ოთაარაანთ ქვრივსაც კი გაუხსნიდა მჭახე შუბლსა. ეხლა კი დარდი და ნაღველი
არ აცლიდა.
− შვილო, ამდგარხარ კიდეც!.. მე კი ისევ ქვეშაგებში მეგულებოდი, ვერც კი
დავხედე შენს ქვეშაგებს, არ გავაღვიძო-მეთქი.
− ძილი გამიკრთა, დედი! მე ჩემი ვქენ, ძილმა თავისი, არ იქნა, არ დამეძინა.
გამიხარდა, რომ გათენდა და გარეთ გამოვედი.
დედა მივიდა, თავთ დაუჯდა შვილს და შუბლზე ხელი გადაუსვა.
− გიორგი, შენ შენსას მაინც არ იშლი…
− რას მიჩივი, დედი?
− რაღაც ნაღველი გაქვს, შვილო, რაღაც ნაღველი... წუხელის შენმა ჯავრმა არ
დამაძინა.
− მართლა-და, ძილში ჰლაპარაკობდი, − შორს გადუგდო სიტყვა გიორგიმ. − სულ
ამას იძახოდი: ღმერთო, მიხსენ, ღმერთო, მიხსენო!
− მე, შვილო?
− ჰო-და შენ.
− მე ძილში ლაპარაკი არ ვიცი.
− ეგრე კი იყო-და!
− მე ცხადლივაც მეჯავრება ტყუილ-უბრალო ღიჭინი.
− ღვთის ხვეწნა ტყუილ-უბრალოა?
− მა რა არის, როცა უდრო-უდროა. განა ჩემის მეტი დარდი არა აქვს ღმერთსა?!
ვენაცვალე იმის მადლს...
− დედი, რას ამბობ?
− იმას, ჩემო კარგო, რომ ღმერთმა ადამიანი გააჩინა, უბძანა: წადი, შენს თავს შენვე
მოუარეო; შენ იცი და შენმა წუთისოფელმაო; რაც წაგეკიდოს, შენი ბრალი იქნება, მე
ნურას დამაბრალებო; მე ხელი დამიბანიაო; აქ ჩემთან რომ ამოხვალ, მაშინ სხვა არისო.
ადუღებულ კუპრის ზღვაზედ ბეწვის ხიდს გაგიდებ, თუ კარგი ხარ, − გაივლიო; მადლი
მხრებში შეგიჯდება და გაგატარებსო; კაი კაცს არ ჩაუწყდებაო.
− მადლი სუბუქია და ცოდო მძიმე განა, დედი?..
გიორგის უხაროდა, რომ დედა ფიქრით შორს წაუვიდა და ჰცდილობდა უკან აღარ

დაბრუნებულიყო, კიდევ მე არ ჩამაცივდესო. ის კი არ იცოდა, რომ ცოდოს ხსენებაზედ
დედას ელდა ეცა. ოთარაანთ ქვრივმა ყურები აცქვიტა, ცოდო რად ახსენაო. ჩვეულმა და
ჭირვეულმა ფიქრმა ხელახლად დაჰქროლა და მოუშუშა გული.
− მა რა არის, შვილო!.. − უპასუხა გულშეხუთულმა დედამ, − ეს წუთის-სოფელი
ცოდო და მადლის ჭიდილია, სხვა არაფერი. ზოგი ცოდოს იკიდებს ზურგზედ და
ტყვიასავით მძიმეა, ზოგი მადლს და ბუმბულსავით სუბუქია. შენთან ცოდოს რა ხელი
აქვს!.. − უთხრა დედამ და ჩაუკვირდა შვილს, აცა რას იტყვისო დამნაშავე სამაკვდინო
განაჩენს ისე გულის ფანცქალით არ მოელოდინება, როგორც ამ ჟამად დედა შვილისაგან
პასუხს ელოდა.
− უცოდველი ვინ არის? ისეთისაგან კი ღმერთმა მიხსნა, − უპასუხა შვილმა.
დედას გულზედ მოეშვა.
− მა რას ჩაკეტილხარ და დახურულხარ შენს გულში? შვილო, დედა ვარ და არა
უცხო. შენი ჯავრი გულში ჩამიჯდა ჭიასავით და ჭიასავით მფქვავს და მჭამს. შემიბრალე
და მაცოცხლე!..
გიორგი მაშინვე წამოჯდა, თითქო ცეცხლი შეუკეთესო. პირველი მაგალითი იყო,
რომ მისმა გულგაუტეხელმა დედამ თავი შეაბრალა. ამას ოთარაანთ ქვრივი ყოველთვის
ჰთაკილობდა. ეხლა კი გულმა სძლია ხასიათის გაუტეხლობას. დედა-შვილური
სიყვარული მძლეთა-მძლეა.
შვილმა შეჰხედა დედას. ოთარაანთ ქვრივს ცრემლი მოსდგომოდა თვალებში...
ოთარაანთ ქვრივი ჰტიროდა!.. ამის მეტად დედის თვალზედ შვილს ცრემლი არ ენახა —
ან იქნება ენახა და არ ახსოვდა; გიორგის ეოცა, გაუკვირდა. რკინის გადნობას ხელში
ჭერისაგან დაიჯერებდა და დედის თვალში კი ცრემლს არა, სხვას რომ ეთქვა.
შეწუხდა გიორგი. ჩაუფიქრდა თავის-თავს — დროა თქმისა, თუ არაო.
— დედი, — წამოიძახა ბოლოს შვილმა, — გეტყვი და ნუ შემრისხავ: შენი უნებური
საქმე მწადიან. რიდი მქონდა და ვერ გეუბნებოდი, წადილი კი ვერ მოვიკალ, აი, რამდენი
ხანია ვეჭიდები...
— რა არის, შვილო, მაგისთანა? — უპასუხა დედამა და მსწრაფლ უკუექცა
თვალთაგან ცრემლი. ოთარაანთ ქვრივი მაშინვე გამოიცვალა და ისევ საქმიან დედაკაცად
იქცა, რაკი სიტვა საქმეზედ მიდგა.
— მოჯამაგირედ მინდა დავდგე. გული შინ აღარ მიდგება.
— ეგ რა სთქვი, შვილო? მამის შენის შვილი და ბოგანა-მოჯამაგირობა? საიდამ
სადაო? ხომ საფლავში გადატრიალდა მამა-შენი სირცხვილისაგან...
— ამას ვშიშობდი, დედიჯან, რომ გაწყენდი... მეც შემიბრალე, ადამიანი ვარ.
— მერე რა წაგეკიდა სამაგისო?
შვილმა თავი ჩაღუნა და პასუხი არ გასცა. დედას ელვასავით გაურბინა რაღაცა
ფიქრმა.
— მერე ვისთან აპირობ დგომას? — ჰკითხა ხელახლად დედამ.
— ერთად-ერთი სახლია. ან იქ, ან არსად არ.
— ვისი სახლია ისეთი? გლეხისა, თუ თავადისა?
— თავადისა.
— აქ, ჩვენში?
— ჩვენში. არჩილს უნდა დავუდგე.

ოთარაან ქვრივმა ეხლა კი თითზედ იკბინა. თითქო რაღაც ენიშნაო, რაღასაც
მიაგნოვო. შვილს გადაწყვეტილი არა უთხრა-რა. აღარც შვილი გამოეკიდა, თითქო
დიდმა საგონებელმა ამისათვის აღარ მოაცალაო.
IX
უცნაური ნასკვი.
არჩილი ახლად გადმოსული იყო რუსეთიდამ. სწავლა იქ შეესრულებინა. ვეღარც
დედას მოუსწრო, ვეღარც მამას, ორივენი დაჰხოცოდნენ. მარტო ერთი გასათხოვარი
და-ღა ჰყვანდა და და-ძმანი ერთად სცხოვრობდნენ. გვარიანი სახლ-კარი და მამულები
დარჩათ მამისაგან და იმავ სოფელში ჰქონდათ ბინა, საცა ოთარაანთ ქვრივი იყო.
სოფელი ძალიან ემადლიერებოდა ამ და-ძმასა. კაი ხალხიაო, ყველა ამას იძახდა,
ვისაც კი დაეკითხებოდით. ოთარაანთ ქვრივსაც ზოგიერთი კარგი ახსოვდა ამ
და-ძმისაგან. თითონ არჩილს და იმის დასაც ბევრი რამ ჰქონდათ შეტყობილი ოთარაანთ
ქვრივზედ და ბევრს იცინებდნენ ხოლმე მოწონების სიცილითა, როცა კი უცნაურის
ქცევის და სიტყვა-პასუხის ამბავს ამ დედაკაცისას გაიგონებდნენ.
— პატივსაცემი დედაკაციაო ეს ოთარაანთ ქვრივი, — ხშირად უთქვამთ დასაცა და
ძმასაცა და ერთი შემთხვევაც არა ჰქონიათ, რომ სიყვარულით და თავაზით არ
მოეკითხნათ, როცა კი ოთარაანთ ქვრივს შეჰხვედრიან.
არ ვიცით, ოთარაანთ ქვრივს საამურად ჰქონდა ეს თავაზიანი მოკითხვა, თუ არა.
ეს კი ვიცით, რომ როცა ამათზედ კარგს ვინმე იტყოდა, ოთარაანთ ქვრივი დაატანდა:
— ჭკუა აქვთ და იმიტომაო.
გიორგის ამბებიც არა-ერთხელ მისვლიათ და-ძმასა და არა-ერთხელ
გაჰკვირვებიათ მისი ზნე და ხასიათი. ვერ გამოეცნოთ, — გლეხკაცობაში საიდამ და
როგორ უნდა დაწნულიყო ამისთანა ზნე, ამისთანა ხასიათი.
— „ბევრი რამ არის, ჩემო ჰორაციო, ამ ქვეყნიერობაში იმისთანა საიდუმლო,
რომელიც სიზმრადაც არ მოსჩვნებიათ ჩვენს ფილოსოფოსებსაო”, — ეტყოდა ხოლმე
არჩილი თავის დას ჰამლეტის სიტყვებს, როცა გიორგიზედ ჩამოუვარდებოდათ
ლაპარაკი.
გამოუცვნელს გამოცანას ამით მოუღებდნენ ხოლმე ბოლოს.
— გიორგი გიახლათ, — მოახსენა ერთ საღამოს მოსამსახურემ არჩილსა. არჩილი
მაშინ ტახტზედ წამოწოლილი იყო და ყურს უგდებდა დას, რომელიც რაღაც წიგნს
ხმამაღლა უკითხავდა.
— ვინ გიორგი? — ჰკითხა არჩილმა.
— ოთარაანთ ქვრივის შვილი.
— მობრძანდეს.
შემოვიდა გიორგი და, ქუდმოხდილი გაჩერდა რა კარებთან, სთქვა:
— საღამო მშვიდობისა.
— აი, გაგიმარჯოს, ჩემო გიორგი! — უთხრა მხიარულად არჩილმა. — რასა იქ?
როგორა ხარ? როგორ არის შენი პატიოსანი დედა?
— რა გვიჭირს? ღვთის მადლით კარგადა ვართ.

— ამბავი, ხაბარი... რისთვის გარჯილხარ?
— ნუ მიოცებთ კი და თქვენთან ყოფნა მწადიან.
— მოდი-და ნუ იოცებ. რისთვის? როგორ?
— როგორც გნებავდეთ: გინდათ მოჯამაგირედ გიახლებით, გნებავთ მუქთად
გემსახურებით. ჩემთვის არაფერი ბედენაა.
— რას ამბობ, კაცო! — ჰკითხა მართლა გაოცებულმა არჩილმა. — შენის ოჯახის
პატრონი და მოჯამაგირედ დგომა, — ვის გაუგონია. ან შენ ვერ გაგიგია, რა გინდა, ან მე
არ მესმის, რას ამბობ.
— მე კარგად ვიცი, რასაც ვამბობ, თქვენ ოღონდ ეგ წყალობა მიყავით. გული აღარ
მიდგება შინ, ლამის მარტოობამ დამლიოს.
— მერე დედა-შენი? — იკითხა არჩილის დამა და თავისი მარილიანი თვალები
მიაშუქა გიორგისა.
— დედა-ჩემი... დედა-ჩემსა სწყინს, ქალბატონო, მაგრამ ვეღარ გაუტეხივარ.
— აბა, ჩემო გიორგი, ჩვენ დედა-შენს ვერ ვაწყენინებთ. იმისი დიდი თავაზა და
ხათრი გვაქვს, — უთხრა არჩილმა.
— თქვენ ეს მიბძანეთ, მამყოფებთ თქვენთან, თუ არა და დედი-ჩემისა მე ვიცი, არ
ამიხირდება... დედის-ერთა ვარ...
— მამყოფებთო!.. ორისავე ხელით, სიხარულით. შენისთანას სად ვიშოვი. განა არ
გიცნობ... ეს დედა-შენი მაღონებს.
— მადლობელი ვარ. მაშ მშვიდობით ბძანდებოდეთ. ამ დღეებში გიახლებით.
— ჯამაგირი?
— გინდა იყოს, გინდა არა, მოგახსენეთ, დიდი ბედენა არ არის.
— ეგ არ იქნება. მაგისი ყაბული არა ვარ. სთქვი, — რა მოგცე?
— რაც შენი ნებაა.
— ეგ არ იქნება-მეთქი, სთქვი.
— რაცა ვღირდე, ის მომეცი.
— ჩემს ნამუსზედ აგდებ რაღა?
— რა ცუდი თამასუქი ეგ არის!
— ჩემი ნამუსი რომ შენს კაი-კაცობას არ გასწვდეს?!
— არა უშავს-რა!.. რაც დამაკლოთ, ალალი იყოს თქვენზედ, გულს არ დამაკლდება.
მშვიდობით ბძანდებოდეთ.
ორივეს დაუკრა გიორგიმ თავი და მაშინვე გავიდა.
დამა და ძმამ ერთმანეთს შეჰხედეს.
— ეს რა ამბავია? — ჰკითხა დას არჩილმა.
— არ ვიცი, შენ ნუ მოუკვდე ჩემს თავს! მიკვირს და მეოცება.
— უთუოდ ფული რამ დასჭირებიათ.
— რომ არა ჰთხოულობს!..
— ეგეც კი. ჩვენ კი ბედი გვეწია, რომ მაგისთანა კაცი ვიშოვეთ, და ოთარაანთ
ქვრივს როგორღა გადვურჩებით, არ ვიცი.
— იმის უნებურად ნუ ვიქთ მაგასა: პატივსაცემი დედაკაცია, ნუ ვაწყენინებთ.
— შენც არ მომიკვდე, დედის უნებურად მე გიორგი სახლშიაც არ შემოვუშვა,
თუმცა კი ძვირფასი კაცია ჩვენთვის.

დამა და ძმამ ცალ-ცალკეც ბევრი იფიქრეს, მაგრამ ამ უცნაურს ნასკვს წვერიც ვერ
უპოვეს გამოსახსნელად.
X
მხილებაა, თუ კადნიერება?
არ გასულა ამის მერმედ ორი დღეც, რომ ოთარაანთ ქვრივი არჩილიანთას მივიდა.
— ო, ნათლიდედ, ნათლიდედ! მობრძანდი, — დაუძახა შორიდამვე არჩილმა,
როცა ოთარაანთ ქვრივს თვალი შეასწრო. და-ძმანი ძირს ეზოში ისხდნენ დიდ
ფურცელ-ქვეშ და დილის ჩაის შეექცეოდნენ.
— დილა კარგა-ყოფნისა, — მიესალმა ოთარაანთ ქვრივი, როცა ახლოს მივიდა.
არჩილი წამოხტა, ოთარაანთ ქვრივს მიართვა თავისი სკამი და მიიწვია
დასაჯდომად.
— დაბძანდი, დაბძანდი. კესო, ნათლიდედას ჩაი მოართვი, — უთხრა არჩილმა
თავის დასა.
— ჩაი რა ჩემი საქმეა, თქვენ შეექეცით, მე უმაგისოდაც გავძლებ. ქალო, როგორ
გიკითხო? ხომ მშვიდობით ბძანდებით? — მოიკითხა ქალი ოთარაანთ ქვრივმა და
ჩამოსკუპდა სკამზედ.
— ვართ შენის ლოცვითა და კურთ...
— მე ჩემთვისაც არა ვლოცულობ, ღმერთი არ შევაწუხო-მეთქი, და თქვენთვის სად
ვილოცებდი, — უთხრა მკვახედ ოთარაანთ ქვრივმა და სიტყვა მოუჭრა.
— ჰა, აფრა არ აუშვა შენებურად, — უთხრა ღიმილით ქალმა და, თითქო
მახლობელი მოყვარეაო, თავაზიანად ხელი დაჰკრა კალთაზედ, თავის სკამიდამ
ლამაზად გადაწვდილმა.
ოთარაანთ ქვრივი შეიჭმუჭნა. როგორღაც ეხამუშა, ეუცხოვა ამისთანა
ტოლ-ამხანაგური ქცევა ახალგაზრდა ქალისაგან: მე ვინა და ეს გუშინდელი ძუძუთა
ვინაო, იფიქრა. მიუხვდა კი, რომ კესო აფრთხილებს და ისე კი, რომ საწყენად არ
დაურჩეს.
— ენამ გულისა უნდა სთქვას, ფერ-უმარილი რა საჭიროა, — უთხრა ქალს
ოთარაანთ ქვრივმა ცოტა არ იყოს მწყრალად.
— ეგ რაზედა სთქვი?
— იმაზედ, რომ შენ ჩემს სიტყვა-პასუხს შეუშინდი და გაფრთხილება გინდა ჩემი.
მიხვევ-მოხვეულს სწორე სჯობია.
— მკვახედ იცი ლაპარაკი და კაი დედაკაცი კი ხარ.
— შენც რომ ჩემი დღენი გამოგევლო, ჩემს ტაფაში დამწვარიყავ, შენც ეგრე
ილაპარაკებდი. ან სხვაფრივ ლაპარაკი რა საჭიროა? ადამიანს ვარამი და ჭირი
ალაპარაკებს. ქვეყანაზედ რომ ჭირი არ იყოს, ადამიანი ენასაც არ ამოიდგამდა: მეტი
ბარგია. ლხინს რა ლაპარაკი უნდა? ძაღლს რომ უხარიან, კუდის ქნევითაც იტყვის
ხოლმე.
— ე... ე... ე! თქვენ მე ვიცი, პატარა ხანს უკან ქვასაც ჩამოურევთ, — ჩაერია არჩილი,
— ნათლიდედა საქმის დედაკაცია, რა ემასლაათება? არა, ნათლიდედ?
— რატომ? ზოგან თქმაც კარგია.

— შენ ხომ მაგისათვის არ მოხვიდოდი ჩვენთან; საქმე რამ გექნება, — უთხრა
ხელახლად არჩილმა.
— მართალია, უსაქმოდ არ მოვსულვარ.
— ბრძანე: შენი ხმალი და ჩემი კისერი.
— ჩემს გიორგის თქვენთან დგომა უნდა.
— ვიცით და შენ მოგერიდენით. შენი დიდი ხათრი გვაქვს და ხათრს ვერ
გაგიტეხთ. შენს უნებურად ეგ საქმე არ მოხდება.
— ჩემი ნებაც არის. ჩემი შვილი ჯერ მე დამეკითხა. მეწყინა, მაგრამ დაშლა აღარ
ეგებოდა. მცხვენიან, კაი ოჯახის შვილია, კაი მამის ჩამომავალია. ვთაკილობ და გვიანღაა
წუწუნი: ვერ გავტეხე, ვერ ავუხირდი. დეე, რაც საქნელია, იქმნას.
— თუ ეგრეა, უარს მე ვეტყვი, — უთხრა არჩილმა, — შვილი შენისთანა დედას
როგორ არ უნდა ჰნებდებოდეს!..
— ნუ, ნუ!.. ნუ ეტყვი უარს. მე დედა ვარ და წამავალი. ის შვილია და მომავალი; მე
მივდივარ, ის მოდის. იმისი დღენი გასავლელი მინდორია, მე კი ჩემი მანძილი გამივლია.
მე ბოლოში ვარ, ის თავში. წინ ვერ ავეფარები.
— მითომ რა გაჭირებაა, თუ შენი საამური არ არის? — იკითხა კესომ.
— გაჭირება რას მიქვიან? სურვილია, იღბალია... ჯერ დაუდუღარი მაჭარია და
ბუყბუყებს. დაუდუღარს მაჭარს სარქველი არ დაეხურება, ჭურჭელს გაჰხეთქს. დეე,
თავის ნებაზედ იყოს. მე არ ვუშლი, რაკი თითონ არ იშლის.
— რაკი ასეა, ისე შეგინახავ შვილს, მტერიც კი შენატროდეს, — უთხრა არჩილმა.
— მაგას არ წავეხარბინები. ის თითონაც კარგად შეინახავს თავისთავს, ისეთის
მამის შვილია, — უპასუხა ოთარაანთ ქვრივმა, — ეჰ, კარგი იქნებოდა სასხვისოდ არ
გაეხადნა თავი, მაგრამ რაც არის, არის!..
— ახლა შენ რომ მარტო დარჩები? — იკითხა კესომ.
— მარტო რად დავრჩები? ზოგი ჩემს გულშიაც ჩაიხედე, რამდენი ბღარტები მიზის.
ჭირადაც მეყოფიან და ლხინადაც.
— აკი ნათლიდედამ მიხვევ-მოხვევა არ იცისო? აკი პირდაპირ თქმა უყვარსო? მე აქ
არა მესმის-რა, — სთქვა არჩილმა და შეხედა დას, თითქო იმას ეკითხებაო.
— მიხვეულ-მოხვეული რა ვთქვი? ადამიანს მინამ ხელ-ფეხი ერჩის, მარტო არ
იქნება,
საქმეა
ტოლ-ამხანაგი
მარტოხელისა.
წუთის-სოფელი
ვის
აცლის
მარტოობისათვის? მარტო თქვენისთანას... მარტონი თქვენა ხართ.
— მართალი გინდოდა და ეგეც მართალი, — უთხრა კესომ ძმას უწყინარობის
ღიმილითა.
— ნათლიდედა სიტყვას მარტო ეკლადა ჰხმარობს, — მითამ და გაიხუმრა არჩილმა,
მაგრამ ვაი ხუმრობას!..
არჩილი წამოდგა ფეხზედ, ტანში გაიმართა, თითქო რაღაცამ დაუჭიმა ძარღვებიო,
— ჩაიწყო ჯიბეში ხელები და მოჰყვა წინა და უკან სიარულს, მერე მივიდა, წინ დაუდგა
კესოს და ჰკითხა რუსულად:
— როგორ გგონია? წინდახედული მხილებაა, თუ წინდაუხედავი კადნიერება?
— შენ მართალი ხარ, — უპასუხა დამ რუსულადვე, — ერთი ჭკუამ იცის და
შესაწყნარებელია, მეორე ურცხვობამ და საწყენია. მე პირველი მგონია.
არ ვიცით ძმამ დაიჯერა თუ არა დის სიტყვა, ამას კი ვიტყვით, რომ არჩილი ამის

შემდეგ მივიდა ოთარაანთ ქვრივთან მხიარულის სახითა და მართლის გულით უთხრა:
— ბრძენი დედაკაცი ხარ, ნათლიდედ, ბრძენი!..
სხვა დროს იქნება ერთი თავისებური მკვახე სიტყვა ეტკიცა ოთარაანთ ქვრივს ამ
ქებისათვის, მაგრამ ეხლა კი გაუჩუმდა. მერე თითონაც უკვირდა, ნეტა ენა რამ დამიბაო.
XI
ორი თვალი.
იმ დღეს, როცა გიორგიმ დააპირა არჩილიანთას წასვლა მოჯამაგირედ
დასადგომად, ისეთი მხიარული სახე ჰქონდა, რომ ოთარაანთ ქვრივმა სიამოვნებითა
სთქვა:
— ძლივს შუბლგახსნილი არა ვნახე!
სიამოვნებით კი სთქვა?..
ამაზედ ჰოც ითქმის და არაცა. ეს რაღაც „მზიან-ჩრდილიანი“ სიამოვნება იყო.
მზიანი იმიტომ — რომ უხაროდა შვილის სიხარული, ჩრდილიანი იმიტომ — რომ
ეწუხებოდა დედური წუხილი, სტკიოდა დედური გული, — რად უხარიან ჩემგან წასვლა
და სხვასთან ყოფნაო!.. მზე და ჩრდილი, ნათელი და ბნელი, ტკივილი და ამება
ერთმანეთში გაება და ჩაეწნა.
დედამ შვილს ჩაულაგა ერთი ხელი უკეთესი ქვეშაგები, საცვალი ტანისამოსი, კაი
ლეკურის შალის ჩოხა-შალვარი, ყანაოზის ახალუხი, ორი წყვილი თავისის ხელით
მოქსოვილი ჭრელი წინდა, ახლად ნასყიდი ყაითნებით მორთული საცვეთები, ბაზარში
განგებ შეკერილი და ყაითნებითვე დახლართული ქვემოური ქალამნები. ყველაფერი ეს
გამოუკრა ჯერ სუზანში, მერე ფარდაგში და შეჰკრა მაფრაშასავით თოკებით.
— დედი, დედი! ეს რა ამბავია? — ჰკითხა გაცინებით შვილმა, როცა ეს სამზადისი
დაინახა, — ცხრა მთას იქით ხომ არ მისტუმრებ, რომ მაგოდენა ბარგ-ბარხანას თან მატან.
— არა, შვილო!.. უამისობა არ იქნება. დეე იცოდნენ, რომ ოჯახის შვილი ხარ და არა
ეული ვინმე, ბოგანა. დეე იცოდნენ, რომ ოჯახიდამ გასდიხარ და არა უოჯახობიდამ.
— განა არ იციან?
— გაგონილს თვალით ნახული სჯობია. დეე რაც ყურით გაუგონიათ, თვალითაც
ნახონ.
— სასაცილოდ ამიგდებს მთელი სოფელი, ეგრე ბარგ-აკიდებული რომ მნახონ.
— თავ-საცილს კაცი არ მოუკლავს. კაცი რომ სულელების კბილთა ღრეჭას აჰყვეს,
სად წავა?
— მეტის-მეტია, დედი, ამოდენა ბარგი!.. თითქო ქალი ვიყო და მათხოვებდე.
— ქალი რომ იყო, ეგრე ადვილად ვერ გამიფრინდებოდი ხელიდამ.
— ქალი ხომ უფრო საბოლოვო არ არის დედ-მამისათვის. ქალი მოდის იმისათვის,
რომ წავიდეს და სხვაგან გაიკეთოს ბუდე.
— მართალია, მაგრამ ქალი, — მინამ გათხოვდება, — დასაფრენი ბღარტია და
ფრთას ქვეშ უზის დედასა.
— როგორ? წნილად შემინახავდი თუ?
— მაგას არ გეუბნები. ქალი ბედს შინ მოელოდინება, კაცი კი გარეთ ეძებს...

გიორგი აიმრიზა, ხმა აღარ გასცა. მიჰტრიალდა და კუთხეში რაღაც ფაცური
დაიწყო, ვითომ-და ეძებს რასმე.
ოთარაანთ ქვრივმა ეს უცებ გაწყვეტა ლაპარაკისა შენიშნა და არ შეიმცნია კი.
— უფრთხის ახლოს მისვლასაო, — იფიქრა დედამ.
გიორგი პატარა ხანს შემდეგ ხელახლად მოუტრიალდა დედას, ხელი ჩაჰკიდა
შეკრულს ბარგსა და ეგრე, ხელჩაკიდებისაგან ერთ მხრივ გადახრილმა უთხრა:
— ნება შენი იყოს, დედი!.. ამ ბარგი-ბარხანით მიუვალ...
სთქვა ესა, მხიარულად შეიგდო მხარზედ ბარგი და გასწია.
ოთარაანთ ქვრივმა დიდხანს ადევნა თვალი დერეფნიდამ... დიდხანს ადევნა,
დიდხანს, მინამ თვალთაგან მიეფარებოდა შვილი, თითქო ხმაამოუღებლად
იხვეწ-იმუდარებოდა, — ერთი მაინც შემომხედოსო. მაგრამ გიორგიმ უკან აღარ
მოიხედა...
დედას გულმა ტეხა დაუწყო.
— უკან აღარ მოიხედა!.. — დაიკვნესა დედამ, — ჩემგან მიდის, თითქო ძაფიც არ
იჭერს; სხვაგან მიდის, თითქო თოკით ეწევიანო.
ფეხთმდგომელას ოთარაანთ ქვრივს თავი ძირს ჩამოუვარდა დამბლასავით,
თითქო კისრის ძარღვი გაუწყდა, ვეღარ შეიმაგრა და ნიკაპით გულზედ დასაბჯენად-ღა
დაეკიდაო.
— ჩემგან მიდის და პატარა ნაღველიც უკან არ ახედებს... განა აქ არა დაჰრჩა-რა!..
სხვაგან მიდის და სიხარული მარტო წინ აყურებინებს… განა ყველაფერი იქ არის, სულ
ყველაფერი!.. — დაიკვნესა ხელახლად დედის გულმა.
ამის თქმაზედ ოთარაანთ ქვრივმა კაბის სახელო წამოიწია და მთელი მკლავი
დაჭიმულ სახელოთი მოისო თვალებზედ.
თითონაც არ იცოდა, — რადა ჰქმნა ესე. ეს უნებურად, უცოდნელად მოუვიდა.
ხელმა თავისთავად დაასწრო, მინამ გული ცრემლს წამოჰღვრიდა. თითქო ხელი არ
დაეკითხა გულს, — არ დამაგვიანოს, არ დამიშალოსო.
ოთარაანთ ქვრივს თვალში ცრემლი არ უჩანდა!.. განა აქვს კი ცრემლი
ცეცხლმოკიდებულ გულსა?!
ჩამოჯდა ოთარაანთ ქვრივი დერეფნის დირეზედ. ჩაჰკიდა კვლავაც თავი და
ორისავე იდაყვით მუხლების თავზედ დაებჯინა.
ოთარაანთ ქვრივი ფიქრმა წაიღო...
— დედა-შვილობაში შენ-ჩემობა რად არის? — ჰკითხა ოთარაანთ ქვრივმა
თავისთავსა. — დედა-შვილობაში ორი თვალი რად უნდა იყოს? ნეტა დედას სხვასავით
მაინც ორი თვალი არა ჰქონოდა... თუ აქვს, რად უჭრის ერთი თავისად, მეორე შვილისად?
გული რად იხედება გარეთ ორის თვალითა, რად? — რატომ ერთი თვალი არ ებრმავის,
როცა მეორე იყურება?.. ვინ ვისთვისაო, — რა საკითხავია დედა-შვილობაში?.. ვაი რომ
საკითხავი ყოფილა! ამის ჭიდილია თურმე დედა-შვილობაცა!..
დიდხანს იტრიალა ამ ფიქრების მორევში გულმა და გონებამ ოთარაანთ ქვრივისამ.
მერე თითქო რაღაც ხიდი გაიდოვო მორევიდამ გამოსასვლელად, წამოდგა ფეხზედ და
ხმამაღლა სთქვა:
— არა, შვილო!.. შენ გაიხარე, შენ!.. მე კი... მე კი... მე ჩემისად მაყურებელს თვალს
დავიბრმავებ და შენისად მაყურებელით-ღა ვივლი და ვიცოცხლებ...

XII
უეცარი წკიპურტი.
გიორგი მოჯამაგირედ დადგა. პირველს დღესვე არჩილმა ვენახში წაიყვანა
გიორგი. არჩილი ახალს ვენახს აშენებდა და უნდოდა მიწა ჭანდრაკის ფიცარსავით
უჯრა-უჯრა დაეყო და ისე მოერიგებინა ვაზი მწკრივად და ლარზედ. ორი ჭრა კიდეც
გაეკეთებინა ასე და ვაზის რქა ჩაეყარა. ძალიან მოსწონდა არჩილს ესე უჯრა-უჯრა
ჩარიგებული ვაზი. გიორგის რომ დაანახვა ეს თავისი ახალშენი, თავმოწონებით უთხრა:
— როგორ მოგწონს? ერთი შეჰხედე გინდა აქედამ, გინდა იქიდამ, სულ ლარსა და
მწკრივზეა ჩარიგებული.
— ეგრე ჩარიგება ვაზისა კარგია: მზე და ნიავი თანაბრად დაუვლის ყველგან. ამას
წინად, — სამი-ოთხი წელიწადი იქნება, — გავიგე, რომ კახეთში ეგრე უკეთებია ვენახი
ერთს თავადიშვილს. გული არ დამიდგა, მინამ არ წავედი და არა ვნახე. ვნახე და
მომეწონა. საკეთებლადაც უფრო სამხროა. კარგია ეგრე.
— ძლივს ერთი კაცი არა ვნახე ამ სოფელში, რომ მომიწონა ნაკეთები.
— ნაკეთებს კი ვერც მე მოგიწონებ.
არჩილი შეჰფიცხდა და აიტკიცა.
— რატომ, ბიჭო?
— იმიტომ, რომ აქ ფერდობია...
— ვაი შენ, ჩემო თავო! — გააწყვეტინა სიტყვა არჩილმა, — შენც ბევრი არა
გცოდნია-რა, ჩემო გიორგი. ბიჭო-და, საქმე ის არის, რომ ფერდობია და მზის-გული
ფერდობიცა.
— განა მაგას ვიწუნებ? მზის-გულ ფერდობს რა სჯობია ვენახისათვის!..
— მაშ რას ამბობ?
— აქ ჩვენში ხომ ნამი არ იცის, როგორც კახეთში, და მშრალი მიწაც არის. ჩვენში
ვაზს რწყვა უნდა. რაც გინდ მაგრად იდგეს კაცი, წელიწადში ერთხელ მაინც უნდა
მოახვედროს ვენახს წყალი, თორემ ვაზი ვერ მოიხდენს. პირველში ხომ კარგა წყალს
მოინდომებს და მოინდომებს, მინამ რქა იხეირებს.
— მერე რა გინდა სთქვა?
— მერე ისა, რომ ეგრე სისწვრივ ვაზი რომ ჩაგიყრია ამ ფერდობის
გარდი-გარდმოდ, როგორ-ღა მოატარებ ვაზებში წყალსა. წყალი აღმა ხომ ვერ ივლის?
— მაშ, შენის ფიქრით, ლარი აღმა-დაღმით უნდა დაგვეჭირა თავ-თავ-ქვესაკენ,
რომ ზემოდან ქვევით ედინა წყალს!
— წყალი მაშინ, რა თქმა უნდა, კარგად ივლიდა, მაგრამ არც ეგ ივარგებდა. წყალი
რუისა, თუ ნიაღვრისა, მაღლიდამ დაქანებული, ზემოდამ სულ ქვევით ჩაიტანდა მიწას,
ჩაჰრეცხდა ვენახსა, ზემო-პირის ვაზს სულ ძირს გამოუხრამავდა.
— მაშ როგორ უნდა ყოფილიყო?
— ეგრევ, მაგრამ ლარი სწორეზე კი არ უნდა წაგეღო, ცოტა გეზად უნდა დაგეჭირა,
რომ წყალს საკმარისი თავ-თავ-ქვე ჰქონოდა და მიწაც ზევიდამ ქვევით არ ეზიდნა. აგერ
რუიც ხომ მარტო გარდი-გარდმოდ ემხრობა ამ ახალშენსა! აქედამ ცოტა გეზ-გეზად თუ

არ წავიდა თავ-თავ-ქვესაკენ, სხვა გზით წყალს ვენახი არ მოიხდენს. ეხლა კი წყალს
ავალა პირაღმა აქვს. როგორ უნდა იდინოს? აბა გაიხედე!..
არჩილმა გაჰხედა-გამოჰხედა, ხან აქედამ გაუსისწვრივა თვალი, ხან იქიდამ, ხან
აქედამ მოუდგა, ხან იქიდამ და იმისთანა ვერა იპოვა-რა, რომ ხელი ჩაეკიდნა და გიორგი
გაემტყუნებინა.
— ბატონო-და, მაგას რა დიდი ამბავი უნდა, — უთხრა გიორგიმ, რაკი შეამცნია,
რომ არჩილი ჰო-არაობაშია. — აი, თუნდა ეხლავ მოვუგდებ წყალს და მაშინაც არ
გამოჩნდება!
— საჭირო არ არის. შენ მართალი ხარ, ჩემო გიორგი! კიდევ კარგია, — ეხლა
დროზედ შემომესწარ, ჯერ მინამ მარტო ორი ჭრა ჩამიყრია და გასწორება ადვილია,
თორემ, შენი მტერი!.. აქაურს გლეხკაცობას სიცილად არ ვეყოფოდი, თუნდ ხარჯსაც
აღარ შევშინებოდი.
არჩილი შინ ამოვიდა და ყველაფერი თავის დას უამბო. ბევრი იცინა დამ, რომ
არჩილს ესეთი უეცარი წკიპურტი მოჰხვედრია.
— ეგ რა მოგსვლია?! — ჰკითხა კესომ და გულიანად ჩაიხარხარა. ჩაიხარხარა,
მაგრამ წყენა დაცინებისა მოატკბო და-ძმურის სიყვარულის კილომა: — ეგ რა მოგსვლია?
— ის, ჩემო კარგო, რაც თავმოწონებულს არ-ცოდნას მოსდის ხოლმე ყოველთვის.
ამოვიკითხავთ წიგნებიდამ რაღაცას და გვგონია, — ეს-ეს არის ქვეყნის ღერძს ხელი ჩვენ
ჩავკიდეთო. ქვეყანაზედ ბევრი რამ არის უწიგნოდაც ნასწავლი, ამაებსაც ცოდნა უნდა.
ჩვენ კი აღარც იქით ვიხედებით, აღარც აქეთ. რაკი წიგნი ხელთ გვიპყრია. თითქო ჭკუა,
თუ არ წიგნში, სხვაგან აღარსად იყოს.
— შენა და წიგნების ეგრე აბუჩად აგდება?
— მე აბუჩად წიგნებს კი არა, ჩემს თავს ვიგდებ: არც უწიგნობა ვარგა და არც მარტო
წიგნებიდამ გამოხედვა. უწიგნოდ თვალთახედვის ისარი მოკლეა და მარტო წიგნითაც
საკმაოდ გრძელი არ არის. უკადრისობად მიგვაჩნია ჭკუა უწიგნო ტყაპუჭ-ქვეშაც
ვიგულვოთ. ჩვენ ვთაკილობთ და არა გვჯერა, რომ ყველა გონიერი კაცი იგივ წიგნია.
ყველა გონიერი კაცი, თუნდა უწიგნოც, ზოგჯერ მწიგნობარისათვისაც კი ოსტატია. ეს
ტყუილი თაკილი...
— ტყუილმა ბრძნობამ იცის, — დაატანა კესომ და ჩამოართვა სიტყვა ღიმილით.
— და უვიცობის ცუდმედიდობამ!.. — დაუმატა არჩილმა.
XIII
ახალი ცოცხი კარგად ჰგვის!..
ამისი თქმა ძლივ გაათავა არჩილმა, რომ ოთახში ერთი ყვირილი და ხმაურობა
შემოესმათ. არჩილი მაშინვე გარეთ გავარდა და მუაჯრიდამ გადასძახა ჩალურიდამ
გამოცვივნულ მოსამსახურეებს:
— ეს რა ყვირილ-ღრიალია?
— რა მოგახსენოთ? თავლიდამ მოდის, — უპასუხა ვიღაცამ.
— ერთი შემიტყვეთ, რა ამბავია?
მინამ ერთ-ერთი ვინმე წავიდოდა, თავლიდამ გამოჰრბოდა კიდეც მეჯინიბე,

ვიღასაც მხარ-უკუღმა მუშტს უღერებდა, იმუქრებოდა, მოილანძღებოდა.
— ბატონო, ეს რა ღვთის წყრომაა? — შემოსძახა ქვევიდამ მეჯინიბემ, მუაჯარზედ
გადმომდგარს არჩილსა. — ეს ვიღაც ოხერ-ტიალი მოთრეულა, თავ-პირი აღარ შემარჩინა
ცემითა.
— ვინ ოხერ-ტიალი?
— აი, ეს ახალი მოჯამაგირე.
— გიორგი?
— ეშმაკმა იცის იმისი თავი და ტანი, გიორგია თუ ვიღაცა.
— მერე რა იყო?
— რაღა რა იყო?!. თქვენ რომ ვენახიდამ მობძანდით, თქვეს ცხენს მოვხადე და
დავაბი. ისიც ხომ თქვენ ფეხ-და-ფეხ მოგყვათ. შემოვიდა თავლაში, ჩხუბი დამიწყო,
გამლანძღა, გავლანძღე და მერე ამომიდო ქვეშ და ისე გამხადა, რომ ნეკნები ჩემი აღარ
არის.
— აბა ერთი გიორგის დამიძახეთ, — უბრძანა არჩილმა.
ერთი მოსამსახურე გაიქცა დასაძახებლად. ამ დროს კესოც გამოვიდა მუაჯარზედ,
გვერდით მოუდგა ძმას და ჰკითხა:
— რა ამბავია?
— რაღაც ჩხუბი მოსვლიათ.
— ვისა და ვის?
— გიორგისა და მეჯინიბეს.
— რაზედ?
— სწორედ არც მე ვიცი. აი, გიორგი მოვა და შევიტყობთ.
მოვიდა გიორგიცა. იღლიაში ახალუხი ჩამოჰხეოდა და სცდილობდა დაემალა.
გოგო-ბიჭებმა, ვინც კი ამ დროს სახლში მოიხელებდა, ყველამ მუაჯართან ეზოში
მოიყარა თავი.
— ჩხუბი მოგივიდა? — ჰკითხა არჩილმა გიორგის.
— არა. ამასთან საჩხუბარი რა მქონდა?
— მაშ რას გიჩივის, მცემაო.
— ცემით კი ვცემე.
— ეგ ხომ ჩხუბზედ უარესია. რადა სცემე?
— შენი ცხენი ისე ოფლიანი დაება. თავლაში რომ შევედი, თითონ პირაღმა
გაშოტილიყო ტახტზედ და ყალიონს ეწევოდა. მე ვუთხარი: — ცოდო არ არის, ოფლიანი
ცხენი დაგიბამს, ცოტა ხანს მაინც ატარებდი, ზურგზედ წყალს მაინც
გადაავლებდი-მეთქი. ხომ წახდა ცხენი: ან ზურგმა ჰავა აართვა, ან ფეხში
დაიხუთა-მეთქი. არამკითხე მოამბეო, მიტყიპე და მიაგდეო, მითხრა არხეინად და
ყალიონი ძალზედ გამოაბოლა. — ვერც მიმტყიპავ და ვერც მიმაგდებ-მეთქი. წავედი
ცხენის ასაშვებლად, მე მინდოდა პატარა მეტარებინა და წყალი გადამევლო ოფლიან
ზურგზედ. — წადიო, ვიღაცა მოთრეულხარო, — დამიძახა და დედა შემაგინა. ამაზედ
გული მომივიდა და ვცემე. მამაჩემსაც არ შევარჩენდი დედი-ჩემის ავად ხსენებას.
— ეგრე კი იყო? — ჰკითხა კესომ გიორგის და გადმოჰხედა.
— ტყუილი რა საკადრისია!..
— ეგრე იყო, ეგრე! — დაიძახა პატარა ბიჭმა მეხბორემ, რომელიც მაშინ თავლაში

შესწრობოდა, — სწორედ ეგრე იყო, მე იქ ვიყავი.
— კესო, ერთი დავთარში ნახე, რა ერგება, და გამოუტანე.
კესო გამოუკითხავადაც მიხვდა ვისზედ უთხრა ძმამ. შებრუნდა ოთახში, პატარა
ხანს შემდეგ გამოვიდა და უთხრა:
— ოც-და-ხუთი მანეთი-ღა ერგება. აი ფულიც.
არჩილმა ჩამოართვა ფული, მუაჯარიდამ გადუგდო მეჯინიბეს და ჩასძახა:
— აი, ძმობილო, ეს-ღა გერგება. ალალი იყოს შენზედ და მე ჩემს სახლში კი ვეღარ
დაგაყენებ...
— მე მცემეს და მევე მიწყრებით?!
— ამას იქით ჭკუა იცოდე: შენ რომ ცუდკაცობდე, კაი-კაცობაზედ სხვას მაინც ნუ
გალანძღავ.
არჩილი და კესო შებრუნდნენ ოთახში. გოგო-ბიჭები წავიდ-წამოვიდნენ.
— მითამ ახალი ცოცხია და კარგად ჰგვისო! — ამბობდნენ დაცინვით ზოგიერთნი
ახალს მოჯამაგირეზედ.
— დაძველდები და შენც მოატან ქვიშასაო, — იძახოდნენ მეორენი.
— ეგ სხვა დედის შვილია!.. მაგას ოთარაანთ ქვრივის შვილს ეძახიანო! — ამბობდა
ამათში მარტო ერთად-ერთი კაცი, ისიც ხმაამოუღებლივ, თავის გულში ამბობდა.
ეს იყო მეწისქვილე არჩილის კარის წისქვილისა, — კაცი ძველი, გულჩახვეული,
გულჩაკეტილი, ჩუმი და ამიტომ ყველასაგან დაბრიყვებული. ვინ იცის, საიდამ სად იყო
გადმოგდებული, და აქ წისქვილში როდის შემოხიზნული? აქ მეწისქვილედ
დაბერებულიყო უცოლოდ, უშვილოდ, უთვისტომოდ. არავინ იცოდა, ვინ არის და
საიდამ არის... ამისი ვარსკვლავი მარტო ამოსულიყო სადღაც და როდესღაც და ეხლა
მარტოვე ჩადიოდა დინჯად და მშვიდობიანად, ტკბილად და უწყინარად.
XIV
განა თითონ კი იცოდა?
— როგორ მოგეწონა ეს ამბავი? — ჰკითხა არჩილმა დას, როცა ოთახში შევიდნენ.
— ახირებული გული ჰქონია, — უპასუხა დამ, თითქო პირველ ხანს სხვა უკეთესი
ვერა მოეგონა-რაო.
— ეგ ცოტაა. ნამუსი ჰქონია, ნამუსი!.. ის დიდი ნამუსი, რომელიც სხვისასაც ისე
ერჩის, როგორც თავისას.
— ნურც აგრე გაადიდებ მაგ უბრალო საქმესა.
— მაგას ნუ იტყვი. რაც კარგია, იქ დიდ-პატარაობა მოსატანი, სახსენებელი არ არის.
რაც კარგია — თავისთავად დიდია. ჰხედავ, უსწავლელი კაცია. მაგისი ნამუსი ჭკუით კი
არ არის ახილებული, გულით გამოკვებილია, მარტო გულით. ეს დიდი საქმეა ჩემის
ფიქრით, იმიტომ, რომ მაგისთანა ნამუსი მთელის გვამის, მთელის აგებულების
წყურვილია, როგორც სითბო სიცივეში, როგორც სიგრილე სიცხე-პაპანაქებაში, როგორც
პური შიმშილში. მინამ ჭკუა იტყვის, ჭკუა ურჩევს, გულმა იცის, რა ჰქმნას. ეს დიდი
საქმეა-მეთქი, დიდი.
— რაო? დედის ავად ხსენება იწყინა, სხვა ხომ არაფერი?

— ეგ ბოლოა. შენ სათავე მოუჩხრიკე ამ საქმესა. გულმა არ მოუსვენა, ცხენი რომ
მოუვლელი ნახა და მეჯინიბე არხეინად მწოლარე. საქმე და მოსაქმე ერთმანეთს
გაჰყროდა და ეს მართალმა გულმა იუცხოვა, არ შეიფერა, ხომ არც ცხენი იყო იმისი, არც
მეჯინიბე იმისაგან დავალებული. რა ეწოდა, რა უნდოდა, ჩვენად რომ ვიკითხოთ? ჩვენი
ამება? ჩხუბი რომ არ მოსვლოდათ ეს ამბავი ჩვენამდე ხომ არც კი მოაწევდა. მეჯინიბის
ჯავრი სჭირდა და მიზეზი მოუდო? რა ჯავრი უნდა სჭირებოდა, კაცს პირველადა
ჰხედავს. არც ერთი და არც მეორე. საწანახედოდ გამხდარი საქმე ნახა, იქავ ხელთუძრავი
მოსაქმე და გულმა არ მოუთმინა. რაც გინდა სთქვი და, ეს დიდი ნიშანწყალია კაცობისა...
სწორედ დიდი ნიშანწყალია. ეხლა მესმის, რაც იყო, იმ დღეს რომ მეწისქვილემ გვიამბო.
აი, ბურკიაშვილის კამეჩი რომ დაეჭირა მინდვრიდამ მომავალს და კახუაშვილისათვის
მიეყენებინა კარზედ, შენს ჯეჯილს აფუჭებდაო. მე თუმცა ზოგიერთი ამბები ვიცოდი
გიორგისა, მაგრამ, — ღმერთო შეგცოდე, — აქ კი გავიფიქრე, უთუოდ ბურკიაშვილის
ჯავრი სჭირებია-მეთქი გიორგისა. ეხლა ვნანობ, რომ ეს გავიფიქრე და ამ ფიქრით
შევუგინე ნამუსი მაგ პატიოსანს კაცსა.
— ბოდიში მოიხადე, — უთხრა დამ გულითადად და ჭკვადასმით, რაკი
ხუმრობა-გაშვებით ჩაუკვირდა თავის ძმის ნათქვამსა.
— ბოდიშს იმით მოვიხდი, რომ მე მაგას შეგირდად მივებარები, დიაღ, შეგირდად.
ჩვენ რანი ვართ მაგასთან!.. დეე, გვასწავლოს და გვწურთნოს...
არჩილმა წინა და უკან სიარული დაიწყო ოთახში და ფიქრს მიეცა. კესოც
ჩაფიქრდა. გიორგი, როგორც ჩემთვის, მკითხველო, ისეც იმათთვის გამოცანა იყო.
— კესო! — შესდგა ბოლოს კესოს წინ არჩილი და უთხრა, — იცი რას გეტყვი? აი,
სახლის წინ რომ ყვავილების ბაღს იკეთებ, მოდი გიორგისაც დაეკითხე ხოლმე. მე მგონია,
ეს ლოთი გარმიანელი მებაღე სულაც დავითხოვოთ და გიორგის ჩავაბაროთ, ურიგო არ
იქნება. ჭკვა-გონებიანი ბიჭია, შენ ოღონდ ანიშნე და, იმედი მაქვს, მიგიხვდება, სად რა და
როგორ გააკეთოს. სხვას ხომ დღიური მუშებიც გაუძღვებიან, რაკი გიორგი
თავ-მდგომელი იქნება. ცოდოა მაგისთანა ბიჭის ამაზედ მოცდენა, მაგრამ ჯერ ეს იყოს და
მერე სხვას რასმე ავუჩენთ.
— ძალიან კარგი, — მოუწონა დამ, — ოღონდ ეს არის, რომ ჯერ ყველაფერი მარტო
ქაღალდზეა გამოხაზული და ვაი თუ ვერა გავაგებინო-რა. აბა, ჯერ ერთი ვაჩვენებ,
გაიგებს რასმე თუ არა.
მეორე დღეს არჩილი დილა-ადრიანად თავის ახალშენს ვენახში წავიდა. ცხენს რომ
ქუსლი ჰკრა და პირი უბრუნა, პირუკუღმა მოსძახა გიორგის:
— სამუშაოზედ არსად წახვიდე, კესოს შენთან საქმე აქვს.
„კესოს”?!
გიორგის გული გადაუტრიალდა...
კესოც
ადრე
ამდგარიყო,
მაგრამ
მინამ
მილაგ-მოლაგდებოდა,
ჩაიცვამ-დაიხურავდა, კარგა ხანი გავიდა.
ბოლოს კესომ იხმო გიორგი.
გიორგიმ რომ მარტო ნახა თავისი თავი კესოსთან, თითქო შიშმა აიტანა. ალბად
იმორცხვა და საკვირველიც არ არის: თავის დღეში უცხო ქალთან მარტოდ არ ყოფილა.
კესოს ტახტზედ გადაეშალა დახაზული ქაღალდი, სხვადასხვაფერად
აჭრელებული. ეს ბაღის მოხაზულობა იყო და რომელიღაც წიგნიდამ გადმოეღო თითონ

კესოს და ძმასთან ერთად შეესწორებინა თავის სურვილისამებრ.
— აბა აქეთ მო, გიორგი. ერთი ეს ნახაზი უნდა გაჩვენო, — უთხრა კესომ გიორგის,
კარებში გაშეშებულსავით ატუზებულს.
გიორგიმ ფეხი წინ ვერ წასდგა.
— ეს ოხერი, რამ დამიდუნა მუხლებიო, — იფიქრა.
— რას იბუზები ახლად მოყვანილ პატარძალსავით. ფეხი გადმოდგი, ნუ გეშინიან,
არ შეგჭამ.
გიორგიმ ორი ბიჯი წინ წასდგა და მაინც შორი-ახლო დაუდგა კესოსაც და
ქაღალდსაც.
— ე რა ფანცქალმა ამიტანაო!.. — გაიკვირვა გულში.
— რა დაგემართა, ადამიანო!. აი, აქ მო, ჩემთან ახლო, — უთხრა ეხლა კი ცოტად
გაჯავრებულმა კესომ.
„ახლო”!..— ზოგჯერ მოკლე სიტყვაც გრძელია.
გიორგიმ ფეხი არ გაანძრია. მარტო კისერი გადაიწვდინა და ისე შორიახლოდამ
ჩაჰხედა ქაღალდსა, როგორღაც უხერხულად და გვერდელად.
— კაცო, არ გეყურება? მე ახლო ვარ და ძლივს ვხედავ და შენ მაინდამ რას დაინახავ,
მამლაყინწასავით კისერი წამოგიშვერია. ახლო მოდი-მეთქი.
გიორგი მაინც ადგილიდამ არ დაიძრა.
— ე რა ფრთხოლამ ამიჩემაო! ჯადო მეწევა უკან, თუ ხატი არ მიშვებს წინ? —
ჰკითხავდა თავისთავს გაოცებული გიორგი.
კესომ აღარ აცალა, წაავლო ხელი სახელოზედ და გამოსწია.
გიორგი წაბარბაცდა. თითქო მეხმა ახლო გაუარაო. ალბად ფეხი წამოჰკრა რასმე...
— რა იყო? — იკითხა კესომ.
— არაფერი. ფეხი ფეხს თუ წამოვკარ, — მიუგო გიორგიმ და გულში გაიფიქრა:
ფეხის ძარღვები დამაჭრეს, თუ რა მომდის ეს ოხერ-ტიალი!..
— აი, — უთხრა კესომ, როცა გვერდით დაიყენა გიორგი და ჩაახედა ქაღალდში, —
დაბალ მესერით შემორტყმული ადგილი ხომ გინახავს ჩვენის სახლის წინ, — ეს ის არის.
ეხლა, ჩემო გიორგი, ამ ადგილს ამისთანა მიხვეულ-მოხვეული გზები უნდა დაუკეთდეს.
ამ გზებს აგურის ფხვნილით წითლად მოვფენთ. გზებსა და გზებს შუა აი ასეთი კვლები
უნდა დაიკვალოს, როგორც აქ არის გამოხატული. ამ კვლებში სხვადასხვა ფერადი
ყვავილები დაითესება. აი, შუაგულს ხომ ჰხედავ? აქედამ...
— მე ვერასა ვხედავ, ვერა!.. შენი ჭირიმე, ეხლა თავი დამანებე, სხვა დროს მიბძანე,
— უთხრა გულამოსკვნილის ხვეწნით გიორგიმ და განზედ გაუდგა კესოს. — რაღაცა
ხათაბალა გადამეკიდა, თვალები ამება, რეტი დამესხა. ვერც ვერას ვხედავ, ვერც ვერა
მესმის-რა. ეხლა დამითხოვე, შენის ღმერთის გულისათვის...
კესომ ნახა, რომ გიორგი მართლა არც თავის ფერზედაა, არც თავის გუნებაზედ.
დაითხოვა და სთქვა თავისთავად:
— გულის ჭიდილი მოუვიდა, თუ რა ამბავია!
განა თითონ გიორგიმ კი იცოდა, რა ამბავია!
XV

კაცია და გუნებაო.
ეს მოხდა მარტის დამდეგსა. გავიდა მარტი, გავიდა ლამაზი აპრილი და უფრო
ლამაზი მაისი. დადგა თიბათვეცა. კესოს ყვავილების ბაღი, გეგმაზედ გაკეთებული,
მოირთო, მოიკაზმა. ისე გაჰლამაზდა წითლად მიხვეულ-მოხვეული გზებითა,
შიგა-და-შიგ დაყოფილ მწვანე მდელოებითა, ყვავილების ფერადითა, რომ კაცის თვალი
ვერ გაძღებოდა. ღონიერი ბუნება და ადამიანის გამრჯელი ხელი თითქო ერთმანეთს
შესჯიბრებოდნენ, — აცა ვინ ვის აჯობებს ამ ბაღის გალამაზებასა და შემკობაშიო. ერთსაც
და მეორესაც თითქო თავი არ დაეზოგათ, და რაც მადლი ჰქონოდათ, სულ აქ დაეპნიათ,
სულ აქ დაებღერტყნათ.
კესოს მეტის-მეტად უხაროდა, რომ ასე კარგად, ასე ლამაზად აუსრულდა თავისი
დიდი-ხნის სურვილი. მინამ მთის იქიდამ მზე ამოალაპლაპებდა თავის სხივსა და
თეთრს თოვლიან მთის წვერს ოქროს წყალს, ოქროს ჯავარს გადაასხამდა, კესო
ჩაცმულ-დახურული ბაღში იყო ხოლმე ყოველ დღე და თითქმის საღამომდე,
დიდ-ბინდამდე არ აგონდებოდა, რომ სახლშიაც შესვლა საჭიროა. მთელი დღე
დაჰგოგავდა ფერად ყვავილებს და მწვანე მდელოებს შორის და ყოველს ყვავილს,
ყოველს ახლად ამოხეთქილს ნერგს, ყოველს ახლად გამოკვანძილს კოკორს შეჰხაროდა,
როგორც საყვარელი საყვარელსა. თუ არავინ იყო, „ნამეტნავობისაგან გულისა”
დაუწყებდა ხოლმე გასაშლელად გაღიმებულს ყვავილს ალერსიანს საუბარსა, თითქო
მერცხალი თავის ბღარტებს ეჭიკჭიკებაო.
ძვირად, ძალიან ძვირად კი შეემთხვევოდა, რომ იმის ბაღში სხვა არავინ
ყოფილიყო: გიორგი იქ იყო და იქ! რაც უნდა ადრე გამოსულიყო ბაღში, გიორგი ან
თოხით ხელში, ან ბარით, ან სასხლავით იქ დაჰხვდებოდა ხოლმე.
გიორგიმ არჩილისა და კესოს სწავლებითა და ჩვენებით გააკეთა და დაჰკვალა ის
ბაღი და გიორგისვე ებარა. არა მგონია თავის ორს თვალს ისე გაჰფრთხილებოდა,
როგორც ამ ბაღს უვლიდა და უფრთხილდებოდა. მტვერი რა არის, — მტვერს არ
დაადენდა, არ შეარჩენდა ბალახსა და ფოთოლსა.
არჩილი და კესო ძლიერ ემადლიერებოდნენ გიორგის და არა ერთხელ უთქვამთ
ერთმანეთისათვის, რომ ორი-სამის კაცის ოდენას აკეთებს ეგ ერთი კაციო.
არც გიორგი ემდუროდა თავის ბედსა. პირიქით, უხაროდა კიდეც თავისი ბედი.
— მე მეტი არა მინდა-რაო, — ამბობდა ხოლმე თავის გულში, როცა ამისთანაებს
ჩაუფიქრდებოდა, — გადამკიდებიან, ჯამაგირისა სთქვი რამეო. რა ჯამაგირი მინდა!.. მე
ისიც მყოფნის, რომ ყოველ ცის-ამარა დღეს მზეს ვუყურებო.
რა უნდოდა ამით ეთქვა გიორგის, გამოცნობა ძნელია. ეს კი სათქმელია, რომ როცა
ბაღში ჰმუშაობღა და ქეიფზე მოვიდოდა სულ ერთსა და იმავე სიმღერას ჰღიღინებდა
ხოლმე ხმადაბლა: „ეს სოფელი მიტომ მინდა, შენ გიყურო, ჩემო მზეო”, თითქო სხვა
აღარა იცოდა-რა, თითქო სხვა არაფერი ენატრებოდა, არაფერი ეხარბებოდა ამ
დედამიწის ზურგზე.
მართლად თქმულა: კაცია და გუნებაო!..
XVI

ა ლ ბ ა დ !..
გავიდნენ კიდევ დღენი და თვენი. დადგა მაძღარი შემოდგომა. სოფელში
გაიმართა ქვევრების რეცხვა, საწნახელების ხიზვა და წმენდა. ქარვასავით
ჩაფერიანებული მსუქანი მტევნები თეთრის ყურძნისა, მაყვალსავით შავად
შეკუნწლული საფერავის ვაზები იწვევდნენ პატრონებს დასაკრეფად, — მალეო, თორემ
ვდუღვართ და გადმოვდივართო. დაიკრიფა ვენახებიც, დაიწურა ყურძენი, დაჰდუღდა
მაჭრები. მისწყდა სოფელში ხმამაღალი სიმღერა საწნახელში ჩამდგარ და ხელი-ხელ
გადაბმულ მუშებისა. მხიარულმა მაჭრობამ თავისი დრო მოიჭამა და მიჩუმდა, თითქო
მოიღალა და მოიქანცაო.
მოვიდა შუაგული შემოდგომისა. სოფლის ორღობეებში დაიწყეს ჭრიჭინი მძიმედ
დადებულ თივის ურმებმა. სოფელი ეშურებოდა ვენახებიდამ შინ თივის ზიდვას
საქონლის გამოსაკვებად ზამთარში: ეშინოდათ თოვლს არ მოესწრო.
არჩილსაც ოთხი საძნე ურემი შეება, თივას აზიდვინებდა და შინ ეზოში, გომურის
შორი-ახლო ბოძებზედ შემდგარს მაღალ სათივეზედ ადგმევინებდა, რომ საქონლის პირი
არ მისწვდეს და არ გააფუჭოს.
მზე ჯერ მთას არ გადასცილებოდა ჩასასვლელად, იქ წვერზედ შემდგარიყო,
თითქო ჰნანობს, — რას ვეშურები და ამ ლამაზ ქვეყანას ეგრე მალე რად ვეთხოვებიო.
მშვიდობიანი, გრილ-სითბოიანი, მშრალი, უნესტო, უღრუბლო საღამო შემოდგომისა
კუტსაც კი ფეხს აადგმევინებდა და გარეთ გამოახედებდა.
არჩილი და კესოც გამოსულიყვნენ სახლიდამ, ჩასულიყვნენ სათივესთან, იქ ერთს
უშველებელ კუნძზედ ჩამომსხდარიყვნენ და უცქეროდნენ მუშებს, რომელნიც თივასა
სდგამდნენ.
არჩილს უამისოდაც ძალიან უყვარდა მუშებში ყოფნა და იმათთან ლაპარაკი,
ზოგჯერ ლაზღანდარობაც. კესოსათვის არა-ერთხელ უთქვამს, რომ მე იმათგან ზოგჯერ
ჭკუასა და ხშირად ენასა ვსწავლობო.
ოთხი ურემი ოთხ-კუთხივ მოსდგომოდა სათივეს. სამი დაცლილი იყო და
ერთიდამ-ღა აწვდიდნენ თივასა. შუა-სარი სათივისა ორ ადლზე-ღა ჰჩანდა და სათივე
ვიწროზე ადიოდა თავის მოსაბმელად.
ამ დროს გიორგის თოხი მხარზე გაედო და მოდიოდა.
— პეტრე, აი პეტრე — დაუძახა შორიდამ თივის მდგმელს. — ბაღისაკენ
გადახრილია ე თავი სათივისა; გვერდელად აგყავს, არ ივარგებს, გაასწორე.
— გიორგია. საიდამ იძახის? — იკითხა არჩილმა, რადგანაც იმ მხრივ, საიდამაც
გიორგი მოდიოდა, არჩილს წინ ურემი ეფარა. ურმის გამო ვერც გიორგი დაინახავდა
არჩილსა და კესოს, ვერც ესენი გიორგისა.
— საიდამ მოსდიხარ თოხით მხარზე? — ჰკითხა არჩილმა, როცა გიორგი ახლო
მოვიდა და საღამო-მშვიდობისა უთხრა და-ძმასა.
— წყალი გადმოვარდნილიყო ამ ჩვენ პატარა ბაღში წისქვილის რუიდამ და იმის
გადასაგდებად ვიყავი.
— რას იძახოდი?
— არაფერს. ცოტა თანაბრად ვერ ადის ვიწროდამ თივა, ავდრის წყალს დაიგუბებს
და გაფუჭდება. ის დავუძახე პეტრეს, გაასწორე-მეთქი.

— აბა მაჩვენე.
არჩილი წამოდგა. გიორგი გაუძღვა და მეორე მხრიდამ შეახედა.
— მართალი ხარ, — უთხრა გიორგის არჩილმა, — პეტრე! გიორგი მართალს ამბობს,
თავი ვერ ედგმის კარგად.
პეტრემ შუა-სარზედ ჩამობმულს წნელს მოჰკიდა ხელი და ეგრე
ხელ-მომაგრებულმა გარშემო შემოუარა და ჩახედ-ჩამოხედა სიმრგვლივ სათივეს.
— აკი ღმერთი არ გამწყრომია! — დაიძახა პეტრემ. — გასწორება უნდა, მოდი, თუ
ღმერთი გწამს, გიორგი. ერთი ამომეშველე, გავასწოროთ, თორემ მე მარტოკა დღეს მაგას
ვეღარ მოვასწრობ და საქმის სახვალიოდ დაგდება კი მეზარება.
— კაცო-და ფეხი სად მოვიკიდოთ ორმა კაცმა მაგ ვიწროზედ? — ასძახა გიორგიმ.
— მაშ ნუ დამზარდები, შენის ღმერთის გულისათვის: მე ჩამოვალ და შენ ამოდი.
მე მკლავებიდამ მოვწყდი, შენ შესვენებული ხარ, მალე გაასწორებ. აბა თუ ბიჭი ხარ,
მადლს იზამ და მარილს მოაყრი.
— იცი კი დადგმა თივისა? — ჰკითხა კესომ ამჟამად აქ მოსულმა, — ამბობენ, მაგას
ცოდნა უნდაო.
— ხელობა რა არის, ქალბატონო, — შეჰღიმა გიორგიმ. — განა სად გავიზარდე!..
— მაშ აბა! — უთხრა არჩილმა, — ეს ბურთი და ეს მოედანი.
პეტრემ წაავლო სარზედ გამობმულ წნელს ხელი, ჩამოცურდა და ფეხი ძლივს
მოაწვდინა საძნე ურმის ჭალებამდე ფეხის მოსაკიდებლად. როგორც იყო ჩამოვიდა,
მივიდა, გიორგის მხარზედ ხელი დაჰკრა და ტკბილის გულით უთხრა:
— ჩემს კისერზედ იყოს, ჩემო გიორგი! არ დაგეკარგება. სხვა არა იყოს რა,
მამი-შენის ხნის კაცი ვარ. ეჰ, შვილო და ძმაო, კაცი რომ დაჰბერდება, შვილდი უნდა ძირს
დასდოს.
— რადაო? — ჰკითხა გიორგიმ.
— მადაო, ჩემო კარგო, რომ ბერ-კაცს თვალიც ატყუებს და ხელიც ჰღალატობს, ის
ქარი აღარა აქვს, რაც ახალგაზრდას. შენს ხანში ხელს არ მოვიტეხდი, რომ ეს ამბავი
მომსვლოდა?
— ახალსა ნამუდრაგალსა ბერის სჯობია ჩანჩალიო, გულს ნუ გაიტეხ.
— გაცოცხლა ღმერთმა, თქმაც იცი და კეთებაც.
გიორგიმ ეს უკანასკნელი სიტყეები ვეღარ გაიგონა, მაშინვე ავარდა ურემზედ,
ორ-თითით მოიწვდინა თივაზე სარტყელსავით ჩამოკიდებული წნელი და თვალის
დახამხამების უმალ სათივეს ზედ თავზედ მოექცა. მიშალ-მოშალა, ჩამოჰყარა ძირს თივა,
დაადაბლა სათივე და რაკი ნახა, — აქედამ ეხლა სწორედ ავაო, დაიწყო დგმა. მინამ დიდი
ბინდი მოეფინებოდა ქვეყანას, გიორგიმ თავისი საქმე გაათავა.
— ცეცხლია, სწორედ ცეცხლი, ე დალოცვილის შვილი! — ეუბნებოდა არჩილს
გულმართალი პეტრე, როცა ქვევიდამ შესცქეროდა გამალებულს მუშაობას გიორგისას.
— მართლა კარგი რამ არის, — კვერი დაუკრა არჩილმა.
— კარგიო!.. ბადალი არა ჰყავს, ბადალი ამ სოფელში!..
გიორგიმ რომ გაათავა, გადმოსძახა პეტრეს:
— აბა, პეტრე, ერთი შენებურად დაუარე სიმრგვლივ, კარგად შემოკვერცხლილია,
თუ არა?
პეტრემ აუარ-ჩაუარა სათივეს და ასძახა:

— კარგია, კარგი. ჩამოდი, მაგას სხვა აღარა უნდა-რა.
გიორგიმ წაავლო ხელი წნელს, ფეხები თივას მიაბჯინა, დასჭიმა წნელი და
დაიწყო ჩამოცოცვა სათივიდამ. შუამდე მოვიდა თუ არა, უეცრად გაუწყდა წნელი...
გიორგი პირაღმა გადმოქცეული, წამოვიდა მაღლიდამ და ურმის ჭალს ზედ დაეგო
ზურგითა. ჭალმა ვერ გაუძლო, გადატყდა, მაგრამ ზურგის ძვალი კი შეუნგრია...
არჩილი, კესო, ხალხი მისცვივდნენ და გიორგი ცოცხალ-მკვდარი ნახეს
დედამიწაზედ პირქვე დამხობილი, სისხლი შადრევანსავით სცემდა...
არჩილი მაშინვე მუხლის კვერებზედ დაეცა გიორგის წინ და სცდილობდა
წყლული შეეხვია. ზოგი არჩილმა, ზოგი სხვებმა, როგორც იყო, წყლული შეუხვიეს და,
ცოტა არ იყოს, სისხლის დენამ უკლო.
ცოცხალ-მკვდარი გიორგი და გულშემოყრილი კესო ცალ-ცალკე შეიტანეს ხელით
სახლში.
— აი, ღვთის წყრომა!.. რა შეგცოდე, ღმერთო, რომ მე გამხადე საბაბი!.. —
უნებურად წამოიძახა პეტრემ და ატირდა.
— ხიფათი რომ იქნება, — იქნება, — ანუგეშა ვიღაცამ პეტრე. — ალბად ეგ
წერებულა მაგის შუბლბედ!.. შენი რა ბრალია?!.

XVII
ზარი.
არჩილმა თავის ოთახში აატანინა გიორგი და თავის ლოგინზედ დააწვენინა.
მაშინვე კაცი აფრინა მკურნალის მოსაყვანად მახლობელ ქალაქიდამ. ორი-სამი კაცი
კიდევ სხვა გაჰგზავნა სხვადასხვა სოფლებში, რომ შინაური ჯარა-ექიმებიც მოეწვიათ,
ვინც კი გამოჩენილი იყო და შინაკაცებმა დაუსახელეს.
თითონ იმავ სოფელშიაც იყო ერთი სახელგანთქმული ჯარა-ექიმი — ოფოფაანთ
დემეტრე. ისიც დაიბარეს და ნახევარ საათსაც არ გაუვლია, დემეტრე ჩამოვიდა.
გასინჯა დემეტრემ გიორგი. კარგა ხანსა სინჯა, კარგა ხანს იქნია თავი და ბოლოს
უთხრა არჩილს:
— არა, ბატონო!.. მე მაგას ხელს ვერ მოვკიდებ. ეგ ამ ქვეყნისა აღარ არის. მაგისი
წერა ეგა ყოფილა...
— ერთი სცადე... თუ ღმერთი გწამს, ხელი დაადე... რაც გინდა მთხოვე და მაგის
ცოდოს კი ნუ დაატრიალებ ჩემს სახლში, ჩემს თავზედ!..
ეხვეწებოდა, ევედრებოდა არჩილი, რომელიც იმ უბედურის წამიდგან აღარ
მოშორებია გიორგის: გიორგის ლოგინთან დაჩოქილიყო, მომაკვდავის ცივი ხელი თავის
ხელის-გულზედ დაედო და თითონაც არ იცოდა, რისთვის უზელავდა ხელით ხელსა.
— ტყუილი წვალება-ღა იქნება უბედურისა. სჯობია უწვალებლად მიაბაროს
სული, — მიუგო დემეტრემ. — ამაღამ, — დიდი საქმეა, — თუ გაატანა: შიგანური სულ
შენგრეული აქვს.
— მერე ცოდო არ არის ამისთანა ბიჭი მოკვდეს!.. — წამოიძახა გულამოჯდომით

არჩილმა და თავი ჩაჰკიდა დიდის მწუხარებით.
— ჰაი, ჰაი რომ ცოდოა!.. — დაიღმუილა ვიღაცამ ტირილის ხმით.
ყველამ იქით მიიხედა, საიდამაც ეს ხმა მოვიდა და ბნელს კუთხეში არჩილის
მეწისქვილე კი დაინახეს. ამ ბერი-კაცს შეეტყო ეს ამბავი, მოვარდნილიყო, შეპარულიყო
ოთახში, საცა გიორგი ესვენა და ბნელ კუთხეში მობუზული ქვითქვითებდა ჩუმად,
თითქო ეშინოდა, არავინ გამიგოსო...
— არ გებრალები, ჩემო სოსიავ, რომ ასეთი ცოდვა დატრიალდა ჩვენს ოჯახში!.. —
შესჩივლა არჩილმა მეწისქვილეს, რაკი ნაღველის მოზიარე იგულვა, თითქო ამით
ნაღვლის განქარვებას ჰლამისო.
— ოღონდაც, ბატონო, ოღონდაც!.. — წაიქვითინა ეხლა კი ხმამაღლა მეწისქვილემ,
რაკი გული ვეღარ შეიმაგრა... — ვაი მაგის დედის ბრალი, ვაი!..
მარტო ეხლა მეწისქვილის ხსენებამ მოაგონა არჩილს ოთარაანთ ქვრივი. ამ
ვაი-ვაგლახში აღარავის მოჰგონებია, შვილის ამბავი დედისათვისაც შეეტყობინებინათ.
ოთარაანთ ქვრივმა ჯერ არა იცოდა-რა.
არჩილი მეტად შესწუხდა, არ იცოდა, რა გზით და როგორ გაემჟღავნებინა
დედისათვის. ამის ფიქრსა და წუხილში იყო, რომ გიჟსავით გაფეთებული შემოვარდა
კესო, უკვე მოსულიერებული. კესოს ცოცხალის ფერი არ ედო.
— როგორ არის, არჩილ, როგორ? — ჰკითხა აჩქარებით ძმასა და მაშინვე გიორგის
ლოგინთან მიიჭრა.
— შენი მტერიმც ნუ ყოფილა ასე!.. — ძლივ-ძლივ წაიდუდუნა ძმამ.
კესომ დაჰხედა გიორგის. გიორგი გვერდზედ დაეწვინათ, ასე რომ პირისახე
კესოსაკენა ჰქონდა. კესომ ნახა, რომ ეს ბრგე ყმაწვილი კაცი ძლივს-ღა ჰფეთქავს... კესოს
მტკივნეულად შეეკეცა შუბლი... მიიფარა ორივე ხელი ორსავ თვალზედ და, თითქო
მოგუბებული ცრემლი უკუვ უნდა აქციოსო, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა ჭმუჭვნა დასრესა
დაუწყო თვალებსა ხელებ-ჩამოუღებლივ.
— კესო, ნუ შევატყობინებთ დედასა? — ჰკითხა ძმამა.
— როგორ თუ ნუ? შვილი მოვუკალით და არც კი ვატყობინებთ, — რომ
სულთმობრძავს მაინც მოუსწროს, სული დედის კალთაში მაინც დაჰლიოს... —
მოსთქვამდა ქვითინით კესო.
— მე აღარა მესმის-რა, — უთხრა ძმამა, — ამ საცოდავობამ გამაშტერა. აღარც ჭკუა
მერჩის, აღარც ხელ-ფეხი!.. დაბნეული ვარ.
გაჰგზავნეს დედასთან ბიჭი. მალე მოვიდა ოთარაანთ ქვრივი. თუმცა
ფეხაჩქარებით, მაგრამ ისე გულ-დინჯად შევიდა გიორგის ოთახში, თითქო შენათვალი
არაფრად შეუმჩნევია და აინუნშიაც არა მოსდის-რაო. მარტო სახე თითქო უფრო
ჩამოსჭკნოდა, წარბებ-შუა შუბლი ორ-სამ კეცად ჩაჰნაოჭებოდა და ზაფრანის ფერი ედო.
იმასთან გაგზავნილი ბიჭი კი გოგო-ბიჭებში ლაპარაკობდა, რომ შენათვალი
ვუთხარი თუ არა, ეს ვეება დედაკაცი კინაღამ თავზე არ წამომექცაო.
— რა გატირებს, ჩემო კარგო!.. — უთხრა გზა-და-გზა გიორგისაკენ მიმავალმა
დედამ მტირალს კესოს. — განა სატირლადაც გაჰხდა საქმე!..
ხმა არავინ გასცა რიდისა და კრძალვისაგან. ზარი დიდი იყო!.. ოთარაანთ ქვრივი
მივიდა შვილის ლოგინთან და რა დაჰხედა ცოცხალ-მკვდარს შვილს, ერთი საშინელი
შემოიკრა თავში ხელი და იქვე მუხლი მოეჭრა და ჩაიჩოქა.

ხმაგაკმენდილს ოთახში ენა ვეღარავინ დასძრა, ასოც ვეღარავინ შეატოკა.
მარტო ერთად-ერთის სანთლის ალი ჰთრთოდა ლოგინის თავში, სხვა ყველა
სულიერი თითქო გაქვავდნენ, თითქო მარილის სვეტებად გადიქცნენო.
დადუმდა, შეჰდგა ყველა და მარტო დედა-შვილობის საცოდავობა-ღა თავის
დიდებულის ზარით ჰღაღადებდა უთქმელად, უტყვად, ხმა-ამოუღებლად.
ამას მარტო თვალი გულისა-ღა თუ ჰხედავდა და ყური გულისა-ღა თუ ისმენდა!..
ხორციელი სმენა, ხორციელი ხედვა ამისათვის უღონოა.
XVIII
უკანასკნელი განდობა
— მღვდელი, ღვთის გულისათვის, მღვდელი!.. — დაიკვნესა პატარა ხანს უკან
დედამ, რა ცოტა გულს მოეშვა და დაბნეული გონება მოიკრიბა.
მოიყვანეს მღვდელი და შვილი უზიარეს!..
მანამ ეს მოხდებოდა, ოთარაანთ ქვრივი თითქო ღონეზედ მოვიდა. ჯერ ხომ
გულმა გასტეხა, მერე თითონ მოერია გულსა, თითონ გაიტეხინა გული. როგორც
ტყვიანაკრავი ვაჟკაცი, ისე გაუძალიანდა, გაუკერპდა, გაუჯიქდა ტკივილსა და
წვა-დაგვას.
ოთარაანთ ქვრივმა ერთს მუხლზედ წამოიჩოქა, გადააწვდინა ხელი, გადაჰხადა
საბანი და გულზე ხელი მოუსვა ხმაჩაკმენდილს და თვალებ-დახუჭვილს შვილსა.
დედის გულთამხილავმა გულმა პირველშივე შეიტყო, რომ აქ საშველი აღარა
არის-რა და შვილს სიკვდილი ხელიდამ აცლის. აღარაფერი იკითხა, აღარაფერი იძია...
იმედ-გადაწყვეტილი მარტო იმას-ღა ეშურებოდა, ისე არ მომიკვდეს, რომ ხმა არ გამცეს,
არა მითხრას-რაო.
— შვილო, გიორგი! აბა ერთი მომხედე შენს დედას!.. რა დაგემართა!.. ვაჟკაცი რამ
გძლია ისე, რომ დედისათვისაც თვალს არ ახელ!..
შვილმა იგრძნო დედის ხელი თავის გულზედ, თუ ხმამ დედისამ გამოაბრუნა, —
ეს კი იყო, რომ თვალი გაახილა და უღონოდ მოატარა გარშემო. მალე ისევ მიელულა
თვალი, ისევ დაეხუჭა და ტუჩებს-ღა დაუწყო ტოკვა.
— თქმა უნდა და ილაჯი აღარა აქვს... — დაიკვნესა დედამ.
ამის თქმაზედ ორი სხვილი ცრემლი ჩამოუგორდა თვალთაგან და გაფითრებულ
ლოყებზედ ნავალი დააჩნია, თითქო მდუღარე ტყვია იყო და საცა გაიარა, ამოსწვაო.
სახე კი... არ უტიროდა, არა!..
გაკერპებულმა დედამ სახეს არ ამოაბეჭდვინა მწვავი ტკივილი გულისა.
ძალის-ძალად გაყინული ცრემლი კი დაადნო ცეცხლმოკიდებულმა გულმა და
ძალის-ძალადვე შეუპოვრად შეკრულს სახეს ერთი ძარღვიც ვერ შეუშალა.
იმედ-გადაწყვეტილობის სუსხმა ისევ გაჰყინა ეს დამდნარი დედაკაცი.
— წყა... — წამოიხრიალა გიორგიმ და ვერ დაათავა სიტყვა.
— წყალი, წყალი! — დაიძახა რამდენმამე ხმამ ერთად.
დემეტრემ ურჩია, ღვინო მიაწოდეთ, ცოტად მოაღონიერებსო.
— შვილო, დედის-ერთავ, მამის ობოლო! ერთი ხმა გამე, ერთი კიდევ მომხედე!.. —

შეჰკვნესა დედამ და ტუჩებთან მიუტანა პატარა თასით ღვინო.
გიორგიმ ორიოდე წვეთი ჩაჰყლაპა და თითქო მოსულიერდა, თვალი ხელახლად
აახილა, წყნარად მიატარ-მოატარა და უეცრად გაუშტერდა.
დედამ შვილის თვალის სისწვრივად გაჰხედა და დაინახა მტირალი კესო...
— დედი! ჰხედავ... ამ... ანგელოზს!.. — ძლივ-ძლივობით გამოსთქვა გიორგიმ, ისევ
კესოზედ თვალ-გაჩერებულმა.
— ვხედავ, შვილო!..
— დედი!.. ღვინო...
დედამ კიდევ დაალევინა ღვინო.
— ეგ იყო ჩემი ბედისწერა... არა ვნანობ, არა! — კვლავ მიუბრუნდა გიორგი
გაწყვეტილს სიტყვას.
არჩილმა გაოცებით შეჰხედა კესოს. კესოსაც ელდა ეცა, გაფითრდა, გაშრა,
გაშტერდა. დედას კი თითქო არ ეუცხოვა ეს ამბავი.
არც არჩილმა, არც კესომ, არავინ, არავინ არ გაჰბედა ამისთანა ზარიანს დროს ხმა
ამოეღო. ყველა სმენად გადიქცა.
— აი, ნეტავი ერთი შენს კალთას მაინც მამთხვევინა და ისე მომკლა!.. — ინატრა
გიორგიმ და იმისმა თვალმა, კესოზედ მიქცეულმა, უფრო სთქვა ხვეწნა და ვედრება,
ვიდრე ენამ და ხმამ.
კესო ტირილით მივარდა და თვალ-ცრემლიანმა შუბლზედ აკოცა გიორგის... თავი
რომ აიღო, ცრემლი მოსწყდა და მომაკვდავს გულზედ დაეცა. ამ პატარა უეცარმა
ცრემლმა ერთხანად შესძრა გიორგი და შეაჟრჟოლა. ეს ცრემლი თითქო უკვდავების
წყაროდ ებკურა, იამა, გაუხარდა, მოსულიერდა, თითქო მიმავალი სიცოცხლე უკანვე
დაუბრუნდაო.
ამისთანა დროს სიხარული, ბედნიერება, იგივ სიცოცხლეა, მხოლოდ ხანმოკლე და
შეურჩენელი.
— ჰხედავ, დედი!.. ცოცხალი მაგის ღიმს ვერ ვეღირსე, ვკვდები და მაგისი ცრემლი
ზედ დამდის. ესეც მეყოფა თან წასატან ლხენად... არა ვნანობ, არა!.. მივდივარ და თან
მიმაქვს ამის ცრემლით განედლებული სიხარული. იქ ვახეირებ, იქ... ნუ იწუხებ, დედი!..
შენგან გამიგონია, რასაც არა ეშველება-რა, კაცი არ უნდა აეთრევინოსო!.. არჩილ, ნუ
მიწყენ, ნუ!.. ნურც შენ, ნურც შენ!.. განა არ ვიცოდი, — მე ვინ და შენ ვინ!.. სად
მოგწვდებოდი ცაში ვარსკვლავს... გული გწვდებოდა, გული, ხელი კი ვეღარ... ხატსავით
გლოცულობდი, მზესავით დამნათოდი... არც კი იცოდი, — ვის ათბობ, ვის ალხენ, ვის
აცოცხლებ!.. მინამ ცოცხალი ვიყავ, ვერ გაგიტყდი, მცხვენოდა... მერიდებოდა...
მეშინოდა... ვკვდები და გეუბნები... მკვდარს რაღა მომეკითხება? მკვდარი ყველა
თანაბარია!..
თავი უღონოდ მოსწყდა ბალიშზედ, თვალი ისევ მიელულა, სულმა ბრძოლა
დაუწყო და მარტო ხელს-ღა აფათურებდა უძლურად, თითქო ვიღასაც ეძებს და იმისი
პოვნა უნდაო.
პატარა ხანი კიდევ და გიორგი აღარ იყო.
— გაჰთავდა!.. — დაიკივლა დედამ და ზედ გადაეშვა მკვდარს შვილსა. პირქვე
დაემხო შვილის გულზედ. აღარც ხმა, აღარც კრინტი!.. კაცს ეგონებოდა, დედამ შვილის
გულზედ სული დაჰლიაო.

ცოტა ხანს მოუცადეს, ვითომ გულზედ მოეშოსო, მაგრამ რაკი ნახეს, რომ ეს
დედაკაცი არც ხმას იღებს, არც იძვრის, ფიქრი მიეცათ, — ხომ არა აუტყდა-რაო.
კესო მივიდა და ჰლამოდა აყენებას, ოთარაანთ ქვრივმა მაშინღა მოსცა ხმა.
— თქვენი ჭირიმე, მარტო მამყოფეთ ჩემ მკვდარ შვილთან. მე არა მიშავს-რა.
იმისთანა ვარსკვლავზედა ვარ გაჩენილი... მე ბედშავი!.. ვაი, რომ არა მიშავს-რა!..
არჩილმა ყველას აქ მოგროვილს მოახლე-მოსამსახურეებს ჩუმად ხელით ანიშნა
ოთახიდამ გასვლა. ყველანი გაიკრიბნენ. არჩილი და კესოც ფეხაკრებით გავიდნენ,
მხოლოდ მოახლეს უბრძანეს მეორე ოთახიდამ ყური ეგდო ოთარაანთ ქვრივისათვის.
დაცარიელდა ოთახი.
ეხლა კი წაიშინა თავში ხელი ოთარაანთ ქვრივმა, რაკი მარტო იგულა თავი.
— ჩემი გიორგი აღარ არის, არა!.. — ჰღმუოდა ხმადაბლა დედა. — მე დავრჩი, მე,
და გიორგი კი აღარ არის!.. შვილო, წამიხველ? მომიკვდი? წამიხველ, წამიხველ და აღარ
მომიხვალ!.. შვილო, შენი დასამარხავი ვიყავ და მე გმარხავ შენა, მე!.. შენი
დასატირებელი ვიყავ და მე დაგტირი!.. ამ ხელებმა გაგზარდა და ამ ხელებმავე უნდა მიწა
მოგაყაროს!? მაგ ხელებს უნდა დაეკრიბნა ჩემთვის გულზე ხელი და ეხლა მე უნდა
დაგიკრიბო, მე!.. ვაი დედას, ამის დამსწრეს!..
პირქვე დაეცა ხელახლად შვილის გაცივებულს გულს და ტირილი კი არა, მარტო
ქვითქვითით გოდება-ღა ისმოდა.
— ვუი, ვუი, ვუი!.. — გაისმა ოთახში ბღავილსავით ვიღასიც ტირილის ხმა.
ოთარაანთ ქვრივმა იუცხოვა და თვალი წყრომით მოატარა ოთახში.
ერთად-ერთი სანთელი ბევრს არას ანათებდა ფართო ოთახში და ნამეტნავად
ერთს კუთხეში ჰბნელოდა. აქ მობუზული კაცი დაინახა ოთარაანთ ქვრივმა.
თავის უნებური კაცი ნახა თუ არა, გულჩვილი დედა უცბად ისევ მჭახე ოთარაანთ
ქვრივად გადაიქცა.
— შენ ვიღას მეტიჩარა ხარ? — შეჰყვირა ოთარაანთ ქვრივმა გაჯავრებით.
— შენს საცოდავობას ვეღარ გავუძელ, ტირილი ყელთ მომებჯინა და არც მე
მინდოდა, ტირილი წამსკდა და ძროხასავით ბღავილს მოვყევ ეს ოხერ-ტიალი...
— მერე აქ რას უგდიხარ?
— მარტოდ შემეცოდე. ვთქვი — უცხო სახლია, ესეც ადამიანია, წყალს მაინც
მივაწვდი-მეთქი.
— ვინა ხარ?
— სოსია.
— ვინ სოსია?
— თუ გაგონდები, კარგია, თუ არა-და, მაინც ღმერთმა გილხინოს, თუ შვილის
მერმედ კიდევ რამ სალხენი დაგრჩენია ამ წუთისსოფელში.
— რატომ არ დამრჩენია? სიკვდილის მოლოდინი ლხენა თუ არა გგონია!..
ბებერი მეწისქვილე, როცა ყველანი გავიდნენ, სხვებს არ გაჰყოლოდა და აქ ბნელს
კუთხეში ქურდულად მიმალულიყო, წინანდებურად მობუზული.
— წადი, აქ შენ ადგილი არა გაქვს, — უთხრა ოთარაანთ ქვრივმა: — მარტო მინდა
ვიყო…
— შენი ნებაა, წავალ და კარებს უკან ძაღლსავით მივეგდები თუ რამ დაგჭირდეს,
დამიძახე.

— კარგი, მომშორდი!
XIX
ჩატეხილი ხიდი
დიდის ყოფითა და ამბით დაამარხვინა არჩილმა გიორგი. მთელი ახლო-მახლო
სამღვდელოება, ახლო-მახლო სოფლები მოიწვია მიცვალებულის “გასაპატიოსნებლად”
და ამისთვის არა ხარჯი არ დაჰზოგა. ისე დაჰმარხა, თითქო იმისი სახლის-კაცი, იმისი
ოჯახისშვილი ჰყოფილიყო.
სახლიდამ ეკლესიამდე და მერე ეკლესიიდამ სასაფლაომდე კუბო ეჭირა არჩილს
და გლეხკაცებთან ერთად ეწევოდა, ასე რომ არავის გამეეცვლევინა.
კესო მძიმე შავებში ჭირისუფალსავით გულხელ-დაკრებილი და მგლოვიარედ
თავ-ჩაკიდებული ხმა-ამოუღებლივ მიჰყვა მიცვალებულს სასაფლაომდე. როცა კუბო
სამარეში ჩაუშვეს, მუხლი მოიყარა, პირჯვარი გადიწერა და ხმაგაკმენდილი
ჰლოცულობდა. ბოლოს, ერთი პეშვი მიწა მიაყარა და უცბად წამოდგა. გამოტრიალდა,
თითქო შეაშინა რაღაცამაო.
— დახე, სტირის!.. — სთქვა ერთმა იქ მდგომელმა დედაკაცმა.
— სიყვარული ძნელია! — უპასუხა მეორემ. — გაიგებდი, ერთმანეთი ჰყვარებიათ.
— საწყალი ცრემლსა ჰმალავს, თითქო სცხვენიანო.
— რა სირცხვილია, — გაიბა დედაკაცობაში ლაპარაკი, — ის კი ადამიანი არ იყო?!
ლამაზი გოგო და ლამაზი ბიჭი — სხვა რა უნდა სიყვარულს?
გლეხკაცობამ ზოგმა მოუწონა და-ძმას ამისთანა თავმდაბლობა და „გაპატიოსნება”
მიცვალებულისა, ზოგი კი იძახოდა:
— კაცი მოიდნეს და ქვეყანას ამით უბმენ თვალსაო.
იქნება ეგრეც იყო. ეს კია: სხვის გულში — მართალი ადვილი საპოვნელი არ არის.
განა არა, — არჩილს ამ სიტყვებისათვის სადღაც და როგორღაც ყური მოეკრა და
როცა კესომაც შეიტყო და აპილპილდა, — ეს რა დაგვწამესო, არჩილმა უთხრა:
— ნუ გიკვირს.
— რატომ არ უნდა მიკვირდეს! ჩვენ წმინდა გულით ჩვენი ვალი გადვიხადეთ და
იმათ ჩირქი მოგვცხეს.
— საკვირველი ის იქნებოდა, რომ ეგ არ ეთქვათ. ისინი თავის მხრით მართალნი
არიან. ჩვენ-შუა ხიდია ჩატეხილი: ისინი იქით ნაპირას დაჰრჩნენ, ჩვენ აქეთ. შორი-შორსა
ვართ და თვალი ერთმანეთისათვის ვეღარ მიგვიწვდენია, თვალი მართალი და უტყუარი.
რად უნდა გვიკვირდეს, რომ იმ სიშორეზედ კაცს კაცი მარგილად ჰგონია და ღვთის
მსგავსებით შექმნილი სახე ადამიანისა ელანდება როგორც ერთი ტყლაპი რამ. ამ დიდ
მანძილზედ განა ცოტა რამ არის, რომ უღონო თვალს თეთრი შავად აჩვენოს? ჩვენ კიდევ
ხედვა გაძლიერებული გვაქვს, დურბინდით შეგვიძლიან ყურება და ეგ დურბინდი
სწავლაა და ცოდნა, ისინი მაგასაც მოკლებულნი არიან.
— მაშ მადლი მადლად, კეთილი კეთილად აღარ უნდა გადიოდეს იმათში?!
— ჩვენი მადლი, ჩვენი კეთილი არა სწამთ, არა სჯერათ. ერთიც და მეორეც ჩვენგან
უკვირთ, ეუცხოვებათ. რადა და რისთვისაო? იკითხავენ ხოლმე. კეთილისათვის? რად
მიზამს კეთილსაო, ჩემო რაოვო? და აი, სწორედ აქ არიან მართალნი. მართლა-და ჩემო

რაოვო? ჩვენ ვინ და ისინი ვინ! ორი სხვადასხვა ქვეყანაა. შორი-შორსა ვართ-მეთქი...
იმათს ჭირსა და ლხინს ცალკე ღობე ავლია, ჩვენსას ცალკე. გული გულს ვეღარ
მიგვიკარებია, ვეღარ მოგვიხვედრებია. და რად უნდა გვიკვირდეს, რომ ერთმანეთისა
აღარა გვესმის-რა. აბა ერთი მითხარ: რა დადის ეხლა ჩვენ-შუა? მარტო ერთი პტყელი ენა
მწიგნობარისა, — მე ჩვენისთანა კაცს მწიგნობარს ვეძახი, — მარტო პტყელი ენა-მეთქი
მწიგნობარისა და ხარბი ხელი გაუმაძღარისა. ამისთანა მოციქულები აბა კარგს რას
დაგვაყრიდნენ.
— მაშ გული ქვეყანაზედ აღარ არის!.. მოჰკვდა, გამოეცალა ადამიანს...
— გული... გული, ესე იგი, ის მადლი, რაც ენას და ხელს უნდა ასაქმებდეს, მართლა
რომ აღარ არის. ან არის და დამუნჯებულია, დაყრუებულია, თითქო იმათაც და ჩვენც
მოგვკვდომოდეს, თუ მთლად არა, ერთი ნახევარი მაინც. ამ ცალთვალა და ცალყურა
ნახევრით-ღა ვცხოვრობთ ღა ვკითხულობთ ერთმანეთს. აქ ცდომა უეჭველია, იმიტომ
რომ სწორედ ის თვალია დახუჭვილი, ის ყურია დახშული, რომელიც სჭრის სხვის
ხედვად, სხვის სმენად. გული რა არის? მარტო ერთად-ერთი კაცი რომ ყოფილიყო
ქვეყანაზედ, გულიც არ იქნებოდა. გული მადლია, და მადლი მარტო ორს შუა ჰსაქმობს.
ორნი მაინც უნდა იყვნენ, რომ მადლი მოჰხდეს, იმიტომ, რომ მადლი ერთისაგან
გაწირვაა და მეორისაგან შეწირვა ერთსა და იმავე დროს. თუ ან გამწირველი არ არის, ან
შემწირველი, მადლიც არ არის, მაშასადამე, გულიცა. თუ ორნი არ არიან, გულმა რისთვის
ამოციქულოს ან ენა, ან თვალი, ან ყური. თავის თავთან მოციქული საჭირო არ არის,
მოციქული სხვასთან უნდა. უსხვისოდ ერთის გული მარტო პარკია, სისხლის
აღებ-მიმცემი აგებულებისათვის. სად არის ის სხვა? წყალგაღმაა, შორს... შორს... მაშ
რაღად გვიკვირს, რომ იქიდამ ვეღარ გვხვედვენ, ჩვენი აღარა სჯერათ-რა... კეთილიც კი.
მაგ ჯერვამ თვალი რას მოაბას, ფეხი სად მოიკიდოს? მკვდარს გულში? შეუძლებელია.
— ეგ, ჩემო საყვარელო, ძველი მოთხრობაა ახლად ნაამბობი: აქაო-და გლეხია,
ყოველთვის მართალი უნდა იყოს.
— მაგ სულელობას რადა მწამებ, ჩემო კარგო? მე გლეხკაცს გუშინდელ ბალღსავით
კი არ შევხარი, — ანგელოზია-მეთქი, მე ვსინჯავ, მე ვჩხრეკავ და, როგორც
ჭკვა-დამჯდარი მგლოვიარე, დავტირი ჩემს დაკარგულს ნახევარსა. ის ჩემგან
მოკვეთილი ნახევარია, მე იმისგან. მე დაკარგული მენანება, მებრალება და არ
მემართლება კი. გლეხი უწმინდურია თავისი ტყაპუჭით კი არა, ზოგჯერ თავის
გულითაც. ესეც ვიცი, მაგრამ ჩვენ კი უკეთესნი ვართ? ამ წმინდა და უმტვერო
თოვლსავით სპეტაკს პერანგ-ქვეშ განა ჩვენ იმაზედ მეტნი ვართ? ისინი მენანებიან,
მებრალებიან-მეთქი, მე კი ჩემი თავი მძაგს და მეზიზღება. არა, ნახევარ კაცად, ნახევარ
გულით ცხოვრება სიკვდილია, კდომაა...
— კდომა ხრწნაა და ხრწნას მარტო ჩირქი სდის. ეს თუ უნდა გეთქვა.
— შენ დამასწარ. მაგრამ ორ ტოტად კი. ერთი ტოტი — ჩვენი მკვდარის ნახევრისაა
და ნუ გიკვირს, რომ ერთმანეთს უჩირქოდ ვერ გადვურჩებით, როცა ერთმანეთს
მოვხვდებით ხოლმე. კარგს ვიზამთ რასმე და ერთმანეთს მკვდარის ნახევრით გულს
ვუჩხრეკთ. ამიტომაც კარგის მქნელი, — იმათია თუ ჩვენი, — ან სულელი გვგონია, ან
მატყუარა. მკვდარი ცოცხალს ვერ დაინახავს, ვერ გაიკითხავს ცოცხლურად...
— მაშ წასულია ჩვენი საქმე, თუ მართლა ეგრეა!
— ვინ გითხრა? ჩვენისთანისა — იქნება ჰო, მაგრამ იმათი კი არა.

— არ მესმის. აკი ორივენი, — ჩვენცა და ისინიც, — ერთნაირად მკვდარნი ვართ,
შენის სიტყვით.
— ეგრეა, მაგრამ შენ ის ცოცხალი ნახევარი გავიწყდება, რომელიც შერჩენილი
გვაქვს. განსხვავება აქ არის. ჩვენ რაცა ვართ, გაკეთებულნი ვართ, ისინი კი — შექმნილნი.
ჩვენ დაბლანდულნი ვართ, ისინი კი გვირისტით შეკერილნი, იმ გვირისტით, რომელიც
მარტო ბუნებამ იცის და ბუნება — ხომ იცი, რა ოსტატია. ისინი ჩაკირულნი არიან, ჩვენ —
დონდლონი, დუნენი. აბა იმათს სიმღერას უყურე: ერთი გრძელი კვნესაა და მაინც
სიმღერას ეძახიან. ჩვენი სიმღერა კვნესა არ არის და მაინც ლხენა ვერ დაგვირქმევია.
გახსოვს, რა გვითხრა პაატამ, როცა ჩვენთან ქალაქში ჩამოვიდა იმ საშინელს
თოვლ-ჭყაპში სამის მანეთის სათხოვნელად და მე გავეხუმრე:
— ბიჭო, სამის მანეთისათვის ამ სიშორედ როგორ წამოხვედი-მეთქი ამ
ვაი-ვაგლახში — „აი, ბატონოო, თქვენ რა იცით, ხურმა რა ხილიაო, — მითხრა
უზრდელობით და არა წყენისათვის: — აქედამ რომ მივალ, ნაჯაფევი, გზისაგან
გალახული, თოვლ-ჭყაპისაგან გაწუწულ-გალაფული და ჩემს დაძონძებულ საბანში
ცახცახით გავეხვევი და მივეგდები — რა ტკბილად დამეძინებაო, თქვენ ისე თავის დღეში
ვერ დაიძინებთო”. იმათთვის ძილი მართალი მოსვენებაა, მართალი აღდგენაა
დახარჯულის ღონისა, ჩვენთვის კი ნებიერობაა, ღონის გასიებაა, დამძიმებაა, წყალმანკია,
იმიტომ, რომ ჩვენი ღვიძილიც ძილია. იმათი ცოცხალი ნახევარი, ავად თუ კარგად, მაინც
ჰსაქმობს, და ჩვენი კი უქმია. საქმეა სიცოცხლე. ეს არის იმათი კარგი და ამითი
გვჯობნიან...
— ნადირი კი არ დაძრწის დილიდამ საღამომდე საჭმლის საშოვნელად. ჰშიან და,
რომ ამისათვის ხელ-ფეხსა სძრავს, საქებ-სადიდებელია?! ადამიანს ადამიანობა უნდა
ემჩნევოდეს. აქ არის თავი და ბოლო ქება-დიდებისა.
— მაგით რა უნდა სთქვა?
— ის, რომ ადამიანობით ისინი ჩვენზედ უარესნი არიან. გლეხკაცისთანა ხარბს,
გლეხკაცისთანა გაუტანელს, გლეხკაცისთანა შეუბრალებელს და უმადურს ძნელად თუ
ნახავ სადმე, მაშინაც კი, როცა თავის მოძმე გლეხს ვიწროში მოატანს: დაარჩობს, მიწასთან
გაასწორებს. სხვას ვიღა სჩივის...
— მჯერა, თითო-ოროლა ეგეები მეც ჩემის თვალით მინახავს, ჩემის ყურით
გამიგონია. მაგრამ ცხოვრება მაინც იმათშია: იქა ჰდუღს ძარღვებში მოარული სისხლი,
იქა სცემს თითონ სიცოცხლის ძარღვიცა. რაც სთქვი, ეგ ჭუჭყია, ქაფია მდუღარე
ცხოვრებისა, თავზედ მოგდებული. ძირში კი წმინდაა. მაშ რა სწნავს იმისთანა
კაცურ-კაცს, როგორც გიორგი იყო, ან იმისთანა დედაკაცს, როგორც ოთარაანთ ქვრივია?
მაგისთანა პური მარტო იმათს თონეში-ღა ჰცხვება, ჩვენი თონე კი მარტო ჩვენისთანა
კუტ-პურს აცხობს. დღესაც ვერ გამომირკვევია — რა მოგვეჩვენა გიორგის სახით?.. ჩვენ
ხედვად და სმენადაც უღონონი ვართ და იქ კი... იქ კი რამოდენა ღონე ყოფილა შექმნისა...
გიორგი...
— ნუღარ მომაგონებ! მე ჩემი მემართება, როცა ის უბედური მაგონდება.
XX
დასაწყისი განთიადისა.

არჩილმა გასწყვიტა ლაპარაკი და წინა და უკან მოჰყვა სიარულს ოთახში. ვინ იცის,
— კესო შეეცოდა, თუ დაიღალა, და სიარულით ქარის ამოღება მოინდომა. ხოლო პატარა
ხანს შემდეგ შუა-გზიდამ უეცრად მოუტრიალდა კესოს და უთხრა:
— არა, ჩემო საყვარელო დაო! ნუ მიწყენ კი და ეგრე ადვილად გზაასაქცევი,
თავიდამ მოსაშორებელი არ არის გიორგის ამბავი. გახსოვს გრიგოლ ორბელიანი?
რა-რიგად აგვიტაცა იმისმა სიტყვამ, როცა ვკითხულობდით:
„მიეცით ნიჭსა გზა ფართო,
თაყვანისცემა ღირსებას,
ნიჭს აძლევს ზენა მხოლოდ კაცს
და არა გვარიშვილობას”.

— ეგ აქ რა მოსატანია? — ჰკითხა კესომ.
არჩილი ჩაფიქრდა: გაუკვირდა მიუხვედრელობა კესოსი.
— შენი კითხვა მაკვირვებს, კესო!
— საკვირველი აქ არა არის-რა, — მიუგო კესომ და თავი ჩაჰღუნა, თითქო ეს დუნე
პასუხი თითონვე ეთაკილაო.
— მაშ გიორგის შეირთავდი? — ჰკითხა უეცრად არჩილმა.
კესომ ეს უეცარი კითხვა იწყინა, თუ რა, დიდხანს პასუხი არ გასცა.
არჩილმა აცადა. გული კი აუფანცქალდა. ვინ იცის — რა უფრო ენატრებოდა: ჰო,
თუ არა. არჩილმა ხელმეორედ ჰკითხა:
— შეირთავდი?..
— არა.
— მეც ეგრე მოვიქცეოდი. გამოდის, რომ თუ არ გვარიშვილობას...
— ნუ იტყვი მაგას!.. — შეჰკივლა კესომ წყრომითა და თვალები დაუბრიალა.
— ნუ სჯავრობ, კესო! მართალს თვალი თვალში უნდა გაუყარო უშიშრად. მადლი
მაგასა აქვს...
— არ მიყვარდა და იმიტომ.
— ჩვენი ვაიც მაგაშია. სჩანს ჩვენთვის წიგნი სხვა ყოფილა და საქმე სხვა. არ
გიყვარდა იმავ მიზეზით, რა მიზეზითაც არ შეირთავდი: გლეხკაცი იყო. სად არის აქ
„თაყვანისცემა ღირსებისა”, რომელიც ჩვენ ასე მოგვწონდა? წიგნშია და არა საქმეში,
ენაზეა და არა გულში. აბა გიორგის ამბავი წიგნში ამოგვეკითხნა, რა პტყელ-პტყელ
ლაპარაკს მოვყვებოდით მე და შენ და ჯვართ ვაცვამდით, ვისაც კაცის საწყაოდ
გვარიშვილობა მოუხმარია. „ღირსების თაყვანისცემას” ვიღა სჩივის, შენ ვერც კი
მიუხვდი სიყვარულს, კაცი თურმე თავს გევლებოდა. აი, რა დიდი კედელია ჩვენსა და
იმათ შუა! ჩვენის სისხლხორცის ქვითკირია, ქვითკირი... ჩვენ რომ გვკითხონ. ვითომ
დიდი ხანია გადაგვიქცევია ეს მაგარი კედელი. მაგრამ რით? მარტო წიგნისაგან
გაალმასებულ ენითა. ენით ვაქცევთ და გული კი ისევ ებღაუჭება, ისევ აშენებს, აგებს...
ნახევარ-კაცნი ვართ და ვაი, რომ უკეთესი ნახევარი მოგვთლია...
— არჩილ, მეტის-მეტია.
— მკვახედ, უფერ-უმარილოდ ლაპარაკს გულქვაობაში ნუ ჩამომართმევ, ჩემო
კესო. სიცოცხლეში ხშირად არ მოგვევლინება იმისთანა რამ, რომ ჭკვა გვასწავლოს,
თვალი აგვიხილოს. ხომ მიწასთან გასასწორებელნი ვიქნებოდით, თუ ჩვენისთანებს

იმოდენა ღონეც არა აქვს, რომ თვალის ახილების ტკივილს გაუძლოს. ეს-ღა გვაკლია.
— მაშ სთქვი!.. თუმცა ტკივილითა სჭრი, მაგრამ ამებით ჰკერავ კიდეც. სთქვი!..
— იცი, რა იყო გიორგი!.. გიორგი მთელი წიგნი იყო, ხიდ-გაღმა დაწერილი.
გიორგი წიგნია-მეთქი, მთელი წიგნი ცხოვრებისა, სულ სხვა ასოებით დაბეჭდილი. წინ
გადაგვეშალა ეს წიგნი და ვერ წავიკითხეთ. რას არა ვკითხულობთ მე და შენ და ათასი
ჩვენისთანა. მწიგნობრობით დღეს ვის არ მოაქვს თავი და მაგის ანბანი კი თურმე არა
გვცოდნია. გიორგი ცოცხალი ხატია ღირსებისა. „თვით უკვდავება მშვენიერსა სულში
მდგომარებსო”, ნათქვამია, და რამდენჯერ გვითქვამს მე და შენ, — რა კარგად და
მართლად არის ნათქვამიო. წიგნში ეს დანახული გვაქვს, ენაზედაც ხომ გვაკერია და
გვაკერია. ცხოვრებამ კი რომ ამისი ცოცხალი ხატი წინ დაგვიყენა, ვერ ვიცანით: თვალით
ნახული ვერ დავინახეთ. არ შეირთავდი!.. ვის? „მშვენიერს სულსა”. არ გიყვარდა, ვინ?
„თაყვანსაცემელი ღირსება”. არ გიყვარდა ის, ვისაც „ცის სხივით აცისკროვნებს
მშვენიერება” სულისა.
— სიყვარული ბრძანებით არ მოდის.
— განა მზე კი უბრძანებს ხოლმე ვარდს, გაიშალეო!.. აქ თავისთავად უნდა
მოსულიყო, რომ, უკაცრაოდ, ბრმა გული არ დახვედროდა, გვარიშვილობის ცხრა
კლიტით დაკეტილი. აბა შენი ტოლი კაცი ყოფილიყო და ვინ იცის, იქნება ბრძანებასაც
გაეჭრა, სიყვარულს ხომ მაინც მიუხვდებოდი და მაინც, სხვა არა იყოს-რა, თუნდა
ნაასალი მადლიც გიორგისა არ სცხებოდა. აქ კი გვარიშვილობამ კარი გულისა არ გაუღო.
წმინდა შუქი მშვენიერის სულისა ამაოდ და უქმად-ღა ჯავარსავით ეფინებოდა ცივს
კედელს. შენ ვერც კი მიუხვდი, ვერც!.. იმან კი იცოდა და არა სჩიოდა. „არა ვნანობო,
არაო!..” მოკვდა და ეს უწყინარი სიტყვები ჩვენ დაგვიგდო ჩვენის თავის გასაკითხად.
— ნურც ეგრე გამასწორებ მიწასთან!.. მეყოფა!.. — უთხრა კესომ და ტირილი
დაიწყო.
არჩილს შეეცოდა, მივიდა და შუბლზედ აკოცა.
— წმინდაა ეგ ცრემლი და არ მოგწმენდ. თქვენ, ქალები, ამით გვჯობნიხართ
მამაკაცებს...
— რომ ცრემლს — გვინდა თუ არა — წყალსავითა ვღვრით ხოლმე. კმარა სიცილი!..
დავიტანჯე!..
— ო, ჩემო კარგო, ზოგჯერ ცრემლი „მდუმარე წვიმისამებრ ნაყოფის
გამომცემელია”. ცრემლი ყოველთვის არ არის უბრალო წყალი, ცრემლი ზოგჯერ ფარია,
და დროზედ ხმარებული ფარი იგივ ხმალიაო, ვიღაცას უთქვამს.
— მაგით რა გინდა სთქვა?
— შენი ტირილი მიხარიან... მეც ვიტირებდი, რომ მარტო უკანღა ვიხედებოდე,
როგორც ეხლა შენ. იქ, უკან ბნელა... ღამეა...
— და ხიდია ჩატეხილი, ხიდი!.. — წამოიძახა ტკივილით კესომ.
— ეგ მინდა, რომ ყველამ დავინახოთ, ეგ მინდა, რომ ყველამ ვიცოდეთ. შენ ეხლა
ჰხედავ, შენ ეხლა იცი.
— ვიცი და ვტირი...
— ამიტომაც მიხარიან შენი ტირილი...
— არჩილ, წინ რაღაა, წინ! — შეჰბღავლა უეცრად კესომ და ორისავ ხელის თითები
ერთმანეთში ჩაიწნა და ფშვნეტა და მტვრევა დაუწყო.

— ეგ ცრემლიანი ცოდნა უკანა სწვავს და ჰბუგავს, წინა ჰნამავს და ამწვანებს. ეგ
ნამი რომ გაბევრდება, მდინარე წყლად იქცევა და მთელს ტივს მიიტანს, რომ ჩვენ შორის
ჩატეხილი ხიდი გაამრთელოს და ეგრე ორსავ ნაპირს გააერთებს. ეგ ცრემლიანი ცოდნა,
თუ ცოდნიანი ცრემლი უკანისა, — შუქია წინასი და შუქი ხომ...
— დასაწყისია განთიადისა, განა, ჩემო კარგო?!
— სწორედ.
და-ძმანი სიხარულით ერთმანეთს გადაეხვივნენ.
XXI
ეძახის.
შუა-ხანში შესულმა შემოდგომამ ზამთრისაკენ პირი ჰქმნა და ნახევრად-შექცეული
ზურგი მთლად შეაქცია ზაფხულსა. ის თბილ-გრილი, ის მშრალ-სველი, ის ციაგ-ლურჯი
შემოდგომა, რომელიც ჩვენმა დალოცვილმა ქვეყანამ ასე ტკბილად, ასე ლბილად იცის,
მიჰბერდა და ჭაღარა მოერია. მისი ჭაღარა ჭირხლია.
მთა-ბარს, ტყე-მინდორს დილ-დილაობით ჭირხლი ედებოდა და მხოლოდ
შუადღის გულზედ მზე პირდაპირ დაჰხედავდა თუ არა, ჭირხლს, ზოგს წყლად ქცეულს,
მწყურვალი მიწა სვამდა და ზოგი ორთქლად ცას აჰქონდა და ბამბის ქულასავით თეთრ,
ფუნჩულა ღრუბლად აქა-იქ ატარებდა თავის თვალგადუწვდენელს სიგრძე-სიგანეზე,
სიღრმე-სიმაღლეზე.
მოვიდა ზამთარი და მოიტანა თოვლი. სწორედ შობის ღამეს ხელახლად მოვიდა
დიდი თოვლი და სოფლის გზებსა და ორღობეებში თეთრ უმტვერო სუფრასავით დაეგო
და დაეფინა. გლეხკაცობის სახლებს, ჩალით და ზოგან კრამიტით დახურულებს, მძიმედ
დაედო თოვლი და ჭუჭყიანი თავსახურავები მოჰრთო თეთრად, თითქო ძალზე
გარეცხილი ჩადრები გადააფარაო. კაკლის ხეები ეზოებში და ხილისანი ბაღჩებსა და
ბაღებში შეიკუნწლა ახალის თოვლის ქულითა და შავად გაშიშვლებული ტოტები
თეთრად გამოლამაზდა. ორღობის ღობეები, ზოგან ჯარჯით, ზოგან წალმით დახურული,
სქლად დადებულ თოვლ-ქვეშ ისე სჩანდა, თითქო თეთრი საფარავი აქვთ გადაჭედილი
ზემოდამაო.
თოვლი რომ გადიღო, ბევრს ხანს არ გაუვლია, ყინვამ მოუჭირა: აცივდა, აყინდა.
ძველს თოვლში შეპარებული სითბო დღისა თოვლიდამ ჯერ კიდევ წყალს აწვეთებდა,
მაგრამ ყინვა არ უშვებდა და ყინულად ქცეული ნაწური ჩურჩხელებსავით ეკიდა ხის
ტოტებს, ღობეების ნაპირებს, ჩარდახების და ბანების გარეშემო.
ღამე არ იყო ბნელი. ცაზე დროგამოშვებით კაშკაშა მთვარე ხან გამოჰყოფდა ხოლმე
ღრუბლებიდამ თავს, ხან ისევ ღრუბლებში გაეხვეოდა, თითქო ღრუბლის ბნელი და
მთვარის შუქი ერთმანეთს ეჭიდებიან და ხან ერთია ქვეშ, ხან მეორეო.
სოფელს დიდი ხანია ეძინა იმ გულიანის ძილითა, რომელიც მართლა სასვენია და
არა სანებიერებელი. მისწყდა სოფლის ხმაურობა, დღის ჟღივილ-კივილი, მისწყდა
ადამიანის ფეხის ხმაც. ახალ მოსულს თოვლს, ყინვა-დაკრულს, არსად არ აჩნდა
ნაფეხური ადამიანისა... სოფელს ხმა გაეკმინდა და თითო-ოროლა ადგილას
მეტის-მეტად ფრთხილის ძაღლის ყეფა-ღა ისმოდა, ხანდისხან.
ყველას ეძინა, ყველას... ერთის მეტს.

იყო სახლი, საცა იმ ერთს არ ეძინა. ამ სახლში ჰბნელოდა. სანთელი არ ენთო და
მარტო კერაში თავხეს სისქე კუნძს ცალ გვერდზედ ცეცხლი ეკიდა და უგემურად
ჰბოლავდა. როცა ნაღვერდალმოსხმული გამომწვარი გვერდი ხისა დროგამოშვებით
პატარა ენასავით ალს წამოაგდებდა, ერთი მხარე სახლისა პატარა მანძილზედ
ცოტა-ხნობით მოჰშუქდებოდა.
კერასთან ცეცხლის შორი-ახლო ძაღლი იწვა. რგვლად გადმოექექნა თბილი ნაცარი,
თითონაც გორგალსავით დახვეულ-ჩახვეულიყო, უკანა ფეხები წინ წამოეყარა, წინანი —
უკან, თავზედ ბანჯგვლიანი კუდი გადმოეფარა, ცხვირი კუდის ბოლოში წაეყო და ეძინა.
ძაღლის გვერდით, ცოტა მოშორებით, ვიღაცა მოხუცებული დედაკაცი კერასთან
ცეცხლა-პირასვე იწვა დედამიწაზედ გაშლილ ქვეშაგებში და გულიანად ეძინა.
დედაბერის ქვეშაგების გვერდით ტახტი იდგა და ზედ იწვა სნეული, ქვეშაგებად
ჩავარდნილი, დამდნარი, მილეული და თითქმის სასიკვდილოდ მიხრწნილი.
ეს იყო ის, რომელსაც მთელს სოფელში არ ეძინა...
— ვინ მეძახის, ვინ!.. — იძახოდა ძილდაკარგული სნეული თავის გულში, თუმცა
არსაიდამ კი ხმა და ჩამი-ჩუმი არ იყო. — წადი, წადიო!.. რად იძახის გული? რად მეწევა,
რად?
იტრიალა ღონემიხდილმა სნეულმა, იშფოთა...
— მივაღწევ კი!.. — ჰკითხა თავისთავს: — ფეხის გადადგმის ილაჯი აღარა მაქვს...
გზაზედ დავეცე სადმე და სული დავლიო, ხომ საძაღლედ გაჰხდა ჩემი ლეში... რად
მეძახი, რად!..
შეჰკივლა ეხლა კი ხმამაღლა ვიღაცას კვნესითა და ვაებითა და მაშინვე გადაჰხედა
ცეცხლა-პირას მწოლარე ბებერ დედაკაცს, ხომ არ გამოეღვიძა და არ შემიტყოვო.
მარტო ძაღლმა წამოიხედა; პირველში ერთი ყრუდ ყელში წამოიყეფა და რაკი
დაინახა პატრონია და სხვა არავინ, წინანდებურად წაჰყო კუდის ბოლოში ცხვირი და
არხეინად ისევ ძილს მიეცა.
ბებერს კი ისევ-ისე გულიანად ეძინა.
— სძინავს!.. — სთქვა ისევ ჩუმად სნეულმა. — მეც მალე დავიძინებ...
სულთამხუთავი კარს მირაკუნებს. დავიძინებ და, მადლობა ღმერთსა, აღარ გავიღვიძებ...
მეყოფა...
ამის თქმაზედ სნეული გაყუჩდა, თითქო რაც სტკიოდა, დაუამდაო.
— კიდევ!.. კიდევ მეძახის!.. დღევანდელ დღეს დაიბადა, დღევანდელ დღეს!..
მოვდივარ, მოვდივარ!..
სთქვა და ქვეშაგებში უღონოდ წამოჯდა. ტანისამოსი იქავ თავით ელაგა. ჩაიცვა
თბილი წინდები, თბილი ახალუხი, ზედ გადაიცვა კაბა, მოიხვია თავს შავი შალი,
გადმოცოცდა ქვეშაგებიდამ, წაჰყო ქოშებში ფეხი და უღონობამ სძლია: ფეხი წინ ვეღარ
წასდგა, დაჰბარბაცდა და ცალის ხელით ქვეშაგებს უკანვე გადაებჯინა, — არ წავიქცეო.
ცოტა ხანს ეგრე ხელდაბჯენილი იდგა გარინდებული. როცა პატარა მოსულიერდა,
მისწვდა ჯოხს, ქვეშაგებზედ მიყუდებულს, და ფეხაკრებით გავიდა სახლიდამ. უღონოს
სიარულით ეზო გაიარა, ორისავ ხელით წინ წაძღოლილ ჯოხზედ დანდობილმა. ეზოს
კარიდამ რომ ავადმყოფმა ფეხი ორღობეში გადმოდგა და დაინახა ახლად მოსული,
ფეხუხლებელი თოვლი, სთქვა:
—ჯერ უწმინდური და მურტალი ფეხი ადამიანისა არ მოჰხვედრია და არ

გაუცოდვიანებია ეს უცოდველი თოვლი... კიდევ!.. მოვდივარ, მო!..
ფრთხილს ძაღლს პატრონის გარეთ გასვლა არ გამოეპარა. ადგა, ნაცრიანი ბალანი
ერთი ორჯელ შეიბღერტა, გაიბობღა, ტანი დაიგრძელა, ჯერ წინა ფეხები დაიჭიმა, მერე
— უკანა, გაიზმორა, დაამთქნარა და ზლაზნით გაეკიდა პატრონსა. დერეფანში რომ
გავიდა, პატრონი აღარსად სჩანდა. ჩახტა დერეფნიდამ ეზოში, თოვლზედ ახალი
ნაფეხური პატრონისა დაჰსუნა და აუჩქარებელის ძუნძულით აედევნა კვალსა.
ბებერმა დედაკაცმა კი ვერ შეუტყო ავადმყოფს გაპარვა. იმას ისევ-ისე გულიანად
ეძინა.
რაში ჰგვანდნენ ერთმანეთს მძინარე და წამავალი!
მართალი უთქვამთ: წუთის-სოფელი ზოგისათვის მამაა, ზოგისათვის —
მამინაცვალიო.
XXII
წყევა-კრულვიანი საკითხავი.
გათენდა შობა დღე. ჯერ თითქმის კარგადაც არ გათენებულიყო, რომ მინდვრის
ფარეხებიდამ ორს მეცხვარე თუშს ოთხიოდე ჭედილა და ხუთიოდე თოხლი წინ
გამოეგდოთ და სოფელში მიერეკებოდნენ, — ბედნიერი დღეა და გაჰხსნილდა, იქნება
გავყიდოთო. ძალიანა ციოდა. ცხვრები მოგოგავდნენ თოვლიან გზაზედ და
მოაქანებდნენ თავისებურად დუმებსა. მეცხვარეებს ისე სციოდათ, რომ შეცივნული
ხელები გულზედ გადაეჯვარედინებინათ და უბეში ეწყოთ, კომბლები კი იღლიაში
ეჩარათ, წინ გამოშვერილები.
გზა სოფლის სასაფლაოს ბოლოზე მოდიოდა და აქედამ უხვევდა სოფლის
ორღობისაკენ. მოვიდნენ ამ გზაზედ თუ არა, სასაფლაოდამ ერთი ღმუილი შემოესმათ.
— ეს რა ჰღმუის? — იკითხა ერთმა.
— კაცო, აფთარი არ იყოს და არა სთხრიდეს ვისიმე საფლავს. გავაფრთხოთ,
მადლია, — სთქვა მეორემ და წელიდამ დამბაჩა გაიძრო და დაჰცალა.
ღმუილი პატარა ხანს შესწყდა დამბაჩის ხმაზედ, მაგრამ ისევ მალე მოისმა. ეხლა
კი ღმუილს წკავწკავიც მოემატა.
— აბა ერთი ვნახო... — სთქვა ერთმა მათგანმა და გასწია სასაფლაოსაკენ.
შორი-ახლო მიუვიდა ხმას და დაინახა, რომ ძაღლი წამოსკუპული იჯდა ვიღაცის
საფლავზედ, უკანა ფეხებზედ ჩამჯდარიყო და წინა ფეხებზედ დაბჯენილი და
სოფლისაკენ პირმიქცეული საცოდავად ჰღმუოდა.
გაუკვირდა მეცხვარეს. მივიდა ახლო და ელდა ეცა. ძაღლის ზურგთ უკან მკვდარი
დაინახა: საფლავზედ გარდი-გარდმო გადაქცეულიყო, ფეხები აქეთ პირას მიწაზედ
ებჯინა თითის წვერებითა და ორივე ხელი იქით პირას გადაეკიდნა, თითქო სდომებია
მთელი საფლავი ქვითა და მკვდრით ერთის ხვევნით გულში ჩაეკრაო.
ელდაცემულმა თუშმა დაუძახა ამხანაგს. ამხანაგმა ხმა არ მოსცა. ორღობეში
შეესწრო და ძახილი ვერ მისწვდა.
გამობრუნდა თუში, ნახულით გაოცებული.
— აქ რამ მოიყვანა ამ ყინვაში და რამ მოჰკლაო? — ჰფიქრობდა გზა-და-გზა.
თავის ამხანაგს რომ დაეწია, უამბო ნახული.

— დახე, ძაღლი პატრონს არ მოჰშორებია! — წამოიძახა ამხანაგმა. — დალოცვილი
პირუტყვია. ბარაქალა ძაღლო, ბარაქალა!..
მეცხვარემ და ნამეტნავად თუშმა იცის ყადრი ამ ერთგულის და მართლა საქებარის
ოთხფეხისა...
შეატყობინეს სოფელს. თუმცა შობის დღე იყო, მაინც დიდი და პატარა, კაცი და
ქალი გაიკრიბა და სასაფლაოს ზედ დაედო.
ის მკვდარი ოთარაანთ ქვრივი გამოდგა, ის საფლავი — განა თქმა-ღა უნდა —
გიორგის საფლავი იყო... ის ძაღლი... მაგრამ ძაღლს ვიღა იკითხავს?
შეიქმნა ჟღივილ-ყაყანი. ზოგი რას ამბობდა, ზოგი რას. მითამ არ იყო სალაპარაკო
თუ? გაიბა ლაპარაკი... მითქმა-მოთქმაში დაავიწყდათ, რომ მკვდარს პატრონობა რამ
უნდა. ყველას ის ეხარბებოდა, — ერთი გავიგო, ვინ რას ამბობს, და საცა ჯგუფს
დაინახავდა, ან ლაპარაკის ხათხათს ყურს მოჰკრავდა, იქ გარბოდა და მიეშურებოდა.
— გაჰტყდა ეს რკინის დედაკაციცაო, — ამბობდნენ ზოგიერთნი, — ეს ფესვმაგარი
ხეც წამოიქცაო.
— დედის-ერთა შვილის დაკარგვა ძნელია, მერე რა შვილისა! — იძახოდნენ
დედაკაცები, — აკი ეს გაუტეხელი დედაკაციც გასტეხა და გაანადგურაო.
ბევრს ეცოდებოდა ეგრეთ გათავებული ოთარაანთ ქვრივი. დამტირებელი კი
არავინ იყო. ძნელია ეგრეთ წასვლა სააქაოდამ. მაგრამ რა? ვინც მოჰკვდა, თავსა
მოუკვდაო, იტყვიან ხოლმე გლეხები. განა მართალი არ არის!
არა, — ზოგჯერ მართალი არ არის. აქ იყო ერთი კაცი, რომელსაც მოუკვდა
ოთარაანთ ქვრივი!.. ეს იყო სოსია მეწისქვილე. თითქმის ოც-და-ათი წელიწადია მაგ
დედაკაცზედ გული შევარდნილი ჰქონია. ჯერ გასათხოვარი ყოფილა, უთხოვნია და
დაუწუნიათ. ის დღეა და ეს დღე, სხვა აღარავინ უნდომნია, გული აღარავისზედ მისვლია.
როცა ოთარაანთ ქვრივი დაქვრივდა, მაშინ ერთხელ კიდევ გაუარა თურმე გუნებაში
იმისმა შერთვამ, მაგრამ თავის გულში სთქვა:
— მაგას ასეთი ქმარი მოუკვდა, რომ მე ფეხის ჩლიქადაც არ ვეკადრებოდი... ვეღარ
შევბედავ, ვეღარა!..
სთქვა და ახლოც თურმე აღარ გაუარა, ოთარაანთ ქვრივსა რიდისა და
კრძალვისაგან.
სოსია მეწისქვილეს ეხლა ორივე მუხლი მოეყარა უსულო ოთარაანთ ქვრივის წინ.
იმისი მკვდარი ხელი ხელთ ეჭირა და ქვითქვითებდა ჩუმად.
— ადე, რას ჰღმუი უპატრონო ძაღლსავით! — დასცინა მოხუცს ახალგაზრდა
გლეხმა ბიჭმა ამხანაგების სამასხაროდ. — შენც მითამ მარაქაში ერევი... შენი რაო?
— ნუ ამბობ მაგას, ჩემო მამავ და შვილო! — უპასუხა თავისებურად ტკბილად
მოხუცმა ტირილის ხმით, — სხვა სხვის ომში ბრძენიაო...
იქნება კიდევ ეთქვა რამე სოსიას, მაგრამ ამ დროს ხელდახელ გაკეთებული საკაცეც
მოიტანეს და რომ მივიდნენ მკვდრის ასაწევად და საკაცეზედ დასადებად, ვიღაცამ
წაიბორძიკა მეწისქვილის ფეხზედ და ითაკილა.
— ეს ვიღა ოხერია, ფეხებში გვედებაო! — სთქვა წაბორძიკებულმა და, ღონივრად
წაჰკრა რა ფეხი ბერიკაცსა, დაატანა: — წადი, იქით გაეთრიეო.
დაბრიყვებული ბერიკაცი გადაიქცა თოვლზედ. როგორც იყო წამოდგა და როცა
ტყავის კალთებს თოვლისაგან იბერტყავდა, უთხრა ხელის მკვრელს:

— ცოცხალზე არ გამახარა წუთის-სოფელმა და მკვდარზედაც აღარ მატირებთო!..
ცოდო ვარ, შვილო, ცოდო!
მართლა, რომ ცოდოა!..
მაგრამ სხვა ვინ არ არის ცოდო?
ერთიც ეს არის საჭირბოროტო და წყევა-კრულვიანი საკითხავი ამ უთავბოლო და
უსწორმასწორო წუთისოფელში.
[1886]− 6 ქრისტიშობისთვეს 1887 წელსა

ნიკოლოოზ გოსტაშაბიშვილი
საახალწლო მოთხრობა
მახსოვს, როცა პატარა ვიყავი, რა გულის ფანცქალით ვნატრობდი, წინაღამე ახალის
წლისა მალე გათენდეს-მეთქი. მე მახსოვს ეს წინადღე, ეს წინაღამე ახალის წლისა ჩვენს
პატარა სოფელში, საცა ბღარტებსავით გარს ვეხვიენით დედ-მამას ორნი დანი და სამნი
ძმანი. იმ დღეს ჩვენთვის აღარც კაკანათი იყო, აღარც თოვლის გუნდა, აღარც თოვლში
ხტომა და სირბილი. თვალი და გული ხვალისაკენ მიგვირბოდა, ხვალეს ველოდდით,
ხვალე გვახსოვდა, ხვალეს ვნატრობდით. გარედ რა გვინდოდა, როცა შინ იმოდენა
ხილ-ხული და ტკბილეულობა გვეგულებოდა. შინ ოთახებში დავფუსფუსებდით: იქ იყო,
რაც იყო. აქ ალვახაზსა ზელდნენ, იქ ნუშს და ნიგოზს არჩევდნენ გოზინაყისათვის, აქეთ
უცეცხლო თაფლი თითს გვიქნევდა, მოდით, პირი ჩაიტკბარუნეთო, იქით დედაჩვენი
ბუხარში თაფლს აღნობდა და თაფლი თითქო გვეუბნებოდა: დაიცადეთ ხვალამდე, დღეს
მე თქვენთვის ვდნებიო. ჩვენ თვალებდაჭყეტილები ამაებშორის დავძვრებოდით და
ბედნიერები ვიყავით, თუ როგორმე მოვასწრებდით და თითს ამოვავლებდით თაფლს.
სიცილს, ხარხარს და დედის უგულოდ ტყუილად ჯავრობას ბოლო არა ჰქონდა. ჩვენც
ვიცოდით, რომ არც დედა, არც მამა გულით არ გვიჯავრდებოდნენ და სელებს
ვაფაცურებდით, აცა რამ მოვიცხოთო სალოკავად. ყველაზედ უფროსი ჩვენში თორმეტს
წელს არ იყო გადაცილებული.
მას აქეთ ბევრმა წყალმა ჩაიარა და ბევრი რამ კარგი წაგვართვა და თან წაიყოლა.
დაგვეხოცა დედ-მამა, მომიკვდა ორი ძმა, გადამეცვალა ერთი დაცა. დავრჩით ამ
ქვეყნიერობაზედ მარტო ორნი და-ძმანი. ეხლა ერთსაცა და მეორესაც თმაში ჭაღარა
გვირევია, და როცა ახალი წელიწადი მოდის, მინდა თუ არა, ცრემლიანის თვალით უკან
მიმახედებს ხოლმე. ვხედავ ჩემს თავს ჩვენს პატარა სოფელში, ჩემს პატარა ფუნჩულა
და-ძმებს შორის, ვხედავ, როგორ დაგვხარიან შვილებს დედა, მამა, როგორ შევხარით
ბავშურის სიხარულითა დედას, მამას, მესმის ტრედივით უგუნური ტიტინი ჩემის
პატარა დისა, პატარა ძმისა, მომესმის ჭკუადამჯდარი, სიყვარულიანი ლაპარაკი
დედიჩემისა, მამიჩემისა. დღეს ყოველივე ეს მარტო ტკბილი სიზმარია. დღეს იქ, იმ
პატარა სოფელში, საცა ამოდენა სახსოვარი აუგია ჩემს გულს, მარტო ხუთი სამარეღაა და
ამ სამარეებში მარხია ყოველივე ის, რისთვისაც ეხლა გული მეწვის, გული მედაგება. იქ
ჰმარხია დედა, მამა, ორი ძმა და ერთი და, და ამასთან ერთად ჩემი ყმაწვილობაცა, ესე იგი,

იგი ბედნიერება, რომელიც წავიდა და თავის დღეში არ მომიბრუნდება.
წავიდა ის ბედნიერი დრო და აღარ მოვა. წავიდა და გული ჰკვნესის რაღაც სხვანაირ
ტკივილისა, რაღაც სხვანაირ მწუხარებისაგან, რომელსაც ზოგჯერ ადამიანი
სისარულზედაც არ გასცვლის ხოლმე. ტკბილია კვნესა ამ ტკივილისა, ტკბილია ცრემლი
ამ მწუხარებისა. აქ კვნესა ნიავსავით აგრილებს გულის წვასა და ცრემლი ჰნამავს
გადამჭკნარ გულსა გამოსაცოცხლებლად. ვიღამაცა სთქვა: დატკბობა საამური
ტკივილიაო, და სწორედ ამისთანა ტკივილია ეს ტკივილიცა.
ყველაზედ მეტად დამახსოვდა ერთის ახალის წლის წინაღამე. ჩვენ, პატარებს, არ
ვიცი, ხვალის ლოდინისაგან თუ მეტისმეტ გართობისაგან, ძილი აღარ მოგვეკიდა. არა
ერთხელ და ორჯერ გვიბრძანა დედამ: წადით, შვილებო, დაიძინეთო, და ჩვენ კი თითით
ყელს ვუწევდით და ისე ვეხვეწებოდით: დედას ჭირიმე, ნუ გაგვრეკავ, არ გვეძინებაო.
დედა გოზინაყებისა და ალვახაზის სამზადისში გართული იყო, გარს ჯამები, ბადიები
და ტაბაკები ედგა ნუშით, ნიგოზით და თაფლითა. მამაჩვენი კი ბოლთასა სცემდა
ოთახში ჩიბუხით ხელში. ჩვენმა პატარა დამ, რო დაცუცუნებდა ჯამებსა და
ტაბაკებ-შორის, როგორღაც ფეხი წამოჰკრა ერთს უშველებელს ბადიას და შიგ ყოფილი
თაფლი კი პირქვე წამოაქცია. დედას ძალიან ეწყინა და არ იყო რომ გაჯავრებით უთხრა
მამას: ერთი თავიდამ მომაშორე, ღვთის გულისათვის, ეს ბაჯაჯღანები!.. გაასხი იქით
ოთახში. ზღაპარი რამ უამბე, იქნება დაეძინოთ და მომასვენონო.
მამაჩემმა ძალიან კარგი ზღაპრები იცოდა და ჩვენც ძალიან გვიყვარდა ყურისგდება
ზღაპრისა. გვიამა, რომ დედამ დაავალა მამას ზღაპარი ეთქვა. მივცვივდით ჩვენც, ზოგი
ხელზე ჩამოვებობღენით, ზოგი ახალუხის კალთაზედ.
– შენი ჭირიმე, მამილო, ზღაპარი გვითხარი, – შევბღავლეთ აქეთ-იქიდამ – დედა
აქედამ გვერეკება და შენ ზღაპარი მაინც გვითხარ, არ გვეძინება.
– ბატონი ხართ, აბა, წავიდეთ.
მამა გავიდა მეორე ოთახში და ჩვენც გავყევით. ოთახში ბუხარს ერთი ამბავი
გაჰქონდა აპრიალებულის ცეცხლისაგან. ბუხრის პირდაპირ ერთი გძელი ტახტი იდგა,
ავიდა მამაჩვენი, ტახტზედ მოიკეცა. ჩვენც გარშემო შემოვუსხედით. ჩვენი პატარა და
გულდაღმა წამოუწვა მამასა, იდაყვებზე დაებჯინა, თავისი პატარა თავი ხელებზედ
დაანდო და ისე შეაჭყიტა მაყვალსავით შავი თვალები, თითქო მართლა ზღაპრის მოსმენა
უნდოდა. ის კი არა თუ, როგორც იმას, ისეც იმაზედ მომდევარს მესამე ძმას, მაშინვე
ჩაეძინებოდათ ხოლმე ორიოდე სიტყვის შემდეგ.
მამამ დაიწყო:
«მე ადრევაც მიამბნია, რომ ჩვენს ქვეყანას ძალიან ემტერებოდნენ თათრები.
მოსვენებას არ გვაძლევდნენ, ხან აქედამ, ხან იქიდამ მოგვესეოდნენ ხოლმე. ჩვენც, რაც
შეგვეძლო, რაც ძალი და ღონე გვქონდა, ვებრძოდით, ვეომებოდით. ყველას უყვარს,
შვილებო, თავისი ქვეყანა, და როცა უჭირს, ძნელია კაცმა უმტყუნოს და თავი არ
გამოიმეტოს. ბევრიც იმეტებდა თავს და ბევრმაც სახელი დაიგდო, სახელი გაითქვა
თავისის ვაჟკაცობითა და ქვეყნისათვის თავდადებით. აი, ერთ ამისთანა ვაჟკაცის ამბავს
გეტყვით და კარგად დაიხსომეთ».
II

«ერთს დროს ჩვენა გვყოლია ქართლის მეფე გიორგი მეთერთმეტე. იმის დროს
ყიზილბაშების ყეინად დაჯდა შაჰ-სულთან-უსეინ. ამ ყეენმა გამოჰგზავნა დიდის ჯარით
თავისი სარდალი, რომ საქართველო აიკლოს და თავისად დაიჭიროს. დაიძახეს ჩვენშიაც
ჯარიანობა და თავი მოიყარეს ქართველებმა მტრის დასახვედრად. შეიყარა ორი
ერთმანეთზედ სამტროდ გამართული ჯარი საომრად. ერთს მხარეს დაყწყვნენ
ყიზილბაშნი, მეორე მხარეს ქართველები. გაიმართა ომი. რით გათავდა ეს ომი, ამის
ამბავი გძელია. მე მარტო ერთს რასმე გიამბობთ, რაც ამ ომში მოჰხდა. როცა გაცხარდა
ბრძოლა, მაშინ გამოჰქუსლა ერთმა ყიზილბაშმა ცხენი და გამოვარდა მოედანზედ
რაზმიდამ. გაუქროლ-გამოუქროლა ჩვენებს წინ ცხენი, თითქო ჯირითშია და არა ომშიო.
ეწყინა ქართველ ყმაწვილობას ასე თამამად და გაბედულად ნავარდობა ყიზილბაშისა, –
დახე, როგორ გვბრიყვობს?! კაცად აღარ გვაგდებს თუ რა ამბავია, რომ ასე უშიშრად
გაგვირბის და გამოგვირბისო, იძახდნენ.
ჰკრა ერთმა მოსხეპილმა ყმაწვილკაცმა ცხენს ქუსლი და ზედ მიაგდო ყიზილბაშს.
ყიზილბაშმა ჰკრა შიგ გულის ფიცარში შუბი და საბრალო ვაჟკაცი ჯერ ჩამოეკიდა ცხენს
და მერე უსულოდ დაეცა დედამიწაზედ.
– აი, ქუდიც არა მხურებია, აი, დღის ძუძუც არ შემრგებია, თუ მაგის სისხლი
შეგარჩინოვო, – დაიძახა ახლა სხვამ და მიაგდო ცხენი ყიზილბაშს. ყიზილბაშმა ესეც
ჩამოაგდო ცხენიდამ და უფრო გახალისებულმა გამარჯვებით გაათამაშ-გამოათამაშა
ცხენი მოედანზედ. გავიდა მესამე, გავიდა მეოთხე, გავიდა მეხუითე და ყველას ცალკე
იგივე დღე დააყენა თათარმა. ასეთი ყმაწვილი კაცები დაჰხოცა, რომ უკეთესს კაცი ვერ
ინატრებდა. შეწუხდა ქართველობა: ეს სირცხვილი როგორა ვჭამოთო, შინ რა
სახელით-ღა მივიდეთო. არ იცოდნენ, რა ექმნათ. ყველას შიში და ფიქრი მიეცა.
ვეღარავინ ჰბედავდა გასვლას. ის ყიზილბაში კი ათამაშებდა მოედანზე ცხენს, თითქო
ყაბახობაზე გამოსულა და ამოდენა ქართველობა აინუნშიაც არ მოსდისო.
– ნიკოლოოზ სად არის, ნიკოლოოზი, – დაიძახეს ქართველებმა: – ის თუ გვიშველის,
თორემ ლამის ამ ურჯულო თათარმა დედაკაცის ლეჩაქი თავზე დაგვხუროს და ისე
გაგვისტუმროს შინაო.
– ნიკოლოოზ გოსტაშაბიშვილო, ნიკოლოოზ! – გაჰკივლეს აქეთ-იქიდამ ჩვენებმა.
გოსტაშაბიშვილი თურმე გაცხარებულ ომში იყო და ამ კივილზე ომიდამ გამოვიდა.
ჩოხის კალთით გასისხლიანებულ ხმალსა სწმენდავდა, როცა მისცვივდნენ ჩვენები და
თავისი სირცხვილი უამბეს. გოსტაშაბიშვილი, მართალია, ძალიან გათქმული და
სახელოვანი ვაჟკაცი იყო, მაგრამ მაშინ სიბერე მორეული ჰქონდა და უწინდებურად
აღარც მკლავი ერჩოდა, აღარც მუხლი.
– სად შემიძლიან მე ეხლა დაბერებულსა და დაჩაჩანაკებულს იმასთან ომის
გასწორება, – უთხრა ყმაწვილებს გოსტაშაბიშვილმა, – ვერა ჰხედავთ, ახლად
ულვაშაშლილი ვაჟკაცია, კაცი ლომსა ჰგავს.
– ხუთი ვაჟკაცი მოგვიკლა, იმათ სისხლს ნე შეარჩენ! იმ ურჯულოსაგან სირცხვილს
ნუ გვაჭმევ! – შეევედრნენ ჩვენები.
გოსტაშაბიშვილმა ახსენა ღმერთი, აუკრიბა სადავე ცხენს და ჰკრა ქუსლი. ცხენმა
ერთი ორიოდე კამარა შეჰკრა, ისკუპა და თვალის დახამხამების უმალ ვაჟკაცი ვაჟკაცს
წინ დაუდგა. ყიზილბაშმა წამოუღერა თავისი შუბი. გოსტაშაბიშვილმა ხელი აუკრა და
აიცდინა. ეს ისე მარჯვედ მოუვიდა, რომ ქების კიჟინა დასცეს. მინამ ყიზილბაში მეორედ

შეუტევდა შუბით, გოსტაშაბიშვილი ცხენდაცხენ ეცა, წასწვდა, ერთი-ორი ღონივრად
შეჰბღერტა და ცხენიდამ ძირს დასცა, ასე რომ დაცემულს ფეხზედ ადგომა გაუძნელდა.
ჩამოხტა ცხენიდამ გოსტაშაბიშვილი, ააყენა ყიზილბაში ფეხზე და უთხრა:
– ნუ, გეშინია, მე თავს არ მოგჭრი. შენი თავი შენის ვაჟკაცობისათვის მიპატიებია.
ცოდვაა შენი გაფუჭება. წადი და ღმერთმა გზა მშვიდობისა მოგცესო.
– მეც სიცოცხლეს თუ ვისგანმე ვიჩუქებდი, მარტო შენისთანა ვაჟკაცისაგანაო, –
უპასუხა ყიზილბაშმა, სალამი მისცა და წავიდა».
[1889 წ]

გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენები
(ოთახი მიროვოის პოსრედნიკისა: სტოლი დგას, ზის პოსრედნიკი, რამდენიმე
გლეხკაცი დგას, ორი მებატონე სკამებზედ სხედან)
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. აბა, გლახა ჭრიაშვილო! რადგანაც შენ ყველაზედ წინ მოხვედი, შენ
უნდა სთქვა, რა საქმე გაქვს ჩემთან.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. მენა, შენი ჭირიმე, გლახა ჭრიაშვილი გახლავარ, როგორც
მოგეხსენებათ. პაპაჩემი აზნაური გხლებიათ ნუგზარ ერისთვის დროსაო, სისხლის
წვიმების დროსაო. ასე ამბობენ, თორემ მენა ეგ ამბავი საიდამ მეცოდინება. დიდი
ხნის კაცი ვიყო, კიდევ ჰო, მაგრამ მაგარი ესა, რომ არა ვარ დიდი ხნისა. ბატონი
ჩემი – აი, დამლახვრა ღმერთმა, - სულ არ მავიწყდება, რომ ეხლა ბატონი აღარ არის,
მაგრამ – ჩვეულება რჯულთ უმტკიცესიაო, – კიდონ ბატონი წამცდება ხვალმე. ნუ
შემრისხამთ, შენი ჭირიმე.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მაგისათვის შენ არავინ არ შეგრისხავს.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. ნუ შემაცდენ, შენი ჭირიმე. ჩვენ გლეხკაცნი ვართ, ყველაფერს
მალე დავიჯერებთ ხვალმე. როგორ არავინ შემრისხავს, რომ ბძანებაა – ოცდახუთი
მანეთი წაერთოს და ორმოცდაათი როზგი დაეკრას იმასაო, ვინც თავის
ნაბატონარს დღეის იქით ბატონს დაუძახებსო.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ეგ ვინ გითხრა შენ?
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. განა გლეხკაცნი რომა ვართ, ზაკონის კანონი ჩვენ კი არ ვიცით,
შენი ჭირიმე?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. დღეის ამას იქით იცოდეთ: ვინც მაგისთანა სულელურს ხმებს ჰყრის
ხალხშია, თუ ჩავიგდე, ძალიან დავასჯევინებ. შენც გირჩევ, მეორედ მაგისთანა
სულელობა არავისთან აღარ გაბედო. ეგ სულ ტყუილია და ამასთანაც
სამარცხვინოა, რომ თქვენისთანა ჭკვიანი კაცები მაგისთანა სულელურს სიტყვებს
იჯერებენ. მერე? თქვი, რა გინდა?
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. მენა? შენი მშვიდობა და დღეგრძელობა, შენი ჭირიმე.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მაგის გარდა?
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. ღმთისა და ხელმწიფის წყალობა.

პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. შენ, ჩემო საყვარელო, თუ მარტო მაგისათვის მოსულხარ, მადლობელი
ვარ, შეგიძლიან შინაც წახვიდე. ჰხედავ, ხალხი მელის, მაგათი საჩივარიც უნდა
მოვისმინო.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. არა, შენი ჭირიმე, მენაც მოსახსენებელი მაქვს. აგრემც ღმერთი
დიდ დღეს მოგცემს, პატარა მომისმინე. ამათთვის დიდი ბედენა არ არის, რომ
ცოტა კიდონ მოიცადონ. მოგახსენო, შენი ჭირიმე?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. გეუბნები, სთქვი-მეთქი და შენ კი ხევისბერისავით ლოცვა-კურთხევას
მეუბნები, თითქო დასამწყალობელად მოსულხარო. აბა, რა გინდა, სთქვი.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. მენა? ეს მინდა, შენი ჭირიმე, რომ პაპაჩემი აზნაური გხლებიათ
ნუგზარ ერისთვის დროსაო, თუ გაგიგონიათ, სისხლის წვიმების დროსაო. ასე
ამბობენ, თორემ მენა რა ვიცი? დიდი ხნის კაცი არა ვარ, რომ ნუგზარ ერისთავი
მსხომებიყო. ეს კი ვიცი, რომ სისხლის წვიმების დრო ყოფილა. (პოსრედნიკი,
თითქო მობეზრდაო, მხრებს იწევს). არა, ნუ გამიწყრები, შენი ჭირიმე, ერთი
დალაგებით მომახსენებინე ჩემი გულის დარდი, როგორც ზაკონის კანონია.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ვინ გიშლის? ოღონდ ამასა გთხოვ: ძალიან ნუ გააგრძელებ, მოკლედ
მითხარი.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. ოო, გადღეგრძელა ღმერთმა! მაშ ისევ თავიდან დავიწყებ და
ბოლომდინ გავალ, თუ მიბძანებ.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. თუნდა თავიდამ დაიწყე, თუნდა ბოლოდან, ოღონდ კი მალე
შემატყობინე, ჩემთან რა საქმე გაქვს.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. აი, შენ ღმერთს კი ვენაცვალე! მაშ თავიდამ მოგახსენებ.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ბძანე.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. ისევ დალაგებით მოგახსენებ, შენი ჭირიმე. სიჩქარით, შენი
ჭირიმე, თქვენც კარგად მოგეხსენება, სოფელი არავის მოუჭამია. მოსამართლე
ხელმწიფის ყურია. უნდა ყველაფერი თავიდამ ბოლომდინ გაგაგებინო. თუ წყალი
სათავეშივე აიმღვრა, ბოლომდინ მღვრიედ ივლის. ამიტომაც მინდა ისევ თავიდამ
დალაგებით მოგახსენო, იმიტომ რომ კარგად დალაგებით დაწყობილი თავიდამვე
საქმე ბოლომდინ ანკარა წყაროსავით გავა. ეს თქვენ უფრო კარგად მოგეხსენებათ,
თორემ მენა ამაებისა რა მეცოდინება? ერთი რეგვენი გლეხკაცი ვარ, ჩემს დღეში
სამართლის კარი არც კი დამინახავს, რა ფერია: წითელია, თუ შავი? იქნება
თეთრიც იყოს, ვინ იცის? მენა ის თვალითაც არ მინახავს, მაღალი ღმერთის ღმთის
რისხვა და თქვენი ღმთის რისხვა არა მაქვს, მართალს მოგახსენებ. აი, ამიტომაც
მინდა თავიდამ დავიწყო. ისე სჯობია, თავიდამვე დალაგებით მოგახსენო:
პაპაჩემი აზნაური გხლებიათ – ეს დიდიხნის ამბავი გახლავს – ნუგზარ ერისთვის
დროსაო, თუ გაგიგონიათ, სისხლის, წვიმების დროსაო. ასე ამბობენ, თქვენი
ღმრთის რისხვა არა მაქვს, თორემ მენა იმ დროებისა რა მეცოდინება? დიდი ხნის
კაცი როდი ვარ. მართალია, წვერ-ულვაშში ჭაღარა გამომრევია, მაგრამ მაგარი ესაა,
რომ დიდი ხნისა არა ვარ. ასე კი ნუ მხედამთ, რომ გავთეთრებულვარ. ჯაფამ
გამტეხა, შენი ჭირიმე, ჯაფამ. რაც მენა ბატონის ბეგარაში ოფლი მიღვრია, სულ
რომ ერთად მოვკრიბო, ზღვა იქნება, თქვენი ღმთის რისხვა არა მაქვს, თორემ რა
გამტეხდა აგრე მალე. მენა ბევრი ვიყო, ბევრი ვიყო, სულ ბევრი ვიყო, (ჩაფიქრდება)
რაღა სიტყვა გაგიგძელო, გაგიგძელდეს სიცოცხლე, იმ დღეს ჩვენ სოფელში რომ

ბძანდებოდი, აი პატარა საყდარი არ გახლავთ, აი, ხალხი რომ მოაგროვე და
ხელმწიფის სიტყვა რომ გამოგვიცხადე, აი, იქავ, ჩვენებიანთ წინა – ის საყდარი
სულ არ იქნება ხუთი წლით ჩემზედ წინ აშენებული. აბა, მას აქეთ რა ხანი უნდა
იყოს გასული? ჩოტკის კაცი, მალე მტერი მოგიკვდეს, მალე მაგას გამოიცნობდა და
იტყოდა: მაგდონი არაფერი ხანიაო გასული, მაგრამ მაგარი ესა, რომ კაცმა
შემომხედოს – ასის წლისა ვეგონები. ჯაფამ და ბატონის სამსახურმა აგრე იცის,
თორემ არც ისე ხნიერი ვარ. სულ, აკი მოგახსენე, ის საყდარი ხუთის წლით ჩემზედ
წინ არის აშენებული-მეთქი. მენა ახლა, ასე რომ მოგახენებთ – საყდარი-მეთქი,
საყდარი ხომ საყდარია, თქვენ ეს უფრო კარგად მოგეხსენებათ, მაგრამ მაგარი ესა,
რომ ხორციელი ადამიანი სულ სხვა არის. ასე, რომა... ეჰ, რაღა სიტყვა გაგიგძელო,
გაგიგძელდეს სიცოცხლე, მაინცდამაინც ადამიანი სულ სხვა არის. თუნდ ეგეც არ
იყოს, მაინც ხომ საყდარი ქვა და კირია, ადამიანი კი სულ სხვა არის, ასე რომა...
ე რ თ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე თ ა გ ა ნ ი. (თითქო მოთმინებიდამ გამოვიდაო) ღმერთმა
მშვიდობა მოგცეს, კაი დალაგება გცოდნია.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. (დაცინებას ვერმიხვედრილი) რა ვქნა, შენი ჭირიმე, ზოგჯერ
თქმა სჯობს არათქმასაო.
ი გ ი ვ ე მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ზოგჯერ, ძმობილო, თქმითაც დაშავდების.
მ ე ო რ ე მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. დაეხსენ, სიტყვას ნუ აწყვეტინებ, თორემ, მე რომ მაგისი ამბავი
ვიცი, ეგ ისევ თავიდამ მოგვიყვება და შენი მტერი, ჩვენი საქმე იქნება.
ე რ თ ი გ ლ ე ხ თ ა გ ა ნ ი. რა დაგემართა, ადამიანო, ფეიქრის ქსელსავით გააბი და აღარ
ათავებ.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. (გლეხს) კუმ ფეხი გამოყო, მეც ნახირ-ნახირო. შენა, შვილო, რა
გიჭირს? სხვა სხვის ომში ბრძენიაო, მე კი არა მკითხავ, რა ნაღველი მაწევს.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. კითხვით კი გკითხავთ და, რომ არ იქნა, ვერ შეგვატყობინე!
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. ლამაზად კი დავიწყე და რომ არ მათავებინებენ! ჰო, იმას
მოგახსენებდი: ის საყდარი სულ არ იქნება ხუთის წლით ჩემზედ წინ აშენებული,
დიდი ხნისა რად ვიქნები? მაგრამ მაგარი ესა, რომ მაინცდამაინც ჩემ წილს წყალს
კიდონაც ჩაუვლია. მენა ბევრი, ბევრი, ძალიან ბევრი რომ ვთქვა, ერთი ხუთიოდ
წელიწადი იქნება კიდონ ვიცოცხლო, ახლა ხუთი არ იყოს, შვიდი იყოს, შვიდი არ
იყოს, ათი იყოს, სიტყვაა. ჯაფამ ძალიან გამტეხა, აი, შენი ჭირიმე! თოვლივით კი
გამათეთრა და – ღმერთმა ასე თქვენც გაგათეთროთ.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მადლობელი ვარ დალოცვისათვის. სხვა?
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. სხვა ისა, შენი ჭირიმე, რომ პაპაჩემი აზნაური გხლებიათ,
დიდი ხნის ამბავს მოგახსენებ – ნუგზარ ერისთვის დროსაო, სისხლის წვიმების
დროსაო, ასე ამბობენ, თორ...
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე შენ, როგორც გატყობ, დღეს შენის საქმის გათავებას არ აპირებ.
მოდი, ერთ რასმეს გირჩევ: პატარა ხანს იქით მიდეგ; მე ჯერ ამათ გამოვკითხავ
თავიანთ საქმეს და მერე მომიყევ შენი ამბავი. შენთვისაც კარგია, უფრო კარგად
მოიფიქრებ.
გ ლ ა ხ ა ჭ რ ი ა შ ვ ი ლ ი. უჰ, დღეგრძელობა მოგცეს ღმერთმა, ეგ ძრიელ კარგად ბძანე.
დიაღ, კარგი გახლდებათ. გულისყურს მოვიკრებ და უფრო დალაგებით
მოგახსენებ. ახლა ხომ მოგეხსენება, გლეხკაცი ვარ. მართალია, ჩვენს სოფელში

სიტყვაპასუხიანს კაცს მეძახიან, მაგრამ მაგარი ესა, რომ მაინც კიდევ თქვენი
საკადრისი სიტყვა-პასუხი სად მეცოდინება, – ერთი ბეჩავი გლეხი ვარ. ასე რომ,
ჩვენობაში სიტყვა-პასუხს კარგად გამოვიყენებ, თქვენთან კი მოფიქრება სჯობია.
ეგ კაი სიტყვა ბძანე; ჩემთვის ლამაზად გულისყურს მოვიკრებ, ახლა, გლეხკაცი
ვარ, ბევრი რამ მავიწყდება, ასე რომ, ნახევრის ნახევარიც ვერ მოგახსენე. რომ
მოვიფიქრებ და მოვისაზრებ კი, ყველაფერს ზღაპარსავით მოგახსენებ, ასე რომა,
თქვენ...
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. კარგი, კარგი. (მეორე გლეხს) აბა, ეხლა შენი რიგია. რას იტყვი? (ამ
დროს შემოვა მოხუცებული აზნაურისშვილის ქვრივი).
ქ ვ რ ი ვ ი. (სხაპასხუპით) თქვენმა მზემ, ეს მეორედ მოსვლის ნიშნებია. ღმერთო,
დაგვიფარე (იწერს პირჯვარს). რა ამბავი მოხდა, თქვენი ჭირიმე! სისხლით
ნაშოვნი ყმები, მეფე ერეკლის თორმეტის ბეჭდით დამტკიცებული ოქმები
თავზედ დაგვახიეს კი და! (გლეხებს). გიხარიანთ განა, თქვე უბედურისშვილებო!..
ჰი!.. (ქოქოლას აყრის) მეხი კი დავაყარე თქვენ ტილიან თავებს!.. როგორ
კისერმოღერებულები დგანან გუშინდელი მატლები!.. უუ, უწინამც დღე
გაგქრობიათ!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე გთხოვთ, მაგათ თავი დაანებოთ და თქვენს გაუფრთხილებელ
სიტყვებსა ცოტაოდენი პატივი დასდვათ. აქ მოედანი არ არის. თუ რამ საჩივარი
გაქვთ, მერე მიბძანეთ. ჯერ ამათ უნდა მოვუსმინო, რადგანაც ესენი თქვენზედ წინ
არიან მოსულნი.
ქ ვ რ ი ვ ი. (ისევ სხაპასხუპით) სულაც არა, თქვენმა მზემ! ვინ მოგახსენათ? მაგათ ჩემზედ
წინ უნდა ილაპარაკონ, მაგათ? მაშ მე კეთილშობილის ქვრივი აღარა ვყოფილვარ,
მაშ მე...
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. დამშვიდდით. წესისა და რიგის აღსრულებით თქვენ თქვენი
კეთილშობილება არ ჩამოგერთმევათ. სამართალი ამას ითხოვს, რომ ვინც წინ მოვა,
ყველაზე უწინარეს საქმე იმას უნდა გაუთავდეს.
ქ ვ რ ი ვ ი. სულაც არა, თქვენმა მზემ! აზნაურიშვილს, წინ მოვა თუ მერე მოვა, გლეხთან
ყოველთვის პირველი ადგილი აქვს, თავადს კიდენ აზნაურთანა. ჩვენც ვიცით
კანონები, აქაო და თორმეტი შკოლა არ გამოგვივლია, ასე გგონია, არა ვიცოდეთ-რა.
მეფე ვახტანგის კანონი ჩვენც წაგვიკითხავს. თუ ეს კანონებიც შეუცვლიათ,
გამოგვიცხადეთ მაინცა. (გლეხებს) აი, თქვე გველის წიწილებო, გიხარიანთ განა!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. უმორჩილესად გთხოვთ, მაგათ თავი დაანებოთ და იმ ადგილს, საცა
ბძანდებით, პატივი დასდვათ და სიტყვა ფრთხილად იხმაროთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (გულამომჯდარად) აბა, ეხლა აგვიშენდა ჩვენ, კეთილშობილებს, ოჯახები, აი!
თქვენც, ჩვენი მიწა-წყლის შვილს, კეთილშობილის სისხლსა და ხორცს, ამათი
მხარე გჭერიათ. აბა, თქვენგან რაღას უნდა მოველოდეთ? (გლეხებს) დახე, დახე ამ
ცოდვიშვილებს, რა ღიმილი მოსდით! (მიუბრუნდება მებატონეებს) რას
გაჩუმებულხართ, კაცები არა ხართ, ხმას ვერ ამოიღებთ? ცა თავზედ გვექცევა.
(პოსრედნიკს) აბა, მე რაღა მეთქმის!.. რაღა სამართალი უნდა მომეცეს თქვენგან,
თქვენც ამათი მხარე გჭერიათ. კეთილშობილის ქვრივს მეუბნებით, სიტყვა
ფრთხილად იხმარე გლეხკაცთანაო. ისღა დაგვრჩენია, გულზედ ხელები
დავიკრიბოთ და წყალში ჩავცვივდეთ, სხვა რა გზა გვაქვს! თქვენი ჭირიმე, ეს რა

მესმის: გლეხთან ენა მოიკვნიტეო!.. მაშ ჩვენ რაღა ვყოფილვართ! (გლეხებს)
გიხარიანთ განა! დაიცადეთ, შხამად ამოგივათ ეგ სიხარული. (პოსრედნიკს) ამ
დალოცვილმა ხელმწიფემ, ვსთქვათ, ყმები ჩამოგვართვა, კეთილშობილება ხომ არ
ჩამოურთმევია, რას გვემართლებით?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მესამედა გთხოვთ, ღონისძიება მამცეთ ამ გლეხებს საჩივარი
მოვუსმინო. დაბრძანდით, თქვენი რიგიც მოვა.
ქ ვ რ ი ვ ი. რაო? მე განა მაგათი ამხანაგი ვარ, რომ მაგათ რიგში ჩავდგე, მაგ კახურ
ღორებშია. უწინამც დღე გამქრობია!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (მოთმინებიდამ გამოსული) მე ძალიანა ვწუხვარ, რომ თქვენ თქვენის
ურიგო ლაპარაკით იძულებულს გამხდით, გთხოვოთ, აქედამ გაბძანდეთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (პატარად ფიქრ-მიცემული) რადა, თქვენი ჭირიმე, რისთვის? კახური ღორები
რომ ვსთქვი, სხვა ხომ არაფერი! მაშ განა ტყუილია? ბატონო, ეგენი არ არიან, რომ
ოცდახუთ-ხუთ მანეთად დააფასეს? კახური ღორი, თქვენმა მზემ, ზოგჯერ
მეტადაც იყიდება. მაგ სულელებს ფიქრადაც არ მოუვიდათ, რომ ერთი
ოცდახუთ-ხუთიოდ მანეთი თითონ ზედ დაეყარათ, რომ კაცი კაცის ფასად
გასულიყო. აი, გლეხები მაგისთანა უსვინიდისონი არიან, აი, რომ თავის თავის
ფასიც არ იციან. თქვენ კი მიბძანებთ, გლეხთან სიტყვა ფთხილად იხმარეო! აბა,
როგორ ვიხმარო, მაგის ღირსნი არიან განა ეგენი?.. მშვიდობით ბძანდებოდეთ,
ღმერთმა თქვენ მშვიდობა მოგცეთ და ჩვენ კი ჩვენს სისხლს არ დავკარგავთ.
მშვიდობით, მე თქვენთან, ღმერთმა დამიფაროს, რომ კიდევ მოვიდე. თქვენ
გლეხების მხარე გჭერიათ, მშვიდობით!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მშვიდობით ბძანდებოდეთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. მაშ მითხოვთ რაღა? კეთილშობილის საჩივარის მოსმენა არ გინდათ?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე არ გითხოვთ, თუ თქვენს რიგს მოუცდით და რიგიანად
ილაპარაკებთ...
ქ ვ რ ი ვ ი. მაგას თავის დღეში ჩემს თავს არ ვაკადრებ. ღმერთმა დამიფაროს, თქვენთან
ვიჩივლო როდისმე. აზნაურსა და კეთილშობილს თქვენთან სამართალი არა
ჰქონია. (ქვრივი გავა და მეორე ოთახში შეხვდება სხვა მებატონეს. ამათი
ლაპარაკის ხმა ისმის პოსრედნიკის ოთახში).
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ჩემო რძალო, სად მიბძანდები?
ქ ვ რ ი ვ ი. ჯანაბას, ჩემო მაზლო, ჯანაბას! ეხლა დაგვიდგა ჩვენ თვალი, რომ მაგისთანა
მოსამართლე დაგვინიშნეს!
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. როგორ?
ქ ვ რ ი ვ ი. ასე რომ, შენაო, რადგანაც მებატონე ხარო და კეთილშობილიო, გლეხთან წინ
არ უნდა წამოდგეო; გლეხთან პირში ბურთი უნდა გედოსო; თუ ხმას ამოიღებო,
კრძალვითა და შიშით უნდა ამოიღოვო, არ უნდა უჩივლო გლეხსაო. თქვენთვის
ეხლა სამართლის კარი დახშულიაო; რაც არიან ეხლა, გლეხები არიანო; მე თქვენს
საჩივარს ყურსაც არ ვათხოვებო; ბატონყმობა გადავარდაო და თქვენ ვიღა
ყრიხართო, სწორედ ამ სიტყვით, ვიღა ყრიხართო!
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (შეკრთომით) არა, თუ ღმერთი გწამს?
ქ ვ რ ი ვ ი. თქვენზედ მიწა არ მენახოს.
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. არა, ისე სთქვა, თქვენ ვინა ყრიხართო?

ქ ვ რ ი ვ ი. სწორედ მაგ ლექსით. მერე კიდევ რაო? (ჩაფიქრდება და იგონებს) ასეო, ისეო,
თქვენ ვინა ყრიხართო. მერე ვისთან მითხრა? ოთახი სავსეა იმ ძაღლის
გავარდნილებითა.
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. არა მჯერა.
ქ ვ რ ი ვ ი. შედი და დაიჯერებ. მე კი ღმერთმა დამიფაროს, მაგასთან ვიჩივლო, ვიღაცა
გდებულა ეგ თქვენი მირუა, თუ ვიღაცა.
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (შედის პოსრედნიკის ოთახში; ქვრივი ჯუჯრუტანიდამ იყურება
ყურებაცქვეტილი). პოსლადნიკს ვახლავარ, მე გახლავარ...
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. კარგად გიცნობთ. დაბძანდით, თქვენი ჭირიმე. (სკამს მოუდგამს.
მებატონე ჯდება).
მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (თავისთავად) ფიცი მწამს და ბოლო მაკვირებს! ეს კაი თვალითა ვნახე. (ამ
დროს გაიღება კარები და შემოვარდება ისევ ის ქვრივი).
ქ ვ რ ი ვ ი. თუმცა თქვენ არ გინდათ ჩემი საჩივარი მოისმინოთ, მაგრამ მე მაინც ჩემსას არ
დავიშლი, ჩემს საჩივარს ვიტყვი. თუ სამართალს არ მამცემთ, დაილოცა ხელმწიფე,
თქვენზედ დიდი მოსამართლეებიცა ჰყავს; მარტო თქვენს ანაბრად არა ვართ
გაშვებული.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. აი, სკამი ინებეთ. ჯერ ამ გლეხს უნდა გამოვკითხო თავისი საჩივარი.
(გლეხს) აბა, რასა სჩივი შენ?
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. მენა იმასა ვჩივი, შენი ჭირიმე, რომ ბატონმა ვენახი ჩამომართო,
მამა-პაპის აშენებული.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. რამდენი ხანია მას აქეთ?
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. იქნება ერთი ათი-თორმეტი წელიწადი. მე მაშინ ღამისმეხრეობა
შემძლებია, როცა ეგ მომხდარა.
ქ ვ რ ი ვ ი. (აწყვეტინებს გლეხს სიტყვას) მე მაგას ვერ მოვითმენ, რომ მაგან ჩემზედ ადრე
საჩივარი მოგახსენოს. მე კეთილშობილის ცოლი ვარ, კეთილშობილის სისხლი
მიდგა. მე ჩემს საჩივარს მოგახსენებ: ჩემმა გლეხმა...
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (წყრომით) ბატონო, გთხოვთ ღონისძიება მომცეთ, ჯერ ამას
მოვუსმინო. (გლეხს) რაო, რა სთქვი, როდის ჩამოგართო ვენახი?
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. ერთი ათი-თორმეტი წელიწადი იქნება, შენი ჭირიმე!
ქ ვ რ ი ვ ი. ჩემმა კაცმა...
ა ხ ა ლ ი მ ო ს უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ჩემო რძალო! დააცალე, რას გეეხირები ხოლმე
ლაპარაკში.
ქ ვ რ ი ვ ი. ვის დავაცალო, ვისა?.. ამ ტყლაპსა?.. ოჰ, დიდი რამ მომხდარა, თუ მებატონეს
მაგისათვის ვენახი წაურთმევია. კარგია, რომ ეგ თითონ ძაღლზედ არ გაუცვლია.
ვერ უყურებთ, რა დრო მოვიდა? რაზედ ჩივიან? აი, გვცოდნოდა, მე ვიცოდი,
როგორც ძაღლის ლეკვებზედ გაგცვლიდით. დააცალე! უკაცრაოდ. მე ის არ
გახლავარ, მითხრან, დაჯექ – დავჯდე; მითხრან, ადექ – ავდგე. კეთილშობილის
ცოლს მეძახიან, მე ჩემის თავის პატივი ყველგან ვიცი. (პოსრედნიკს) არა,
თქვენგანაც მიკვირს, მაგისთანა ზღაპრებს ყურს როგორ ათხოვებთ? ვენახი ჰქონია
და ბატონს წაურთმევია. დიდი რამ მომხდარა, თქვენმა მზემ! როგორ გაუბედნია
მებატონეს!.. (გლეხს) მეხი კი დავაყარე თქვენს თავს!.. კიდეც რომ... სჩივიან. ვერ
უყურებთ, ბატონზედ სჩივიან. აი, სად არის ის დრო, რომ ეხლა შენი ბატონი

მაგისათვის არ გაგაწვენინებს და ფეხებიდამ თავამდე ტყავს არ აგაძრობს. კიდეც
რომ სჩივის? უი, უწინამც დღე გაგქრობიათ! (პოსრედნიკს) განა მაგათ საჩივარიც
შეუძლიანთ მებატონეებზედ? მაგრამ რა! თქვენ მაგათი მხარე გჭერიათ და
ყველაფრის ნებას მისცემთ, ვინ არის პატრონი!
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (მოთმინებიდამ გამოსული) მე იმოდენა მოთმინება ვიქონიე, რომ
თქვენს უსაქმო ლაპარაკს აქამდინ ყური ვუგდე. რადგანაც ეხლა ვხედავ, რომ მაგ
უთავბოლო ლაპარაკს ბოლო არა აქვს, გთხოვთ, ან თავი დაგვანებოთ და შინ
წაბძანდეთ, ან დაბძანდეთ და ხმა აღარ ამოიღოთ, მინამ თქვენი რიგი არ მოვა.
ქ ვ რ ი ვ ი. (სხაპასხუპით) ჩემმა გლეხმა ამ ორის კვირის წინად ქალი გაათხოვა,
მღვდელმა უჩემოდ ჯვარიც დასწერა და საჩექმეს არ მაძლევს. მე გთხოვთ, საჩექმეც
წამირთოთ, როგორც რიგია და კანონია, და მღვდელიც გააკრეჭინოთ. (გლეხებს)
ოლოლო თქვენ!.. დაგასწარით თუ არა! ჰი! ეხლა თუნდ საღამომდინ ვიჯდები. მე
ჩემი კი შევასრულე და!.. ხმასაც არ ამოვიღებ, ო, თქვენმა მზემ, ეხლა ხმასაც არ
ამოვიღებ. (ჯდება სკამზედ და გამარჯვებულივით აქეთ-იქით იყურება).
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (გლეხს) შენ, ჩემო ძმაო, ის ვენახი ვეღარ დაგიბრუნდება, რადგანაც შენ
თითონ ამბობ, ათი-თორმეტის წლის წინად ჩამომართოვო.
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. დიაღ, წინად იყო ეგ ამბავი, – კაცმა მართალი უნდა სთქვას!
ქ ვ რ ი ვ ი. (თავის მაზლს მებატონეს) გაიგე, ჩემო მაზლო, ჩემო ძმაოო! აი, მეხი კი
დავაყარე მაგის კეთილშობილებას, ჩვენ სახლიდამაც გვაგდებს და მაგ ტილიან
გლეხს კი ”ძმაოს” ეუბნება.
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. მაშ მენა აღარა მეშველება რა, შენი ჭირიმე!
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. თუ კანონზედ მივარდა საქმე, ვერაფერი, მაგრამ მე შენ მებატონესთან
მოვილაპარაკებ, იქნება შეგაბრალო და თითონ თავის ნებით დაგიბრუნოს.
მ ე ო რ ე გ ლ ე ხ ი. მადლობელი, შენი ჭირიმე, შენი. (გავა).
ქ ვ რ ი ვ ი. (თავის მაზლს ჩუმად) ვისი კაცია? (მაზლი ჩუმად ეუბნება, ვისიც არის) კიდეც
იმიტომ!.. ის დიდი კაცია, მაგის ბატონი, და იმიტომაც მაგ ტურტლიანს ვერა
უშველა რა. მეც არ გამიკვირდა, გლეხი როგორ გაამტყუნა-მეთქი, – თურმე ნუ
იტყვი, იმისი ჰშინებია.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (პირველს მებატონეს) აი, თქვენი გლეხიც ჩემს დაბარებაზედ გიახლათ,
რას უჩივით?
პ ი რ ვ ე ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ვხედავ. მაგაზედ ჩემი ხუთი თუმანი ყალანია და აი,
რამდენჯერ მითქვამს და არ მაძლევს.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (ამ მებატონის გლეხს) მართალია, რასაც შენი მებატონე გიჩივის?
გ ლ ე ხ ი. ჰაი, ჰაი, მართალია. (მებატონეს) მაგრამ, ბატონო, მაგისათვის რად შეიწუხეთ
თავი? აკი მოგახსენეთ, კავკავს ურმები გავისტუმრე და, რა წამსაც ჩამომივლენ,
მაშინვე მოგართმევ-მეთქი.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მაშ, შენ თანახმა ხარ, მირათვა ეგ ფული?
გ ლ ე ხ ი. ჰაი, ჰაი! მაშ არა? მაგისათვის ჩემს სულს როგორ დავუმძიმებ. რაც თავი
შემისწავლია, შენი ჭირიმე, მე ვინახავ მაგათა, მაგათის მადლით ღმერთი მეც
ბლომად მაძლევს. მე ჩემს მებატონეს როგორ ვუღალატებ, ღმერთი მაგათ მაგიერ
მიხდის. (მებატონეს) ბატონო, შენი ჭირიმე, რაკი ეგრეა და ძალიან გიჭირს, დღესვე
ავიღებ ვალადა და თქვენ კი არ შეგაწუხებთ. მეტყოდი, შე დალოცვილო, თუ

ძალიან გიჭირდა და ღვთის მოღალატე ვიქნებოდი, თუ თავი ქვას არ მეხალა და არ
მეშოვნა. მაგისთვის როგორ გაჩივლებდი? ვაი შენ, ჩემო თავო!.. საჩივრად საქმეს
როგორ გაგიხდიდი!
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ბარაქალა, რომ აგრე მუყაითი ყოფილხარ შენის მოვალეობის
აღსრულებისათვის; წადი, უშოვნე და ჩააბარე.
გ ლ ე ხ ი. ჰაი, ჰაი, ჩავაბარებ დღესვე; (მებატონეს) წამობძანდები, ბატონო? (მებატონე
ადგება და გაჰყვება გლეხს).
ე რ თ ი მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (თავისთავად, ხმამაღლა) ვინა სთქვა, –
გლეხმა ჩვენზედ გული აიყარაო. მიუქარავს, ვინც ამას იტყვის დღეის შემდეგ. კაი
კაცი ყოველთვის კარგი იქნება.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. დიაღ, პატიოსანი გლეხი ყოფილა. (მოხუცებულს მებატონეს) ახლა
თქვენი საქმე უნდა გავარჩიოთ. ეს თქვენი ნაყმევი იაკო შაიაშვილი იძიებს
თქვენგან ერთ რაღაც მიწას საკუთრებად; აი, ნასყიდობის ქაღალდიცა აქვს
(მიაწოდებს ქაღალდს).
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (ღიმილით) მე, შენი ჭირიმე, უწინდელი კაცი ვარ,
კითხვა არ ვიცი. (გლეხს) იაკო! ეგ რა მიწაა?
ი ა კ ო შ ა ი ა შ ვ ი ლ ი. აი, შენი ჭირიმე, ღელის მიწას რომ ეძახიან, ჩვენებიანთ მიწის
გვერდზედ, აღმა-დაღმა მიწა.
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ის განა ნასყიდია? როდინდელი?
ი ა კ ო შ ა ი ა შ ვ ი ლ ი. პაპითქვენისაგან უყიდნია პაპაჩემსა.
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. პირველად მესმის. მაშ პაპიჩემის ხელი უნდ ეწეროს
მაგ ქაღალდზედ. ცხონებულმა წერა კარგად იცოდა. ბიჭო-და, თუ ნასყიდი იყო,
ღალას რაღად მაძლევდი?
ი ა კ ო შ ა ი ა შ ვ ი ლ ი. ბატონი იყავ და გაძლევდი, მე რა წინააღმდეგობა შემეძლო. მენა
და შენა იმისთანა ბატონყმობა არა გვქონია, რომ ამეღო თავი და სხვასავით
მეჩივლა. ღალას რად გაძლევდი? იმიტომ გაძლევდი, რომ შენზედ მენა ჩემი დღენი
არა დამკარგვია რა. ჩვენი ბატონყმობა ბატონყმობა არ იყო, სესხი და ვალი იყო:
მენა შენ მინახავდი და მენა შენ გინახავდი. ჩვენთვის ბატონყმობა არ
გადავარდნილა, ისევ-ისე შენ ერთგულ იაკოდ მიგულე.
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. მაშ თუ აგრეა, ჩემო იაკო, ეგ ქაღალდი ჯერ ჩემთვის
უნდა გეჩვენებინა. მე და შენში სხვა კაცი რა საჭირო იყო? ისეც მოვშველდებოდით.
ეგეც რომ არ იყოს, ერთი-ორიოდ დღის შავ მიწას როგორ დავიშურებდი შენთვის:
შენი დღენი ჩემს ერთგულებაში დაგიღამებია.
ი ა კ ო შ ა ი ა შ ვ ი ლ ი. ნუ მიწყენ, შენი კვნესამე. რა ვიცი! საშვილიშვილო საქმეა. მენა და
შენ რომ ცას შევბერებულიყავით, მაშინ არა მენაღვლებოდა რა, შენთან არა
გამიჭირდებოდა რა. ვინ იცის, ჩვენ რომ აღარ ვიქნებით, რა მოხდეს? ქაღალდს
დამტკიცება უნდა. იქნება ტყუილიც არის, ვინ იცის? ნუ მიწყენ, შენი ჭირიმე!
საშვილიშვილო საქმეა, ბატონო, და თუ მართლა წყენულობ, მალე მტერი შენ
მოგიკვდეს, მალე იაკომ ეს ქაღალდი შენის ჭირის სანაცვლოდ გახადოს. ორი დღის
მიწისთვის შენ დაგკარგავ?! ამ ფარატინას ჩვენს სიყვარულს როგორ
დავარღვევინებ!

ქ ვ რ ი ვ ი. (თავისთავად ბუტბუტებს) ოო, შე ჭრელო გველო, ფარისეველო! რარიგად
უძვრება გულში!.. უი, ნეტავი ერთი შენი ბატონი მე ვიყო!..
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. მართალი ხარ, იაკო, საშვილიშვილო საქმეა. (ცოტა
აღელვებით) მე აღარა მეთქმის რა. (პოსრედნიკს) აბა, ერთი წაიკითხეთ, რა სწერია.
აი, ბატონო პოსრედნიკო, პურმარილობა ბატონყმობაშიაც ყოფილა თურმე!
(პოსრედნიკი ჰკითხულობს ქაღალდს).
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (ბოლოს) ”ხელს ვაწერ უთრუთი ...შვილი”.
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. უთრუთი პაპაჩემი გახლდათ. (გლეხს) მაშ რაკი აგრეა,
თუნდ შენი ერთგულობა და პურმარილიც არ მახსოვდეს, მაინცდამაინც პაპიჩემის
ნაფურთხსაც არ ვუღალატებდი. მე, მართალია, ერთი ღარიბი აზნაურიშვილი ვარ,
ერთი ორიოდ დღის მიწა ჩემის სახლობისთვის დიდი რამ არი, მაგრამ, რაც უნდა
იყოს, პაპიჩემის სახელს მე მჩვრად არ გავხდი. მომიცია შენთვის, ჩემო იაკო,
ღმერთმა კაიკაცობაში გამოგიყენოს!
ქ ვ რ ი ვ ი. (წაიბუტბუტებს) მიუცია!.. მუხრან-ბატონი მობძანდა და უწყალობა!.. დიაღ,
სწორედ დაგიმადლებს კი!..
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (თითქო ეწყინაო) ყველას, ჩემო დაო, თავისი თავი
აბარია. მე მუხრან-ბატონი არა ვარ, მე ერთი იმ ღარიბი აზნაურთაგანი ვარ,
რომელსაც ერთი ლუკმა ღარიბული პური აქვს და ჰცდილობს, რომ ის ლუკმა
შეერგოს. დამიმადლებს თუ არა, – ეგ თითონ იცის. მე კი, როგორც მივლია,
საფლავის კარებამდინ ისევ-ისე ვივლი (გლეხს) იაკო! მე და შენ, მგონი,
ერთმანეთზედ გულს არ ავიყრით!
ი ა კ ო შ ა ი ა შ ვ ი ლ ი. უწინ ჩემზედ მიწა გენახოს, შენი ჭირი მენა ვარ, ჩემი ლხინი შენა
ხარ, გულს როგორ ავიყრი!
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. (ლმობიერად) დაილოცა, ღმერთო, შენი სამართალი:
გაუყრელს ვერავინ ვერ გაჰყრის! (პოსრედნიკს) აბა, შენი ჭირიმე, ერთი ქაღალდი
დაგვიწერეთ, ხელი მოვუწერო, თორემ (სარტყელს ორივე ხელით იბღერტს და
ღიმილით) ლამის უჭმელობით გავწყდე.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ეხლავ, ჩემო ბატონო! (პოსრედნიკი სწერს მორიგების ქაღალდს და
დაწერის შემდეგ ხმამაღლა ჰკითხულობს).
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. ძალიან კარგი. (ქვრივის მაზლს) მე წერა არ ვიცი, აი
ჩემი ხელი, ჩემ მაგიერ ხელი მოაწერე. (მებატონე ხელს აწერს) ეხლა ხომ
შეგვიძლიან შინ წავიდეთ?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. შეგიძლიან წაბძანდეთ. მადლობას მოგახსენებთ მშვიდობიანად
მორიგებისათვის. გასაგონადაც სასიამოვნოა მაგისთანა სიტკბოებითი მეზობლობა,
როგორიც თქვენა გქონიათ.
მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი მ ე ბ ა ტ ო ნ ე. მაგას ნუ ბძანებთ, – სასარგებლოა, სასარგებლოა,
თორემ ჩემს სიტყვას მოიგონებთ. (გლეხს, მხიარულად) წამო, იაკო, ერთი ჩვენ
კაკალქვეშ ჩავსხდეთ და ერთი კიდევ ხელახლად დავიძახოთ მე და შენ: ”ბატონისა
ვარ ლაღი ყმა, მტერო, არ შეგეპოვები”-თქო და სხვამ რაც უნდა სთქვას.
მშვიდობით! (გლეხიცა და მოხუცებული მებატონეც გადიან).
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (მესამე გლეხს) შენ ამათი (უჩვენებს ქვრივის მაზლზედ) ნაყმევი არა
ხარ?

მ ე ს ა მ ე გ ლ ე ხ ი. ჰაი, ჰაი, რომ მაგათი ვარ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (თითქო თავისთავს ელაპარაკებაო მწუხარებით) უი, ამ დღის მნახველს!
ნაყმევიო და არა ყმაო!.. ღმერთო! რას შეგვასწარ!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ეს თქვენი ნაყმევი მოგახსენებთ, რომ ამ წლის თებერვალში სამის
დღის მიწა ჩამოგირთმევიათ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. მართალია. ჩემია და ჩამოვართვი ყოვლად მოწყალე ხელმწიფის
ბძანებითა.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. სწორედ ვერ შეგიტყვიათ: გამოცხადების დღის აქეთ მებატონეს
მთავრობამ ნება არ მისცა, რომ გლეხს ჩამოართოს რამე; ვიდრე დებულების ოქმი
დაიწერება, იმ დრომდე გლეხს ის უნდა ეჭიროს, რაცა სჭერია.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ოქმი დიდი ხანია, თქვენმა მზემ, დაწერილი მაქვს და ყუთშიაც
მიდევს. მეფე ერეკლეს ოქმია. რომ გაშალოთ, ამ ოთახს თავიდამ ბოლომდინ
გასწვდება. თორმეტი მეფეთ-მეფის ბეჭედი აზის, ხონთქარსაც ხელი უწერია. აი,
თორემ ჩემმა რძალმა კარგად იცის.
ქ ვ რ ი ვ ი. როგორ არ ვიცი! იმითი გვიდგა სული, თორემ ჩვენ რა ვიქნებოდით. ის რო არა
გვქონდეს, ხომ სულ ყველაფერს ჩამოგვაცლიდით და ამ დასამიწებს მისცემდით.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე მაგ ოქმს არ მოგახსენებთ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. სხვა ოქმი კი, სწორედ მოგახსენო, ჩვენ არა გვაქვს. არა, ჩემო
რძალო, მგონია, არა გვაქვს?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. რასაკვირველია, ის ოქმი, რომელსაც მე მოგახსენებთ, თქვენ არ
გექნებათ. ეხლა უნდა დაიწეროს. იმას დებულების ოქმს ეძახიან, რომელშიაც
გამოცხადებული უნდა იყოს, თქვენგან რა ერგება გლეხს და გლეხისაგან რა
გარდასახადი გერგებათ თქვენ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. თქვენც არ მამიკვდეთ, ჩემგან გლეხს არა ერგოს რა, და თუ იმისგან
მარგუნებთ რასმეს, ეგ თქვენ იცით. ქაღალდის დაწერით რომ არ შეგაწუხოთ, განა
უქაღალდოდ კი არ დაგჯერდებით. ერგოს რამე!.. რა უნდა ერგოს ჩემს ყმასა
ჩემგანა? რა ჩემი ძმა არის? შენც არ მამიკვდე, მე ახალი ოქმი არ ვინდომო. აბა რა?
მეფე ერეკლეს ოქმი იქით მიაგდეო და ახალი დაწერეო. ყოვლად მოწყალე
ხელმწიფემ ინება, ყმა გაანთავისუფლა. მიწაო, ბძანა, ბატონისა არისო. მე ჩემი
ჩამაბარეთ, მაგას თავისი თავისუფლება მიეცით. აღარც ოქმი და აღარც
დავიდარაბა, მშვიდობით და გამარჯვებით! არა, ჩემო რძალო?
ქ ვ რ ი ვ ი. დიაღ, თქვენმა მზემ! თუ მართალი გნებავთ, მართალიც ეგ არის.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მცირემამულიანი მებატონე ხომ არა ბძანდებით? სულ რამდენი დღის
მიწა გექნებათ?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. (ასე გგონია, ეწყინაო) მცირემამულიანი რად ვიქნები?
(ტრაბახობით) მე, სულ ცოტა რომ ვსთქვა, ერთი ოთხას-ხუთასიოდ დღისა მეტი
მაინც მექნება.
ქ ვ რ ი ვ ი. (პოსრედნიკს) წიგნში ჩაწერეთ, შენი ჭირიმე, ჩემის ობლების ნუგეშო, რომ
ნახევარი ჩემის ობლებისა არის.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ახლა, ჩემო რძალო, რა არი, მაშინვე პირში მივარდები ხოლმე
კაცსა. (ჩუმად) ვატყუებ.

ქ ვ რ ი ვ ი. (ჩუმად) მეტყოდი, შე დალოცვილო, ხმას ამოვიღებდი? (ხმამაღლა) დიაღ,
მარტო მაგის წილად ხუთასისა რომ არ იყოს, არც კი ბევრით ნაკლები იქნება.
მაგრამ მაინცდამაინც კი ერთი მაგოდენა ჩემს ობლებს უნდა ერგოს. წიგნში ჩაწერე,
შენი ჭირიმე, რომ მთავრობამ იცოდეს.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე იმისთვისა გკითხეთ, რომ, თუ ვინიცობაა, სამოცს დღეზედ მეტი არ
გექნებოდათ, მაშინ ნება გქონდათ ამ ორი წლის შემდეგ თქვენის ნაყმევებისათვის
ჩამოგერთოთ მიწები სრულიად, და ეხლა კი ჩამორთმევა მაინცდამაინც არ
შეიძლება.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. (წყრომით) რა არის, ჩემო რძალო, პირში მომვარდები ხოლმე და
ადამიანს სიტყვას არ მოაფიქრებინებ. აბა, სადა გვაქვს ოთხას-ხუთასი დღისა, რომ
მოჰყვები ხოლმე?
ქ ვ რ ი ვ ი. მერე ვინ ამბობს, რომ გვაქვსო? არც ხუთასისა იქნება და არც ოცდაათისა,
ორივეს წილს მოგახსენებ. ხუ... თა... სი... კი არა! ნეტავი იყოს და, დაე ამ
დასამიწებსაც ჰრგებოდათ.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მაგას მერეც გამოვიძიებთ. ეხლა კი თქვენ ის სამის დღის მიწა თქვენს
ნაყმევს ისევ უნდა დაუბრუნოთ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. რატომ? მიწა ხომ ჩემია. ასე არ ინება ყოვლად მოწყალე
ხელმწიფემ?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. დიაღ, თქვენია.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. თუ ჩემია, მევე მამეცით; მინდა, რომ ჩემი იყოს. მე მინდა ჩემი მიწა
მევე მოვიხმარო. ხათაბალაა, შენია და შენი კი ნუ იქნებაო! გაგონილა?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. თქვენია, მაგრამ მთავრობამ გლეხის ნაჭერი მიწები ისევ გლეხს მისცა
სახმარებლად, რომ თავის ცოლ-შვილი გამოკვებოს,. ხელმწიფისა და მებატონის
ხარჯს გაუძღვეს და თქვენ კი, იმის ნიშნად, რომ მიწები თქვენია, დაწესებული
გარდასახადი უნდ ამოგართოს.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. არ მესმის. ერთი ეს მიბძანე: მიწა ვისია?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მოგახსენებთ, მებატონისა-მეთქი.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. თუ მებატონისაა, გლეხს რაღად აძლევთ? მაშ სახელი ჩემი
ყოფილა და სახრავი კი იმისი. ჰო, ეხლა კი მივხვდი, რაღას მაწვალებ, შე
დალოცვილო, აგრე მეტყოდი, რომ შენი არ არის-თქო.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (მოთმინებიდამ გამოსულსავით) ერთის სიტყვით, ის სამის დღის მიწა,
რომელიც თქვენ, თქვენისავე სიტყვით, ამ თებერვალში ჩამოგირთმევიათ, გლეხს
უნდა დაუბრუნოთ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. მაშ ის მიწა სწორედ უნდა დაუბრუნდეს?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ყოვლის უარის უთქმელადა. და თუ ჩამოსართმევია, თითონ კანონი
ჩამოართმევს თავის დროზედ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (თავის მაზლს) აკი გითხარ, დაბალი ღობე გნახა-მეთქი. რატომ იმ გლეხს კაცს
არ დაუბრუნა ვენახი, თუ აგრეა?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. მე მგონია, კანონი დიდისა და პატარისათვის ერთი უნდა იყოს.
წეღან იმ გლეხს უბძანე: რაკი ბატონს ვენახი ჩამოურთმევია, არა გეშველება რაო, –
და ეხლა მე მიბრძანებ: რაკი ჩამოგირთმევია, უნდა დაუბრუნოვო. ეს სადაური
სამართალია?

პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. იქ სხვა გარემოება იყო და აქ სხვა არის.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. სულაც არა. იქაც ჩამორთმევაა და აქაც. იქ უფრო ძნელიც არის,
რომ კაცს გაშენებული ვენახი ჩამოართოს კაცმა და ჩემს კაცს კი, ჩემს საკუთარს
ცარიელს სახნავ მიწაზედ, რა ოფლი დახარჯვია. არა, ჩემო რძალო?
ქ ვ რ ი ვ ი. დიაღ, თქვენმა მზემ, თუ მართალი გინდათ, მართალიც ეგ არის.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. ეგ ხომ აგრეა, მაგრამ ის კი დაგავიწყდათ, რომ იქ უწინვე ყოფილა
ჩამორთმეული, აქ კი გამოცხადების შემდეგ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. (თითქო გაუხარდაო) დიაღ, კარგი და პატიოსანი! ეგ კარგად ბძანე.
მანდ დავდგეთ. მე ჯვარზედ და სახარებაზედ დავიფიცავ, რომ როცა მე ის მიწა
ჩამოვართვი, გამოცხადებული არ იყო ბატონყმობის გადავარდნა. ჩვენკენ მაგის
ჩამიჩუმიც არა ყოფილა.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. გამოცხადება იყო 1864 წ. გიორგობის რვასა.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. აი, ქალაქში რომ გამოაცხადეს?
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. დიაღ.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. მეც მაგას მოგახსენებ, რომ მაშინ მე იქ არა ვყოფილვარ. ის ერთი
შვილი მყავს – უკაცრაოდ, რომ თქვენთან ვიფიცავ – ის ერთადერთი შვილი არ
მამიკვდება, მაშინ მე იქ არა გხლებივარ. აი, თუნდა, – კარგია მოწამეც აქავე მყავს, –
ჩემს რძალსა ჰკითხეთ. არა, ჩემო რძალო?
ქ ვ რ ი ვ ი. დიაღ, სწორე ბძანებაა. განა არა, მე კიდეც ვუთხარი: ჩემო მაზლო,
წავიდეთ-მეთქი, წავიდეთ-მეთქი, ჩემო მაზლო! ჩვენც ყმები გვყავს, ერთი
შევიტყოთ, რა ამბავია-მეთქი. ახლა ხომ მოგეხსენებათ ჩვენი, ქართველების, ამბავი:
დაზარდა, არ წამოვიდა. ბოლოს კი, დახე, დედაკაცის ჭკვას რომ არ აჰყვა, რა
კარგად გამოვიდა! რაკი რომ გამოუცხადებდნენ, მიწას გლეხს ხომ ვეღარ
წაართმევდა?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. (თავმომწონედ) მე კი არ ვიცოდი! კაცს შორმხედველობა უნდა
ჰქონდეს!.. განა არა, ზედ გადამაკვდა ჩემი რძალი და მაინც არ წავედი.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. შესაძლოა, რომ იქ არ ჰყოფილიყავით. მერე მაგით რაო?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ისა, რომ მე არ გამომცხადებია, მგონი ცხადია.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. თქვენ გამოგცხადებიათ, თუ არ გამოგცხადებიათ, ეგ კანონისათვის
სულ ერთია. მხოლოდ ამას მოგახსენებთ, რომ გიორგობის რვას 1864 წ. აქეთ არა
მებატონეს ნება არა აქვს გლეხს ჩამოართოს რამე.
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ეჰ, თქვე დალოცვილო, კანონი თქვენს ხელშია, და როგორც
გინდათ, ისე ატრიალებთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. ოღონდაც, ოღონდაც!..
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მე განაჩენს დავწერ და, თუ უკანონობას რასმეს ხედავთ, ზედ
დააწერეთ, რომ კმაყოფილი არა ხართ და მერე იჩივლეთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. ბევრს რასმე ვხედავთ, მაგრამ გამგონი ვინ არის?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ეჰ, შე დალოცვილო, სად ვიჩივლო? ასე გგონია, შვიდი შკოლა
გამეთავებინოს, ჩემს გვარს ძლივ დავწერ ხოლმე. აძლევთ, მიეცით, ღმერთმა
მშვიდობა მოგცეთ. (ქვრივს) შენ კი მიყავ ეს საქმე, ბებრუხანავ! მაშინვე კი მიმოწმა
– ხუთასი დღისაო. სადა გვაქვს ხუთასი დღისა? აბა სადა გვაქვს?

ქ ვ რ ი ვ ი. რაო, ბებრუხანაო! უი შენ თვალებს!.. აი, კარგია, რომ მოწამე მყვანდა.
(პოსრედნიკს) ჯერ ამან არა სთქვა, თქვენი ჭირიმე. ხუთასი დღისაო? (პოსრედნიკს
სიცილი მოსდის) არა, ნუ კი იცინით, სწორედა ბძანეთ: ამან არა სთქვა? ამ ნიშნით,
მე სიტყვა მოვუჭერი კიდეც: ნახევარი ჩემის ობლებისაა-მეთქი. მერე, როცა მაგანა
სთქვა – სადა გვაქვს მაგდენიო, აკი მეცა ვთქვი – სადა გვაქვს-მეთქი. ესე არ იყო?
ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი. ესე იყო, თუ არ იყო, მე ვიცი შენი!.. (გაჯავრებული გადის).
ქ ვ რ ი ვ ი. (წამოხტება და კარებიდამ მისძახის) შენ იცი, მე ვიცი ყურებზედ ხახვს
დამაჭრი. ბაიყუშის ბაიყუშო! (შემობრუნდება და პოსრედნიკს) საშინელი ცრუ რამ
არის ეგ წყეულ-შეჩვენებული. არ გამომცხადებიაო! სტყუის, თქვენმა მზემ,
გამოსცხადებია კიდეც და ყველაფერი. მაგისაგან გლეხკაცებს მოსვენება არა აქვთ.
მე რომ თქვენი ვიყო, ციხეში ჩავასმევინებდი. ერთი ბუნტი კაცია, ავის პირის
პატრონი. არ გამომცხადებიაო!.. თქვენც ლამაზად მიუხვდით. მგონი, მე რომ
განიშნეთ, ტყუის-მეთქი, მაშინ მიუხვდით. ვის ატყუებს? თქვენ გატყუებთ? აი, ეგ
მურტალი, ეგა!.. კარგად უყავით, რომ გაამტყუნეთ. მაგისთანა კაცს ეგრე უნდა.
(დაბლა ხმით) ეგ, სწორედ მოგახსენო, ქურდიც არის, საციმბიროა.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. მაგას თავი დაანებეთ, თქვენ თქვენი საჩივარი ბძანეთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (წამოდგება ფეხზედ სკამიდამ და მოწიწებით) ახლა მე მოგახსენო, ჩემო
დიდებულო ხელმწიფევ, ბრძენო და ბრძენთა-ბრძენო, ქვრივ-ოხრის გამკითხავო,
ობოლთა მწყალობელო, მაღალო და სვიანო, უხვო და მდაბალო! ამ ორი კვირის
წინად ჩემმა ნაყმევმა, – ყმა რო ვთქვა, გამიწყრებით, – თავისი გომბიო გოგო
გაათხოვა, ერთ ვიღაც ოხერს მისცა, ერთ თავისთანა მუტრუკს. მივუგზავნე ჩემი
გოგო და შევუთვალე: ეხლა, ქალს რომ ათხოვებ, საჩექმეს არა ნაღვლობ-მეთქი?
ყურიც არ შეებღერტა. ახლა მე თითონ მივუვარდი და ვუთხარი: საჩექმეზედ რას
ამბობ? წადიო, საიდამაც მოთრეულხარ, იქავაო, – სწორედ ამ სიტყვით მიპასუხა,
თქვენზედ მიწა არ მენახოს. აბა, ჩემი მაზლი ხომ არა ვარ, ან იმისი გომბიო ცოლის
ამხანაგი, რომ ტყუილი მოგახსენო: სწორედ ეგრე მითხრა. – ეგ კიდევ არაფერი.
შემოიყარა, ბატონო, ჩემ წინ დოინჯი მუხრან-ბატონივით, ამიწია ჩემ თვალწინ და
დამიწია მხრები, ჩემ წინ, ჩემ წინ, თქვენმა მზემ. აბა, თქვენი ჭირიმე, ეხლა რომ
მაგაებს მეუბნება და მაგაებს სჩადის, მეფე ვახტანგის კანონებს და რჯულს არღვევს,
მერე რაღასა იქს, როცა თავისუფლება, – ღმერთმა კი ნუ დაასწროს, – როცა
თავისუფლება
უფრო
ძვლებში
გაუჯდება.
არა,
თქვენვე
თქვენის
მაღალგონიერებითა ბძანეთ: მერე რაღასა იქს? მე რომ თქვენი ვიყო, – აბა ჩემგან
ჭკვა რად გესწავლებათ, მაგრამ მე რომ თქვენი ვიყო, – იმას ერთი ლამაზად
მივტყეპდი რუსულის წკეპლითა, იმ საჩექმეს ერთიორად წავართმევდი და
მომიგდებდი მე საცოდავსა, ერთს ქვრივ-ოხერს, ობლების პატრონს. მადლიც
მადლად ჩაგეთვლებოდათ და მეც, ქვრივ-ოხერს, მეფე ვახტანგისაგან დაწესებულს,
დაბეჭდილს და დამტკიცებულს კუთვნილ მიბოძებდით და თქვენის გაჩენის
დღეს მალოცვინებდით. იმას კი ერთ ლაზათიანად მივჯოხავდი, რომ მეორედ
აღარ გაებედნა, თორემ ერთი ბუნტი კაცია. ეგენი, ჩემო დიდებულო ხელმწიფევ,
ღორის ტილივით არიან: ფეხზედ რომ დაისვათ, თავზედ აგაცოცდებიან. თქვენ
მაგათ კარგად არ იცნობთ, ო, თქვენმა მზემ. (ამ დროს შემოვა ამ ქვრივის ნაყმევი.
ქვრივი დაინახავს თუ არა, სიტყვას გასწყვეტს და გაკაპასებული შეუტევს გლეხსა)

რაო, რისთვის მოეთრივე, შე ძახლის ნათრევო! აიდგით განა ენა! დამაცადე, თუ
შენი ცოლი, ის გველის წიწილა, ძაღლებს არ ვათრევინო.
გ ლ ე ხ ი. აი, შენი ჭირიმე, ამისათვის გიახელ. აღარა გვაქვს, ბატონო, ამისაგან მოსვენება.
აქაო და ხელმწიფემ რად გაგანთავისუფლათო, ლამის ლანძღვითა და თრევით
მთელი სოფელი აჰყაროს. ხელმწიფემ გაგვანთავისუფლა, ჩვენი რა ბრალია!..
ქ ვ რ ი ვ ი. მაშ ვისი ბრალია, მაშ ვისი ბრალია! (პოსრედნიკს) სწორედ ამათი ბრალია,
თქვენზე მიწა არ მენახოს! (გლეხს) არზა არზაზედ რომ გააჭრელეთ და ჩუმ-ჩუმად
სამართალში დაძვრებოდით – ბატონები აღარ გვინდაო, მითამ არ ვიცით, განა!.. აი,
შე წუწკის შვილო! რაო? მითამ ჩვენ წავედით და ვითხოვეთ: ყმები
ჩამოგვართვითო! (პოსრედნიკს) მე რომ თქვენი ვიყო, ამ სიცრუვისათვის ციმბირში
დავაკარგვინებდი. დახე, ჩვენ გვაბრალებს. ქვეყნის ცოდვა ჩვენ უნდა დაგვადვას
კისერზედ! ბუნტია, მა რა არის? ო, თქვენმა მზემ, ბუნტია!..
გ ლ ე ხ ი. (ხვეწნით პოსრედნიკს) ერთი წამალი რამ დამდევი, აგრემც ღმერთი
გადღეგრძელებდეს. ერთი ამას კი მომაშორეთ და, რაც გნებავდეთ, ის მიყავი. ამის
წყევლისა და ქოქვისაგან სოფელს კი ვეღარ უხეირნია-და! წამოხტება დილით,
გამოვა დერეფანში, ამვლელს და ჩამომვლელს სწყევლის და თან მისძახის ხოლმე:
გიხარიანთ განაო, გიხარიანთ განაო! აი, თქვე ასეთებოო, აი, თქვე ისეთებოო. მენა
ხომ რაღა? დღე არ გავა, ცოლ-შვილი არ დამიწიოკოს. ერთი, ღმერთი
გადღეგრძელებდეს, გადამასახლეთ საითმე და ამ ჯოჯოხეთს კი მამარჩინეთ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (შეტევით) რაო? გადაგასახლონ? ვინა? ვის შეუძლიან შენ გადაგასახლოს? მაშ
მეფე ერეკლეს ხსენება ქვეყანაზედ აღარა ყოფილა; მაშ იმისაგან ბოძებულს
თორმეტ მეფეთ-მეფის ბეჭდიანს ოქმსა ძალა აღარა ჰქონია. აბა იქა სწერიხარ, რომ
შენ შენის შესავლითა და გასავლითა ჩემი ყურმოჭრილი ყმა ხარ. თუნდა რომ აქავ
შუაზედ გასქდე, ეგრეა.
გ ლ ე ხ ი. აღარა ვართ, ქალბატონო, თქვენი ყმები, არა და არა.
ქ ვ რ ი ვ ი. უი, შე ძაღლის ნაშენო, იქ ჩემ სანეხვეში ჩაგარჩობ მურა ძაღლსავითა!
(პოსრედნიკს) არა, მოწყალეო ხელმწიფევ, თუ ეხლა ეგენი არიან ჩვენი ბატონები,
ერთი გვიბძანეთ, თუ არა და, რაზედ მალანძღვინებთ, თქვე დალოცვილიშვილო,
ამ დროულს დედაკაცს, პატიოსანის აზნაურიშვილის მეუღლესა. ამ ძაღლის
ნაშენისაგან როგორ უნდა მეკადრებოდეს, რომ ეგ მეუბნებოდეს – თქვენი ყმა აღარა
ვარო.
პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. (გულზედ მოსული) მე მაგ უშვერისა და ურიგო ლაპარაკისათვის
თქვენ, თქვენო კეთილშობილებავ, ჯარიმად სამს მანეთს გახდევინებთ და, თუ
კიდევ არ მოიშლით, სამართალში მიგცემთ. მოთმინებიდამ გამოგყევართ.
ქ ვ რ ი ვ ი. (მართლა შემკრთალი) რადა, ჩემო დიდებულო ხელმწიფევ, მე თქვენთვის
ცუდი სიტყვა არ მომიხსენებია. მე ამ პირუტყვს ვეუბნები. ნუ ინებეთ გაჯავრება,
ჩემო მაღალო ხელმწიფევ! სამი მანეთი არა ბრძანეთ, აი, იმ ჩემს გლეხს ერთი სამად
საჩექმე წავართვათ, როგორც დალოცვილი მეფე ვახტანგის კანონი ბძანებს, – სამი
მანეთი კი არა, ექვსი თქვენ ინებეთ, დანარჩენი მე მიბოძეთ. ღმერთმანი. კანონისა
მორჩილი არა ვარ.. და! ეს გლეხი კი საშინელი მურტალი რამ არის. დახე, მე უნდა
მეჩივლა და ამან არ დამასწრო!.. საკვირველია, სად შეიტყობენ ხოლმე. ეს რაც
ბატონყმობის გადავარდნის ხმა ჩამოვარდა ქვეყანაზედ მეხად, ეს წუწკისშვილები

სწორედ გულთმისნები შეიქნენ... იმ დღეს, აი დიდი წვიმები რომ გახლდა, –
მიწურმა ბანმა ვეღარ დაიჭირა. გამოვედი გარედ, – ეს ძაღლ... კინაღამ არ წამცდა –
ეს გველხოკერა იქავ ჩემთან ახლო დგას, დავუძახე და ისე ტკბილად,
დედაშვილურად ვუთხარი: შვილო გიორგი-მეთქი, (გლეხს) გაგიწყრეს წმინდა
გიორგი, (პოსრედნიკს) შვილო გიორგი-მეთქი – თქვენზედ მიწა არ მენახოს,
სწორედ ამ სიტყვით: შვილო გიორგი-მეთქი, თუ ეს ტყუილი იყოს, ამას (გლეხზედ
ანიშნებს) გაუწყრეს წმინდა გიორგი! – შვილო გიორგი-მეთქი, ჩემო კარგო და
პატიოსანო-მეთქი, – თქვენმა მზემ, სწორედ ამ სიტყვით, – ერთი მოდი და შენის
ლამაზ-ლამაზ, მადლიან თათებითა ნიჩაბი აიღე და ბანი დამიტკეპნე, შენებურადა,
მითამ მე დედა ვარ-მეთქი და შენ ჩემი შვილი-მეთქი, აგრემც ღმერთი
ჩემდროულად მოგყრის-მეთქი, – სწორედ ამ სიტყვით, თქვენმა მზემ. ახლა, რა
არის-მეთქი! (ჩაფიქრდება და ალერსის სიტყვებს იგონებს და ვერ მოუგონია) ახლა,
ბევრი რამ ისე ლამაზ-ლამაზი მარგალიტივით სიტყვები ვუთხარი, ისე
დედაშვილურადა, როგორც მოგეხსენებათ ჩემი ამბავი, დაყვავებით და
ლოლიობითა. მაგრამ რა? მგელს სახარება თუნდა წაუკითხე, თუნდა არა. მომყო,
ბატონო, პირი – აი ამოემსოს მაგას შავი მიწით პირი! – მომყო, ბატონო, პირი, ასე
გამხადა, ასე გამხადა, რომ რაღა მოგახსენოთ. რა ვიცი რაები არ მაკადრა,
თქვენზედ მიწა არ მენახოს. აბა ეგ მოსათმენია? მაგრამ რაკი სახარებაში (გლეხს) –
გაგიწყრეს იმისი მადლი – (პოსრედნიკს) რაკი სახარებაში სწერია, – მოთმინებითა
თქვენითა მოიპოვეთ სული თქვენიო, მეც მოვითმინე, ავიკარ პირი. აბა, ხომ
მოგეხსენებათ დარბაისელი კეთილშობილის დედაკაცის ამბავი, ჩემს თავს რად
ვაკადრებდი, რომ მაგ ძაღლ... კიდევ კინაღამ არ წამომცდა – მაგ ორფეხა მუტრუკს
სიტყვით შევბმოდი. ავიკარი პირი. ეს კი ვუთხარი: კარგი, შვილო-მეთქი, ღმერთმა
მშვიდობა მოგცეს-მეთქი, – სწორედ ამ სიტყვით, თქვენმა მზემ, – ღმერთმა
მშვიდობა მოგცეს-მეთქი, გაუწყრეს მაგას ღმერთი. როგორც მოგეხსენებათ ჩემი
ამბავი, ისე დედაშვილურად ვუთხარი, მშვიდობიანად, მაგრამ რა? განა მაგათზედ
ტკბილი და გულმტკივნეული სიტყვა გასჭრის?! ესე გახლდათ, ჩემო მოწყალევ
ხელმწიფევ! ეხლა მე ვიცი, თქვენ ამ უბედურისშვილს დააჭერინებთ, ციხეშიაც
ჩასომთ, მაგრამ ამას კი გეხვეწებით, ბევრს ნუ აცემინებთ: აზიზადა მყავს
გაზდილი, მაგას ერთი ორმოც-სამოციოდე რუსის წკეპლა ჭირადაც და ლხინადაც
თავსაყრელად ეყოფა. რა ვქნა? ჩემი გაზდილია, მაინც მებრალება. გთხოვთ
უმორჩილესად, მაგაზედ მეტს კი ნუ დააკვრევინებთ. რაც უნდა იყოს, მე ეგენი, ეგ
გველის წიწილები, მაინც ჩემად მეგულებიან, შვილებსავით დაგვიზდია, დიდი
სიბრალული მაქვს. ეგრე, გეთაყვანე, ბევრს ნუ აცემინებთ. თუ სამოცი გეცოტავოთ,
ერთი ოციოდე კიდევ მოუმატეთ, არა უშავს-რა. მაგაზედ მეტს კი... აი,
მუხლმოდრეკითა გთხოვთ – ნუ გადააჭარბებთ. ეს კია, რომ რუსს უნდა
დააკვრევინოთ როზგები, თორემ ქართველი ხომ მოგეხსენებათ, მაგისთანებში
ქალაჩუნა არის: ისე ვერ დაჰკრავს, როგორც ზაკონი და კანონია. ამასაც, თქვენმა
მზემ, მაგისთვის ვამბობ, თორემ ცემა ცემად ჩაეთვლება და ეგ კი ისევ-ისე ვირად
დარჩება. კიდევ მეორედაც გაბედავს და იტყვის: დაე მცემონო, ხომ არ მეტკინებაო.
და ეგრე გული წაუხდება და მაგის წახდენა მე არ მინდა, – შვილივით გამიზდია;
ჩემი ამაგი ფუჭად ჩაივლის. ახლა, არ იქნება, რომ კიდევ ჩვენ, მებატონეებმა, არ

ვიფიქროთ მაგათთვისა. მაგათ ხომ ღმერთმა თავისი ჭკვა არ მისცათ. (გლეხს) აი,
დაგიდგა ეგ თვალი, ხომ ყელს გვაჭრევინებთ ჩვენა, მაგრამ ჩვენ კიდევაც იმოდენა
გულისტკივილი გვაქვს თქვენი, რომ ჩვენს ზრუნვასა და ცდას მაინცდამაინც არ
გაკლებთ. (პოსრედნიკს) ეგრე, თქვენს თავს ვენაცვალე, ოთხმოცი იყოს, მეტი კი
არა.
1865 წ.

მაჭანკალი
მოქმედნი
თ. დ ა ვ ი თ ი, თ ა თ ქ ა რ ი ძ ე – 40 წლისა.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი, მისი ცოლი – 35 წლისა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი, თ ა თ ქ ა რ ი ძ ე, ძმა დავითისა – 20 წლისა.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე, თავადიშვილი – 45 წლისა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი, სუტ-კნეინად ცნობილი, მაჭანკალი – 40 წლისა.
პ ი რ ვ ე ლ ი მ ო ს ა მ ს ა ხ უ რ ე.
მ ე ო რ ე მ ო ს ა მ ს ა ხ უ რ ე.
მ ზ ა რ ე უ ლ ი.
ი ვ ა ნ ე, მოსე გძელაძის მოსამსახურე.
ქ ო რ წ ი ლ ი ს ხ ა ლ ხ ი, მ ა ყ რ ი ო ნ ი მ ე ფ ი ს ა დ ა დ ე დ ო ფ ლ ი ს ა.
მოქმედება პირველი
სცენა წარმოადგენს ერთის აზნაურშვილის ეზოს. აზნაურშვილს ქორწილი აქვს.
სცენის უკანა მხარეს ხალხი ირევა. მზარეულები და მოსამსახურეები გარბიან და
გამორბიან სცენაზედ: ზოგს ქვაბი მიაქვს საჭმლითა, ზოგს პური ხონჩითა, ზოგს ტიკით
ღვინო და ამისთანები. ერთი მზარეული სცენის უკანა მხარესა დგას და ქვაბიდამ წვენს
ურიგებს მოწვეულ გლეხკაცობასა. ეზოში ორგან-სამგან ფანჩატურებია, ერთი მათგანი
ავანსცენის მარცხენა მხარესა დგას.

გამოსვლა 1
მ ო ს ა მ ს ა ხ უ რ ე. კაცო, აღარ მოხედავთ სუფრას, თქვე ოჯახდაქცეულებო! სუფრიდამ
ხალხი აიშალა, მოდით, ავალაგოთ.
მ ე ო რ ე მ ო ს ა მ ს ა ხ უ რ ე. ოჯახიც დაგექცეს და სახლ-კარიც დაგეღუპოს! ჩვენ კი
გულხელდაკრეფილები ვსხედვართ თუ? ვერ უყურებთ, მთელი დღეა ფეხი არ
ჩაგვიკრეფია. წადი და თავში ქვა იეცი და შენ აალაგე.
პ ი რ ვ ე ლ ი მ ო ს ა მ ს ა ხ უ რ ე. აი შავი ქვა და ნაცარი ცხელი თქვენ თავს, კაი კაცები
თქვენა ხართ (გადიან).

მ ზ ა რ ე უ ლ ი. (უსხამს წვენს გლეხკაცსა) სვავები ხართ, თქვე არდასაცალებელნო, რა
ღმერთი გაგიწყრათ! აქაო და მუქთიაო, ხომ ზედ არ შეასკდებით.
გ ლ ე ხ კ ა ც ი. შევასკდებით კი არა, მეტსაც ვიზამთ. მაშ ღმერთს მუცლები იმისათვის
მოუცია, რომ ქორწილიდამ შინ ცარიელები მივიტანოთ? ეჰეი, გაგვიჯდა
გვერდებში! მითამ შენ რაზედ გშურს? შენი რა იხარჯება?
მ ზ ა რ ე უ ლ ი. ბიჭო-და, დღევანდელი დღეა მკლავი აღარ შემრჩა: – დაასხი და დაასხი.
რა სვავი გაგიჩნდათ მაგ დასაღუპავ მუცლებში! გაძღომა კი არ მოგეკიდათ და!
გ ლ ე ხ კ ა ც ი. ჩვენც მანდა ვართ და! სულ რომ სხვამ არა გვჭამოს, ახლა ცოტაც არის ჩვენა
ვჭამოთ სხვანი. ყანაა და ვმკით. რაო ახლა?
მ ზ ა რ ე უ ლ ი. აჰა და თანაც გადაჰყოლიხართ.
გ ლ ე ხ კ ა ც ი. ეგრე იყოს! მოკლას ხარი თივამა, თუ ერთი ორიოდე ჯამი საფერავის
წვენიც მოუკუპრავში გავისტუმრე. (გადის).

გამოსვლა 2
დ ა ვ ი თ ი დ ა ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი (შემოდიან)
დ ა ვ ი თ ი. ნახე, დედაკაცო, იმდენ ხალხში რა ყოფა დამაწია.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ახია შენზედ.
დ ა ვ ი თ ი. ახია თუ არა, მეტი გზა არ არის, ცოლი უნდა შევრთათ. ატეხილია და რასა იქ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ატეხილია რას მიქვიან? ხომ მაშინვე გაგვეყრება და ცალკე გავა.
დ ა ვ ი თ ი. მაშ არა-და შენ მოგიჯდება გვერდით.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მერე შენს შვილებს რა პასუხს აძლევ?
დ ა ვ ი თ ი. დედაკაცო, გაგიჟდი, თუ რა დაგემართა?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გავგიჟდი კი არა, მართალს ვამბობ. ოთხი ვაჟი და ექვსი ქალი რომ
თავზედ მომახვიე, შენს სულს რაღას ეუბნები?
დ ა ვ ი თ ი. ბიჭოს, ასე გონია მარტო ჩემი ბრალი იყოს. მოგახვიე რა, ქუჩაში აკრეფილები
ხომ არ არიან, შენი შვილები კი არ არიან თუ?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მეც მაგას ვტირი და ვჩივი.
დ ა ვ ი თ ი. ეხლა გვიანღა არის, ჩემო კარგო!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გვიან კი არა, იმათ პატრონობა უნდათ.
დ ა ვ ი თ ი. მერე ვინ არა ჰპატრონობს?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ვინა და შენ. ცოლს რათა ჰრთავ შენს ძმასა, თუ პატრონობა გინდა?
დ ა ვ ი თ ი. დედაკაცო, თუ გადარეული ხარ, ეგ მითხარ, თუ არა და რას მიედ-მოედები?
სად იმის ცოლის შერთვა და სად ჩემი შვილები? რა კუდი უნდა გამააბა, არ მესმის.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. აგრემც არა გაგაგონოს რა ჩემმა გამჩენმა. აი, ნეტავი ფეხი მომტეხოდა და
შენს სახლში ფეხი არ შემომედგა.
დ ა ვ ი თ ი. აი, ნეტავი ეგრე ყოფილიყო.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. აბა მაგ ჭკუის პატრონი სხვას რას იტყოდი. აი, მეხი კი დაგეცა! მე რომ
არა ვყოფილიყავი, მგონი შიმშილით მეორე დღესვე სული დაგელია.

დ ა ვ ი თ ი. მამაშენს ბითურასა აქვს ცხონება, სულ შენს მონაგარს არა ვჭამ?!. მზითები არ
დამაყვედრო, მამიშენის ცხონებას.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ქა, ვერ უყურებთ ამ ჯაგლაგს, რა თოხარიკი გამოიჩინა! შე უბედურის
დღისავ, ენა არ უნდა მოგვარდეს, რომ მამაჩემს ეგრე იხსენიებ.
დ ა ვ ი თ ი. ქალო! არ დამეხსნები? რატომ ეგრე წიწიბურასავით ჩამომეკიდე, რა გინდა
ჩემგან?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ნუ შეჰრთავ-მეთქი ცოლს, ნუ! არ გეყურება?
დ ა ვ ი თ ი. დიდება შენთვის, ღმერთო! ახლა წინ მე როგორ გადვუდგე. კაცი იძახის,
ცოლი მინდაო, მოდი და უთხარი, ნუ გინდა-თქო. წეღან ვერა ნახე, რა ყოფა
დამაწია იმდენს ხალხში?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ეს მაინც ჰქენი, მე დამაცალე.
დ ა ვ ი თ ი. ოჰ, ოღონდ ეგ სიკეთე მიყავ და თუნდა ქრთამსაც მოგცემ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ შენ სულ არ გაერევი?
დ ა ვ ი თ ი. თუ ხმა ამოვიღო, შენი ლეჩაქი დამხურე.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. არც ქალის არჩევანში?
დ ა ვ ი თ ი. არც ქალის არჩევანში.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ კარგი, ეხლა მე ვიცი, სიტყვას არ გადახვიდე, აი.
დ ა ვ ი თ ი. შენი ფეხი დამკარ-მეთქი, შენი ფეხი. ოღონდ კი ამით გადავრჩე შენს წუწუნსა
და წმუკუნსა და ხმას ამოვიღებ?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. კარგი ერთი, შე ჭკუის გლახავ! თუ ვწუწუნებ, შენის შვილებისათვის
ვწუწუნებ. შენ რა გესმის!
დ ა ვ ი თ ი. რა ვქნა? მამა არა გყოლია სოლომონ ბრძენი და დედა და შენ საიდამ ჩემულობ
ბრძნობასა.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. უი, მეხი კი დაგაყარე!
დ ა ვ ი თ ი. გაგეცალო, თორემ შენი ამბავი რომ ვიცი, ამაზედ სხვილათაც დამიროშამ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ არ გაერევი?
დ ა ვ ი თ ი. არა-მეთქი.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ეხლა საცა გინდა იქ წაეთრიე. მე ჩემი ვიცი (დავითი გადის).

გამოსვლა 3
ელისაბედი მარტო
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. რომ არ შეერთო, კარგი იყო, მაგრამ რასა იქ? (ჩაფიქრდება) ახლა მოვლენ
და იტყვიან: ელისაბედი ცუდი დედაკაციაო. რათა, თქვენი ჭირიმე? ოთხი ვაჟისა
და ექვსის ქალის დედა ვარ. არ ვუპატრონო? არ ვიზრუნო? ჯანი არ გავიგდებინო
და იმათ ბინა არ გავუჩინო? დედა ვარ, რომ სხვა არა იყოს რა, მშობელი დედა! ჩემმა
მაზლმა ლუარსაბმა რომ ცოლი არ შეირთოს და თავისავით სულელები არ
გააშენოს, ქვეყანა დაიღუპება თუ? მამულ-დედული უნდა გაგვიყოს, ნახევარი
გაიტანოს და ჩემს შვილებს ყელები დასჭრას. მაშ არ ვინაღვლო? მაშ თავში ქვა არ
ვიცე? ჩემს ნაშობს შვილებს ყელებსა სჭრიდნენ და მე ჩემის თვალით ვუყურებდე

და ხმა არ ამოვიღო? ეს კი დედაკაცობაა, და ლუარსაბს კი, იმ ერთადერთს კაცს,
რომ ცოლი არ შევრთა, ხელი შევუშალო, ათი უსუსური ბაშვი გლახა
მათხოვრობისაგან დავიხსნა, ის კი დედაკაცობა არ არის? თუ მე არ ვებრალები იმ
სულის მტერს ლუარსაბსა, თავისი ღვიძლი ძმისწულები მაინც როგორ არ
ებრალება? უცხონი ხომ არ არიან. უი, თქვენს დედასა, შვილებო! (ჩაფიქრდება) დეე,
შეირთოს ცოლი, ჩადგეს ჩემის შვილების ცოდვაში. თუ დედაკაცი ვარ, ამას მაინც
მოვახერხებ, ასეთი ქალი შევრთო, რომ იმისაგან უშვილობის იმედი იყოს.
გამიგონია, უშვილობა ზოგჯერ ჯიშმა, მოდგმამ იცისო. ერთი იმისთანა მოდგმა
მეგულება ჩვენში. მაშინ სულ ერთი იქნება, რაკი უშვილოდ ამოწყდება, ჩემს
შვილებს დარჩებათ ყველაფერი. ჩემს ბედობაზედ სუტ-კნეინაც აქ არის,
ქორწილში. ოსტატი დედაკაცია, ის უნდა მივუჩინო ამ საქმეს. იმას ოღონდ კი
ფული დაანახვე და მშობელს მამას საფლავიდან ამოიღებს. წავიდე ერთი,
როგორმე მარტოდ ჩავიგდო და აქავ გავათავო საქმე. რა ვქნა? დედის მოვალეობა
მძიმეა (გადის).

გამოსვლა 4
ხ ო რ ე შ ა ნ ი დ ა მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე შემოდიან და
ავანსცენაზედ დგებიან
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. აბა რაღა გეხვეწო, ჩემო ხორეშან! შენ იცი და შენმა დედაკაცობამ.
ხალხი სუფრიდამ აიშალა და საცაა ისიც აქ ფანჩატურებში მოვა მოსასვენებლად.
ასლი დროა. პატარა ნაქეიფარიც არის. შენ იცი!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ძნელს საქმეს კი მკიდებ. აბა, იმ ხნის ქალი როგორ გაგისაღო! ყმაწვილს, –
შენ თითონ ხომ ნახე, – პირის ბუსუსი ჯერ თმათაც არ გადაჰქცევია.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. ეჰ, ჩემო ხორეშან, თუ მოინდომებ, რა გაგიჭირდება. თუ ხელს
მოჰკიდებ, მგონი არქიელსაც კი ცოლი შეჰრთო, შენი ამბავი რომ ვიცი. ჩემგან კი
არა გესწავლება-რა, მაგრამ დავიჯერო – ქალის ხნიერობაში მოტყუება ვერ
მოახერხო!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რატომ, რატომ? ცხენი ხომ არ არის, კბილები გაუსინჯონ. მაგრამ
თვალ-ტანადაც რომ ვერაფერი მოსაწონია, აბა ამას რაღა ვუყოთ? ნუ გეწყინება კი,
შენი ჭირიმე, საქმეზედ ვლაპარაკობ.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. ახლა ენაზედ ბრჭყალი მოგედება, რომ უთხრა, კალმით
ნახატია-თქო. ბაჟს ხომ არავინ გვართმევს. ვსთქვათ, შე დალოცვილო, თუ გაგვივა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, მერე თავის თვალით არა ნახავს? მაშინ რაღა ვუთხრა. ტყუილიც არის
და ტყუილიც. მაგას კი ძალიან მოკლე ფეხები აქვს.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. ეჰ, შე დალოცვილო, საცა ენაა გძელი, იქ ფეხები გინდა მოკლე იყოს,
გინდა გძელი, არაფერია. შენსავით ენამეტყველობის სახელი მქონდეს და მაგ
ცოტაზედ დავღონდებოდი? მაშ ოსტატს დედაკაცს რაში გეძახის ეს მთელი
ევროპია ხალხი!

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, აქაო და ოსტატს მეძახიან, მახინჯს მზეთუნახავად ხომ არ გადავაქცევ!
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. კარგი ერთი, თუ ღმერთი გწამს, ტყუილად ნუ მიძნელებ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ნურც შენ აადვილებ ეგრე, შე კურთხეულის შვილო!
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. ხორეშან, ოღონდ მე მამის მოვალეობიდამ გამომიყვანე და ის
საცოდავი ქალი დამიბინავე და რა ვიცი: ყმათ რომ დამისახლო, შენი
ყურმოჭრილი ყმა ვიქნები. ო, თავი არ მამიკვდება.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეჰ, დაგპირდი და სიტყვა უკანვე როგორღა წავიღო, თორემ ეგ საქმე ჩემგან
ხელის მოსაკიდებელი არ იყო.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. (ყელს უწევს) ხორეშან, შენი ტკბილის სულის ჭირიმე! აჰა, ეს ჩემი
თავი და შენი ხმალი, ოღონდ გამითხოვე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. გეუბნები, დაგპირდი და სიტყვას უკანვე ვეღარ წავიღებ-მეთქი. ქა, აგერ
ისიც მოდის. ჩქარა წადი, ერთად არა გვნახოს და არ გაგვიწყრეს ღმერთი.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. აბა, ვინძლო!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. გეუბნები, მე ჩემსას არ დავიშურებ-მეთქი და შენც კი შენი დაპირებული
არ დაგავიწყდეს.
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე. ფულზედ ამბობ? შენი ხმალი და ჩემი კისერი-მეთქი, აკი გითხარი.
ჩემი სიტყვა სიტყვაა. მაგის ფიქრი ნუ გაქვს, მითამ ჯიბეში გქონია (გადის).

გამოსვლა 5
ხ ო რ ე შ ა ნ ი მარტო
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ამისთანა ოინბაზი კაცი მეორე არ დადის დედამიწის ზურგზედ. ეშმაკს
ნევსის ყუნწში გააძვრენს!.. მითამ თავის გუნებაში ფეხის ქირას წინათ არ იძლევა.
ერთი ხუთიოდ თუმანი მამიგდო, ეს ბე იყოსო. ახლა რა არის? საქმე გაურიგო, მერე
აიღოს და, პუპუზ, პირში ჩალა გამომავლოს. (ქოქოლას აყრის ორივე ხელით) აი,
მეხი კი დაგეცა მაგ წიწლაკიან თავზედ! რა დაბალი ღობე მე მიპოვა!.. უი, უწინამც
დღე არ უნდა გაუქრეს ხორეშანსა, რომ მოსე გძელაძემ მოატყუოს! დამაცა!
დედაკაცი არ ვიქნები, დედაკაცი, თუ შენვე არ მეხვეწებოდე, აი ფული და წაიღეო.
ჯერ ერთი აქ მოვჩხრიკო ფონი. მე ხორეშანს მეძახიან!..

გამოსვლა 6
ი გ ი ვ ე და ლ უ ა რ ს ა ბ ი (შექეიფიანებული)
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისკენ) ბიჭოს, ეს ვინ ოხერია!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უკაცრაოდ, შენი ჭირიმე, იქნება მოსასვენებლად მობძანდი ფანჩატურქვეშ
და მე კი აქ დაგიხვდი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა მიშავს რა, ნურას უკაცრაოდ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ახლა რა ვიცი, ნაქეიფარი ბძანდები.

ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ო, ო, ო! ქეიფი იყო, რომ ჩვენ გავწიეთ. ვერა ხედავთ ამ წიტიან
აზნაურშვილსა, რა ქორწილი გაგვიჩაღა!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისკენ) ქა, უთუოდ არ იცის, რომ ჩემი ბიძაშვილია. (ლუარსაბს)
ჩემი ღვიძლი ბიძაშვილი გახლავთ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. თუნდა ორთ ხელმწიფის შვილი იყოს. კაცმა მართალი უნდა სთქვას: კაი
ქორწილი გადაიხადა, კაი, რომ მეტი აღარ იქნება. კაი შეძლებისაც კი ყოფილა, მე
და ჩემმა ღმერთმა, ე თქვენი ბიძაშვილია თუ რაღაცაა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიახ, აქვს ერთი უწყინარი და უტკივარი ლუკმა-პური.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ხუმრობაა, მთელი ქვეყანა, კაცი თუ ქალი, აქ შეუყრია. კარგად დაგვხვდა.
აბა ტყუილი როგორა ვსთქვა, ძალიან კარგად დაგვხვდა. ბევრ კაი თავადიშვილს
გაუჭირდება, ო, მე და ჩემმა ღმერთმა. ყოჩაღ, აზნაურშვილო, მე და ჩემმა ღმერთმა,
ყოჩაღ! რა ქეიფი გაგვაწევინა, რა ქეიფი! ლხინი იყო, რომ თქვენი მოწონებული. რა
ჩაკრული თქვეს! აბა ჩაკრული ის იყო, აი! ჭიმია კი ვერ მიჰყვა ნაცარასა, თუ თქვენც
იტყვით. მეტად მაღლა აუწია. ძალიან ხმა აქვს. ლამაზი ბანიც შეხვდათ. უჰ, ბანი
იყო, რომ ის იყო! კარგადაც დავლიეთ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ღმერთმა შეგარგოთ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არც ღვინო იყო ურიგო, ღვთის წინაშე. ისე შემერგო, როგორც დედიჩემის
რძე, ო, მე და ჩემმა ღმერთმა. აი პატარა ხანს ჭიდილი გაიმართა სადილს უკან და
მინამ გათავდებოდა, ცაცხვის ქვეშ ცოტა ჩამძინებოდა. მგონი ორჯერაც ხეირიანად
ვერ ჩავთლიმე და თითქმის გამომნელდა კიდეც. ტყუილი ცოდვაა, ძალიან კაი
ღვინო იყო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) უი, დამიდგა თვალი, ახლა მე რაო?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. აი ბეჩავ, კახეთო, მაინც შენი ყურძნის წვენი სულ სხვაა! სწორედ
მოგახსენო, ეს ჩემი პირველი სმა იყო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ). ქა, გააგძელა ლაპარაკი, აღარ ათავებს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. პირველი ასე, რომ დიდ ხალხში ამის მეტად არ მისვამს. განა არა, უწინაც
მისვამს, მაგრამ წვრილფეხობაში. ჩასათვლელი არ არი. დღეს კი რომ ვსვი, ხალხში
ვსვი. მერე როგორ ხალხში? მთელის ჩვენის მხრის თავადაზნაურობა, ქალი თუ
კაცი, სულ აქ არის ერთად თავმოყრილი. აქ სმა სახელია და მგონი ვიშოვე კიდეც
სახელი, აი, ამ წიტიანმა ლუარსაბმა. ეგრე კი ნუ მიყურებთ! ლამაზად დავლიე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ქა, ქადაგად ჩავარდა, თქვენმა მზემ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ანჯიქოს გვერდით დამსვეს. ანჯიქო ხომ გაგიგონიათ? კახეთში თავი
მსმელია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ვიშ, გეთაყვანეთ. (ლუარსაბს) გათქმული და სახელოვანი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. სახელოვანიო!.. სახელოვანი ვის ეკადრება? სმაში კოპიტიშვილია, აი,
ფალავანი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. სააპყრანია, შენ ნუ მომიკვდები, სააპყრანი. (პუბლიკისაკენ) ეს რა ჭირს
გადავეკიდე, თქვენი ჭირიმეთ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. დამსვეს და თანაც მეუბნებიან: აბა, შენ იცი, როგორც გაუძღვებიო. სახელი
თუ გინდა, სახელიც ეგ იქნებაო. ვახსენე ღმერთი, გადავიწერე პირჯვარი და
მოვუჯეგ გვერდით. მოვუჯეგ, მაგრამ რა მოვუჯეგ. გულს სულ ბაგაბუგი გაჰქონდა.
ხუმრობაა, ანჯიქოსთან სმა!..

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიდი გაბედვა ყოფილა თქვენგან, შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს.
(პუბლიკისაკენ) გული გამიწვრილა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მითამ რატომაო? ეგრე კი ნუ მიყურებთ, მე გული შიგნიდამა მაქვს, მაშ!
ჩემის თავის იმედი რომ არა მქონოდა...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ო, ო, იმედი გაბედულობის ნიშადურია. მართალსა ბძანებთ.
(პუბლიკისაკენ) მე რის დარდი მაქვს და ეს რაებს მაროტვინებს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რაღა გაგიგძელოთ...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) კიდევ მოჰყვა!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ლამაზათ ვსვით, ისე დალაგებით, დაწყნარებით. ის დალოცვილიც
მართლა რომ კაი მსმელი ყოფილა, ისე ალალი, უტყუარი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. კაი მსმელია, ძალიან კაი მსმელი, ისე ალალი, უტყუარი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კარგადაც შევხვდით ერთმანეთსა, ისე თქვენი მოწონებული.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) უი, დამიდგა თვალი, ეს თავისას არ იშლის.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ჯობნით, როგორა ვსთქვა, ვაჯობე-მეთქი, სუფრიდამ ერთად
წამოვდეგით. სმა კი, მე და ჩემმა ღმერთმა, გავუსწორე. ესეც დიდი საქმეა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიახ, ქოფაკმა ძაღლმა რომ კურდღელი დააბრუნოსო, დაჭერად
ჩაეთვლებაო, ნათქვამია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კარგად უთქვამს მაგის მთქმელს, ღვთის წინაშე. სხვები კი ისე
შემოგვეფანტნენ, როგორც ძერას წიწილები. ქვეყანა მე შემომცქეროდა, ვერ
უყურებთ ამ ცინგლიანს ლუარსაბსაო, ამ გუშინდელ ჭყლინტსაო, რა დევს
შეეჭიდაო და სმა გაუსწორაო. ქვეყანა ამას იძახდა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ქა! აღარ ათავებს, თუ რა ღმერთი უწყრება.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კვეხნაში ნუ ჩამომართმევთ და ბევრმა დედამ ინატრა ჩემისთანა შვილი.
აბა თუ ღმერთმა კაცს შვილი მისცეს, ამისთანაო, სულ ამას იძახოდნენ. თორემ
თქვენც კარგად მოგეხსენებათ, იქა ბძანდებოდით.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. როგორ არა, მთელი ქორწილია და შენი ქება, შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისაკენ) ჭკვიანი დედაკაცი ყოფილა. (ხორეშანს) მაშ ტყუილს
ვიტყოდი? ჩემი რძალი ელისაბედი... ხომ იცნობთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ძალიან კარგათ, დიდი კეთილი რამ არის.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კეთილი კი არა, სულ ლოყებს იკაწრიდა სიკაპასით, ლუარსაბმა თავი რად
იჩინაო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ეს ვერაფერი მომივიდა!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ჯავრით იჭაჭებოდა, ჯავრით.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, ცოტა ბოროტიც კია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ახლა თქვენა გკითხავთ: ღმერთს ჩემთვის უნარი მოუცია და არ
გამომეჩინა? არა, თქვენა გკითხავთ, არ გამომეჩინა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. შური, ჩემო კარგო, სულ შური. მაგითი არა ვართ დაღუპული ჩვენ,
ქართველები! ო, ო, თქვენი რძალი, – დიდი ბოროტი რამ არის.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ახლა რათა შურს ჩემი კარგი, თუ ავი სული არ არის? თუკი უცხონი
შემომნატრიან, ის ნათესავი მაინც არის, რომ სხვა არა იყოს რა!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, შენ გენაცვალე! ეხლანდელ დროში ნათესავობა სადღა არის. მე
იმისთანა უგულო დედაკაცი ჯერ არ შემხვედრია, დედაკაცი ლამის დავბერდე.

ლ უ ა რ ს ა ბ ი. აი, დამაცადოს! ერთი მეც ცოლი შევირთო და ოჯახს მოვეკიდო, ზოგიც
მაშინ ნახოს თავისი თამაშა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ზოგი ფათერაკი მარგებელიაო, ეს კარგად გამოინაპირა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, შემომდგომია და მეუბნება, რა დროს შენი ცოლიაო. ბიჭო-და, მე
უფრო არ უნდა ვიცოდე, დრო არის, თუ არა? არა, თქვენა გკითხავთ, ჭკვიანი
დედაკაცი ბძანდებით, მე უფრო არ უნდა ვიცოდე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (მითომ მორცხობს) უი, ქა! მაშ ვინ უნდა იცოდეს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ეგა ბძანეთ და! აი, ჩემო რძალო, ხომ ოსტატი დედაკაცი ხარ, მაგრამ არც კი
მე ვარ, ღვთის მადლით, სულელი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. შორი-შორს სიტყვა კია, და იქნება ეხლა ჩემზედ ჰფიქრობთ, ეს ვინ
ოხერიაო, უცხო კაცს თავზედ წამომდგომიაო...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ე, ე, ე! გულთმისანი ყოფილხართ, მე და ჩემმა ღმერთმა. უკაცრაოდ კი ვარ
და სწორედ ეგ ვიფიქრე, წეღან პირველად რომ დაგინახეთ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაგრამ უცხო რად ვიქნები? დედის თქვენის მეგობრობა და ხათრი რომ
მაგონდება, იმისი სიყვარული და პურ-მარილი, თქვენ ჩემად მიმაჩნიხართ. უცხო
რად ვიქნები? აი ამოდენა (ხელით დაბლა აჩვენებს) ხელში მჭერიხართ, ხელში
მითამაშებიხართ. ეხლა ამბობთ, ქვეყანა მე შემომნატრისო, – ასეთი ბალღი იყავი,
ასეთი, რომ ქვეყანას მაშინვე შენზედა ჰრჩებოდა თვალი. მაშინვე ამბობდნენ, ერთი
სახელოვანი კაცი დადგებაო. თუ მამას არ დაემჯობინება, ნაკლები აღარ იქნებაო.
ღმერთმანი, არ გამართლდა და! მთელი ეს ქორწილის ხალხია და შენი ქება. ჯადო
უყავი, შენ გენაცვალე, ამოდენა ხალხს, თუ რა ამბავია?!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, მამა არ წამიწყდება. ეს იყო ანჯიქოს სმა გავუსწორე. რა ვქნა, უნარი
მაქვს და!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) კიდევ არ გააბას და არ გამიწყრეს ღმერთი. (ლუარსაბს) ეს
მთელი ქვეყანა რომ შემოგნატროდა, მე სიხარულით აღარ ვიყავი. უი, შენ კი
გენაცვალოს ჩემი თავი, რამოდენა კაცი შექმნილხარ, რა ტურფა და მშვენიერი.
ერთი კარგად დამენახვე, რომ შენის ყურებით დავსტკბე. (ლუარსაბი იჭიმება
თავმოწონებით). იფ, იფ! მართლა რომ ბევრი დედა გინატრებს... უი, ჯვარიმც
გწერია, თვალი არა გკრა. აბა შეჰშურდები შენს რძალს, მა რა იქნება. წეღან
მეუბნება, ცოლი რად უნდაო. აი მეხი კი დავეცი იმის შურიან თავს! ცოლი
შენისთანას უნდა, რომ მარგალიტივით შვილები გარს ეხვეოდნენ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. იმას კი დაუნიჟნია, ცოლი რად უნდაო!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, უწინამც დღე დაუბნელდეს! ჰო, ის უნდა მომეხსენებინა, დედათქვენი
და მე დიდი მეგობრები ვიყავით. დიდი სიყვარული გვქონდა ერთმანეთისა. დები
რად იქნებიან ისე, როგორც ჩვენ ვიყავით. დედათქვენი ხომ არ გახსოვთ?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, მე ძუძუთა დავრჩენილვარ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აბა საიდამ გეხსომებათ! ის უბედური რომ ღმერთს თავის უმანკო სულს
აბარებდა...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვინა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დედათქვენი, ბატონო, დედათქვენი რომ თავის უმანკო სულს ღმერთს
აბარებდა – იმისი დამკარგავი მე ცოცხალი რაღადა ვარ.

ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (ტირის და ტირილის ხმით მკლავით ცრემლს იწმენდს) ო, მე და ჩემმა
ღმერთმა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეჰ, მადლობა ღმერთს, ღვთის ნებას ვერავინ წაუვა. რომ თავის უმანკო
სულს ღმერთს აბარებდა, მე მაშინ ფეხთით ვეჯექი. აბა, არ მიშორებდა და!
ყველანი დაითხოვა ჩემს გარდა. მამათქვენი, მგონია, მაშინ მიცვალებული
ბძანდებოდა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მიცვალებული კი არა, მას უკან თუნდ ექვსი წელიწადიც კიდევ იცოცხლა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ახლა მამა რომ არ ჩამეკერებინა, არ იქნებოდა? (ლუარსაბს)
მართლა, მართლა, რამ დამავიწყა? აი, სიბერე რა არის. ხსოვნამ მიღალატა.
(პუბლიკისაკენ) ქა! რა შავ ქვათ მინდოდა მამა. (ლუარსაბს) დიახ, ცოცხალი
ბძანდებოდა. დახე, ჩემს მახსოვრობას!.. თითონ თავის პირით არ მიბძანა...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. დედამ განა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, ბატონო, მამათქვენმა. დიახ, თითონ თავის პირით მიბძანა: ჩემო დაოო,
ვიცი, რა სიყვარული და ტრფიალება გაქვს შენა და ჩემს ცოლსაო. წადი, ფეხთით
მოუჯექო, იამება, შენ რომ გნახავსო, ისე ჩემი ნახვაც არ იამებაო. მამითქვენის
სიტყვებია, შენზედ მიწა არ მენახოს. მამათქვენი დიდი დარბაისელი კაცი
ბძანდებოდა, სახელოვანი, გათქმული და ყველასაგან პატივცემული.
(პუბლიკისაკენ) იამა, თქვენმა მზემ. (ლუარსაბს) დიდი შიში-კრძალვა ჰქონდათ
იმისი, განა მარტო საქრისტიანოში, სათათრეთშიაც. იმისი ხმა და სახელი
დაღისტნამდინ იყო გავარდნილი. რუსებისაგანაც დიდი პატივი ჰქონდა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. უშველებელი კაცი სადმე იყო თურმე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ერთი ვეშაპი რამ ბძანდებოდა, სწორედ ვეშაპი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მე კი კარგად არ მახსოვს და მოგახსენებენ, ასეთი ხელები ჰქონდაო, რომ
ჩვენი თედოს გამამცხვარი ლავაში რომ გაგეშალაო, ვერ გასწვდებოდაო ვერც
სიგანეზედ, ვერც სიგძეზედაო. დიდი მსმელიცა ყოფილა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. კახეთში ცალი არა ჰყოლია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ნეტა ანჯიქო და ის როგორ მოვიდოდნენ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ანჯიქო იმასთან რა სახსენებელია. კაცი თურმე კამეჩს შასჭამდა. ჰო, რას
მოგახსენებდი?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რომ მამიჩემის სახელი დაღისტნამდი იყო გავარდნილი, რომ
რუსებისაგანაც დიდი პატივი ჰქონია, რომ კამეჩს შასჭამდაო...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, შენ გენაცვალოს ჩემი თავი, ეგ ხომ მეც ვიცი. რაზედ დავიწყე ლაპარაკი,
ის ვეღარ მომიგონია. აი, შენ გეთაყვანე, სიბერემ ეს იცის. წუთის წინად რას
ვლაპარაკობდი არ მახსოვს და მამითქვენის სიკვდილი, ოცი წლის ამბავი, რომ არ
მახსოვდეს, რა საკვირველია! (პუბლიკისაკენ) მგონი გავასწორე, რა შავ ქვად
მინდოდა მამის ხსენება!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. თორმეტი წლის ამბავია, ოცისა რად იქნება.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (წამოხტება და პუბლიკისაკენ) ქა! ეს რა მემართება დღეს, თქვენი ჭირიმე.
ვთქვათ, გავბრიყვდი და მამა ვახსენე, ახლა ჩოტკში რომ არ ჩავმდგარიყავ, ვინ
დამემდურებოდა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (გაკვირვებული თავისთავად) ე რატომ ეგრე წამოფრინდა. რა ეკალმა
უჩხვლიტა, ნეტა ვიცოდე.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (ლუარსაბს) ახლა ხომ მოგეხსენებათ, სიტყვაა, თუნდ თორმეტისა იყოს,
მაინც საკვირველი არ არის? ჰო, იმას ვამბობდი. (ჩაფიქრდება) ქა, რაზედ დავიწყე
ლაპარაკი?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისაკენ) ღმერთმა ნუ იცის შენი თავი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ჰო, მართლა, იმას მოგახსენებდი: ცხონებული დედათქვენი რომ თავის
უმანკო სულს ღმერთს აბარებდა, ყველანი დაითხოვა ჩემ გარდა, და როცა
მარტოკანი დავრჩით, მიბრძანა თავის სირინოზის ხმითა: მე, ჩემო გულითადო
მეგობაროო, დიდი ხნის სიცოცხლე აღარა მაქვსო; ვიცი, ჩემი სიყვარული დიდი
გაქვს, – აი ეს შენ და ეს ჩემი ობლებიო. შენ იყავი ამათი დედა და პატრონიო. ეს რომ
ბძანა, – უი იმ უბედურის დღის მნახველსა, – გული ამოუჯდა. (ლუარსაბი
მკლავით ცრემლს იწმენდს). მეც ღაპაღუპით წამომივიდა ცრემლი. ბევრი
ვიტირეთ. მერე ხომ განუტევა კიდეც ის ანგელოზი სული.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (ტირილის ხმით) საწყალმა დედაჩემმა, განა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიახ, დედათქვენმა. მე, როგორც თავზარდაცემული, ისე გიჟსავით
დავრბოდი თურმე, ეგონათ მწუხარებას ვერ ავიტან და ჭკუიდამ შევცდები. დიდი
სიყვარული გვქონდა. ისე ვიყავით, თითქო ერთი ხორცი გვაქვს და ერთი სულიო.
დედათქვენიც – ვაი იმის დამკარგავსა! – ასეთი დედაკაცი ბძანდებოდა, რომ
ყველას ხატსავით უნდა ელოცნა. ახლა იმისი მნახველი შენი რძალი ელისაბედიც
იტყვის, მეც დედაკაცი ვარო. უი, (ორივე ხელით ქოქოლას აყრის) მეხი კი დავაყარე,
სწორედ მაგასა ჰგვანდა, აი, თუ არ დაუშლია. დედაკაცი ბძანდებოდა-მეთქი, – მე
თქვენ მოგახსენებთ, – რომ სადედოფლო იყო სწორედ. შენი რძალი ელისაბედი კი
არ ჩადგეს იმის ფეხში, აი ღმერთი იმას უშველის. მესამე დღეს ქრისტიანულის
წესით მივაბარეთ მიწასა იმისი ნათელი გვამი. (ლუარსაბი კიდევ ცრემლს
იწმენდს). დიდი სამღვდელოება იყო მოპატიჟებული. მოგახსენებენ, გვამის
გასაპატიოსნებლად მამათქვენს არქიელიც უნდოდა მოეწვია, მაგრამ დროშკის
ცხენები ვერ ეშოვნათ, რომ გაეგზავნათ. თქვენ ერთი ბეწო ბალღები დარჩით.
თქვენა და თქვენი ძმა დავითი პატარები იყავით. შენ მაშინვე შემიყვარდი, შენკენ
მაშინვე უფრო მამიწევდა გული, არ ვიცი კი – რად. დავითიც ხომ იმისი ნაშობი
შვილი იყო, მაგრამ შენ ჩემთვის სხვა იყავი მაშინვე, მე ხომ შენ არ გეხსომები?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, არ მახსოვხართ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მგონი, არც კი იცი ვინა ვარ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. დღევანდლამდე არც კი მინახვიხართ. დღეს კი ყმაწვილებმა მითხრეს,
სუტ-კნეინა თუ გაგიგონია, აი ეს არისო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (წამოხტება და პუბლიკისაკენ) ქა, ვერ უყურებთ, რაებს მიბედავს!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (თავისთავად) ბიჭოს, რაზედ აიტკიცა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეგ რა ჰსთქვი, ყმაწვილო? სუტ-კნეინა ვის ეკადრება!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ ეგ არა გქვიანთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ქა, სახელი ჰგონია ამ ტუტუცს. (ლუარსაბს) რა პასუხია?
სუტ-კნეინა რად მერქმევა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რა ვიცი, მთელი ქვეყანა კი მაგას იძახოდა და!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. იძახოდა და ბევრიც მიუქარავთ, მე ხორეშანი ვარ, ხორეშანი. რა
მიუქარავთ, თქვენი ჭირიმე: სუტ-კნეინაო!

ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მე სწორე სახელი მეგონა, უკაცრაოდ, არ ვიცოდი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არცოდნა – არცოდვაო. საქმე გამოჰლევიათ და დაუყბედნიათ. ჰო, იმას
მოგახსენებდი: აბა, საიდამ გეხსომებოდით. (პუბლიკისაკენ) სუტ-კნეინაო, პირში
კი წამომახალა და! (ლუარსაბს) შენ მაშინ სამის წლისა იქნებოდი, მე რომ ქმარი
მომიკვდა. ის დღეა და ეს დღე, გამოვესალმე ქვეყანას, შინიდამ ფეხი არ
გამომიდგამს. სიხარული ჩემთვის სიხარული აღარ არის, ქვეყანა ჩემთვის სულ
შავებშია ჩაცმული. ვარ ესე უპატრონო, უნუგეშო, ქვრივ-ოხერი... (პუბლიკისაკენ)
სუტ-კნეინაო!.. ვერ უყურებთ ამ სასაცილოს!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ეგ ყველა-ყველა და ახლა მე რაო?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მომიტევე კადნიერება... ხომ მოგეხსენებათ, დედაკაცის გული ჩჩვილია.
გული რომ ვეღარ მითმენს, რა ვქნა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. დედაკაცო-და, მე რა შუაში ვარ, რომ გული არ გითმენს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რაცა ხარ, შენა ხარ, შენ გენაცვალოს შენი ხორეშანი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. აღარა ხუმრობ, აი!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ხუმრობა რას მიქვიან. რა ვქნა, შენ გენაცვალოს ჩემი თავი, აქ (გულზედ
ხელს იდებს) რომ ცეცხლი მიკიდია, ის მალაპარაკებს მე უბედურსა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისაკენ) დახე ამ ქოფაკსა, ჩემი სიყვარულიც ჩავარდნია მითამ.
(ხორეშანს) რა დროს თქვენი ეგეებია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მეც მაგასა ვჩივი და ვტირი, რომ ეგრე უდროოდ დავნელდი და დავიღუპე.
რაღა გაგიგძელო, შენ გეთაყვანე, მოკლე სიტყვა სჯობია...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისაკენ) ღმერთი-რჯული, მეტყვის, შამირთეო. (ხორეშანს) არა,
დედი, არა... თუ ღმერთი გწამს, თავი დამანებე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. იქნება თავი მოგაწყინე ჩემს ბედშაობაზედ ლაპარაკითა. ჰო, იმას
მოგახსენებდი: თქვენ სამის წლისა იქნებოდით, მე რომ ქმარი დავკარგე...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კიდეც ეგ არის და! მე ჯერ ძუძუმწოვარა ვყოფილვარ, რომ შენ ერთი ქმარი
ამოგიჭამია კიდეც. და საიდამ სადაო. ღვთისა მაინც აღარ გეშინიან?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ღვთისა რად უნდა მეშინოდეს, შენ გენაცვალე. მე ღვთის უნებურს საქმეს
არა ვჩადი; ცოლ-ქმრობა იმისაგან არის დაწესებული, ვენაცვალე იმის მადლს. მე
იმის სახელით და ნებით მოვსულვარ. აი, დამაცადეთ, გიამბოთ...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ფიე! რას გადავეკიდე, თქვენი ჭირიმე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ჰო, იმას მოგახსენებდი: ის დღეა და ეს დღე, მოგშორდით და აღარ
მინახვიხართ. მაგრამ გულით კი ისევ თქვენთან ვიყავი, აბა, მიყვარდით და
სიყვარული არ მასვენებდა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კიდევ! დამეხსენ, ერთი, თუ ღმერთი გწამს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) რა ვქნა, ცეცხლს რაზედ იკიდებს ეს ყმაწვილი...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაგ დროული დედაკაცი!.. დედად შემეფერები, რომ სხვა არა იყოს რა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, შენ კი გენაცვალოს ხორეშანი, რომ დედის შენის ანდერძს არ
გადაჰსდიხარ. რა ვუყოთ, რომ დედად შეგეფერები? დედისშენის ნებაც ეგ იყო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (გაოცებით) რაო?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მოგახსენო. ერთს ღამეს – აი ეს სამი თვეც არ იქნება – დამეძინა...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პუბლიკისაკენ) აი, ნეტავი აღარ გაგეღვიძნა.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ვნახოთ, ღრმა ძილში რომ ვარ, ერთი სასწაული მომევლინა. ერთი
მშვენიერი ანგელოზი, შუქმოფენილი, განწმენდილი და განსპეტაკებული,
თვალწინ გამომეცხადა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პირჯვარს იწერს) როგორ? ისე ცხადად, ცხადად?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. სიზმარს მოგახსენებ, მაგრამ ასეთი სიზმარი იყო, რომ ბევრს ცხადსა
ჰსჯობია. ხორეშან, – მიბძანა სულმა ცხოველმა, – მე შენის გულითადის მეგობრის
სული ვარ, განწმენდილი და განსპეტაკებული. მაშინვე მუხლზედ მოვეხვიე
დედითქვენის სულს...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რაო?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დედითქვენის სულს-მეთქი. დედითქვენის სული ბრძანდებოდა.
(ლუარსაბი პირჯვარს იწერს). – მუხლზედ ნუ მეხვევი, ნუ! – მიბძანა ხელახლად.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (პირჯვარის წერით) რატომაო?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მე შენგან გული მტკივაო. რად დაანებე თავი ჩემს დავითს და ლუარსაბსაო.
დავითი კიდევ არაფერი, იმან ცოლი იშოვა და დაბინავდაო. ლუარსაბს რატომ არ
ჰპატრონობო. ეგ არის შენი აღთქმაო? სამი ღამე ერთმანეთზედ მომევლინებოდა
და სულ ამას მიბძანებდა, შენგან დაუტირებელი არ მოვკვდე.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ჩემზედაც ჯავრობდა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ფონს მივაგენი. (ლუარსაბს) ჯავრობით კი არა ჯავრობდა,
მაგრამ არ იყო, რომ ცოტა სამდურავივით არ შემოგითვალა: რატომ ცოლს არ
ირთამ და არ გამახარებო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ჩემი რძალი კი იძახის, რა დროს შენი ცოლიაო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ფუ ეშმაკსა!.. აბა, იმ ანგელოზის სულთან შენი ეშმაკი რძალი რა
სახსენებელია!.. ჯვარი აქაურობას... ჰო, იმას მოგახსენებდი: თუნდ ეგეც არ
ყოფილიყო, უფლისა წინაშე მე აღთქმა მივეც, რომ პატრონობა გაგიწიო, და აბა
როგორ ვუღალატო. აი დღეს მოვიდა ჩემი აღთქმის დღეცა. რა წამსაც დაგინახე,
მაშინვე მივხვდი, რასაც გაუგიჟებია საცოდავი ქალი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვინ ქალი? მაშ წეღან... დიდება შენთვის ღმერთო, სწორედ გადავირიე...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ღმერთმა შეარცხვინოს შენს მხარ-ბეჭთან ყარამან ყათილის მხარ-ბეჭი,
სიტურფე ტარიელისა, გონიერება გარდანქეშანისა. უი, მშვენიერთა მშვენიერო!..
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. კიდევ!.. ერთი კარგად გამაგებინე, თუ ღმერთი გწამს, შენა ხარ, თუ სხვა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა! სხვა რა პასუხია? თვითონ მე ვარ, მე, ხორეშანი, დედიშენის გულითადი
მეგობარი-მეთქი. სხვა რად ვიქნები.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ახლა, თუ ადამიანისა არა გცხვენია, ღმერთისა მაინც არ გეშინიან?!. მაგ
დროული დედაკაცი...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დროული რა პასუხია! ქალს ქალობით მიწუნებ თუ? (პუბლიკისაკენ) ქა,
იქნება შეუტყვია, რომ მახინჯია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მიწუნებო!.. დედაკაცო, გაგიჟდი, თუ რა დაგმართვია. არ დამეხსნები?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) შეუტყვია, თქვენმა მზემ და დავიღუპე კიდეც. (ლუარსაბს)
შენმა გარდამ, ქალს ვერ დამიწუნებ, ვერა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვერ დაგიწუნებ, კი არა, მეტსაც ვიზამ. გაგონილა, თქვენი ჭირიმე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) სწორედ, შეუტყვია. (ლუარსაბს) ვერა-მეთქი, შენმა
გარდამ.

ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ფიე!. ახლა ძალად მომაწონებ, რაღა!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ურიგო არ არის, შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს. როგორი ყარამანიც შენა ხარ,
ისეთი სალბიხურამან ის არის.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვინ ისა, დედაკაცო?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. სწორედ ტარიელ და ნესტან-დარეჯანი იქნებით. ორივე რომ ერთად
შეგყაროთ. არც გვარი და ჩამომავლობა აქვს დასაწუნი: იმათი გვარი
მუხრან-ბატონთან ერთს ფურცელზედ არის თურმე ჩაწერილი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვისი? რას ამბობ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ვისზედაც გელაპარაკები. კაი ქალი, კაი ოჯახი, სახელგათქმული
ნათესაობა – ერთი ბიძა მაიორი ჰყავს, მეორე – დიამბეგია ყაზახ-ბორჩალოში,
ფულიცა აქვს მზითვად, ორასი თუმანი ბაჯაღლო ოქრო პარკში აქვს გამოკრული
იმის მამას. მეტი რა გინდა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ის მინდა, რომ ერთი შემატყობინო, ვისზედ ლაპარაკობ, სწორედ
გამაგებინე, თორემ ჯავრით ლამის გული ბუდიდამ ამომიხტეს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მერე დედიშენის სურვილიც ეგ არის. ის ანგელოზი ამას წინადაც
მომევლინა და მიბძანა: შენის ბიძაშვილის ქორწილში წადიო, ლუარსაბიც იქ
იქნებაო, და ჩემ მაგიერ უთხარი, უთუოდ ის ქალი შეირთოსო, ბედი კარზედ
მიჰსდგომიაო. ელისაბედს ნუ გაახარებს და ბედს ხელიდამ ნუ გაუშვებსო. მეც აბა
რას ვიქმოდი, ავდექი და წამოვედი, თორემ ქორწილებში სიარული რა ჩემი საქმეა
– ერთი ქვეყანას განშორებული დედაკაცი ვარ, სულის საქმეზედ შემდგარი.
მოვედი და, თვალი მოგკარი თუ არა, მაშინვე მივხვდი, რასაც აუნთია ცეცხლი იმ
უბედურ ქალის გულში. უბედურს-მეთქი, იმიტომ რომ იქნება შენ იმაზედ არც კი
ჰფიქრობ და ის კი სანთელსავით იქა დნება.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვინ ქალია?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აბა გამოიცან.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ფული რაერთი აქვს, ფული?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ორასი თუმანი, სულ ბაჯაღლო ოქრო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მამაცა ჰყავს?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიდი გათქმული და სახელოვანი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არც ქვრივია?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქვრივი რად იქნება? გასათხოვარია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ეგრე იტყოდი, შე დალოცვილო, წეღანვე და გაათავებდი. მე კი საიდამ
სად წავედი. კინაღამ არ გავბრიყვდი და ე დარბაისელი დედაკაცი არ
გამოგლანძღე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. გეგონა ქვრივსა გრთავდი და იმიტომ განა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რაც მეგონა, ის მე ვიცი. ახლა სახელს აღარ მეტყვი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიამც იყოს... გძელაძიანთ ქალი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მოსესი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, შენ ვინ გითხრა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვიცი, რომ ის არის.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. საიდამ, ქა?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ორას თუმანს მზითებს იმისას ამბობენ. კაი ფულია, მე და ჩემმა ღმერთმა.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არც ქალია ურიგო, შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს. ხომ არ გინახავთ?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, მაგრამ ერთხელ სადღაც ყური მოვკარ და მას აქეთია იმ ქალზედ
შამივარდა გული, და რაკი დედაჩემსაც უბძანებია...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დედიშენის ბძანებაა საქმე, ჩემო კარგო, თორემ სხვა ქალი განა არ იშოვება!
უთხარი ლუარსაბსაო, ეგ ქალი შეირთოსო, თუ უნდა, რომ დედა აქ, საიქიოს, მაინც
გაახაროსო. ამაზეა, შვილო, ნათქვამი, ცოლ-ქმრობის საქმე ცაში რიგდებაო. უჰ,
რარიგად გაუხარდება ქალსა! მაშ ნებას დამრთამ შენ მაგიერ ვილაპარაკო? უჰ,
რარიგად გაუხარდება ქალს-მეთქი, რარიგად!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. თორემ მამა კი, მე ვიცი, ცხვირ-ზევით აიცილებს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აიცილებს კი არა, იქნება მეტიცა ქნას. შენ მაშ გძელაძიანთ მოსეს არ იცნობ?
ხელმწიფის შვილმა რომ სთხოვოს, იქნება მაშინაც დაფიქრდეს, ასეთი კაცია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ იმისაგან არა ხარ მოგზავნილი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რას ბძანებ... იმისგან რომ ვიყო, საქმე ხომ გათავებული იქნებოდა. ის არის,
რომ თითონ მამა დიდს უარზედ დგას.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მითამ რაში მიწუნებს? გვარი იმაზედ ნაკლები მაქვს, თუ ოჯახი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ახლა ხომ მოგეხსენებათ, პატარა თავმომწონე კაცია. დიდი ცდა უნდა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ცდა კიდევ შენს ხელშია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ცდა ხომ ცდა იქნება, მაგრამ სხვაც არის საჭირო. ხომ გაგიგონია, მშრალი
ლუკმა კაცს ყელზედ დაადგებაო. ქრთამი უნდა, ქრთამი, ჩემო კარგო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ჩემს კისერზედ იყოს. მე ვიცი და ჩემმა კაცობამ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. იქნება ჩემს გასამჯელოზედ ამბობდე. უი, შენ გეთაყვანე, შენა! მაგას ვინ
მოგახსენებს? გულუხვობაში თქვენი გვარი დიდი ხანია გათქმულია. თუნდ ეგეც
არ იყოს, დედისშენის შვილს მე უნდა გამოვართვა რამე? მაშინ შემერგება ლუკმა?
არა, გეთაყვა, მე მაგას არა ვიქ... ეგ შენ იცი და შენმა გულუხვობამა... მაგრამ მაგარი
ეს არის, რომ ქრთამი ჯოჯოხეთს ანათებსო. ერთი ოციოდ თუმანი მოგინდება, რომ
იმისი მახლობელნი შემოვისყიდოთ. ერთი კაცია იქ, იმისი სიტყვა გძელაძიანთ
მოსესათვის ბეჭედია, ფირმანია სწორედ. იმას უნდა ხახა დავულბოთ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ეხლა სად ვიშოვო ოცი თუმანი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაგაზედ ნუ შესწუხდები. შენ თამასუქი მომეც და ფულს მე გიშოვი.
(პუბლიკისაკენ) მეტი რა გზაა.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ბატონი ხართ, თუნდა ეხლავ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეს კი უნდა იცოდე, ჩემო კარგო, დიდს სარგებელს გამოგართმევენ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რა ვუყოთ? როგორც გიჭირდეს, ისე გიღირდესო. რაც უნდა გამომართონ.
მე საღერღელი ამეშალა კიდეც და!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ჰო, ვაცხონე მამაშენი! მეც ეგ მინდოდა. (ლუარსაბს) მაშ
ყური დამიგდე. შენ ჯერ უარზედ დადეგ. ვინც რა უნდა გითხრას, ფეხი მაგრა
დააჭირე. იქნება იმ ქოფაკს გძელაძეს, როცა დავიყოლიებ, ჭახრაკი ახლა შენიდამ
მოვუჭიროთ და მზითები მეტი დავსტყუოთ. შენთვის ვამბობ, თორემ მე რა
მერგება. ხომ გესმის?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ძალიან კარგად. რა სულელი მე მნახე, რომ არ მესმოდეს.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) არც კი სოლომონ ბრძენი ბრძანდები, თუ მკითხავ.
(ლუარსაბს) მაშ ეხლა მე ვიცი. დღესვე თამასუქს დავაწერინებ, შენ ხელი მოაწერე
და მერე მე ვიცი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. თამასუქი წინ მოგცე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მა, ქა! წეღან შენვე არა სთქვი, თუნდ ეხლავეო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ვსთქვი რა, განა ჩემი სიტყვა ბეჭედია. სიხარულმა ამიტაცა და მათქმევინა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაშ ფულს ისე ვინ განდობს? მე თითონ რომ მქონდეს, ხომ იცი, არ
დაგიჭერდი. სომეხს უნდა გამოვართვა. აბა, სომეხი ისე გვანდობს?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მეტი რა ჩარაა. კარგი, ეგრე იყოს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მერე, როცა გავარიგებ, მეც ერთი ქვრივ-ოხერი დედაკაცი ვარ,
ერთი-ორჯერ პურს მაინც მაჭმევ... შენი გვარი გულუხვობაში და პურმარილში
გათქმულია.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ეგ ხომ ეგრე იქნება-და! ერთი ეს მითხარ, ქალი მართლა კარგია?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. წიგნში და ხელთსაქმეში ისე გაწურთნულია, ისე გაწურთნულია, რომ რა
გინდა სულო და გულო, იმან არ იცოდეს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. წიგნი რა ჯანაბათ მინდა, დიამბეგათ დავსომ თუ? შენ ერთი ეს მითხარი,
ელფერზედ როგორია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაგას ნუღარა მკითხამ, კალმით ნახატია, კალმით. (პუბლიკისაკენ) აგრემც
ღმერთი უშველის გძელაძიანთ მოსეს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ ჯერ უარზედ დავდგე, რაღა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. გეუბნები, ჰო-მეთქი. ამას შენთვის ვამბობ, თორემ შენ თითონ იცი, მე აქ
გამორჩომა არა მაქვს. ჩემის სულის საცხონებლად მინდა მოვახდინო ეს საქმე,
თორემ მოსე გძელაძე მე არას მამცემს. ახ, ნეტავი კი ეს საქმე მოვახდინო და!
სწორედ გვრიტები იქნებით, გვრიტები!.. ბევრი არ შემოგნატრებენ!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ ერთი აუჩქარე, შენი ჭირიმე, თუ ეგრეა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მე ვიცი და ჩემმა დედაკაცობამ. ოცი თუმანი კი, თავისის კუთვნილის
სარგებლით, ჯვარს დაიწერ თუ არა, მაშინვე უნდა ჩამაბარო. მოვალეს მივცეთ,
თორემ ესტიბარს გამიტეხ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაგისი ფიქრი ნუ გაქვს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეხლა წადი, ამხანაგებში გაერიე, აქ არავინ დაგვინახოს, თორემ ხომ იცი,
კუდს რასმეს გამოაბამენ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მშვიდობით. აბა შენ იცი. (გადის. ხორეშანი მეორე მხარეზედ აპირებს
გასვლას და წინ შეეფეთება მოსე გძელაძე).

გამოსვლა 7
ხორეშანი და მოსე გძელაძე
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, ქა, გული კინაღამ გამიხეთქე კი და!
მ ო ს ე. აბა, ჩემო ღვიძლ დაზედ უფრო უკეთესო დაო, ქალია თუ ვაჟი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ვაი რომ ქალია.

მ ო ს ე. რაო? არ ირთამს?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა.
მ ო ს ე. რას ამბობს?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქალი არ მოსწონს. ნუ გეწყინება კი და უმარილო არისო.
მ ო ს ე. ვაი შენს მოსეს! განა უნახავს სადმე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არსად, მაგრამ ვიღასაც სულის მტერს უთქვამს.
მ ო ს ე. მაშ თუ არ უნახავს, ბურთი კიდევ ხელთა გვქონია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. როგორ?
მ ო ს ე. თუ შენ შემეწევი, ჩემო საყვარელო დაო, და ჩემს პურ-მარილს არ დაივიწყებ, საქმე
კიდევ საქმეზედ მოვა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აბა, გეთაყვა, მე რაღა ხვეწნა მეჭირება. შენთვის ხომ თავსაც არ დავიზოგავ.
(პუბლიკისაკენ) აგრემც ღმერთი გიშველიდეს.
მ ო ს ე. მაშ თუ ეგრეა, ყური მომიგდე: ჩვენი გოგო ვარდისახარ როგორ მოგწონს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ჰმ, მესმის. ეხლა კი გავაბი ოც თუმანში, თქვენმა მზემ.
(მოსეს) ერთი ტურფა რამ არის, მარილიანი.
მ ო ს ე. უფრო კარგი არ იქნება ჩემის ქალის ტანისამოსით რომ მოვრთოთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ერთი-ორად დაშვენდება.
მ ო ს ე. ახლა შენ რას იტყვი, რომ ნიშანის მომტანს ის გოგო ვაჩვენოთ ჩემის ქალის
მაგიერ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი ჩემს თვალებს! ეგ რა პასუხია, ქა! ნიშანის მერმედ საქმრო რომ მოვა
ქალის სანახავად, მაშინ რაღას იზამ?
მ ო ს ე. იქამდინ ვიღა დააცლის. დღეს რომ ნიშანი მოიტანონ, მესამე დღესვე ჯვარის წერა
დავუნიშნოთ. სადღა მოიცლის, რომ ქალის სანახავადაც მოვიდეს. იმათაც
მომზადება უნდათ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ჯვარის საწერად ხომ მოვა, მაშინ რაღასა იქ? გვირგვინქვეშაც გოგოს ხომ
ვერ დაუყენებ?
მ ო ს ე. მერე მე ვიცი, შენ ოღონდ მანამდე მოიყვანე საქმე, მერე ჩემი კისერი იყოს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, გეთაყვა, მე მაგ საქმეში ხელი დამიბანია. მე მაგას ვერ ვიქ. ეხლავ
გეუბნები.
მ ო ს ე. რატომ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. იცის, რომ ქალი არ გივარგა და აბა როგორ მოვატყუოთ?
მ ო ს ე. ახლა სასაცილოდ მიგდებ, რაღა! შენი ხელობა ეგ არის, ჩემო ხორეშან, და მე
მეკითხები? განა თითონ არ იცი, ჩემგან ჭკვა არ გესწავლება, მაგრამ დამცინი, რაღა!
ეჰ, შენც ერთი! ადამიანო, ნიშანის მომტანი რომ მოვა და იმ გოგოსა ნახავს, არ მივა
და არ ეტყვის: რას გაგიჟებულხარო, ქალია, რომ თვალები ზედ დაგრჩებაო. თუნდ
ეგ არ იყოს, ერთი ხუთიოდ თუმანი და იმისი ჯანი, ასეთს ავალაპარაკებ, რომ...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ძმა რომ გამოჰგზავნოს?
მ ო ს ე. უფრო კარგი. ხომ იცი, ჩვენ ქართველობაში ძმა უფრო გაიმეტებს ძმას, ვიდრე
უცხო ვინმე. იმას უფრო მალე დავალბობ ქრთამით. თუნდ ეგ არ იყოს, რასაც თავის
თვალით ნახავს, ის არ უნდა უთხრას? თორემ ფულიც ხომ არა მშურს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, გეთაყვანე, მე მაგ ცოდვაში ვერ ჩავდგები, ერთი სულის საქმეზედ
შემდგარი დედაკაცი ვარ.

მ ო ს ე. (პუბლიკისაკენ) აი, ღმერთი შენ გიშველის.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აი შენი ბეთმოცემული ხუთი თუმანი. (ფულს აწვდის) მე კი ხელი
დამიბანია. (პუბლიკისაკენ) მართლა კი არ გამომართოს და!
მ ო ს ე. (არ ართმევს) მაშ მღალატობ? მაშ ჩემი ოჯახის დაღუპვა გინდა! მაშ ჩემი საწყალი
ქალი არ გებრალება! შენს სულს რაღას ეუბნები? ეჰ, მუხთალო წუთისოფელო!
სულ ტყუილი ყოფილა პურ-მარილიც, პატივისცემაც, სიყვარულიც და
მეგობრობაცა! სულ ფუჭ, ფუჭ! ეჰ, შენი ნებაა. ეს კი იცოდე, გულში შხამწასმული
ისარი გამიყარე, სპილენძის ტყვია მომარტყი, სპილენძისა, უსისხლოთ სული
ამომხადე, ურჯულო ლეკსავით დამკალი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. შენ ნუ მომიკვდები, მოსე, და იმ შენის სახის ჩემს უბედურს ქმარს
პირშავად არ შევეყრები საიქიოს, რომ შენის ოჯახისათვის, შენის
სამსახურისათვის თავს არ დავიზოგავდი, მაგრამ სამსახურიც არის და
სამსახურიც.
მ ო ს ე. (პუბლიკისაკენ) ფულზედ მიდგა საქმე. (ხორეშანს) რა ვუყოთ, რომ არის? განა
ჩვენ კი არ ვიცით სამსახურის გადახდა, რა უმადური კაცი მე მნახე! ათი თუმანი არ
დაგპირდი, ხუთმეტი იყოს, შე დალოცვილო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აბა, გეთაყვა, ფული რა სახსენებელია. თმით მათრევენ სიბერის დროს,
თმით. სულს წავიწყმენდ, რომ სხვა არა იყოს რა.
მ ო ს ე. ოცი იყოს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) მეტს ავა. (მოსეს) ეჰ, შენც ერთი!.. გეუბნები, აქ ფული
სათქმელი არ არის-მეთქი. საქმე დიდი გასაბედვია.
მ ო ს ე. ოცდახუთი იყოს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიდი თავის გამომეტება კი უნდა.
მ ო ს ე. ხომ მოხერხდება?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეჰ, შენც ერთი: ცის ქვეშეთ რა არ მოხერხდება, შენა თქვი, კაცმა თავი
გაიმეტოს...
მ ო ს ე. ოცდა ათი იყოს. მეტი კი აღარ შემიძლიან, თუნდა აქავ აქ მოსაჭრელი თავი
(ყელზედ აჩვენებს) აქ მომჭერი (გულზედ აჩვენებს).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რატომ, რატომ, ყველაფერი შეიძლება მაგრამ ნიშნობაში კი მეც უნდა ვიყო,
რომ თუ მოხერხდეს, ”ჩისტად” მოხერხდეს. ეს არის ჭირი, ამ კაბით ხომ არ მოვალ.
მ ო ს ე. ბაშუსტა! კაბაც შენი ჭირის სანაცვლო იყოს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაშ ყური მათხოვე. თუ დავიყოლიე, მე იმას ნიშანის მოსატანად ძმას
გამოვაგზავნინებ. შენ მართალი სთქვი წეღან, ჩვენში თუ ძმამ ძმას თვალი არ
გამოსთხარა, სხვა ვინ გამოსთხრის. ძმას გამოვაგზავნინებ. შენ გოგო ლამაზად
მოჰრთე, ეცადე კი არავინ გაგვიგოს. მესამე დღეს ქორწილი უთუოდ უნდა
მოახდინო. მაიგონე რამ მიზეზი, ჭკვიანი კაცი ხარ. მერე ხომ შენ იცი. ჩემი საქმე
მაშინ გათავებული იქნება. ფული კი სულ ეხლა მიბოძე.
მ ო ს ე. აბა, ეხლა ხელად მაგოდენა ფული საიდამ მექნება, სხვის სახლში ვარ სტუმრად.
ნიშნობა გათავდება თუ არა, ფულს დიდის მადლობით უნაკლულოდ ჩაგაბარებ.
ეხლა კი ეგ ხუთი თუმანი ისევ ბეთა გქონდეს. თუ არა და ეგეც მე მიბოძე და სულ
ერთად მოგართმევ. აბა მე უფრო კარგად შეგინახავ.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) მამა გიცხონდება. (მოსეს) ოცი მაინც იყოს ეხლა. რა ვიცი,
იქნება როგორ დამჭირდეს.
მ ო ს ე. არა მაქვს-მეთქი თან, ხორეშანის სიცოცხლემ. აჰა, ოცდახუთი მანეთი კიდევ
მიგდია ჯიბეში, თუ გნებავს, ამასაც მოგართმევ. (იღებს ჯიბიდან).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეჰ, რაც არის, არის, ფულის გულისათვის როგორ შეგაწუხო, ათი მაინც
შეასრულე. შენს საქმეს მოვახმარებ, თუ გამიჭირდა, თორემ მე ამის სიხარბე არ
მაქვს.
მ ო ს ე. აჰა, ჯანი გავარდეს ამ ხუთ თუმანსაც. (აძლევს) ალალია, ღვთის წინაშე, შენისთანა
კაი დედაკაცისათვის.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. საკაბე კი მალე მიბოძე, რომ შაკერვა მოვასწრო.
მ ო ს ე. მაგ ათს თუმნიდამ შეიკერე და მერე გავსწორდებით. აბა, ხორეშან, – ცხენები
შეკმაზული მიდგა, შინ მივდივარ, – შენ იცი და შენმა დედაკაცობამ (გადის).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ფიქრი ნუ გაქვს. დანარჩენი ნიშნობის ღამეს, აი, ოცი თუმანი, საკაბეშიაც
უნდა გავსწორდეთ, იცოდე.
მ ო ს ე. (მობრუნდება და კარებიდამ) მაშა! ჩემი სიტყვა სიტყვაა. მშვიდობით.

გამოსვლა 8
ხ ო რ ე შ ა ნ ი დ ა ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი (მეორე მხრიდამ
შემოდის და აქეთ-იქით იყურება, ხომ არავინ არისო)
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, ამას რაღა მოარბეინებს ჩემთან, იქნება შეიტყო?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ხორეშანს ვახლავარ, ჩემს დაუვიწყარს ხორეშანს. ეგრე უნდა, ხორეშან,
ამოდენა ხნის ნაცნობები ვართ და ერთხელ არ შემოგიხედნია ჩვენკენ. ხორეშანი
მომიკვდეს, ხორეშანი, თუ დღე და ღამ ამ ფიქრში არ ვიყო: ნეტა ეს ხორეშანი
ჩვენსა რატომ არ დადის-მეთქი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) უი, შენ მოუკვდი ხორეშანს, რაც მაგას მართალს ამბობდე!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. აი, დღესაც აქ მითხრეს, შენი ხორეშანი აქ არისო, ქორწილში. ისე
ქორწილი არ მიამა, როგორც ეს ამბავი. ამოდენა ხალხში გეძებე, გეძებე და ვერა
გნახე. ბოლოს მითხრეს, აი იქო ფანჩატურებში დასეირნობსო. წამოვედი და ძლივს
გიპოვე. ეგრე უნდა, ხორეშან, ეგრე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რა ვქნა, შენ გენაცვალე. ერთი ქვრივ-ოხერი დედაკაცი ვარ, ვგდივარ ჩვენს
სოფელში, ჩემს ქოხში, ურემი მე არ მაბადია და მხლებელი, რომ წავიდე სადმე და
ჩემის კეთილისმყოფელის ნახვის სურვილი მოვიკლა. თქვენი სოფელიც ჩვენზედ
არც ისე ახლოა, რომ ფეხით მაინც გადმოვიდე, და ვარ ასე, ქვეყანას მოშორებული.
ეხლაც თუ აქა მხედავთ, ისიც იმიტომ, რომ მასპინძელი ჩემი ბიძაშვილია, ურემი
გამოეგზავნა და შემოეთვალა, შვილს ვაქორწინებო და უშენობა არ იქნებაო,
გადმოდიო. აბა, შენ გეთაყვანე, ლხინია თუ ტირილია, ნათესავი ნათესავს ვერ
გამოაკლდება. სხვებრ როგორ გიკითხოთ, კნეინა ელისაბედ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ვართ, რაღა, ამ წუთისოფლის მაყურებელნი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. კნიაზი, თქვენი შვილები – ხომ კარგად სუფევენ?

ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მადლობელი ვარ. ახლა, ჩემო ძვირფასო ხორეშან, შენთან ერთი
სათხოვარი საქმე მაქვს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, შენ გეთაყვანე, შენა! შენ, დიდებულის ქრმის პატრონს, ისე რა
გაგჭირვებია, რომ ჩემებრ ბედშავთან სათხოვარი გქონდეს. ხუმრობ, შენ ნუ
მოუკვდები ჩემს თავს, ხუმრობ, აბა იმ ხელმწიფე ქრმის პატრონი...
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ხორეშანის სიცოცხლემ, მართალს გეუბნები; ძალიან დიდი სათხოვარი
საქმე მაქვს, ძალიან დიდი, პირობა კი უნდა მომცე – ამისრულო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა! შენ მიბძანო და არ აგისრულო! ეგ რა ბძანე?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ვიცოდი, ჩემო ხორეშან, რომ მაგას იტყოდი. თუმცა კი თვალი
ერთმანეთზედ შორს გვქონდა, გული კი ახლო გვქონია.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) აგრემც ღმერთი გიშველის. (ელისაბედს) ბძანე, შენ
გეთაყვანე, ბძანე. მე ღირსიც არა ვარ თქვენის ბძანებისა.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ხომ იცი, ჩემო ხორეშან, მე ერთი მაზლი მყავს, ოცის წლის ყმაწვილია,
უცოლო. ლუარსაბს უნდა იცნობდეთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, გამიგონია კი. მერე, შენ გეთაყვანოს ჩემი თავი?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ახლა, როგორც სახლში უფროსი, მე იმის მოვალეობაში ვდგევარ. მე
უნდა ვუპატრონო, დავაბინავო, ცოლი შევრთა. აბა, ხომ იცი, ჩემის მეტი პატრონი
არავინა ჰყავს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ცოლის შერთვას უპირებთ?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. დიახ, ჩემო ხორეშან. რა ვქნა? ჩემი მოვალეობაა, დედაც იმისი ეხლა მე
ვარ და მამაცა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. თითონ ყმაწვილი კი მოწადინებულია?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. არა, მაგრამ მინამ მე ცოცხალი ვარ – რა ვიცი, ყველანი სიკვდილის
შვილები ვართ – მინდა, რომ ის დაბინავებული ვნახეო. მადლის საქმეა, სხვა არა
იყოს რა. აბა, ყმაწვილია, არსად არ გააბან-მეთქი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. კარგად გიფიქრიათ, თქვენმა მზემ. აბა, ვისაც გულშემატკივარი რძალი
ჰყვანდეს, – თქვენისთანა. (პუბლიკისაკენ) კარგი ამბავი არ იქნება, ამანაც ქრთამი
მომცეს, ცოლი შეჰრთეო.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ, შენ გეთაყვანე, ნათესაობა და თავისიანობა მისთვის არის გაჩენილი,
თუ დიდი პატარას უპატრონებს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ოღონდაც, ოღონდაც!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ახლა შენ იმასა გთხოვ, რომ კაი ოჯახის ქალი ამოურჩიო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) აკი მოგახსენეთ, ეს-ღა აკლია, გძელაძიანთ ქალი
შემეხვეწოს.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. არავინ გეგულება იმისთანა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აბა ვინ უნდა მეგულებოდეს?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გძელაძიანთ მოსეს ქალს რა უჭირს?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ქა! ეს რა კაი ფეხზედ ამდგარვარ მე დღეს?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ერთი ეს კია, რომ საცა მაგათ გვარის ქალი შესულა, უშვილობით
ამომწყდარან. აი, ჯიმშერიანთ ვასო, პაჭიჭიანთ პეტრე, წირვაძიანთ ივანე,
მუხუდაძე სოლომონ. სულ გძელაძიანთ ქალები არა ჰყავთ? ზოგს ისე მოუკვდა

ცოლი, რომ შვილი არა ჰყოლია, ზოგი თითონ მოკვდა ისე, რომ შვილი არ
დარჩენია. შენ ხომ არა შეგიტყვია რა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მართალია, გძელაძიანთ გვარის ქალს მოსდგამს უშვილობა.
(პუბლიკისაკენ) მიგიხვდი, ქალბატონო.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ეგ მაშინებს და მაღონებს, თორემ რა უჭირს მოსეს ქალს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) მე ვიცი, შენ რაც გაშინებს. (ელისაბედს) მართალია, ჯიში
მაგისთანა აქვთ, მაგრამ ყველაფერი ბედია.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მეც მაგის იმედითა ვარ. ჰა, ხორეშან, შენ რას იტყვი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რისას?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გძელაძიანთ მოსეს ქალისას, ძალიან აქებენ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, მოდგმით კი მოსდგამთ, მაგრამ...
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაგრამ რა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მოსე გძელაძე თქვენის მაზლისათვის არ გაიმეტებს თავის ქალს. თუ
პოლკოვნიკი არ არის, ქალს არ მივცემო.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. თუ შენ მოინდომებ...
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, შენ გეთაყვანე, მიბძანე, წყალში გადავარდიო, გადავვარდები, და მოსე
გძელაძესთან კი არ მიგეგზავნები. აბა, წინათვე ვიცი, თავი თავს არ მოვა და რაზედ
შევრცხვე ეს დროული დედაკაცი. მეტად მაღლა იწევს თავს.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ხორეშან, ჩემო ძვირფასო დაო! უარს ნუ მეუბნები. აბა, შენთვისაც
მადლია და ჩემთვისაც, იმ ობოლს ლუარსაბს ბინა გავუჩინოთ, თორემ დაიღუპება,
ყმაწვილია, ვინ იცის რარიგად წაიხდინოს თავი. არა, შენ გეთაყვა, შენც შეგიტყვია,
რომ გძელაძიანთ გვარის ქალს უშვილობის მოდგმა აქვთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. როგორ არა. ეგ მთელმა ქვეყანამ იცის, განა მარტო მე და თქვენ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ახლა იქნება მოსეს ქალს არ გამოჰყოლია. წეღან შენვე არ სთქვი,
ყველაფერი ბედის საქმეაო? მართალია, ჩემო კარგო, ქალი ძალიან საოჯახო
ქალიაო, კაი მზითები აქვსო, და მეტი რა უნდა? დანარჩენი ღვთის ნებაა. ნუ მეტყვი,
გეთაყვა, უარს, თუ ღმერთი გწამს, ხელი მოჰკიდე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, შენი ჭირიმე, წეღანაც მოგახსენე, შენის გულისათვის თუნდა წყალში
გადავვარდები და მაგას კი ნუ შემომიკვეთ. მოსე გძელაძე მოკვდება და მაგას არა
იქს. ვიცი იმისი ამბავი.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მადლის საქმეა-მეთქი. ობოლი ყმაწვილია, თორემ შენს გასამჯელოსაც
წინ არ ვუდგევარ. როგორც გინდა, მიმსახურე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მიმსახურე, რა ბძანებაა! თქვენ ბატონი და მე თქვენი ყურმოჭრილი ყმა. უი
ჩემს თვალებს! მიმსახურეო. მე უნდა გემსახუროთ, მე!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ თუ ეგრეა, ხელი ხელს, ჩემო ხორეშან, და მადლი ღმერთს. (ხელს
გაუწვდის).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ამისი ცარიელი ხელი რა მეპიტნავება, თქვენი ჭირიმე.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. რაღას ჩაფიქრდი, ჩემო ხორეშან?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. არა, გეთაყვა, ტყუილად თავს ვერ შევირცხვენ, მძიმე ტვირთია.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ახლა, ვიცი, წასვლა-მოსვლა მოგინდება, მაგას ხარჯი უნდა, აი
სახარჯოც, ჩემო ხორეშან. (აწვდის ფულს) ცოტაზედ ამხანად ნუ დამემდურები,
მერე სხვა იქნება.

ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (გამოართმევს. სინჯავს ბევრია თუ ცოტააო) არა, გათაყვანე, ფული რა
სათქმელია, არ იქმონენ, არა. ჯერ ხომ მოსე გძელაძე და მერე...
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მერე ვინღა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. თქვენი მაზლი ლუარსაბი. აბა შეტყობილი ექნება, რა მოდგმაცა აქვთ
გძელაძიანთ ქალებს.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. შენ გძელაძე თქვი, თორემ ჩემი მაზლისა ფიქრი ნუ გაქვს. ქა, ხომ არ
შემეშალა? რამდვენი მოგეცი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაგდონი არაფერი, სულ კენტი ოცდახუთი მანეთია.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. უი, ქა! აკი შემშლია. შენთვის ოთხი თუმანი მქონდა გადადებული. აი
ხუთმეტი მანეთიც. კინაღამ უკანვე არ გავიყოლე. (აწვდის ფულს) თუ ფული
კიდევ დაგჭირდეს, თუ გიყვარდე, ნუ დამზოგავ. ოღონდ შემატყობინე და მეორე
დღესვე ბიჭის ხელით გაახლებ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (ართმევს და ჯიბეში იდებს) ეგ არის, რომ თქვენს ხათრს რა ვუყო, თორემ
ჩემგან გასაბედი კი არ იყო. თქვენ რომ არა ბძანებულიყავით, მაგ საქმეს დღის
სავალზედაც არ მივეკარებოდი.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაშ იმედი მქონდეს?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ის იმედი, რომ მე ჩემის მხრით შევეცდები. ეს კია, შენ გენაცვალოს ჩემი
თავი, ფული რამ დამჭირდება, შეგატყობინებ და არ დამიგვიანო.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გეუბნები, თუ გიყვარდე, ნუ დამზოგავ-მეთქი. მაშ ეგრე, რაღა?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. დიახ, ეგრე.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. აი, დაიმედებული მივდივარ, ჩემო ხორეშან! არა, მართალი კია, რომ
უშვილობის მოდგმა აქვთ?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეგ მაწუხებს და ეგ მაღონებს, რომ მართლა ეგრეა, თორემ კაი მოგეცეს, კაი
ქალი ის იყოს. მაგრამ ყველაფერი ღვთის ნებაა. ნუ გეშინიან.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ღმერთო, ხომ შენ იცი, მე იმისათვის კარგი მინდა, და თუ უშვილო
იქნება, მადლობა ღმერთს. მშვიდობით, ჩემო ხორეშან, შენ იცი და შენმა
დედაკაცობამ. (გადის).
გამოსვლა 9
ხ ო რ ე შ ა ნ ი (მარტო)
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აი, მეხი კი დაგაყარე, კაი სული შენა ხარ! უშვილობის იმედითა ჰრთამ
რაღა ცოლს, რომ სხვა ვერა გაგიწყვია რა. არა, ძალიან არ მეხვეწებოდა, თუ
გიყვარდე, ნუ დამზოგავო. თუ დაგზოგო, შენი ტურტლიანი ფეხი დამკარ!.. ქა,
ყველა-ყველა და დღეს რა ბედი დამეცა, თქვენი ჭირიმე! სამივ კი ერთად გაებენ
ერთს მახეში და! იმ ბრიყვმა რაღა წამოროშა, სუტ-კნეინაო! სუტ-კნეინა რად
ვიქნები?
(ფარდა დაეშვება).

მოქმედება მეორე

მოსე გძელაძის სახლი, სოფლურად მოწყობილი.
გამოსვლა 1
მ ო ს ე გ ძ ე ლ ა ძ ე (მარტო)
მ ო ს ე. ამ ნიშნობამ კი მშვიდობით ჩაგვიარა, ქორწილს კი როგორ გადავურჩებით, არ
ვიცი. მართლა-და, ეს დაწყევლილი გოგო რა ლამაზი იყო ჩემის ქალის
ტანისამოსში. ლუარსაბის ძმა დავითი სულ გადაირია, ნიშანი რომ მოუტანა. თან
მოყოლილებმაც ვერა შეგვამცნიეს რა. ხვალზევით უთუოდ ჯვარისწერა უნდა
იყოს-მეთქი. არც ისინი არიან უარზედ. აი ხვალზევითაც დღეს არის. აბა, მოსევ,
შენი გაჭირვების დროც ეს არის. დღეს მოვა ლუარსაბი ჯვარისსაწერად. დღესვე
უნდა გადავწერო ჯვარი, თორემ, თუ დრო დაჰსცალდათ, შენი მტერი!
რასაკვირველია, მაყრიონი თან ბლომად მოჰყვება. ვინ იცის, რა ჩხუბი და
დავიდარაბა ატყდეს. მეც კი ბლომა ხალხი შევყარე. აბა ერთი უკან დაიხიონ! ერთს
სისხლის ღვრას მოახდენენ. დარიგებულნი მყვანან. ორასი თუმანი პირობა
მქონდა-მეთქი, ასე ვუთხარ ჩემიანებს, და ეხლა სამასს ითხოვენ-მეთქი და რაღაც
მიზეზებს მიდებენ-მეთქი, რა არის, მეტი დამტყუონ. მაგას ნუ მიზამთ-მეთქი, რომ
თათქარიძეებმა დაგვიბრიყვონ. დამიჯერეს. ნეტავი არ გვინდაო, ეგ გაბედონო და
ჩვენ ვიცითო. თუ ის აქედამ ჯვარდაუწერელი წაგვივიდესო. მაშინ დიდი
დაიკვეხოსო. მეც ჩემი თადარიგი დამიჭერია. სუტ-კნეინა აქ მიზის და იმისთვის
მითქვამს: ჰა, არამც და არამც ქალი არ დამიგვიანო-მეთქი, რა წამსაც სასიძო მოვა,
მინამ ის ტანისამოსს გამოიცვლის, ქალი მორთული საყდარში წაყვანილი
იყოს-მეთქი. იქ რაც მოხდება, მოხდეს, ჯვარდაუწერელს კი არ გავუშვებ-და!
(ჩაფიქრდება) ეჰ, ეს ჯვარისწერაც, ჩხუბით იქნება თუ დავიდარაბით, ასე თუ ისე,
ჩაივლის. საქმე ეს სუტ-კნეინაა. შემომდგომია, პირობა ასე გვქონდაო, რომ
ნიშნობის მერმედ, ჯვარისწერამდე, დანარჩენი ფულიც უნდა მომცეო. ოცი თუმანი
უნდა მივცე მითამ, იმის ჭკუით. რაღა მიქნია. ახლა რა არის, – მაშინებს, მეტი რა
გზა აქვსო, ეხლავ ფული არ მომცესო. მითამ-და, თუ ეხლავ არ მივეცი,
ჯვარისწერას დაგიშლიო. აი, მაშ ეს მოსე გძელაძე (ულვაშებზედ გადაისვამს) არ
ვიქნები, ეს მოსე-მეთქი, თუ პირში ჩალა არ გამოგავლო და რაც დამცინცლე,
მარტო იმაზედ არ დაგსო. აი, მაჭანკალო, შენ უნდა მოატყუო მოსე გძელაძე, რაღა!
მაშ რაღა კაცი ვიქნები, რომ შენისთანაებს ყურზედ ხელი არ მოვკიდო, წყალზედ
არ ჩავიყვანო და წყალდაულეველი უკანვე არ წამოვიყვანო. ესეც კია, უარი როგორ
ვუთხრა? ეხლავ ყელში დანას დამაჭერს, მინამ ჯვარისწერა კიდევ წინ გვიდევს.
ახლა ისიც ხომ სულელი არ არის, ჯვარისწერა დამაცალოს. საცაა ის წყეული
შემოვა და თხოვნას დამიწყებს. აი ძაღლიც ხსენებაზედ.

გამოსვლა 2

ი გ ი ვ ე დ ა ხ ო რ ე შ ა ნ ი (გვერდით მოუჯდება)
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქალი მზათ არის. მინამ ისინი ტანთ დაიცვლიან, ქალი საყდარში იქნება. ჰა,
რა კარგად მოდის საქმე, მოსეჯან! მომილოცავს შვილის ბედნიერება. დიდი
ჭაპანწყვეტა კი გამოვიარე, შენზედ მიწა არ მენახოს. აი ეხლაც სულ ცივს ოფლში
ვიწურები, ხუმრობა საქმეა? ნიშნობაში ერთი ქალი ვაჩვენეთ, გვირგვინქვეშ კი სხვა
უნდა დავუყენოთ. გული გულის ადგილას აღარა მაქვს, სულ ადის და ჩამოდის:
რომ შეგვიტყონ-მეთქი, ხომ დავიღუპენით. მინამ ჯვარს დაიწერს, მე კი ჩემი
დამემართება-და, ცალკე შიშითა, ცალკე სირცხვილითა! თმებით მათრევენ,
თმებით. სულ რისთვის? ჩემი მოსეს გულისათვის (ხელსა სცემს მუხლზედ), შენ
გენაცვალოს ხორეშან!
მ ო ს ე. ეჰ, შე დალოცვილო! თმებით გათრევენ რა, პირველი და უკანასკნელი იქნება
შენთვის! თმებით ათრევენ! შენი ხელობა სხვა რა არის? თმებით ათრევენ!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (შეკრთება) არა, მაგას მართლა მეუბნები, ქა?
მ ო ს ე. მაშ არა-და გეხუმრები.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეხლა განა?
მ ო ს ე. ეხლაცა და უწინაცა.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაშ ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს, თუ ეგრეა. მე კი გამისტუმრე, როგორც
პირობა გვქონდა და მერე შენ იცი. უმადურობას კაცი არ მოუკლავს.
მ ო ს ე. მერე ხელს ვინ გიჭერს, საცა გინდა, იქ წაბძანდი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, რა პასუხია? დაპირებული მიბოძე და წავალ, შენ ხომ არ
შემოგაბერდები.
მ ო ს ე. დაპირებულიო? რაც დამტყუე, იმასაც ვნანობ, და გგონია, კიდევ გავბრიყვდე და
მოგცე რამე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ახლა ეგ ნამუსია? ამდროული დედაკაცი ფოშტის ცხენისავით მარბეინე,
თავი შემარცხვენინე, სული წამაწყმენდინე და, როცა საქმე საქმეზედ მოვიყვანე,
ეხლა მაგას მეუბნები, რაღა! ნამუსია?
მ ო ს ე. ის კი ნამუსია, რომ აგიღია ეგ გამოყრუებული თავი, სოფელ-სოფელ დაეთრევი
და მაჭანკლობ? ნამუსია? შარშან რომ იმ პრადალა დიამბეგს ათი თუმანი
გამოართვი სამაჭანკლოში და ქალი მიჰგვარე, ნამუსია? ქალებს რომ რაღაც
წამლებს ასმევ, ნამუსია?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მაშ თუ ეგრეა, შენი მყრალი ფეხი დამკარ თავში, შენი მყრალი ფეხი, თუ ეგ
საქმე არ დაგიშალო.
მ ო ს ე. მაშ შენი ლაფდასხმული ლეჩაქი დამხურე, შენი ლაფდასხმული ლეჩაქი, თუ
ეხლავ გომურისაკენ არ გიკრა თავი და იქ არ დაგამწყვდიო, მინამ ჯვარისწერა არ
გათავდება.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. რაო? დაგამწყვდიოო? უი, მეხი კი დაგეცა მაგ წიტიან თავზედ,
დამამწყვდევ რა, შენი მოახლე გოგო თუ გგონივარ, ან შენი გომბიო ქალი.
მ ო ს ე. ვჰსთქვათ, რომ ვიღაც სუტ-კნეინა ბძანდები და მაჭანკლობ, მაგით მითამ რაო?
რას მიზამ? მიჩივლებ თუ? არა მგონია, შენი თავი სადიამბეგოდ გაიხადო. ბევრი
ცოდვა გაწევს მაგ არდასაცალებელს სულზედ. სულ ერთიერთმანეთზედ
შეგიკეცენ და მაშინ ციმბირი კი არა, მგონი ციმბირსაც გადაგაცილონ, შე ტყუილო

კნეინავ, შენა! ეს ის დიამბეგი კი ნუ გგონია, პრადალას რომ ეძახდნენ, აი რომ
უმაჭანკლებდი ხოლმე და ხელში ბურთსავით ათამაშებდი. ასე გაგიხდი საქმეს,
რომ სულ თავი და ბედი იწყევლო.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ყურებზედ ხახვი არ დამაჭრათ ან შენ და ან შენმა ცხვირმოკვნეტილმა
დიამბეგმა. უი, უწინამც დღე გაგქრობიათ შენცა და იმასაცა.
მ ო ს ე. აი, თუ არ დაგაჭრი. მე ეხლავ გაჩვენებ, საით გიკრავ თავს. შენ რომ კატასავით
ჩამოგახჩო კიდეც, ხმასაც არავინ გამცემს. მაგრამ სიფრთხილეს თავი არ ასტკივაო.
მერე რომ არ დამაბრალო რა, ეხლავ მიჩვენე, ჯიბეებში რა გაქვს (მივარდება და
ჯიბიდან ამოართმევს ლურჯ ხელცახოცს. ხელცახოცსა შლის და პოულობს თავის
ათს თუმანს და ელისაბედის ოთხს თუმანს) ოჰ, ჩემს ათს თუმანს უბღარტნია
კიდეცა, ოთხი თუმანიც მოუგია. ბარაქალა, სუტ-კნეინავ! (ფულებს ჯიბეში იდებს)
ეს ქაღალდი რაღაა? (კითხულობს) რაო? ჩემი სიძის თამასუქია! ეს რაღა ამბავია, შე
ქოფაკო! ოცი თუმნის თამასუქი იმისათვისაც დაგიტყუვნია! ეს ვინ მოგცა შენ? ჰა,
ვინ მოგცა-მეთქი!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ახლა შენ არ დაიჯერებ, რასაკვირველია, რომ ეგ თამასუქი თუ ჩამოვართვი,
ისევ შენის საქმისათვის ჩამოვართვი. თუ ვინიცობაა ჩვენი ეშმაკობა შეეტყო და
უარზედ დამდგარიყო, ამ თამასუქს პირში წავუყენებდი და ვეტყოდი: დაიწერე
ჯვარი, თორემ დიამბეგთან წარვადგენ და სულ ნაღდს დაგათვლევინებ-მეთქი. შენ
აბა ეხლა რაღად დამიჯერებ, გაჯავრებული ხარ.
მ ო ს ე. თუ ეგრეა, რატომ აქამდის არ მაჩვენე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ახლა ვიფიქრე, რომ ვაჩვენო-მეთქი, ვაი თუ ამის იმედით საქმეს გული
აღარ დაუდოს-მეთქი. რა ვიცი, ხორციელები ვართ.
მ ო ს ე. ახლა მაგითი გინდა მომატყუო განა!?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. აკი გითხარ: აღარ დაიჯერებ-მეთქი. რაკი ერთხელ და ერთხელ შენს
თვალში აბრუ გამიტყდა, რაღას დამიჯერებ. შენა გგონია, გატყუებ? აბა მაგას
როგორ გაგიბედავდი! განა არ ვიცი, მაგაებში ჩემი ოსტატი შენი შაგირდი
იქნებოდა? თუნდა კიდეც გატყუებდე, – ეგ თამასუქი შენ მიირთვი, ნახე, რა
სარგებელი სწერია, – მზითებში გაუბარე და მე ეგ შენი ათი თუმანიც მეყოფა, ჩემო
კარგო! რა ვუყოთ, ქალს ათხოვებ, ბევრი ხარჯი მოგდის. სირცხვილიც არის, ეხლა
შენ მეტი გამოგართოს ვინმემ. ჩემს საკუთარს, ნაწვავ-ნადაგს ოთხს თუმანს ხომ
წინ არა უდგა-რა და არა, შენ გენაცვალე.
მ ო ს ე. აი, ეშმაკის ბუდევ! თავი მოიკატუნე განა, წეღან სხვილ-სხვილადა ჰფქვავდი! აბა,
ჩემო სუტ-კნეინავ! ეს თამასუქიც მე დამრჩება და ეს ჩემი ათი თუმანიც. სწორედ
გითხრათ, არც ეს შენი ოთხი თუმანი დამადგება ყელზედ. შენ კი გომურის მაგიერ
ხულაში დაგამწყვდევ, რომ ჯვარისწერამდე არ გამცე და საქმე არ ამირიო. სულ
ერთი-ორის საათის საქმეა, ბევრ ხანს არ შეგაწუხებ. მერე კი შენი აღარ მეშინება,
რაც გინდა ჰქენი, ბიჭო!

გამოსვლა 3
იგინივე და ბიჭი

მ ო ს ე. (ბიჭს) ეს ტყუილი-კნეინა ხულაში წააბძანე, ხალიჩაც მიართვი, მუთაქაც.
ხუმრობა არ არის, არ გაგვიწყრეს ღმერთი და არ გაგვიცივდეს, თბილად ამყოფე. ეს
კი უნდა ჰქმნა, კარი კლიტით გარედამ გადაუკეტე, რომ ვინიცობაა ცივი ნიავი არ
მიედინოს. ჯვარისწერას გავათავებთ თუ არა, თქმა ნუღარ გინდა, მიდი და დიდის
პატივით გამოაბძანე ხულიდამ ეს დარბაისელი სუტ-კნეინა. თუ ეს ამბავი
შეუტყვია ვისმე, ვაი შენი ბრალი. (ბიჭი არ იძვრის, ხუმრობა ჰგონია).
არ გეყურება, შე არამზადავ! (დაუბრაცუნებს ფეხებს). (ბიჭი წასწვდება
ხორეშანს).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (მოსეს) უი, შენ კი გენაცვალოს ჩემი თავი! ტყუილი გაჯავრება რარიგად
გიხდება! ამ (ბიჭზედ აჩვენებს) სულელმაც დაიჯერა, ასე ჰგონია ამ ბრიყვს,
მართლა უბძანებ, გლეხკაცია, ვერ მიხვდა. ნუ გაუწყრები სიბრიყვისათვის, აგრემც
გენაცვალოს ჩემი თავი, (ბიჭი შეჩერდება და უკან დაიწევს).
მ ო ს ე. (სიცილით) დახე ამ ოინბაზს! ხუმრობაში უნდა ჩამიტაროს. (ბიჭს წყრომით) რას
შედეგი, შე წუწკის შვილო, წაიყვანე-მეთქი! (ბიჭი ხელს ჩაჰკიდებს).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ჩემი ოთხი თუმანი მაინც მამეც. იმას რაღას მემართლები? ჩემი
ნაწვავ-ნადაგია.
მ ო ს ე. (ბიჭს). გაიყვა-მეთქი.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (ხელიდამ გამოეცლება ბიჭს) ქა! შენ აღარა ხუმრობ! როგორ თუ გამიყვანოს.
აი, აქავ შენ წინ ეხლავ თავს მოვიკლავ. დამამწყვდიოს რა პასუხია, აღამადხანობაა?
მ ო ს ე. (ბიჭს) არ გეყურება, წაათრიე-მეთქი! (ბიჭი ისევ ხელს ჩაავლებს, ხორეშანი
ხელიდამ გამოეცლება).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, იქნება ჩემი სიტყვა ხუმრობა გგონია. მაგ სირცხვილს კი არა ვჭამ და აი
ეხლავ შენ წინ ჩემის დანითვე ყელს გამოვიჭრი (გაცხარებული ჯიბიდამ დანას
იღებს, ხსნის და ყელთან მიიტანს) გამოვიჭრა?
მ ო ს ე. აბა, თუ დედაკაცი ხარ, გამოიჭერ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (დაკუჭავს დანას და არხეინად ჯიბეში იდებს) გამოვიჭრა რა, გიჟი ხომ არა
ვარ. (პუბლიკისაკენ) ახია შენზედ, შე ქოფაკო თავო, (თავში ხელს იცემს) ახია! ახლა
არ გამიკითხამთ? ჩემს ოთხს თუმანს რაღას მემართლება, თუ ავი სული არ არის.
მ ო ს ე. (ბიჭს) გაიყვა-მეთქი. (ბიჭს მიჰყავს).
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მეტი რა გზა არის, ახია შენზედ, ახი, შე ქოფაკო ხორეშან! წინ
გამოართმევდი და! (გადიან).

გამოსვლა 4
მ ო ს ე დ ა მ ე ო რ ე ბ ი ჭ ი (შემოვარდება)
ბ ი ჭ ი. მეფიონი გიახლება, ბატონო, მეფიონი.
მ ო ს ე. ბევრი ხალხი ჰყავთ?
ბ ი ჭ ი. მაგდენი არაფერი.
მ ო ს ე. წავიდე, არ მომასწრონ, ქალი საყდარში დავახვედრო და ჩემი ხალხიც მივრეკო.
(გადის).

ბ ი ჭ ი. აბა, სეირი იქნება, რომ ეს იქნება, აი! პაი, პაი, პაი! აი, დალახვრა ღმერთმა! ეს ჩვენი
ბატონი რა ოსტატი კაცია, თქვენი ჭირიმეთ.
(სცენა გამოიცვლება. სცენა წარმოადგენს საყდრის ეზოს. საღამო ხანია. სცენის მარცხენა
მხარეს საყდრის კუთხე მოჩანს და საყდრიდან ჩამოსავალი კიბე).

გამოსვლა 5
დ ა ვ ი თ ი დ ა ლ უ ა რ ს ა ბ ი (საყდრიდამ გამოდიან და
ჩამოდიან კიბეზედ)
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. დავით! აკი მზეთუნახავიაო, კაცო!
დ ა ვ ი თ ი. მოგვატყუეს. ჯვარი არ დაიწერო. მაგრად დადეგ, არ გაცდინონ. აი, შენი
სასიმამროც მოდის. შენ იქით წადი, მე ვიცი და მაგან.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. (მიმავალი) არა, მე რატომ აღარ უნდა ვიცოდე, რა სულელი მე მნახა,
თქვენი ჭირიმე (გადის).

გამოსვლა 6
დ ა ვ ი თ ი დ ა მ ო ს ე (შემოდის)
მ ო ს ე. (ხელს მოჰკიდებს დავითს და ავანსცენაზედ გამოიყვანს) კნიაზო დავით! ეს რა
ამბავია! ქალი საყდარშია და საქმრო ახლა დადგა უარზედ? აქამდინ სად იყავით,
თუ არ გინდოდათ ჩემი ქალი. ვინ გეხვეწებოდათ?.. თქვენისთანა ოჯახისშვილები
მთხოვდნენ, რომ არ მივეცი!
დ ა ვ ი თ ი. აი, ბატონო, ქალი მანდ არის და ვისაც გნებავდეთ, იმას მიეცით. ჩემი ძმა კი
მაგის შემრთველი არ არის.
მ ო ს ე. ეხლა, განა? როცა მთელმა ქვეყანამ შეიტყო, რომ ჩემს ქალს ირთამს შენი ძმა. როცა
შენმა ძმამ საყდარშიაც შეიყვანა ჩემი ქალი! არა, მე თავზედ ლაფს არავის
დავასხმევინებ. ან უნდა ჯვარი დაიწეროს, ან არა და აქედან ცოცხლები ვეღარ
წახვალთ. გაგონილა? საქმრო ჯვარისსაწერად მოვიდეს, ნაკურთხი ბეჭედი ჩემის
ქალისა ხელზედ ჰქონდეს, ქალი მომზადებული საყდარში მიმაყვაინოს, ამოდენა
ხალხი მომაწვევინოს, და ჯვარი კი აღარ დაიწეროს! ან ღვთისა გეშინოდეთ, ან
კაცისა გრცხვენოდეთ. გაგონილა, თქვენი ჭირიმეთ!
დ ა ვ ი თ ი. ის კი გაგონილა, პატარძალი შესცვალონ? ეს შენი ქალი არ არის, არა!
მ ო ს ე. ახლა რომ ვერა მოგიხერხებიათ რა, სირცხვილით მაგას იგონებთ, რაღა. აი
მთელის მილეთის ხალხი აქ არის, დაიფიცებენ, რომ ჩემი ქალია.
დ ა ვ ი თ ი. ეხლა კი ვიცი, რომ შენი ქალია, მაგრამ პირველში კი სხვა გვაჩვენეთ. არა,
ბატონო, ჩემი ძმა ჯვარს არ იწერს. თუ ძალაზედ დადგებით, არც ჩვენა ვართ
ლაჩრები. მუქარა ტყუილია.

მ ო ს ე. მაშ მოსე გძელაძე თავადიშვილი არა ყოფილა, თუ თქვენ ჩემი ოჯახი
შეგარცხვენინოთ. ჩემის ცოცხალის თავით მაგას ვერ ვკადრებ ჩემს გვარეულობას.
სულ აქ არიან, თავებს დაიხოცავენ, ეგ რომ შეიტყონ. რაო? მე ცოცხალი ვიყო და
თათქარიძეებმა ქალი და ოჯახი უნდა შემირცხვინონ? თათქარიძეებმა?! მაშ მე
ქუდი არა მხურებია, კაცი არა ვყოფილვარ! აი ბეჩავ, გძელაძიანთ მოსევ, განა ეგრეც
წაგიხდა სახელი! აბა ვნახოთ, როგორ არ დაიწერს ჯვარს!
დ ა ვ ი თ ი. აი ვნახავთ.
მ ო ს ე. უკანასკნელი სიტყვაა?
დ ა ვ ი თ ი. უკანასკნელი.
მ ო ს ე. დავით! ერთი აქეთ მობძანდი. (ორივე წინ წადგებიან). ეს თოთხმეტი თუმანი, –
დაჩუმდი, შენ რა გინდა?
დ ა ვ ი თ ი. თოთხმეტ თუმნად ძმა უნდა გავყიდო?
მ ო ს ე. ოცი იყოს. ღმერთი-რჯული, ოღონდ გვირგვინი კი დაიდგან და ისე შეიყვარებენ
ერთმანეთს, როგორც რა ვიცი. ჩვენში სულ ეგრე არ არის, შენ გეთაყვანე? ნუ მიწყენ
კი, აბა თუნდ შენი კნეინა, რა მზეთუნახავი ის არის, მაგრამ ერთმანეთი კი გიყვართ.
გვირგვინმა ეგ იცის. ეჰ, ვხედავ გეცოტავება, ოცდა-ათი იყოს. წავალ და ეხლავ
მოგიტან. (გადის).
დ ა ვ ი თ ი. (მარტო) არა, ერთის მხრით კი მართალი სთქვა, მე და ჩემმა ღმერთმა!
გვირგვინი დიდი საქმეა.

გამოსვლა 7
დ ა ვ ი თ ი დ ა ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი (შემოვარდება
ქორწილისათვის მორთული)
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. (ხელს მოჰკიდებს) ერთი აქ მობძანდი, აქ! შენ არ შემომფიცე, არ
გავერევიო? ჰა, არ შემომფიცე? რაზედა ჰშლი დაწყობილს საქმეს? ჰა, რაზედა
ჰშლი-მეთქი? აქ საქორწილოდ მოვსულვართ და შენ კი ლამის ჩხუბი ასტეხო და
ლანძღვით და თრევით წაგვიღონ აქედამა. ხალხს საყდრიდამ არ უშვებენ, თორემ
თავ-პირს დაგამტვრევდნენ. ასეთი შფოთი და ჩოჩქოლია საყდარში.
დ ა ვ ი თ ი. ერთი თავიდამ მამშორდი, თუ ღმერთი გწამს. რა შენი საქმეა, რომ აქ
მოვარდი.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. უი, შე უტვინო, უტვინოვ! ახლა გინდათ, რომ თათქარიძეებს საქოლავი
აგვიგონ? ქალი საყდარში მიაყვანინეთ სახელგანთქმულ ოჯახიშვილს, თქვენს
ტოლს თავადიშვილს, და ეხლა უწუნებთ? სადა გქონდათ აქამდინ ეგ
დასაბრმავებელი თვალები? აღარ გინდათ, ადამიანებად გახსენოთღა ვინმემ?
დ ა ვ ი თ ი. ქალო-და, ვერა ხედავ, რა ოინი გვიყვეს? აბა, ის მახინჯი ოჯახში როგორ
შევიყვანოთ?
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. უ, უ, როგორ გეკადრებათ! თათქარიძიანთ რძალი, თუ არ მზეთუნახავი,
ვის გაუგონია! აი, მეხი კი დაგეცათ!

დ ა ვ ი თ ი. შენი მზეთუნახაობაც გვეყოფა განა, თუ არ დაგიშლია.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. უი, გაგიწყდეთ ეგ ქოქი, რომ ადამიანის ყადრიც არ იცით.
დ ა ვ ი თ ი. აგე, ბატონებო, წამოიყარა აღვირი და ეხლა შენი მტერი!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მინამ მე თქვენს ოჯახში ვარ, მაგ სირცხვილს ოჯახში არ შეგატანინებთ,
არა! როგორ? ქალი ითხოვოთ, დანიშნოთ, საყდარში შეიყვანოთ, ხალხი
საქორწილოდ მოაწვევინოთ, და თქვენ კი დაჰკრათ ფეხი და უკანვე გაიქცეთ? უი
თქვენს თვალებს! ლუარსაბს თუ მზეთუნახავი ქალი არ მიუსვით გვერდით,
ქვეყანა დაიღუპება, ო, თქვენმა მზემ, მხრებზედ ჯინჯილები და გულზედ ჯვრები
არ დაუბნელოს!
დ ა ვ ი თ ი. ახლა აღარ დამეხსნები? რა გინდა, დედაკაცო, ჩემგან? ახა, ღმერთო ჩემო!
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. აბა, დედაკაცი არ ვიქნები, დედაკაცი, თუ თქვენ ლეჩაქმოხვეულები არ
გაგისტუმროთ აქედამ. აბა, ნუ დაიწერს ჯვარს! მე დავწერ ჯვარს, მე! ძალად
შევათრევ საყდარში და ჯვარს გადავწერ. მაშ ხუმრობა გგონიათ ქალის
გაუპატიურება, ოჯახის შერცხვენა! აბა ერთი გაბედე და ძმას ნუ დაიყოლიებ, მერე
გიჩვენებთ მე თქვენს თამაშასა. ასეთი ყოფა დაგაწიოთ, რომ ქვეყნის
სამარცხვინოდ გაგიხადოთ ეგ უტვინო თავები.
დ ა ვ ი თ ი. (პუბლიკისაკენ) მართლა-და ერთს რასმეს ბიაბრუობას გვაჭმევს ეს ბაიყუში.
უნდა როგორმე მოვახერხო, თორემ თქვენ არ იცნობთ ამ აშაქარს. (ელისაბედს)
კარგი, გამეცა! აგერ თითონ მოსეც მოდის. იქნება საქმე საქმეზედ მოვიყვანო
უაყალმაყალოდ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. კარგი, გაგეცლები, და ვაი შენ, თუ ლუარსაბს ჯვარი არ დაუწერია.
(გადის და მობრუნდება) ლეჩაქებს დაგახურავთ-მეთქი, ლეჩაქებს.

გამოსვლა 8
დ ა ვ ი თ ი დ ა მ ო ს ე (შემოდის)
მ ო ს ე. აჰა, ესეც შენი ოცდაათი თუმანი (აძლევს). შენ იცი და შენმა კაცობამ.
დ ა ვ ი თ ი. (ფულს ჯიბეში იდებს). აბა, შენ აქ სადმე მიეფარე პატარა ხანს და მე ჩემს ძმას
ვინახულებ. (ორნივ გადიან. პატარა ხანს უკან დ ა ვ ი თ ს მოჰყავს ლ უ ა რ ს ა ბ ი).
გამოსვლა 9
დავითი და ლუარსაბი
დ ა ვ ი თ ი. ლუარსაბ! ცუდი საქმე დაგვემართა, ძმაო! მაგრამ როგორმე უნდა
გავასწოროთ. სირცხვილია, ქვეყანა ყბათ აგვიღებს, საქოლავს აგვიგებენ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მა რა მოგვივა, რომ მაგათგან მოვტყუვდეთ და ეგ მაიმუნი წავიყვანოთ.
არა, შენ ჩემი ფიქრი ნუ გაქვს: ხანჯალზედ რომ ამაგონ, შენს სიტყვას არ გადავალ,
მაგრად დავდგები.

დ ა ვ ი თ ი. ბიჭო-და, მაგრად დგომას კი არ გეუბნები. სირცხვილია-მეთქი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. სირცხვილი და ისეთი?!
დ ა ვ ი თ ი. აბა კარგად ჩაფიქრდი: კაცს ქალი დავუნიშნეთ, ამოდენა ხალხი
საქორწილოდ მოვაწვევინეთ, ამოდენა ხარჯი ვაქმნევინეთ, ქალი საყდარში
მივაყვანინეთ, ჩვენ კი დავკარით ფეხი და საყდრიდან გამოვცვივდით. ხუმრობაა?
ახლა უკან როგორღა უნდა დავდგეთ?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მე და ჩემმა ღმერთმა, მართალს ამბობ. უკან რად დავდგები. მითხრა,
მაგრად იდეგიო, და ვიდგები კიდეც. თუ კაცები არიან, ადგილიდამ დამძვრენ. თუ
ძალაზედ მივარდა, ასე გავიბოტები, როგორც ჩვენი შვინდა მოზვერი.
დ ა ვ ი თ ი. კაცო, მე მაგას კი არ გეუბნები, თავზედ ლაფი როგორ უნდა დავასხათ-მეთქი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. თავზედ ლაფი რა საკადრისია! ისე ავდგეთ და ჩვენ ჩვენთვის წავიდეთ.
დ ა ვ ი თ ი. მერე ამოდენა ხარჯი ხომ უნდა ვუზღოთ, სხვა არა იყოს რა. რას
ვემართლებით: კაცს ხარჯი უქმნია, მთელი მილეთის ხალხი მოუწვევია. მგონი
ჩვენი მამულები სულ რომ აწერონ, არც კი აუდგეს!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მე და ჩემმა ღმერთმა, მართალია. თავი დავანებოთ, ჩქარა წავიდეთ,
თორემ...
დ ა ვ ი თ ი. ახა, ღმერთო ჩემო, რამ გადარია. რო წავიდეთ, ახლა ხარჯს არ აუზღამ კაცო!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რა ხარჯს, რას ამბობ?
დ ა ვ ი თ ი. აი ქორწილის ხარჯს. თუ ნებით არა, სამართალი ძალით წაგართმევს.
ხუმრობა კი ნუ გგონია, რაც ჩემგან წილი გერგება...
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რაღა რაც წილი, ნახევარი-თქო.
დ ა ვ ი თ ი. ჰო და იმ ნახევარს სულ მთლად გაგიყიდიან და იქნება არც კი აუვიდეს. არა,
ძმაო, სხვა გზა არ არის, ჯვარი უნდა დაიწერო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ახლა შენ რომ მითხარ, მაგრად დადეგიო, იმიტომ, თორემ, მე და ჩემმა
ღმერთმა, მეც კი მინდა. არც ისეთი მახინჯია, ღმერთი, რჯული!
დ ა ვ ი თ ი. შენც არ მამიკვდე. ნიშნობაში ისეთი შვენოდა, რომ თვალი ზედ დაგვრჩა.
ახლა ქალია: ზოგი კრთომა, ზოგი მორცხობა, ზოგი ამოდენა ხალხი, საკვირველიც
არ არის, რომ სახიდამ მოიშალოს.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ელენთამაც იცისო, გამიგონია. ელენთანაჭამი ქალი გვირგვინქვეშ თურმე
გაშავდება. იქნება ეგეც იყოს.
დ ა ვ ი თ ი. სწორედ ეგ უნდა იყოს. მეც არა ვჰსთქვი, ეს ქალი რამ გამოცვალა-მეთქი!
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ ჯვარი დავიწერო?
დ ა ვ ი თ ი. აბა, სხვა გზა არ არის.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. არა, თუ გიყვარდე, ნიშნობაში მართლა ლამაზი იყო?
დ ა ვ ი თ ი. კალმით ნახატი-მეთქი.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მაშ ჯვარს დავიწერ.
დ ა ვ ი თ ი. ძალიან კარგს იზამ.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მზითვის ფულს ხომ გვაძლევს?
დ ა ვ ი თ ი. ჯვარს დაიწერს თუ არაო, მეორე დღესვე მოვართმევო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. ორას თუმანს, სულ ბაჯაღლო ოქროს?
დ ა ვ ი თ ი. ჰო, ორას თუმანსაო.
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. რატომ ეხლავ არ იძლევა?

დ ა ვ ი თ ი. ეხლა წინათვე ვის გაუგონია? რომ ფეხი დაჰკრა და გაიქცე, სადა გდიოს?
ლ უ ა რ ს ა ბ ი. მე და ჩემმა ღმერთმა, ჭკვიანი კაცი ყოფილა. მაშ ჯვარს ვიწერ, წავიდეთ.
(ორნივ გადიან და საყდარში შედიან).

გამოსვლა 10
მ ო ს ე (შემოდის)
მ ო ს ე. (ხელებს იფშვნეტს სიხარულით) წავიდნენ ჯვარის დასაწერად. აბა, რომ იტყვიან
კარგად საქმის მოყვანას, ამას იტყვიან. იფ, მოსევ, ძლივს გულიდამ ლოდი არ
აიცალე? არც ჩხუბი, არც დავიდარაბა. ერთი ოცდაათი თუმანი კი დამსხლიტეს
ტყუილუბრალოდ, მაგრამ რა ვუყოთ? ხომ საქმე საქმეზედ მოვიდა. მაინც
ბარაქალა, მოსევ, რომ ეგრე გადაურჩი ამ ხათაბალას. ხერხი სჯობია ღონესა, თუ
კაცი მოიგონებსაო. ამ სიხარულზედ სუტ-კნეინასაც გამოვაშვებინებ. ახლა ის
აღარას დამაკლებს. ბიჭო, (შემოვა ბიჭი) წადი და ის ტყუილი კნეინა გამოუშვი,
ეყოფა. (ბიჭი გადის).

გამოსვლა 11
მ ო ს ე დ ა ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი (საყდრიდამ გამოდის)
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ღვდელმა დაიწყო ჯვარისწერა. ცხელა საყდარში, ვეღარ გავძელ.
ბატონო მოსევ, ძალიან მიამა, თქვენმა მზემ, რომ ეს უსიამოვნო ამბავი ეგრე
მშვიდობიანად გათავდა. მომილოცნია ქალის ბედნიერება. თქვენმა მზემ, ჩვენც კი
მოსალოცავნი ვართ. თქვენის ოჯახის ქალი, თქვენისთანა კაცის მოყვრობა დიდი
ბედნიერებაა ჩვენის ოჯახისათვის.
მ ო ს ე. გმადლობ, შენი ჭირიმე. გმადლობ. არც მე ვემდური, თქვენმა მზემ, ჩემის ქალის
ბედსა. კაი ოჯახში შევიდა. ოჯახს რომ თქვენისთანა პატრონი ჰყვანდეს, იქ
ბედნიერებაა და ბედნიერება. პირმოთნეობაში კი ნუ ჩამომართმევთ და, თქვენი
დედაკაცობის ამბავი რომ არა მცოდნოდა, იქნება ჩემი ქალი არც კი გამემეტნა. განა
თუ გვარისშვილობით დავიწუნებდი თათქარიძიანთ მოყვრობას, – აბა, ჩემი ტოლი
თავადიშვილები არიან, – მაგრამ საქმე ის არის, რომ ოჯახს თქვენისთანა
სასიქადულო რძალი ჰყვანდეს. ჩემი ქალი ამით უფროა ბედნიერი, რომ თქვენს
ხელში იქნება.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. გმადლობთ ქებისათვის, თუმცა კი ვიცი, რომ ეგ მარტო თავაზით
მოგდით.
მ ო ს ე. აბა, მაგას როგორ მიბრძანებთ. ყრუ ხომ არა ვარ, ბატონო, მთელი ქვეყანაა და
მაგალითად თქვენა ჰყევხართ.

გამოსვლა 12

ი გ ი ნ ი ვ ე და ხ ო რ ე შ ა ნ ი
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. ოჰ, ხორეშან! ქა, სად იმალებოდი? სადა ხარ, რომ აქამდის არსადა
სჩანდი?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (პუბლიკისაკენ) ღმერთმა ნუ იცის მოსეს თავი. (ელისაბედს) ეჰ, ეს მოსე
ხომ დანიჟებული კაცია. დამსო, ბატონო, ქალს მზითვი ჩაულაგეო. ვეუბნები, განა
მერე კი ვერ მოვასწრობთ-მეთქი. არაო, წინ წაგდებული საქმე სჯობიაო. აქამდი
სულ მაგ საქმეში ვიყავ. არა, მოსეჯან? (პუბლიკისაკენ) აი, აგრემც ღმერთი ამას
უშველის.
მ ო ს ე. ახლა რა მექნა? სხვა დროს შენ კაცი ხელში ვეღარ ჩაგიგდებდა და დაგსაქმე. ახლა
რა არის, ხორეშან, რომ მამუნათებ.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. უი, შენ გენაცვალოს ხორეშანი, გამუნათებ რა სათქმელია, ნეტავი ამაზედ
ერთი ათასად მეტი შემეძლოს, რომ მაგიერი გადაგიხადო. აი (ყელზედ აჩვენებს)
აქამდინა ვარ შენგან დავალებული. ჩემს სიტყვას რომ პატივი დასდე, ლუარსაბს
ქალი მიათხოვე და ამათთან პირნათლად გამომიყვანე, განა ეგ ჩემთვის ცოტაა?
მ ო ს ე. მე ვარ მადლობელი, მე, რომ ეგ მოახდინე.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. მოსე მოუკვდეს ხორეშანს, თუ ეგ შენი მადლობა მე ძვირად არ მიღირდეს.
მ ო ს ე. (პუბლიკისაკენ) დახეთ ამ ქოფაკს!..
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. (ელისაბედს იქით მიაყენებს) ხომ კარგად მოვიდა საქმე, თქვენი
სურვილისამებრ. ერთი ცოდვა კი ავკიდე ამ ჩემს სულს. უშვილო მოდგმის ქალიაო,
ქვეყანა ამბობს.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. (პუბლიკისაკენ) მეც ეგ მინდოდა. ამ სულელს კი ჰგონია, რომ ეგ
ძალიანა მწყინს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ეჰ, რაც მოხდა, მოხდა. ყველაფერი ღვთის ნებაა. თქვენ ნუ მოუკვდებით
ხორეშანს, თქვენს ოთხს თუმანს რვა თუმანი კიდევ ჩემი დავაყარე, აბა,
დაგპირდით და უნდა შემესრულებინა. ახლა რას მიბძანებთ.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. დიდს მადლობას, ჩემო ხორეშან!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა! ცალიერ მადლობას რას ვაქნევ? რვა თუმანი დავხარჯე-მეთქი.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მერე?
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. თქვენის იმედით.
ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. იი, თვალიმც გამოგხეთქია!
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა! შენც ეგრე? იქნება გგონია, მართლა შენი სურვილი აისრულე და იმათ
შვილი არ ეყოლებათ? უი, შენი ფეხი დამკარ, შენი ფეხი, თუ სულ ტყუპ-ტყუპი არ
ვაყოლიო. დამაცა!.. (მიუბრუნდება მოსეს). ახლა, მოსეჯან, მე რაღას მიპირებ?
მ ო ს ე. ერთს ლაზათიანს პანჩურს.
ხ ო რ ე შ ა ნ ი. ქა, ყველამ კი გამომავლო პირში ჩალა და! რა ვქნა, ქვეყანა დაჭკვიანდა, თუ
მე გავსულელდი?
(ფ ა რ დ ა)
[1881 წ., 31 მაისამდე]

დიამბეგობა
I
დიამბეგობა – შენ რას იტყვი მკითხველო? – კარგია.
” – ჰმ, ჰმ, ჰმუუ! – ჩუმ-ჩუმად ჩაიცინებ და იტყვი ჩემზედ: – ამის დამწერსაც კი
ჰქონია პირში გემოო!” არა თუ?
მე ერთ დიამბეგზედ მოგიყვები ერთს ამბავსა და მაშინ ნახამ, თუ დიამბეგობა
ცუდია.
იყო და არა იყო რა, ჩვენგან მეტად შორს და ერთს გუბერნიის პრავლენიის ახლო
იყო ერთი დიამბეგი, სახელდობრ ბეჟან ბეჟანის-ძე კალმახიძე. ეს ბეჟანი და ამისი
ცხონებული ძმა მათე, რომელმაც დიდი ხანია თქვენი ჭირი წაიღო, ერთ ღარიბ
აზნაურშვილის შვილები იყვნენ. ბეჟანი უფროსი იყო, ცხონებული მათე კი უნცროსი
ყოფილა. ორივე უდედმამოდ ძალიან პატარები დარჩომილიყვნენ. ქვეყანაზედ ამათ
აღარავინ ეგულებოდათ ერთის ბიძის მეტი, რომელმაც იმთვენი მზრუნველობა გასწია
ობლებზედ, რომ კანტანისტებად მიაბარებინა და ცოტაოდენი მამული კი, რომელიც ამ
ობლებს წილადა ხვდებოდა, ის კი პატრონს ჩააბარა, ესე იგი, წაართო და გაყიდა. მოდავე
ვინ იყო? მაგრამ ობლების შემწე ღმერთიაო. ბეჟანმა და [მათემ], რაკი წერა-კითხვა
ისწავლეს, დაჰკრეს ფეხი და ჩამოვიდნენ ქალაქში. ქალაქში საწყლები, უსახლკარონი,
უპატრონოთა დაეთრევოდნენ; ხან სად ეყარნენ, ხან სად, ბევრჯელ შიმშილიც და
წყურვილიც გამოიარეს, მაგრამ ბოლოს კი ბეჟანს ბედმა გაუღიმა. თურმე სადღაც ერთს
გუბერსკის პრავლენიის სტოლნაჩალნიკს სომეხს გამეგობრებოდა ჩვენი ობოლი ბეჟანი.
იმ სტოლნაჩალნიკსა პრავლენიაში რვამანეთიანი ადგილი ეშოვნა. რაკი რომ განაწესეს
მწერლის ადგილას, ბეჟანმა პირი მოარიდა თავის საწყალს ძმას, აღარ მიიკარა ახლო,
ერთხელ სახლიდამაც გააგდო: წადი, მე რა მაქვსო, რომ შენც შეგინახოო. ამ დღიდგან
ძმები ურთიერთს განშორდნენ და სიკვდილამდე აღარ შეყრილან.
ბეჟანი მეტად ბედნიერად მსახურებდა. მეორე წელსვე თექვსმეტი მანეთი
გაუხადეს ჯამაგირი; ამას გარდა, რადგანაც ხერხიანი ბიჭი იყო და ძალიან მალე მიხვდა
ჩინოვნიკობის ეშმაკობას, ერთს სოვეტნიკსა ახლო დაუახლოვდა. ის სოვეტნიკი ძლიერ
პატიოსანი კაცი ყოფილა, როგორც თითონ ბეჟანი იტყოდა ხოლმე. თავის დღეში თურმე
მოჩივართან თითონ არ დაიჭერდა საქმეს, სულ ის სომეხი სტოლნაჩალნიკი იყო ხოლმე
ამის ავან-ჩავანი, და ზოგჯერ წვრილმანებში ბეჟანიცა. ასე რომ თითონაც ცხოვრობდა –
ამბობდა ხოლმე ბეჟანი – და ჩვენც გვაცხოვრებდაო. ბეჟანი დიახ მოხერხებული
ყმაწვილი დადგა, მეტად შეაყვარა თავი იმ პატიოსან სოვეტნიკსა, სახლშიაც დადიოდა
და შვილებს ზოგს რას, ზოგს რას მიუტანდა ხოლმე თავის ცოდვილი ხელით ნაშოვნი
ფულით ნასყიდსა. თითონ სოვეტნიკი, ლმობიერი დროული კაცი, რასაკვირველია,
სიამოვნებით უყურებდა ამ სამაგალითო ყმაწვილს კაცსა, რომელმაც უფროსის პატივი
აგრე ხშირად და კადნიერებით იცოდა. – ”შენ მაგ სიმდაბლით და უფროსის
პატივისცემით შორს წახვალო”, – ეტყოდა ხოლმე კეთილი სოვეტნიკი. მაგრამ ბეჟანი
სხვარიგად ფიქრობდა მაგ საგანზედ და შორს წასვლაზედ. – ”შორს რა მინდაო, – იტყოდა
ხოლმე გულში, – ჯერ საქმე ცხვირწინა მაქვსო; ჯერ ის სომეხი უნდა გავგზავნო შორსაო,

მერე ჩემს მგზავრობაზედაც მოვიფიქრებო”. – ბეჟანს თვალში ეკლად უჯდა თავისი
კეთილმყოფელი სტოლნაჩალნიკი. ხედავდა, რომ იმისი გზიდამ ჩამოცლა მეტად
არგებდა ბეჟანსა. მაგრამ როგორ ჩამოაცალოს, რომ სოვეტნიკს ისე მჭიდროდ გულში
უზის? უამისოდ უბრალო ქაღალდსაც ხელს არ აწერს? როგორ ჩამოაცალოს? ამის ფიქრში
იყო ბეჟანი დღე და ღამ.
ამ ფიქრმა უფრო მაშინ დაუწყო ღიტინი, როცა სტოლნაჩალნიკის პომოშნიკობის
ადგილი გაიხსნა იმ სომეხის სტოლში და როცა სომეხის და სოვეტნიკის ცდითა ჩვენ
ბეჟანს მისცეს ის ადგილი.
ბეჟანს ჯამაგირიც მოემატა ეხლა და ოფლის და შრომის ფასიცა, ესე იგი წესიერი
შემოსავალიცა. ეხლა სოვეტნიკთან რომ მიდიოდა ხოლმე, იმის შვილებს კამფეტებს და
ნაკუწებს კი არ წაუღებდა, ეხლა ფრიად საგრძნობელი საჩუქრით მივიდოდა ხოლმე.
მაგალითად, შობა დღეს სოვეტნიკის ცოლს ერთი კაი მძიმე საკაბე მიართო, თითონ
სოვეტნიკს რვა ჩაფი კაი კახური შავი კუპრივით ღვინო; ახალ წელიწადს უფრო ამაზედ
უკეთესი ძღვენი.
– შორს წახვალო, – ეუბნებოდა დროული სოვეტნიკი მწყალობელის ღიმილითა; –
ჯერ რა ხარო...
– ოცდაერთისა გახლავარ, – დაუმატა ბეჟანმა თავმოწონებით.
– ოცდაერთისა!.. – წამოიძახა კეთილმა სოვეტნიკმა: – ჯერ ტუჩებზედ რძეც არ
გაგშრობია და სუყოველიფერს მიხვედრილი ხარ. ცოდო არ არის, შენისთანა ნიჭს მაღალი
სწავლა არ მიუღია!... შენ რას იტყვი, ანნა კარლოვნა? – მიუბრუნდა ცოლს სოვეტნიკი.
– მე იმას ვიტყვი, რომ ამისთანა საკაბის ამორჩევა გამოცდილს დედაკაცსაც არ
შეუძლიან, – უპასუხა ცოლმა. – რასაკვირველია, მაგისთანა ჩინოვნიკი ბევრი არ
გეყოლება, ეგრეთი ერთგული, თავდაბალი, პატივისმცემელი. არა, სიდორ კარპიჩ, –
სამაგალითოა ჩვენი ძვირფასი ბეჟან ბეჟანიჩი.
ბეჟანი ადგა და მძიმედ თავი დაუკრა და თავის პლუტური თვალებით ამდენი
იეშმაკა, რომ ცრემლიც მოიდინა, მითამ მეტის ლმობიერებისაგან.
სოვეტნიკმა ეს რომ დაინახა, ადგა, ცუნცულით მივიდა და შუბლზედ აკოცა: ვოტ
ლიუბლიუო! – ამისთანა რბილი გული მეტად მოეწონა თვითონაც ლმობიერს
სოვეტნიკსა, – აი, კაცი ეს არის! – დაიწყო სოვეტნიკმა, – პირფერობით არ ვამბობ, ბეჟან
ბეჟანიჩ! მე დარწმუნებული ვარ, რომ ეგ ცრემლი გულწრფელია. საწყალო, ობოლო!
მგონია, იმას ფიქრობდი, ცრემლი რომ მოგივიდა, რომ თუ კაცი ვარ – თქვენგანა ვარ, და
მადლობით სავსე გულმა ანნა კარლოვნას სიტყვაზედ ცრემლი წამოგაღვრევინა. მე მესმის
შენი კეთილი გულის მოძრაობა, ბეჟან ბეჟანიჩ! მაგრამ ესეც კი უნდა იცოდე, რომ ეგ
საკვირველი სამსახურის ნიჭი არა გქონოდა, ჩვენი შემწეობა შენ კაცად არ გაგხდიდა.
დიახ, ჩემო საყვარელო, ბეჟან ბეჟანიჩ! ბედნიერია ის ნაჩალნიკი, რომელსაც შენისთანა
ხელქვეითი ჰყავს, რომელმაც იცის, რომ კაი თესლი ქვიანს ადგილას არ დაეცემა! ჩვენ რა?
ჩვენი რა მადლობელი უნდა იყო? ჩვენი სვინიდისი, ჩვენი პატიოსნება, ერთგული
სამსახური – იმას მოითხოვს, რომ შენისთანა კაცები, ქვეყნისა და ხელმწიფისათვის
გამოსაყენი, სინათლითა ვძებნოთ და წინ წავიყვანოთ. ეგ ჩვენი ვალია, ჩემო ძმაო! ჩვენი
რად უნდა იყო მადლობელი?
– რას ბძანებთ, ბატონო! – უპასუხა თავმოკატუნებით და ცბიერულად ბეჟანმა: –
კაცადაც თქვენ გამომიყვანეთ და სიკეთის შეძლებაც თქვენ მომეცით. მე ერთს საწყალს

ობოლს, უბრალო აზნაურშვილს სად შემეძლო, რომ თქვენისთანა მაღალ განათლებულს
კაცთან, არამც თუ მცირედი საჩუქარი, არამედ სიტყვის ჩამორთმევა გამებედნა. მე ეხლა
უნდა თქვენის ფეხის ნატერფალსა ვკოცნიდე და არა თქვენთან ვიჯდე და ვლაპარაკობდე.
თქვენ ასეთი კეთილი ბძანებულხართ, რომ არც კი გინდათ ჩემი კაცად გამოყვანა თქვენ
დაიბრალოთ, მაგრამ ეს ცოდვილი გული, სადაც ჯერ ღმერთია და მერე თქვენ, ისე არ
დაბრმავდება, რომ თქვენი მოწყალების სხივები არ დაინახოს. ღმერთი გადიხდის თქვენ
სიკეთეს და ეს ობოლი თავი, თუ ცოცხალი დარჩა. მე სხვასავით არ გახლავარ, რომ
თვალი თქვენკენ მეჭიროს და გული სხვისაკენ. მე თქვენი ყურმოჭრილი ყმა ვარ უკუნით
უკუნისამდე.
– გმადლობ, გმადლობ, სამაგალითო ყმაწვილკაცო! – თქვა სოვეტნიკმა და
გაუშვირა ხელი. ბეჟანი მივარდა ხელსა და ხარბად აკოცა.
– დიახ, ჩემო ბეჟან ბეჟანიჩ! კეთილი და პატიოსანი გული კარგია. მადლობელი
ვარ, მადლობელი, რომ რაც იმედი მქონდა შენზედ, ყოველივე გამიმართლე. მაგრამ ესეც
კია, ჩემო საყვარელო ბეჟან ბეჟანიჩ, რომ საკვირველი ბედი მაქვს ხელქვეითების
ამორჩევაში. აი, ის ცხონებული ივან ანდრეიჩი, ხომ გახსოვს, ანნა კარლოვნავ, რა კაცი იყო!
მე შენ გეტყვი, ბეჟან ბეჟანიჩ, რომ საოცარი გამოცდილი ჩინოვნიკი იყო. მინამ ის ცოცხალი
იყო, მე თავისუფალი ვიყავ, კეთდებოდა თავისთავად საქმეები. ძალიან სვინიდისიანიც
იყო.
სოვეტნიკმა გადაიწოდა თავი ბეჟანისაკენ, ბეჟანმაც მოწიწებით და
ხელქვეითურად მიუშვირა მარჯვენა ყური. სოვეტნიკმა წასჩურჩულა:
– ასეთი სვინიდისიანი იყო, რომ ჩემის ულუფიდამ, ასე იფიქრე, მარტო მეხუთედს
თუ აიღებდა, თორემ მეტს თავის დღეში არა. “არაო, მე ამაზედ მეტის ღირსი არა ვარო, –
იტყოდა ხოლმე საწყალი. მოკვდა და ოთხასი თუმანი ნაღდი ფული დაუგდო
ცოლ-შვილსა, გატლეკილი კი მოვიდა; სულ ოთხი-ხუთი წელიწადი არ ყოფილა
ცხონებული გუბერნსკის პრავლენიაში. ასეთი ცოლშვილის მოყვარული და მოცადინე
კაცი იყო! ღმერთმა აცხონოს!
– ეს ივან ანდრეიჩი; – დაიწყო ის[ევ] ხმამაღლა: – იმის მერე ეგ შენი
სტოლნაჩალნიკი პერანგოვი შემხვდა. თუმცა სომეხია, მაგრამ არ არის ურიგო კაცი.
ბეჟანმა უნდოდ ჩაიცინა და პლუტურად გაიქნივა თავი. სოვეტნიკმა შენიშნა ესა,
მაგრამ ყური არ ათხოვა.
– აქაური ავიც იცის და კარგიც, – განაგძელა სოვეტნიკმა, – ყოველ სომეხს ისე
იცნობს, როგორც თავის ხუთ თითს; ამ პრისტავების და პოლიციისა ხომ არც ერთი საქმე
არ გამოეპარება, ყველას ჩემი შიშით ისე იმსახურებს, როგორც ყმასა და, რასაკვირველია,
მეც არ მივიწყებს. არა, გამოსადეგი კაცია!
ბეჟანმა ისევ უნდოდ ჩაიცინა და ისევ ისე პლუტურად გაიქნივა თავი.
– შენ ეს მეორედ თავი როგორღაც გაიქნივე, ვცდები თუ?
– როგორ გაგიბედავთ, რომ მოგახსენოთ, სცდებით-მეთქი, – შეაპარა სიტყვა
ბეჟანმა და მერე ჩუმად დაუმატა: – ეშმაკი კაცია.
– როგორ?
– აბა მე იმაზედ ცუდი როგორ უნდა გითხრათ, ლუკმა პური თითქმის იმან
გამიჩინა. დღეს თუ ბედნიერება მაქვს თქვენთან ყოფნისა, იმის მეოხებითა მაქვს.

მართალია, დღეის იქით თქვენი მფარველობაც მეყოფა, მაგრამ დღევანდლამდინ ლუკმა
პური იმისგანა მქონდა, თორემ თქვენ კარგად მოგეხსენებათ.
– მართალია.
– მამას არ უქნია ჩემთვის იმოდენა სიკეთე, – დაიწყო ისევ ბეჟანმა ოსტატურად, –
რაც იმან მე მიყო. უბრალო გომში ვეგდე, გუბერნსკი პრავლენიაში ალაგი მიშოვნა,
თქვენს მაღალ განათლებულ პირთან გამაცნო, მას დღეს აქეთ იმან მაცხოვრა. ერთის
სიტყვით, მეორედა მშვა ბედნიერებისათვის და თქვენის პატივისცემისათვის; – აბა
იმაზედ ცუდი როგორა ვთქვა, ეგ ხომ სულის წაწყმედა იქნება, მაგრამ თქვენი სიყვარული,
თქვენი ერთგულება, თქვენი ბედნიერება ჩემს სულზედ უფრო მეტად მიღირს. თქვენი
ერთგულება, თქვენი პატივისცემა და სიყვარული თუ გამაბედვინებს თქმასა, თორემ სხვა
არაფერი. წეღანაც მოგახსენე, ჯერ ღმერთი და მერე თქვენა ხართ ჩემთვის, მაგრამ
ღმერთთანაც კი პირშავად გამოვჩნდები და თქვენთან კი არა, სულს წავიწყმენდ, მამის
მგზავს კაცს გავცემ, თქვენ მტერს კი არ გავახარებ. ის თქვენ გატყუებთ. ღმერთო,
შეგცოდე, მაგრამ ნუ გააჩენდი ისე, რომ კაცს ერთი უფრო მეტად უყვარდეს, ვიდრე
მეორე!
– ეგ რა თქვი? პერანგოვი მე მატყუებს! – წამოიძახა სოვეტნიკმა: – ის პერანგოვი,
რომელიც მიკიტანხანებში ათენებდა ღამეს და რომელიც დღეს მე კაცად გამოვიყვანე!.. არ
დავიჯერებ, კაცი ამისთანა უმადური არ იქნება.
– აბა მე რად უნდა ვსთქვა ჩემს კეთილმყოფელზედ ავი, მაგრამ რა უყო, რო თქვენი
ერთგულობა ძალას მატანს!.. – შეუკეთა ცეცხლი წამალსა ჩვენმა ხერხიანმა ბეჟანმა.
– თქვი, ჩემო ერთგულო ბეჟან ბეჟანიჩ! მერწმუნე, არ დავივიწყებ, რომ თუ არ ჩემი
ერთგულება და პატივისცემა, შენისთანა პატიოსანი კაცი არ გასცემდა თავის
კეთილმყოფელსა და მამის მაგიერსა! თქვი, ვიცი რომ შენთვის ძნელია მაგის თქმა, ვიცი
რო გული გეტანჯება, მაგრამ ნუ გეშინიან, არც მე ვარ უმადური.
– ეჰ, ღმერთო კი მაპატივე, – ამოიოხრა ბეჟანმა, – ყველაფერს მოგახსენებთ: იმ
დღეს რო სომეხი კაცის კვლაში გარია ტყუილად პრისტავმა, ხომ ეს საქმე იცით?
– დიახ, კარგად.
– სლედოვატელად რომ ბძანდებოდით, დელოპროიზვოდიტელად პერანგოვი არა
გყვანდათ?
– პერანგოვი მყვანდა.
– მაშინ იცით რამდენი თუმანი დაატრიალა იმ სომეხმა?
– ას ორმოცდაათი. ორმოცდაათი პრისტავმა აიღო, ოცდაათი პერანგოვმა და
სამოცდაათი მე მერგო.
– სამასი თუმანი ტრიალებდა: ასი თუმანი პრისტავმა აჰკრა, ოცდაათი
კვარტალნიმ, ასი თუმანი პერანგოვმა. ღმერთო შეგცოდე, – ჩემ კეთილმყოფელზედ
მართალი უნდა ვთქვათ ამათი სიყვარულის გამო, – ასი თუმანი პერანგოვმა აიღო,
სამოცდაათი თქვენ მოგიტანათ. ამას გარდა პრისტავსაც ოცი თუმანი დასტყუვა თქვენ
სახელობაზედ: სოვეტნიკმა შეგიტყოო, რომ ტყუილად გადააბრალეო კაცის კვლა
სომეხსაო. ის კი არ ვიცი, რა უყო. იქნება თქვენ მოგართოთ კიდეც და მე ტყუილად
ცოდვაში ვდგებოდე.

– არა, არ მოუტანია. მაშ კარგი, მე ვუჩვენებ იმას ეხლა. ხვალვე შევუდგები იმის
თადარიგს. მადლობელი ვარ, ბეჟან ბეჟანიჩ! მაგ ერთგულების ჯილდოდ იმისი ადგილი
შენ უნდა დაგრჩეს.
– ღმერთმა დამიფაროს! მართალია, თქვენი მოწყალების ღირსი არა ვარ, მაგრამ
ჩემი კეთილისმყოფელი უნდა გააგდოთ და მე იმის ალაგას დამსოთ, ნუ იქთ მაგასა,
თქვენი ჭირიმე, ჩემგან ნუ გაუბედურდება ისა და მე რაც გინდა მიყავით. აბა თქვენვე
იფიქრეთ, გეთაყვანე: ის, ვიცოდე, რომ უადგილოა და მე კი იმისი ადგილი დავიჭირო!..
ის ჩემი მეორე მშობელი, ბატონო!
– ო, სულგრძელო ადამიანო!.. მე მიკვირს შენი კაიკაცობა!.. ეხლა მესმის შენი
ჩემდამი ერთგულება. ერთი მცირედი განძრახვაც არ გქონია შენს თავზედ, და თუ გაეცი
შენი მამის მაგიერი, მარტო ჩემის ერთგულების გამო გაეცი. არა, ბეჟან ბეჟანიჩ! ჩემი
სტოლნაჩალნიკი შენა ხარ დღეის იქით და არა პერანგოვი. თუ ჩემი მამობა გინდა, უარს
არ მეტყვი.
ბეჟანი ხელზედ მივარდა და დიდხანს ზედ დაკდომით ჰკოცნიდა.
– ნუ გააუბედურებთ, შენი ჭირიმე! ნუ იზამთ მაგასა, ნუ დაღუპავთ! მართალია,
თქვენი წყალობით ფულიც ბევრი აქვს, მშიერი არ მოკვდება, მაგრამ მე არ მინდა, რომ მე
ვიყო იმის უბედურების მიზეზი, შენი ჭირიმე, ივან კარპიჩ! ჩემი მამის მაგიერი იყო!..
– ეხლა მე ვიქნები მამის მაგიერი, ჩემო გულკეთილო ბეჟან ბეჟანიჩ! ცუდი კაცის
გზა ის არის, წავიდეს და დაიღუპოს!
– დაღუპვით რად დაიღუპება, თქვენი მოწყალება ფული ბევრი აქვს, მაგრამ…
– მაშ რაღა გინდა, თუ ეგეც იცი. არა, თუ გიყვარდე, პერანგოვი გულიდამ
ამოირეცხე, თუ ჩემი თავი გინდა. როგორც ყმა ორ ბატონს, ისეც შვილი ორ მამას ვერ
ემსახურება და არც გაგონილა. თუ გიყვარდე, სტოლნაჩალნიკობაზედ უარს ნუ მეტყვი.
– სტოლნაჩალნიკობაზედ უარს როგორ მოგახსენებთ, მოწყალებაზედ უარს ვინ
იტყვის, მაგრამ ჩემთვის სულის წაწყმედა არის, რომ ის გააგდოთ და მე იმის ადგილას
დავჯდე.
– თუ გიყვარდე-მეთქი.
– აბა, რაკი მაგას მიბძანებთ, თუნდა ადუღებულს ნავთში ჩავვარდები. ნება თქვენი
აღსრულდეს! ღმერთო, შენცა ხედავ, გულთამხილავო, რომ მე არც მტრობით, არც
ავკაცობით ეს არ მომსვლია, არც იმის უბედურობა მდომნია, მაგრამ რაკი ასე მოხდა და
ჩემი მოწყალე ივან კარპიჩი თავის სიყვარულს მაფიცებს მე უღირსსა, რომელიც მათის
ფეხის ნატერფალის ალოკვის ღირსიც არა ვარ, მეტი რა გზა მაქვს!
ესა თქვა თუ არა, ისევ მივარდა და აულოკა თითქმის დამჭკნარი და უცოდველი
ხელი დროულს ივან კარპიჩსა.
II
პერანგოვი თუმცა დიდი ხანია ხედავდა, რომ ბეჟანი და ივან კარპიჩი ძალიან
დაუახლოვდნენ ერთმანეთსა, მაგრამ აინუნში არაფერი მოსდიოდა. ”აბა, ბეჟანი როგორ
მიღალატებსო. სომეხი რომ იყოსო, კიდევ ეჭვი მექნებოდაო, ქართველი მაგას არა იქსო”, –
ამბობდა ხოლმე პერანგოვი, თუმცა თითონაც სომეხი იყო. მაგრამ ცუდი ქართველსაც
გამოუვა ხელიდამ და სომეხსაც, თუკი თავზედ კაცი ხელს აიღებს. მერე ბეჟანი იმის

თითქმის შინაური იყო. ისე შევიდოდა იმის სახლში და გავიდოდა, როგორც თავის
საკუთარს ოჯახში; მერე ბეჟანმა შვილიც მოუნათლა და ცბიერი სომეხი პირველად
მოტყუვდა ქართველისაგან, მერე რარიგად! თოკიდამ გამოშვებული კაცი ხომ ცუდია და
ცუდი, მაგრამ თუ ქართველმა თოკიდამ დაისხლიტა თავი, იმაზედ უარესი არა მილეთის
კაცი არ იქნება.
ჩვენი ბეჟანი ერთს საღამოზედ დაღონებული შევიდა პერანგოვთან. პერანგოვი
პერანგის და მის ამხანაგის სინაბარას იჯდა და ბეჟანის ნათლულს ათამაშებდა
მუხლზედ.
– ოჰ, პარუნ ბეჟან! – შესძახა გულწრფელად პერანგოვმა: – ვა! რას დაგიღრეჯია ეგ
სახე?
– ცუდი მახარობელი ვარ, ჩემო ავეტიქ! – უთხრა ფარისევლურის მწუხარებით
ბეჟანმა.
საწყალს და მხდალს სომეხს ფერი ეცვალა: – ანა-ხანუმ, ერთი ყმაწვილი
ჩამომართვი!.. გასძახა ცოლსა.
– ერთი მითხარ, რის მახარობელი ხარ?
– ვიღასაც სოვეტნიკთან დაუბეზღებიხარ; მოვკვდი, ეს რომ შევიტყე.
სომეხი გაშრა. რაღაც უნდა ეთქვა, მაგრამ ვერა თქვა და ისე პირგაღებული დარჩა.
პატარა ხანს უკან თავზარმა რომ გაუარა, გაფითრებულმა თქვა:
– რა მითხარი, ვერ გავიგონე.
– ვიღასაც სოვეტნიკთან დაუბეზღებიხარ და გამოგდებას გიპირობს. მე ეს
ნამდვილად ვიცი და, როგორც შენი ერთგული, გატყობინებ, რომ შენი თავდარიგი
დაიჭირო.
– ვა!.. დახე ბედის ტრიალსა!.. მე რა დანაშაული მაქვს მერე?
– რა ვიცი, შენ გეთაყვანე! მე რომ მკითხო, შენ ივან კარპიჩისათვის სიკეთისა და
ერთგულობის მეტი არა გიქნია რა, მაგრამ ხომ იცი, ჩემო ძმაო, ივან კარპიჩი რუსია, კაცის
გატანა და სიკეთის ხსოვნა იმათ არ იციან. მოვიდოდა ვინმე, ერთს რასმეს ცილს
შეგწამებდა. ისიც, როგორც იცი რუსის ამბავი, გამოძიებაში არ შევიდოდა და
დაიჯერებდა.
– აგრე იქნება. მაშ დავიღუპე, რაღა?
– ღმერთმა ნუ დაგღუპოს! დაიღუპე კი არა, შენ რა გიჭირს, ჩემო ავეტიქ, შენის
ცოდვილობით და კაიკაცობით ერთი ორიოდე გროში გაიჩინე და ფეხებზედ გკიდია
ყველაფერი, მე უნდა ვიცე თავში ქვა, რომ თუ ვინიცობაა შენ დაგითხოვეს, მფარველი და
შემწე აღარ მეყოლება, მეც დღესა თუ ხვალე პანჩურსა მკრავენ და გამომაგდებენ. აბა მე
ვიქნები დაღუპვილი, აი! სოფლად მოარული გლახა გავხდები. შენმა უბედურებამ მე
დამღუპა, მე! ვინ იყო ის იუდა, რომ ამისთანა საქმე ჩაგვადენინა და გულზედ ხელები
დაგვაკრეფინა? ღმერთმა მოჰკითხოს სააქაოსაც და საიქიოსაც!
– შენ ისე ლაპარაკობ, ასე გონია, ჩემი საქმე მართლა ხელიდამ წასულიყოს. ვა! განა
გასწორება არ შეიძლება?
– არა მგონია.
– ფულს მივართმევ.
– ახლოც არ მიგიკარებს.
– მაშ შენ ვერას მიშველი?

– აბა, რა გიშველო? შენ იმისთანა ამაგი და ჭირნახული გაგიწევია ჩემზედ, რომ
შენის გულისთვის წყალშიაც რო გადავვარდე, ცოტა იქნება, მაგრამ მაგით რა გეშველება?
– მაშ მე ახლო აღარ მიმიშვებს!.. – თქვა გულამოჯდომით საწყალმა პერანგოვმა, –
კიდეც იმიტომ! ეს ორი კვირაა, არც ერთი საქმე ჩემთან არ დაუჭერია. სუყოველდღე
მტუქსავს, ჯავრობს, ყველა ქაღალდსა წუნსა სდებს. თურმე ნუ იტყვი, იუდა
ისკარიოტელი შესჯდომია, ბეჟან! ნუ გამიწყრები კი, და რაც მე დამიშორა, მას აქეთ შენ
დაგიახლოვა, – ჰა? რა ვიცი?.. ეშმაკია… ქვეყანაა…
– რაო? – მითამ იწყინა ბეჟანმა და მითამ გულიც მოუვიდა, – კაცის ცოდვაში ნუ
დგები, ავეტიქ! ღმერთი ყველაფერსა ხედავს, სულს ნუ წაიწყმედ. ჩემზედ გაქვს ეჭვი,
ჩემზედ? შენს ბეჟანზედა, რომელიც შვილივით შეიმჩნივე და კაცად გამოიყვანე? ავეტიქ,
არ მეგონე შენ მაგისთანა, მშვიდობით! ცული რომ დაგეკრა თავში და გაგეხეთქა,
მოწამლული ისარი რომ გულში გაგეყარა, – ის კი გამთელდებოდა, მაგ სიტყვით ნატკენი
გული კი თავის დღეში არ გამთელდება. მშვიდობით, ჩემო ავეტიქ, ჩემი თავის სიკვდილი
მერჩივნა, მინამ მაგ სიტყვების მოსმენა. აბა როგორ უნდა დაგაყვედრო, მაგრამ დრომ
მოიტანა და ვიტყვი: შენის გულისთვის ამ ორი კვირის წინად ძაღლსავით ხელები
მილოკნია, ცრემლით მიხვეწნია, რომ შენ არა დაგმართოს რა და შენ ეხლა მაგას მეუბნები.
მე კი გაპატივებ მაგასა, იმიტომ რომ მეორე მამა ხარ ჩემი. სიტყვა ის არის – ღმერთმაც
გაპატივოს! მშვიდობით!
ესა თქვა თუ არა, ბეჟანი მითამ-და გულნატკენი წამოდგა და დააპირა გარედ
გამოსვლა. ავეტიქამ კალთა დაუჭირა და ისევ დასო. ავეტიქას, რადგანაც პირველმა შიშმა
სრულიად გაუარა, თავისი გამოცდილი ჭკვა მოუბრუნდა.
– ახარ, რას ჯავრობ, შე დალოცვილი? – უთხრა თამამად ავეტიქამა, – ის ზღაპარი
აღარ გახსოვს, რომ ერთმა გლეხკაცმა გველი სიკვდილისაგან დაიხსნა და გველმა
სიკეთის მაგიერად ყელში წაუჭირა და კინაღამ არ დაახჩო, ვა! ის კაკალი აღარ გახსოვს,
რომელმაცა თქვა, რომ ცხელ პაპანაქებაში მოვლენო, მოიგრილებენო ჩემ ჩრდილშია, მერე
ტოტსაც მამტეხენო და ისე წავლენო. ვა! კაცი ამისთანაა, ჩემო ბეჟან! მეც მიქნია მაგისთანა
საქმე, რასაც შენა გწამებ, ვა! სიკეთისათვის სიკეთე ვის უქნია? ახარ, ამისათვის რად
ჯავრობ?
– იქნება შენ გექნას, – უპასუხა თავმოწონებით ბეჟანმა, – და ბეჟანი კი მაგ ცოდვაში
არ ჩადგება.
– მაშ სახელი და დიდება შენ კაცობას, თუ არ ჩადგები, მაგაზედ რად ჯავრობ?
– მე მაგაზედ კი არა ვჯავრობ, ის მეწყინა, რომ შენ, რომელიც ათასს მამას
მირჩევნიხარ და რომელსაც შვილივით შეგინახვივარ, ისე როგორ გამომიმეტე, რომ ჩემი
ღალატი გულში გაიტარე. აი, ჩემი გულისწვა რა არის, ჩემო კეთილმყოფელო ავეტიქ!
ახლა შენ არ იცი, მართალი კაცისათვის მაგისთანა ცილი რა ძნელია!..

[1858 წლამდე]

ცხოვრების გამონაცადი და გამონაფიქრი
(ვუძღვნი ჯერ არდაბადებულ ყრმათა)
მე მქონდა ბედნიერება თქვენთვის მომეხსენებია, საყვარელნო ყრმანო, რომ მე
თქვენ დაბადებულნი მგონიხართ, მაგრამ მართლა დაბადება სრულიად ის არ არის, რაც
მგონიაობით დაბადებაა. მე თქვენ გიყურებთ, როგორც მომავალ კაცთა, მხოლოდ
გონების თვალით, ამისათვისაც მე საჭიროდ დავინახე, რომ საზოგადოდ კაცზედ
მოგითხროთ ჩემი გამონაფიქრები... რადგანაც, როგორც უწინაც მოგახსენეთ, მარტო
ჩვენს ბავშვებზედ მინდა მოვილაპარაკო, ამისათვისაც ვფიქრობ, რომ ყველაზედ
უწინარეს თქვენ უნდა იზრუნოთ, თუნდა ვსთქვათ მაგალითად, მეტრიკის მოწმობაზედ.
– რა არის მეტრიკის მოწმობა? – მკითხავთ თქვენ.
– მეტრიკის მოწმობა არის აკტი, დაწერილი ღერბიან ქაღალდზედ, საცა სწერია,
რომ თქვენ, ესა და ესა, სწორედ და ნამდვილად გაჩნდით ქვეყანაზედ და ამასთანაც
თქვენს დედ-მამას თქვენს გაჩენაში მონაწილეობა ჰქონიათ (სახელი, წოდება, ჩინი და
გვარი, რომელიცა დაწვრილებით იწერება ხოლმე). აკტი ეგე ჩვენთვის, ესე იგი
დაბადებულთათვის, მეტად საჭიროა, და უამისოდ იოლად წასვლა შეიძლება მარტო
ერთს შემთხვევაში, მაშინ როცა თქვენ მკვდრად იბადებით, ანუ მარტო იმისთვისა
სჩნდებით, რომ დაწესებული რიგი აღასრულოთ და დააგვირგვინოთ მეათე თვეზედ
ორსულობა მშობელისა, – და მის შემდეგ ცხოვრება თქვენი შესწყვიტოთ.
აკტი ეგე თქვენთვისაც ძლიერ საჭიროა: იმაში ნიშნამენ კანონიერად თუ
უკანონოდ გაჩენილხართ თქვენა. უკანონოდ – იმასა ნიშნავს, რომ მშობლებსა თქვენსა
თქვენის გაჩენისათვის მარტო ერთად უცხოვრიათ და არა ყოფილან ქორწინებით
შეუღლებულნი.
მეტრიკის მოწმობა თვალის ახილვებისვე უმალ საჭიროა, პირველად იმისთვის,
რომ იგი არის პირველსახე პაშპორტისა, კოკორი ფორმულიარის სპისოკისა,
ურომლისოდაც არც სახელმწიფო სასწავლებელში, არც სამსახურში, არც თავისუფალის
ცხოვრებისათვის არსად არ მიგიღებენ.
წარმოვიდგინოთ, რომ მეტრიკის მოწმობა თქვენისვე ძალდატანებით გიშოვეს
მშობლებმა, ანუ მალე იშოვიან. თქვენ პაწაწა მხრებიდამ ტვირთი ჩამოგეცალათ, – მერე
რაღა უნდა ქნათ?
უნდა აქეთ-იქით მიიხედ-მოიხედოთ.
მიიხედ-მოიხედოთ, ესე იგი გაიგოთ, რა არის და როგორ, შეგიძლიანთ თუ არა
თავისუფლად მიეცნეთ თქვენს ყმაწვილურს სურვილსა და წადილსა, თუ თქვენის პაწაწა
თვალის ახილების უმალვე უნდა დაემორჩილოთ გარემოებასა.
თუ მართლა, ვსთქვათ, თქვენ მკვდრად დაბადებულხართ, აბა როგორ არ უნდა
დაემორჩილოთ?
თუ თქვენ უკანონო შვილი ხართ და საწყალი დედათქვენი მდუღარე და
უსიხარულო ცრემლით ჰნამავს თქვენს პაწაწა, ბუსუსიანს თავსა, აბა როგორ არ უნდა
დაემორჩილოთ?
თუ თქვენ ღარიბის შვილი ხართ და აუცილებელი ხარჯის მწუხარება და
ვაი-ვაგლახი თქვენის დედ-მამისათვის გადაემეტება იმ სიხარულს, რომელიც თქვენმა

დაბადებამ მიანიჭა მათ, – გკითხავთ მე თქვენ ხელახლად და მესამედ: აბა როგორ არ
უნდა დაემორჩილოთ?
თუ მკვდარი დაიბადეთ, ამ შემთხვევაში, რასაკვირველია, თქვენ გახრწნილების
მეტი არა დაგრჩებათ რა, ჩახვალთ მიწაში და დაიშლებით, ესე იგი უსიცოცხლოდ
მიახწევთ იქამდინ, სადამდინაც მიახწევენ ხოლმე სხვანი ზოგჯერ ხანგრძლივ
სიცოცხლითა.
თუ უკანონოდ დაიბადეთ – უფრო ძნელია... თქვენ უნდა მთელი ძალა
მოიკრიფოთ, რომ თქვენი სუსტი დედა გადააჯეროთ, რომ არ დაუწყოს ხვეწნა და
მუდარება მას, ვინც თქვენის გაჩენის მიზეზი იყო. ის, ჩვეულებისამებრ,
დედიშენისათვის აღარ მოიცლის – და დიდი, დიდი საქმე იქნება, რომ პასუხის მაგიერად
ოცდახუთი მანეთი ან ხუთი თუმანი გამოუგზავნოს, და ესეც ხშირად ყინულზედ
იწერება ხოლმე.
თუ ღარიბის შვილი ხართ – ისეთი საძნელოა, რომ თქმაც შეწუხებაა... განა ბევრი
ხარჯი გინდება თქვენ თქვენის ცხოვრების პირველ ხანებში? ექვსი, ათი, თექვსმეტი
გროში დღეში... ბევრი არ არი, მაგრამ თუ კი მაგოდენა ხარჯის ატანაც არ შეუძლიანთ
თქვენს მშობლებსა!..
ყოველ ამიდამ თქვენა ხედავთ, საყვარელნო ყრმანო, რომ მწუხარება თქვენზედ
წინ იბადება... მაშ იწექით თუ გინდათ აკვანში, თუ წოლა შეგიძლიანთ, იმ დრომდი,
ვიდრე გაიგებდეთ.
დაიხსომეთ, რომ მე ძალად მოკლედ ვლაპარაკობ ყოველ ამგვარებზედ. თქვენ
მეცოდებით, იმიტომ რომ არ მინდა, რომ უფრო გაგიმწაროთ სიმწარე თქვენის ცხოვრების
პირველი ხანებისა; სრულად მომინდვია თქვენთვის, რომ ცხოვრების სიმწარე თითონ
თქვენვე გამოსცადოთ; დღესა თუ ხვალე, ამრიგად თუ სხვარიგად, თქვენ მაგ სიმწარეს
გამოივლით, შესვავთ, თუ ცხოვრებაში ახალი გზის გაყვანას შეიძლებთ.
აი ამის გამოცა, ყრმანო, ბევრნი და ძალიან ბევრნიცა სწყევლიან ხოლმე თავის
გაჩენის დღესა. დღე დღე არის... ყოველს წუთში, ყოველ წამში უთუოდ ვინმე იბადება.
აი ამ მხრით კი მეშინიან ერთრიგად, რომ თქვენთან არ შევრცხვე. მე ვწერ ჯერ
არდაბადებულ ყრმათათვის, მაგრამ ვინ იცის, რამდენი კიდეც დაიბადა მას აქეთ, რაც მე
მძიმედ და ზლაზვნითა გამომყავს ქაღალდზედ ჩემი გამონაფიქრები... ბევრი იქნება
დაიხოცა კიდეც... ”არ შეიძლება, უფ. ავტორო, პატარა ააჩქაროთ თქვენი კალამი, თუ
გინდათ, რომ ყოველს ცისმარე დღეს არ დაგაკლდეთ მკითხველები?” – მეუბნებით თქვენ.
– ბატონი ბძანდებით!
თქვენ რომ მიიხედ-მოიხედოთ, ესე იგი გაიგოთ რამე, ამისათვის ბევრი ჯაფა არ
დაგჭირდებათ.
მწუხარება, სიღარიბე, უილაჯობა, – ესენი ყველაფერი იმისთანანი არიან, რომ
ყველას ადვილად თვალში ეცემიან. თუ რომ თქვენ გარეშემორტყმული კაცობრიობა
კარგად და ზრდილობიანად გეპყრობა, თუ თქვენი პირველი სამოსელი სამაგალითო
წმინდა ტილოსია ან ბატისტისაა, ადვილად მიხვდებით, რომ თქვენ ბედნიერების შვილი
ხართ. თუ თქვენ დაიბადენით მინდორში ან ჭვარტლიან წნულში სადმე, ადვილად
მიხვდებით, რომ ნებივრობაზედ და ბრწყინვალებაზედ თქვენ მაშინვე პრეტენზია უნდა
თავიდამ გამოიბღერტოთ. თუ თქვენის დაბადების მეორე დღესვე დედათქვენი წავიდა
სამუშაოდ, დღიურ ლუკმის საშოვრად, რომ თუნდ გლეხი არ იყოთ, მაინც იცოდეთ, რომ

თქვენის შთამომავლობის და გვაროვნობის ხე ჰყვავის არა მსუქან სამკვიდროზედ,
არამედ მიწაზედ, რომელიც მორწყულია ჯაფის ოფლითა. თუ დაბადების დროს იხილეთ
თქვენი თავი არა აკვანში და ოთახში, არამედ ძონძებში გახვეული და ქუჩაში გდებული, –
და თუ არ გაგეგებათ, რა ხართ და ვინა ხართ – მონახეთ თქვენს ახლო წერილი, საცა
ეწეროს: ”ღვთის მოყვარე ხალხსა ვთხოვ სამადლოდ გაზარდონ (ამა და ამ სახელის)
ყმაწვილი”. თუ ამისთანა წერილს იპოვით, მაშინვე მიხვდებით, რომ გადაგდებული
ხართ. თუ ვერ იპოვით, რასაკვირველია, ამასვე გაიფიქრებთ, მაგრამ მიხვედრით კი...
თქვენი აკვანში წოლის ხანი თითქო ძალად იმისთვის არისო, რომ ყველაფერი
სინჯოთო. თქვენ თქვენთავად ამ ცხოვრების ხანში შეგიძლიანთ ძვირფასი და
შეუდარებელი ცნობები მოჰკრიფოთ კაცებზედა, და ის ცნობანი თქვენ ცხოვრებაში მერე
გამოგადგებათ მით, რომ მეტისმეტი ნდობა და აღტრფიალება არავისი აღარ გექნებათ.
გარეშემო მრავალი ხალხი შემოგერტყისთ. თქვენ მარტო თვალი და გონება ადევნეთ;
ბევრს რასმე შეიძენთ. ”აი ბაიყუში, დაიწყო ბღავილი ძაღლის ნაშობმა!” – იტყვის ძიძა
თქვენის ჩხავილის გამო, რომლითაც თქვენ გინდათ აცნობოთ, რომ მადა მოგივიდათ და
ძიძამ უნდა მოგაწოვოთ თქვენ ძუძუ, იმიტომ რომ თქვენი მოწოვება იმას კისრად აუღია
და სამაგიეროდ ფულს იღებს. იგივე ძიძა – შემოვა თუ არა თქვენი მშობელი ოთახში –
მოჰყვება თქვენს ქებას, რომ ”ბევრი ყმაწვილი უნახავს და ამისთანა მშვენიერის და
ჭკვიანის ყმაწვილის ნახვა პირველია”. აშკარაა, რომ მოისმენთ თუ არა ამ ფრაზასა და
შეადარებთ, თქვენ უნებლიეთ გაიფიქრებთ: ”ეს ჩემი ძიძა რარიგი დაცემულის ხასიათის
დედაკაცი ყოფილაო”...
ახლა ისე რომ მოხდეს, რომ ყველანი, ვისაც კი თქვენთან საქმე დაუჭერია, ქალი
თუ კაცი, სულ მაგ ორპირობაში დაიჭიროთ, რა უნდა ქნათ? მე თქვენი ვიყო, მთელი სამი
დღე და ღამე სულ ვიბღავლებდი და აქეთ-იქით ვაწყვეტდი თავსა, იმიტომ რომ თქვენგან
მიტევება, გაგება, გამართლება რომ მოვითხოვოთ, მაშინ როდესაც ტუჩებზედ რძე არ
შეგშრობიათ, უგუნურობა იქნება და შეუძლებელიცა... რძე თქვენი მხოლოობითი
საჭმელია დრომდე, ამიტომაც ამაზედ მოლაპარაკება მეტი არ იქნება. დედაკაცის გვამს
მაშინ მოუვა ხოლმე რძე, როცა თქვენ იბადებით; დედის ძუძუებში არის თქვენი პირველი
კაფე-რესტორანი, საიდამაც ნისიად გამოგაქვთ თქვენთვის საჭმელი და სადაც დიდი
ნდობა გაქვსთ...
[1857–1858 წ.]

კოლა
I
მშვენიერ გაზაფხულის დღეს მოეფინა თავისი გამაცოცხლებელი ოქროს სხივები
ახალამწვანებულ და გაღვიძებულ ქვეყანაზედა. გომბორის მთა აბიბინებული
მხიარულად გადმოიყურებოდა თავის სიმაღლიდამ. მის მწვანით მოსილნი ზოგიერთგან
ტიტველა ქედები, ზოგან ტყიანნი, მის ათასფერად აყვავებული მდელოები, მინდვრები,
ნებივრობდნენ მზის სხივებშია. საუცხოვო იყო მის თვალახილული ბუნება!

ჯერ კიდევ დილა იყო, მაგრამ მზე მაინც კიდევ თავის ძალას აჩენდა. ერთ
უშველებელ მუხის ჩრდილქვეშ, რომლის დაქანებულ მწვანე ბექურ ძირში ზედ გზის
პირას დაუყოვნებლივ ბუტბუტებდა ცივი ანკარა მთის წყარო, მოჩანდნენ მგზავრები.
აქ-იქ ნაყარნი ძვლები და პურის ნატეხები აჩვენებდნენ, რომ პური ეხლახან უჭამიათ
მგზავრებსა. მათ შორიახლო სამი ცხენი კაზმ[მ]ოუხდელები ხარბათა სძოვდნენ წყლიან
და პირველშობილ ბალახსა. ერთი ამ ცხენთაგანი იყო წმინდა ყარაბახი. როცა იგი, თითქო
მიზიდული ბუნების მშვენიერებითა, ამპარტავნულად წამოიწევდა ცოხნით ლამაზსა
თავსა, როცა იგი თითქო მადლიერი და კმაყოფილი ყოჩაღად მოიღერებდა კისერს, იმისი
მშვენივრად მოყვანილი თავ-კისერი, განიერი, ფართო მკერდი, იმისი შავი, დიდრონი,
შმაგი თვალები, იმისი სიამაყე, ერთი იმისი ლომივით სასტიკი გადმოხედვა, კაი
მხედრისათვის რათაც უნდა ღირდა. მდიდრად იყო მორთული ის თავმამწონე
ყარაბახელი: ჯგუფად ესხა ვერცხლი მის დიდ მკერდსა, და მის ყოველ ფეხის
გადაცვლაზედ იგი გულის რახტი გამოჰსცემდა ვერცხლის ხმასა; უნაგირის მორთულობა,
თვით ამ ცხენის ნებივრობით ნაპატივობა გააგებინებდა კაცს, რომ მის პატრონი
თავმამწონე და ნებიერი თავადიშვილია. სხვა ორი ცხენი ამ პატიოსან ჯიშის ცხენთან
სახსენებელნი არ არიან.
მუხის ჩრდილში თუმცა მოჩანდა მარტო ორი კაცი, მაგრამ პატარა ახლო რო
მისულიყავით, დაინახავდით მესამესაც, რომელსაც მიედო თავი მუთაქასავით
დასორსლებულ ნაბადზედ და ტკბილად ეძინა. ამას ზედ ეტყობოდა ბატონობა. ორი სხვა
კაცი, ცოტა მოშორებით მსხდარნი, ჩუმად ლაპარაკობდნენ, ისე ჩუმად, თითქო
ფთხილობენო, რომ ხმამ მძინარე არ გამოაღვიძოსო. ერთი ამათგანი იყო კარგა ხნიერი,
დარბაისელი გლეხკაცი, იმისთანა გლეხკაცი, რომელიც პირველ დანახვაშივე
მიგიზიდამთ, გაგიკადნიერდებათ, მაგრამ არც ერთის უზრდელ სიტყვით თუ ქცევით არ
გადავა ზრდილობის წრესა. ამისთანა გლეხკაცნი მრავალნი არიან ჩვენ დაბალ ხალხში.
მეორე ბიჭი იყო ახალგაზდა და მოხდენილი მოსამსახურე: მისი ფაქიზა ტანისამოსი,
კოხტურად მოწყობილი წამოსადეგ ტანზედ, მისი ლაღი თვალის მეტყველება, მის
თავისუფალი მიმოხვრა ცხადად ამბობდნენ, რომ ეს ბატონის საყვარელი და ნებიერია.
პატარა ლეკური ჩიბუხი ედო პირში და ხანდაზმით ცოტა ზარმაცად გამოაბოლებდა
ხოლმე ბოლსა.
– ზაქრო! – უთხრა ხნიერმა, – თუ შენც იტყვი, დროა ბატონი გავაღვიძოთ, თორემ
წინ კიდევ დიდი გადასალახი გზა გვიწევს.
– ცოდოა, – უპასუხა ზაქრომ და მზრუნველობით გადახედა მძინარესა: – ხედამ
რარიგად ტკბილ ძილშია? – ცოდოა, დეე პატარა კიდევ ეძინოს.
– შენი ნებაა, – მიუგო თანხმობით ხნიერმა და წამოწოლილი წამოებჯინა
მკლავზედ: – შენი ნებაა, შენ უფრო იცი მაგის ანგარიშები, პატარაობითვე მაგასთანა ხარ,
მაგრამ უალაგო ალაგას რო დაგვიღამდეს, არ იქნება კარგი.
– განა აქ დუქანი არსად არის?
– არა, ეხლა აღარ არის.
– ჩემ დროს აქ სადღაც იყო დუქანი.
– იყო, მართალია, ერთი დუქანი, მაგრამ მას აქეთ, რაც აქ კაცები დახოცეს, აღარავინ
ბედამს დუქნის გაღებასა.
– კიდეც იმიტომა გკითხე: აქ ჩემ დროს დუქანი იყო.

– მას აქეთ ბევრ წყალს ჩაუვლია, ჩემო ზაქრო!
– ალბად, რვა წელიწადი ხუმრობა არ არი.
– განა რვა წელიწადი იქნება, რაც თქვენ რუსეთში ხართ?
– დიახ, იქნება. ჩვენ რომ აქედამ გაგვგზავნეს, მაშინ კალიობა იყო კახეთშია. აბა მას
აქეთ რამდენი ხანია, იანგარიშე.
– კალიობა იყო?!.. რვა წელიწადი უნდა იყოს. ეგ მაშ კარგა ხნის ამბავია. დალახვრა
ღმერთმა, მე გუშინდელი სიზმარი მგონია. მართლა, რომ ეს წუთისოფელი სიზმარი
ყოფილა. თითქო გუშინა გხედამდი შენცა და ბატონსაცა უწვერულვაშოდ, დღეს კი... რვა
წელიწადი!.. რვა ბელტოს ვერ გადმოაბრუნებს კაი გუთნისდედა ისე ჩქარა, როგორც
ჩქარა ეს დრო გაგვეპარა ხელიდამ. სიზმარია, მა რა არი ეს წუთისსოფელი.
ამ ხნიერმა კაცმა, როგორც ბევრმა მოხუცებულმა კაცმა, ხშირად იცოდა ამ
წუთისსოფელზედ და დროს შეურჩენელობაზედ ამისთანა ჩივილი.
– რვა წელიწადი!.. – თქვა მცირეს ხანს შემდეგ კიდევ ხნიერმა: – ბიჭო! კაი გაძლება
კი უნდა უცხო ქვეყანაში რვა წელიწადს. – მერე, ამბობენ, თურმე იქ ღვინოც არ არისო.
– მართალია, ჩვენებური ღვინო იქ სულ არ არი.
– მიკვირს, როგორ გაჰსძელ?
– მეტი რა ჩარა იყო?
– მართალია თუკი ბატონმა გაჰსძლო, შენ რ წითელი კოჭი იყავ. მაგრამ ესეც კია,
რომ თავადისშვილი სადაც უნდა იყოს, ყველგან შეეჩვევა და ყველას შეიჩვევს, ჩვენ
გლეხკაცები კი უცხოობაში ვერ გავძლებთ. აი ეხლა მე ქალაქში რო ჩავალ ხოლმე – ხომ
ჩვენი ქვეყანაა და ჩვენი ხალხი – მაგრამ მაინც გული ვერ მიძლევს, სულ შინისაკენ
მიმიწევს.
– მართალია, მაგრამ ხომ გაგიგონია, ძალა აღმართსა ხნამსო.
– როგორ თუ ძალა აღმართსა ხნამსო? – ჰკითხა გაკვირვებით ხნიერმა: – განა შენ
ძალად წაგიყვანა?
– არა, მე მაგას ჩემ თავზედ არ ვამბობ, – დაატანა მაშინვე ზაქრომ: მე ეგ ბატონზედა
ვსთქვი – ეგ ძალად გაგზავნეს, თორემ ჩემთვის თავის დღეში მაგას არაფერში ძალა არ
დაუტანებია, ისეთი დალოცვილი ბატონია. რო მიდიოდა, განა არა მკითხა: ”ზაქრო!
წამომყვებიო?” – რატომ არა-მეთქი, ჯანაბასაც თან გიახლები, არამც თუ რუსეთშია.
– ეს უნდა იცოდეო, რომ რვა წელიწადი უნდა იქ ვიყვნეთო.
– თუნდა ათასი წელიწადი-მეთქი, შენ ცოცხალი მყვანდე, თორემ მე ჭირიც ჭირად
არ დამაჩნდება. მართალიც არის. უმაგისოდ მე გაძლება სამოთხეშიაც არ შემიძლიან;
პატარაობითვე მაგასთან თანშეზდილი ვარ, მერე ეგეც ერთი ღვთისაგან დალოცვილი რამ
არი, ეგ მსახურისთვის სწორედ ღმერთია.
– მართალია, კაი ბატონის ხელში სიკვდილი გვირჩევნია ავის ხელში სიცოცხლესა,
– მიუგო დიდის მნიშვნელობით გამოცდილმა ხნიერმა: – კაი ბატონი, ბატონი კი აღარ
არის, მამაა ჩვენისთანა კაცისათვის, მაგრამ...
აქ მცირეს ხანს შედგა, თითქო ეძნელებაო იმის თქმა, რის თქმაც უნდოდა: –
მაგრამ... მაგარი ესა, რომ მაგაზედ შემიტყვია, ძრიელ ანჩხლიაო: თურმე სიანჩხლეში
ერთი უფროსი შემოჰკდომია და ამისთვისაც გადაჰკარგესო. ცხონებული დიდი ბატონი
კი ამბობდა, ვითომ უფროსსა სცემაო და იმიტომაო, მაგრამ ის მამა იყო, იქნება მალავდა.

დიდ ბატონს ტყუილი არ უთქვამს: ამას არავინ შემოჰკდომია, ამას შემოელახა
უფროსი კი არა, ფეთფებელს რო ეტყვიან რუსები, – ისა. მე ეს კარგად ვიცი, მაშინ თან არ
ვახლდი?
– ფეთებაა, თუ რაღაც ეშმაკია, – თქვა ოხუნჯობით ხნიერმა, და ნელმა ღიმილმა
გაუმრუდა სახე, – განა დიდი კაცი იყო?
– დიდი კაცი კი არა! ჩვენებურად უზბაშს რომ ეტყვიან, ის იყო.
– მაგისათვის ცხრა მთას იქით თავადიშვილი გადაჰკარგეს?... – ჰკითხა
გაკვირვებულმა: – ვაი შენ, ჩემო თავო!.. ჩვენ მილიციაში უზბაშების ზურგზედ
თავადიშვილებს ყოველ ცისმარე დღეს ტყაპატყუპი გააქვთ, თითქო ხარის ტყავსა
ბღერტამენო და ბუზსაც არ იფრენენ, მაგას რა დაემართა?
– ის სხვა არის და რუსის ჯარი სხვა არის. მერე თითონაც იუნკერი იყო ჯერა,
აფიცარი ყოფილიყო, კიდევ ჰო.
– რაც უნდა იყოს, ხომ თავადიშვილია?
– ეგრეა რუსების ”ზაკონი” და რა ვქნა.
– ვერაფერი ”ზაკონია”. უბრალო უზბაშის გულისათვის თავადიშვილი თავის
მიწა-წყალს უნდა მოაშორონ? მაშ რის თავადისშვილია, თუ უზბაშსაც ვერა ჰსცემს?
– ეგრე კია და შენ, რაც გინდა, თქვი.
– მერე იქ რო იყავით, არაფერი არ დაიმსახურა?
– როგორ არა, ჩინი მიიღო.
– სამსახურიცა აქვს?
– აღარა აქვს. რაწამს ჩინი მოუვიდა, თავი დაანება და აქეთ წამოვიდა. ის-ის იყო
მამის უბედურობის ამბავიც მოუვიდა, ჩაჯდა ტროიკაში და წამოვიდა.
– თავი დაანება, თავი?
– დაანება.
– ბიჭოს! ცხონებული ბატონი სულ იმას შეჰხაროდა, რო შვილი სამსახურში
დიდკაცობას დაიმსახურებსო და მაგან თავი დაანება!
– ეგ, ჩემო დათო, სწორედ გითხრა, სამსახურის კაცი არ არი. ეგ ერთი თვითრჯული,
თავის ნების კაცია, ეგ სამსახურში ვერ გამოდგება. ერთხელ, უფროსმა მეტი სიტყვა რად
მითხრაო, კინაღამ თავი ზედ არ შეაკლა. მკლავში დამიჭრეს საწყალი, კინაღამ მკლავი არ
დაუშავდა.
– რა, ჩხუბი მოუვიდათ?
– გეუბნები, ერთიერთმანეთს კინაღამ თავები არ შეაკლეს-მეთქი.
– რის გულისათვის?
– წადი და ჰკითხე, რის გულისათვის? მეტი სიტყვა რად მითხრაო!
– ბიჭოს!... უფროსმა უნცროსს მეტი სიტყვა რად მითხრაო?
– მაშ! მაგისთანა ახირებულია.
– თავადიშვილია, ჩემო ზაქრო, და თავმამწონეა. ეგ ჩვენსავით ვერ მოითმენს. მაგას
ფეხებზედ ჰკიდია დიდი კაცი, განა მარტო მაგას? ყველა თავადისშვილის სისხლი ეგრეა.
ზაქრომ რო ამ დათოს ღრმა შენიშვნაზედ ვერა პასუხი ხელად ვერ მოახერხა,
თანხმობით თავი დაიქნივა და დადუმდა. დათოც ჩაფიქრდა. თუმცა ეს პირად
ამართლებდა ბატონის ამგვარ ქცევას, მაგრამ გულში კი შიში მიეცა, რომ ამისთანა
ხასიათისაა, ვისაც უნდა ამას იქით ემონოს თითონ. დიდხანს ცდილობდა, რომ თავისი

დაფარული შიში არ გამოეთქვა, მაგრამ ბოლოს მაინც შეტყობის სურვილმა ძალა დაატანა
და თქვა დაბლა ხმით:
– მაშ, ბიჭო, მაგისთანა კაცი ჩვენ სიკეთეს არ შეგვყრის. თუ ტყუილუბრალოდ
აპილპილდება, ჩვენ ხომ იცი, გლეხკაცები ვართ, ერთი რამ იმის საამური რომ არ
წამოგცდეს, ხომ გაბრაზდება?
– კიდეც ეგ არის, ძმაო, საკვირველი, რომ, რასაც ეგ შენ და მე დაგვითმობს, იმას
თავის ტოლს არ მოუთმენს, იმისთანა გაუგებარის ხასიათისაა. სალდათებს ისე შეაყვარა
იქ თავი, რომ, რო მოვდიოდით, თითქმის ტიროდნენ. თუნდ ეგ არ იყოს, აი მე აქ არა ვარ?
ხანდიხან რო მაგას მე სიტყვას გაუბედამ, იქნება შენ არ გაგიბედო, ღვთის მადლმა, მაგრამ,
როგორც შენ მე არ მერჩი, ისე ეგ. მართალია, გაჯავრება იცის, მაგრამ ძალიან მალე
დატკბება ხოლმე. ერთის სიტყვით, ღვთის წყალობაა მაგისთანა ბატონი.
– შენ პირს შაქარი, ჩემო ზაქრო! დალოცვილი ჩვენი დიდი ბატონიც მაგისთანა იყო.
გაჯავრებით კი გაჯავრდებოდა, მაგრამ მერე ისე გაგიტკბილდებოდა, როგორც შაქარი.
– მახსოვს, როგორ არ მახსოვს. ერთხელ რაღაცაზედ, პატარა რო ვიყავ, ყურები
დამისრისა და ერთი-ორიოდე სილაც მაჭამა; ბოლოს იმით გათავდა, რო ახალუხი მიყიდა.
კაი კაცი იყო ის კურთხეული.
– კაცი რო ის იყო, აი!... დალოცა ღმერთმა!
– არც ეს დაუვარდება იმას კაიკაცობაში, ნუ გეშინიან.
– მე რისა უნდა მეშინოდეს? შეეშინდეს იმას, ვინც არაფერი იცის, თორემ მე
ბატონის სამსახურში დავბერდი, ამყოლს ავყვები, დამყოლს დავყვები. ჩემი დრო
გადავიდა. თუ ამოდენა ხანია ბატონს ჩემთვის გული არ უტკენია, ეხლა ამ სიბერის დროს
რა ღმერთი გამიწყრება, მაგრამ ხიფათია, მოსავალია, ვინ იცის? – გაიქნივა დათომ ეჭვით
თავი და გადმოინაცვლა მხარი და ისევ მეორე მკლავზედ დაბჯენილი წამოწვა.
ორივე ჩაჩუმდნენ. დათო მეტად დაფიქრდა; ბოლოს თითქო ფიქრის გადაყრა
უნდა, წამოიღიღინა დაბლა: ”ბერი კაცი ვარ, ნუ მომკლამ, ყველა დაგიწყებს გმობასა,
სადაც კი შემოგეყრები, გეტყვი შვილსა და ძმობასა”, და თითქო ამ სიმღერამა რაღაც
შაღაოთი მიჰსცაო ამ მარტივ კაცსა, წამოდგა და უთხრა ზაქროსა:
– ადეგ, ადეგ, ბატონი გააღვიძე. წინ დიდი გზა გვიწევს, გადალახვა უნდა.
ზაქრო წამოდგა. მოაკრეს ხურჯინებს, დალაგმეს ცხენები და პატარა ხანს უკან
მორეკეს ჩრდილოშია. ზაქრო მივიდა და ნელა ხელით გააღვიძა ბატონი. ბატონმა
გაახილა თვალები, ზარმაცობით გაიზმორა და წამოდგა.
– დრო არის, – უთხრა ზაქრომ.
იმან ხმა არ გაჰსცა. ადგა, ჩავიდა წყაროზედ, შეისხა პირზედ ცივი წყალი, ამოიღო
ჯიბიდამ წმინდა, თეთრი ტილოს ხელსახოცი და მოიწმინდა პირი. პატარა ჯიბის
სავარცხლით ჩამოივარცხნა ცოტად შეხუჭუჭებული, შავი გძელი თმა.
მშვენიერი რამ იყო ეს წამოსადეგი ყმაწვილი კაცი! სულ იქნებოდა ოცდახუთის
წლისა. ლამაზი, გამომეტყველი სახე დამწვარი ჰქონდა მზისაგან; შავი, გონიერი, ჭკვით
სავსე, ცოტად მწუხარედ მაყურებელნი დიდრონნი თვალნი სავსენი იყვნენ სიცოცხლითა
და ეშხითა; შავი, რგვლად დაყენებული, ხშირი წვერი ლამაზად შემორტყოდა მის
უიმისოდაც მრგვალ სახესა. კარგა თვალი რო დაეკვირა კაცს, შეატყობდა, რო ის
ყმაწვილი კაცი დათენთილია ადრე დაწყობილ მოუსვენარ ცხოვრებისაგან. თეთრი
შალის ჩერქეზული ჩოხა შავის მასრებით მოწყობილი ლამაზადა ხატავდა მის საროს

მაღალს ტანსა და განიერ ვაჟკაცურ გადმოგდებულ მკერდსა. უბრალო, მაგრამ ლამაზი
თასმის ჩერქეზული ქამარი, ვერცხლის ბალთებიანი, შვენოდა მის წვრილ ტანზედა. ზედ
ეკიდა პატარა ჩაჩნური ხანჯალი სულ მთლად სევადიანი და ერთი წითელი ბუდით
ჩვენებური დამბაჩა. ჩერქეზული, მდიდრად მოჭედილი ხმალი ეკრა ქართულ
ხმალსავით ტანზედ. ლამაზად და ლაზათიანად შეკერილი მაღალყელიანნი ჩექმები
გაწყობილი იყო მის ლამაზ ფეხზედა. წმინდა პიკეს ახალუხი, თეთრი, უმტვერო პერანგი,
რომელიც ჩანდა გულზედ გადასხნილ ახალუხიდამ, ამბობდნენ, რომ ეს ლაზათიანი
ყმაწვილი კაცი რიგიან ცხოვრებაში გამოცდილია. ყველაფერი ცალ-ცალკე და
ყოველიფერი ერთად ამის ტანზედ იყო მარტივი, მაგრამ მოსახდენი და მიმზიდველი.
ბიჭმა ცხენი მოართო. ამან ერთხელ კიდევ ზარმაცად დაამთქნარა და გამოაჩინა
ლარივით სწორედ გაწყობილი, თეთრი, ”მიჯრით მიწყობილი” კბილები. მერე მივიდა
ცხენთან, გაუსინჯა მოსართავები და თვალის დახამხამების უმალ ვეფხვსავით მოახტა
ცხენსა. ცხენმა, რა იგრძნო მხედარი ზედ, გაიგანიერა ცხვირის ნესტოები, დაიწივა უკან,
თითქო ფთხისო, აათამაშა წინა ფეხები და მერე კისერმოღერებულმა, რა შეკრა კამარა და
შეიკუმშა ლომსავით, ერთი-ორიოდჯერ ისკუპა. მხედრის მარჯვე მოხმარებამ მალე
ჩააგდო ფიცხი ცხენი ნაბიჯშია. უკეთესს თვალი ვერასა ნახამდა, როგორც ამ მშვენიერს,
ამპარტავანს ცხენს და მის მშვენიერს და ამპარტავანს მხედარსა! ბიჭები, როცა შესხდნენ
ცხენებზედ, ის ყმაწვილი კაცი კარგა შორს იყო წასული. ამათ არ ჩათვალეს საჭიროდ იმის
მოწევნა და ნელ-ნელა, აუჩქარებლად აჰყვნენ შორიახლო თავის ბატონსა.
II
– დახე, რა მოხდენილია, – ეუბნებოდა იმ ყმაწვილ კაცის სილამაზისაგან
გაკვირვებული დათო ზაქროსა და აჩვენებდა თავით ბატონზედ: – სწორედ ამირანია ეგ
დალოცვილი. ბევრი ქალი არ ინატრებს მაგის თავსა!...
– ბევრიც შაჰკონებია გულზედ, ჩემო დათო!
– სადა, რუსეთში?
– აბა, იქა, აი!
– ეჰ, იქაური ”მათუშკა”, რუსის ჯაგლაგი ჩოკჩოკა, თუნდა ჩაეკონოს, თუნდა
გადაეკონოს, დიდი სახარბიელო არ არი.
– რაო, ჩოკჩოკა?... ღმერთმან იცის, რა ქალებიც მე იქ მინახამს, აქ არც კი
გესიზმრება.
– რა ვიცი, – მიუგო, თითქო ზაქროს აზრი იწყინაო, დათომ: – რა ვიცი, შვილო, აქ კი
ვინც მინახამს, კაცი თუ ქალი, კაცის სახე კი არა ჰქონიათ და...
– რა ვუყოთ, რო აქ გინახავს! აბა იქ ნახე, – ყურებით ვერ გაძღები, ისეთები არიან.
– ჩემთვის, შვილო, არც იქ ვარგანან და არც [აქ], მაგრამ ჩვენი ქალისთანა იქ სად
იქნება შენისთანა ბიჭისათვის?
– ასეთები არიან, რო... რო... ჩვენები გოგოებათაც არ გამოადგებიან. ბატონს ერთი
საყვარელი ჰყვანდა, ვიღაც დიდკაცის ქალი; იმისი თვალები სწორედ, ვარსკვლავებს რო
იტყვიან, ის იყო. ბევრი ხათაბალა გამოგვივლია იმის თავობაზედ.
– ხათაბალა, მე ვიცი, ჩვენ ქალებსავით ნამუსშენახული იქნებოდა! რუსის ქალის
ნამუსი და ძაღლის ერთია.

– შენ ეგრე თქვი და ჩვენ კი კინაღამ ჩვენი დაგვმართეს. იმდვენი ხათაბალა
გამოიარა თითონაც და მე გამომატარა, და ბოლოს იმას თავი დაანება და სხვას დაუწყო
დევნა.
– თავადისშვილია და!..
– მართალია, თავადისშვილია, მაგრამ ეგ დალოცვილი მეტი-მეტი მსუნაგია. თუ
ქალს სადმე თვალი შეასწრო, თუ პატარა პირწყლიანიც არის, აედევნება უკან, იმდვენსა
იქს, თავის ნებაზედ მოიყვანს, მერე ამოიძულებს ისევ და თავ[ს] გაანებებს.
– გაუკალაღნებიათ. აბა ერთ ჩვენებურ ქალს შეხვდეს, ღვთის წყალობა შენა
გქონდეს, მალე ეგ მოარჯულონ.
– დრო მოვა, უმაგისოდაც მორჯულდება.
– მართალია, სიყმაწვილე არავის შერჩენია, ცოლს შეირთამს და ჩამოჰყრის ყურებს
დაღლილ ცხენსავით.
– ცოლს შეირთამს ეგა?
– მაშ რასა იქს?
– რას ამბობ, კაცო! კაცს გული ასუყებული აქვს ქალებისაგან და ეგ ეხლა ცოლს
შეირთავს?
– ძალიან კარგად. მაშ უშვილოდ უნდა ამოწყდეს?
– რა ვიცი, უშვილოდ ამოწყდება თუ არა და ცოლს კი, არა მგონია, თუ შეირთავს. აი,
რუსეთში ერთი მდიდარი ქალი ეძლეოდა, ლამაზი და ახალგაზრდა, მაგრამ ზედ
გაიგალნენ და ვერ შერთეს, – არ მინდა და არ მინდაო!
– დაიცა, შვილო! კიდევ გნახამ შენ, ლიახვო, კოღოები გეხვეოდნენ, – ხომ
შეგიტყვია. მე თუ არა, შენ მაინც მოესწრობი მაგის ცოლიანობას, მაშინ მომიგონე.
– ღმერთმა ქნას. განა მე კი არ მინდა, რომ ეგ დაბინავებული ვნახო, მაგრამ მაგის
ანგარიშები რო მე ვიცი, არა მგონია, ცოლი შეირთოს. ცოლი არ იყო, რო რუსეთში
ეძლევოდა? რატომ არ შეირთო, თუ უნდოდა? ღმერთმანი, ფულს ბევრს არ აძლევდნენ და
მზითებს-და!
– ბედია, ჩემო ზაქრო! ალბათ იმ ქალს მაგის ცოლობა შუბლზედ არ ეწერა, თორემ
როგორ არ შეირთავდა?
– ალბათ აგრე უნდა იყოს, – დაეთანხმა ჩვენი ზაქროც, რა ვერა გახდა-რა: – მაგრამ
მე ამის ფიქრი მაქვს, რომ ამისთანა ხეტებაში თავი არავის შეაკლას. ჩვენი ქვეყანა ხომ
რუსეთი არ არის, ერთი ცალლულიანი და მაგისი ჯანი!
– ეგეც კი. თუნდა ეგ არ იყოს, ყმისათვისაც კი არ ვარგა უცოლო და მერე მაგისთანა
დაუნდობარი ბატონი. რა ვიცი? თავზედ ლაფი არავის დაასხას. მერე ზოგიერთს ასეთი
ქალები ჰყავთ, რო თვალი ზედ დაგრჩება.
ზაქრომ ამაზედ არა უთხრა-რა. ამან იცოდა თავის ბატონის უწმაწურობა და ეხლა
მართლა ფიქრში შეუვიდა და ჭკვას ახლო დაუჯდა დათოს სიტყვები. მართლა და რომ
მოჰყვეს გოგოების დევნას, რა უნდა ქნას ზაქრომა? უშალოს, თუ მოეხმაროს? ამის ფიქრში
იყო ბატონის მოყვარული მსახური, როცა მოესმა ბატონის ხმა, რომელიც თხოულობდა
პაპიროსსა. გაჰქუსლა ზაქრომ ცხენი, მიართო პაპიროსი, მერე პირში მიიცა რა ცხენის
სადავე, დაიწყო ცეცხლის კვესება ცხენშეკავებულ ბატონის წინ.
სწორედ ამ საღამოს ჩვენი ნაცნობი მგზავრები დაოფლებულ ცხენებითა
მიდიოდნენ თქაფათქუფით ერთ კახეთის სოფლის ვიწრო ორღობეებშია. ჩვენ ყმაწვილ

კაცსა დაღლა ძალიან ზედ დასჩნევოდა, რადგანაც ერთი ფეხი გადმოედო უნაგირის
ტახტზედ და ისე მიდიოდა; ჩვენი დათო უკან დარჩომილი და დაღლილი სთვლემდა
ცხენდაცხენ და გადადიოდა ხან აქეთ და ხან იქით. ზაქროს კი გაეჩაღებინა ჩიბუხი და
ახლო მისდევდა ბატონსა. პატარა ხანს უკან ეს სამივ ცხენოსანი შევიდნენ ერთ დიდ
ჭიისკარებშია, გაიარეს დიდი ტრიალი ეზო და ჩამოხდნენ ერთ მაღალ სახლის კიბესთან.
იმ ყმაწვილმა კაცმა, თითქო ცხენზედ დაიხუთავო, ორიოდე ნაბიჯი კოჭლობით გადადგა
და გაემართა კიბისაკენ.
– ზაქრო, სანთელი! – გამოჰსძახა შუა კიბიდან ბიჭსა.
– მოგართმევ, – მიუგო ბიჭმაც. მცირეს ხანს შემდეგ ერთმა კართოფილის სანთელმა
გაანათა ერთი პატარა ოთახი, ქართულად მორთული.
– ძლივს! – წამოიძახა ყმაწვილმა კაცმა და წამოწვა ტახტზედ: – ჩაი მომიტანე, –
უბძანა მერე ზაქროსა. ზაქრო გამოვიდა.
ეს ყმაწვილი კაცი ეხლა უფრო დაღონებული და მოღრუბლული იყო, ვიდრე
დილასა. თანდათან უფრო მწუხარება ეკიდებოდა მის სახესა, თითქო ამ ოთახის
დანახვამა რაღაც სევდა განუღვიძა. ის ხმაამოუღებელი ნაღვლით ატარებდა პატარა
ოთახში თვალსა, თითქო რაღაცას იგონებსო, და ის მოგონება ჰსწყლავსო. თვალებშიაც
მოერია სისველე, თითქო ცრემლიაო, მაგრამ მარდად წამოდგა ტახტიდამ, მოიფშვნიტა
თვალები და დაიწყო მოუსვენრად, ცოტად აღელვებულმა, წინა და უკან სიარული. მერე
პაპიროსსაც მოუკიდა, მაგრამ ისე იყო გართული ფიქრებში, რომ პაპიროსი აღარ
აგონდებოდა და უქრებოდა ხელში.
ვინ იცის, რა უტრიალებდა გულში ამ ყმაწვილ კაცსა, რომელსაც რვა წელიწადი არ
უნახავს ეს ოთახი, სადაც პირველად თვალი გაუხილებია? იქნება პირველ მის
დანახვაზედაც დაღონდა? ეგრე იცის დიდიხნის უნახავმა იმ ალაგის ნახვაზედ, სადაც
ყმაწვილობა გაუტარებია. მისგან მობერილი სიამოვნება რაღაც დამაღონებელი და
დამაფიქრებელი სიამოვნებაა. იგი უფრო ნელს წუხილსა ჰგავს, ვიდრე სიხარულსა,
მაგრამ მის მექონე კაცი იმ ნელ, რაღაც გულის გამათბობელ წუხილსა ძნელად გაჰსცვლის
სიხარულზედა. ისე ტკბილია იგი, ისე მაცხოვნებელია! ვისაც გამოუცდია სიშორე
სამშობლოსი და მერე ღვთის მოწყალებით შეხვედრია მისი ნახვა, ის დამემოწმება ამაზედ.
რისაგან არის ესა, ვინ იცის? მაგრამ ესე კია. ჩვენს გმირს კი არ ეტყობოდა ეგეთი
სიამოვნება, უფრო ვგონებ წინააღმდეგს შენიშნავდა კაცი, თუ კარგად თვალი დაეკვირვა
მის სახისათვის. ხშირად მოსდიოდა თვალზედ დაჟინებული ცრემლი, მაგრამ
დაჟინებითა თვითონ თავს იმაგრებდა, თითქო ტირილისა ეშინიანო.
ზაქრომ კარგა ხანს შემდეგ ჩაი მოართო. ბატონმა ხმაამოუღებლივ აიღო სტაქანი
და დადგა ფანჯრის დირეზედ. ზაქრო ფოდნოსით ხელში იდგა კარებთან და აყოლებდა
თვალს წინ და უკან მოარულს ყმაწვილ კაცსა. ბატონმა ეს შენიშნა და თითქო სწყინსო
ამისი აქ ყოფნა, უბძანა:
– წადი და როცა მომინდები, მე თითონ დაგიძახებ, ვახშამი არ მინდა.
ზაქრო მოტრიალდა და გავიდა, მაგრამ თავი როგორღაც გაიქნივა, თითქო ცუდი
რამ შენიშნავო.
მოაჯირზედ მოგროვილიყვნენ შინამოსამსახურები, რომ როგორმე დაენახათ
თავისი ახალი ბატონი, მაგრამ ზაქრო რო გავიდა, უთხრა იმათ დაღონებით:

– ეხლა წადით, თორემ ბატონი ძალიან მოწყენილია და ითაკილებს, რომ თქვენ
ეგრე გარედამ ათვალიერებთ. ჩემი ყოფნაც არ ინდომა.
– რათა ბიჭო? – ჰკითხეს ჩუმათ ზოგიერთმა.
– რა ვიცი? ათასი ჯავრი და ნაღველი მოაწვებოდა გულზედ, – თქვა
მონაწილეობით ზაქრომა. – კაცმა შინ ცოცხალ დედ-მამას თავი დაანება და ეხლა მოვიდა
და ერთი სულიერი აღარ დახვდა, რომ საწყალისათვის ”შვილო” ეთქოს. დედა მაგას
აღარსად შერჩენია და მამა, მოდი და ნუ ინაღვლებ!
– მართალია, – მიუგეს ბიჭებმა და ჩუმად სულგანაბულნი ფეხაკრეფით ჩავიდნენ
ძირსა.
დაღონებული ყმაწვილი კაცი ისევ ისე მოწყენილი, უფრო მგონი მეტადაც,
დადიოდა ოთახში. ჩაი დიდი ხანია დავიწყებოდა და გაციებულიყო ფანჯარაში
ხელუხლებელი. დიდხანს დადიოდა, ბოლოს ისე მოერია ცრემლი, რო ვეღარ შეიმაგრა
და საცოდავად, გულამოჯდომით წარმოჰსთქვა თავისთავად: – ”საწყალი მამა!... საწყალი
დედაჩემი!... სამუდამოდ დამეკარგნენ!”.
ამის მეტი აღარ ათქმევინა ყელში მობჯენილ მწუხარებამა. დაეცა პირქვე ტახტზედ
და ის ვაჟკაცი, დილას ისე ამპარტავანი და ამაყი, ეხლა, როგორც ბაშვი, ისე ტიროდა.
დიდხანს ეგდო ეგრე საცოდავი ყმაწვილი კაცი და დიდხანს ეგდებოდა კიდევ, თუ
გულმოდგინე მსახურს არ დაეშალა. ზაქრომ რა ნახა, რო ბატონი აღარ უძახის, იფიქრა,
იქნება ჩაეძინაო და ამოვიდა, მაგრამ, რა ნახა ბატონი ამ ყოფით, გაჰკვირდა და იოცა.
ამოდენა კაცი ამასთან გაიზარდა, და, თუ არ პატარაობისას, ამის თვალზედ ამას ცრემლი
არ უნახავს და ეხლა რა წაეკიდა? მაგრამ გონიერი მსახური მაშინვე მიხვდა, რასაც
აუტირებია და არ იყო, რო თითონაც არ აუტირდა გული, ისე შეებრალა თავისი
საყვარელი ბატონი.
ბატონმა ძალიან ითაკილა ზაქროს აქ ყოფნა და მრისხანედ უთხრა:
– სულელო, აკი გითხარ, მანამ მე არ დაგიძახო, აქ ნუ ამოხვალ-მეთქი. წადი, ქვეშ
გამიშალე, მე არაფერი არ მინდა.
ზაქრომ იცოდა ამის ხასიათი, რო გაჯავრების დროს სიტყვის შემობრუნება არ
უნდა, ხმა არ გაჰსცა და წავიდა ქვეშაგების ამოსატანად. ის კი წამოდგა, მოიხოცა ცრემლი
და ქვეშაგების ლოდინში დაიწყო ისე უწინდებულად სიარული.
პატარა ხანს უკან ქვეშაგებიც გაიშალა. ზაქრომ გახადა ტანსა და ხმაამოუღებლივ
გამოვიდა. ის ყმაწვილი კაცი ჩაწვა ქვეშაგებშია დასაძინებლად, მაგრამ მოუვიდა ძილი
თუ არა, და თუ მოუვიდა, მოჰბერა თავისი ჩვეულებრივი დავიწყება და მშვიდობიანობა
თუ არა, – ეგ ჩვენ არ ვიცით.
III
დილაზედ ადრე მეორეს დღეს ჯერ მზეს ძლივს გადმოეხარა თავისი
მაცხოვნებელი სხივები მდუმარედ აყუდებულ მთებზედა, რომ ჩვენი ყმაწვილი კაცი
თეთრახალუხა იდგა მუაჯარზედ და ნაღვლიანად ატარებდა თვის გარშემო მწუხარე
თვალსა. მის დათენთილს, მაგრამ ლამაზს სახეს ეტყობოდა ღამის უძილობა.
მუაჯარიდამ იყო საუცხოვო გადასახედ-გადმოსახედი. ერთ მხრივ ტრიალი მინდვრები,
ზოგან აჯეჯილებულნი, ზოგან ტყით მუქად ამწვანებულნი, ჰსცემდნენ ერთნაირად და

თანასწორად მაჯამომატებულ ცხოვრების ძარღვსა. მდელოები შეჰღიმოდენ და
შეჰხაროდენ მზის სხივებსა, როგორც ახალგაღვიძებული ბაშვი თავის დამბადებელ
დედასა. მოძრავნი ჩრდილნი, სუბუქ ღრუბლებისაგან მოდგმულნი, წყლის ჭავლსავით
მიცურავდნენ განწოლილი, აბიბინებულ მინდორზედა. დიდრონნი, თავმამწონე მთები,
ზოგან
თოვლისაგან
გაჭაღარავებულნი
მოხუცისავით,
გულის
სიგრილით
გადმოჰყურებდნენ
თავის
მიუწვდომელ
სიმაღლიდამა
გაზაფხულისაგან
გახალისებულთ, მწვანით მოსილთა მთათა. ის თოვლიანი მთები იყვნენ სიბერესავით
გრილნი და დაფიქრებულნი, მაშინ როდესაც მათ ქვემოდამ ზოგან ტყიანი, ზოგან
ტიტველა მთები მწვანით მოსილნი ჰფეთქდნენ მთელის სიჭაბუკის და განახლების
სიცხოველითა. მათში ყოველიფერი იყო ჭაბუკობასავით ისე მაოცნებელი და მოუსვენარი.
როგორც იმ თოვლიან მთებში სიბერესავით დამჯდარი და დამშვიდებული. მუაჯარის
გვერდით დიდი ბაღი, უპატრონობისაგან თავმინებებული, ათასფერად იყო
აჭრელებული. ხეხილთა ყვავილნი სხვადასხვანაირნი აფერადებდნენ საუცხოვოდ
ერთნაირსა ციაგსა და გრილს ჰაერსა, რომელშიაც უხვად იყო გაფანტული ყვავილთაგან
აღმოსუნთქული სურნელება. ძლიერი იყო სიცოცხლე იმ დილისა. ყოველი ძარღვი
ბუნებისა სრულის თავის სიცოცხლით ჰფეთქდა დაუჩუმარად; სადღესასწაულო,
გაურჩეველი გალობა დედამიწისა მიდიოდა მადლით სავსე განცვიფრებულ ცისაკენა.
ცაც ისე დაჟინებით მდუმარე იყო, თითქო ქვეყანას ყურს უგდებსო. ახალგაღვიძებული,
ნამით პირდაბანილი ბუნება მთელის მხიარულობით იყო გაღიმებული, მაგრამ ჩვენ
ყმაწვილ კაცსა ისიც თავისავით დაღონებული ეგონა; ეგრეთ ეგოისტია და თავმოყვარეა
კაცი: ყველაფერი უნდა თავის დონეზედ მოიყვანოს, თავის ნებას დაუმონავოს, და
ბუნებაც იმისთანა ლბილია, რომ კაცის გული, რასაც უნდა, იმას გამოსახავს მასზედა.
ჩვენ ყმაწვილ კაცსა დიდხანს ნაცნობთა ალაგთა დანახვაზედ მთელ თავის
წარსულ ცხოვრებამა გაუარა თვალწინა. მას მოაგონდა თავისი სიყრმე, აქ სამუდამოდ
დამარხული. ამისი დედ-მამანი კარგ დედულ-მამულიანნი იყვნენ, უბრალო, მარტივნი
ქართველნი, იმისთანა ქართველნი, რომელთაც ჩვენ ვეძახით, არ ვიცი კი რის გამო, ძველ
ქართველებს. მთელმა ცხოვრებამ მათმა გაიარა მშვიდად და გაუგებრად ამ სოფელში.
არაფერი დიდი მწუხარება მათ არ ენახათ და იმიტომაც ვერ გამოჰსცადეს დიდი
სიხარულიცა. მაგრამ ყოველი კაცი თავისდაგვარად ეტრფის სიცოცხლესა,
თავისდაგვარად ბედნიერია. ისინიც ამ სახით ბედნიერნი იყვნენ, რადგანაც კმაყოფილნი
იყვნენ თავის ცხოვრებისა, და თვით ბედნიერებაც რა არის, თუ არ ხანგრძელი გრძნობა
დაკმაყოფილებულ გულისა. ამათ ერთი შვილის მეტი არა ჰყოლიათ თავდაპირველ და,
როგორც მოგეხსენებათ, მთელი თავის სიცოცხლე შეჰყურებდნენ და შეჰხაროდნენ იმასა.
ასე იფიქრეთ, საწყალი მამა ისე მოყვარული იყო თავის შვილისა, რომ კოლა (ჩვენს გმირს
ესე ჰქვიან) ცამეტ წლამდინ ვერ გამოიმეტა სასწავლებელში გასაგზავნად. ”სწავლას
ყოველთვის მოესწრებაო. – იტყოდა ხოლმე გულმტკივნეული მამა: – ჯერ პატარაა, გული
დაეჩაგრება”.
როცა ან მეზობელი, ან ნათესავი ეტყოდა ხოლმე: ”შვილს ნუ აუბედურებო,
გაგზავნე ქალაქშიაო”, ძალიან შორს დაიჭერდა ხოლმე: ”ღვთის მადლით, ეგ ერთი შვილი
მომეცაო, ვერ გამოვიმეტებო, ვისაც ექვსი შვილი ჰყვანდეს, ეგ იმან უნდა ქმნასო”.
ხანდიხან, როცა ლამაზად მიძღებოდა და კმაყოფილი გადაგორდებოდა ხოლმე

სუფრიდამ ტახტზედ, დაიკრამდა მუცელზედ ხელს და იტყოდა: ”მე თუ არ მისწავლია,
მე ვიცი...” იმისთანა კაცი იყო ჩვენი კოლას მამა.
ერთხელ ამაზედ ცოტაოდენი უთანხმოებაც ჩამო...
[1858 წ.]