„ ... ქართველნი... სალაშქროთა შინა ახოვანნი, საჭურველმოყვარენი, ამაყნი, ლაღნი, სახელის მაძიებელნი ესრეთ, რამეთუთვისთა სახელთათვის არა რიდებენ ქვეყანასა და მეფესა თვისსა―
ვახუშტი
„ სახელიანებ საფლავებს გულდიდად გადმოვცქერიო―.
ხალხური
„ მკვდარს ულოცავენ სახელსა ჩვენ კი გვიწყენენ ჭირსაო―.
ხალხური
I
ჩემი სოფლის თავში თეთრი ციხე-კოშკი დგას, თავჩამორღვეული, ნანგრევი, ხავსდასხმული ლოდებით, სახელოვანი სიმაგრე, ძველად დიდად ნაბრძოლი ახლაც ატყვია, ალყაში ჩამდგარ, მოიერიშე მტერს ხმლები რომ ზედ ულესია ციხის ძირითა ლოდებზე.
ერთხელ, ბრძოლა რომ გათავებულა და მტერი გაქცეულა, ჩვენებს თურმე ნიჩბით მოუხვეტიათ ტყვია ციხის გარშემო, იმდენი უსროლია მტერს!
ჩემს ბალღობაში მსმენია, თურმე, დანიშნულ ღამით, ცისკრის ამოსვლის უწინარეს, თმაჭაღარა მანდილოსანი გაფოთებული ჩამორბის ციხიდან თავქვე, მთვარის კიბეზე, ვიღაცას შორიდან აუქნევს ხელს და ამრიზებული მკაცრად შესძახებს:
__ არ გაბედო მოსვლა, სირცხვილიანო, არ მომეკარო!
ტანაბჯრიანი, დაჩოქილი შვილი თავში ხელს წაიშენს,შეჰღმუვლებს სიმწრით, ისევე უკან გამორბის ხმალამოღებული, უცბად შეჩერდება და დედას შორიდან შეუთქვამს: __ ან შევაკვდები, ან მოგივალ იმედიანი!
დედა ისევ კოშკში შევარდება, კარებს მიაჯიქურებს, მძიმე ურდულს აუგდებს და კოშკიდან ისევ გამოისმის გამწყრალი ხმა:
__ არ დამენახო, გაბრუნდი, სახელის შემრცხვენო, ავსახელიანო! ... და უცბად, წყვდიადში აქეთ-იქიდან ატყდება უჩინარი ძახილი: __ თითისტარი მიეცი!
__ თავს ჩიქილა დაახურე!
__ თმა ჩამოიწნას ქალისა!
და სხვა წყევა, შეჩვენება...
თმაჭაღარა მანდილოსნის აჩრდილი მკერდში მჯიღს ჩაიკრავს:
__ ვაი, რა ვქნა, რა უყო, წავალ და გავნიავდები!
და მართლაც, ღამის ნიავს დაეხსომება სიტყვები შუაღამისა, მსუბუქიფრთით წაიღებს, სოფლად ჩაიტანს, თვითეულ ქოხს გააგონებს, ზედ კერაზე დაჰყრის ამბაცს და ცისკრის საზღვარზე ისევ გაისმის ჰაერში შემონახული მწველი სიტყვები და მუქარა განრისხებული დედისა...
ღამე გაიცრიცება, მამალი შეჰყივლებს და ყოველივე მიყუჩდება...
იტყვიან, ეს თმაჭაღარა მანდილოსანი ლასურიძიანთ სხვარამზეა, ჩვენი სოფლელი, ერეკლე მეფის დროს უცხოვრია თურმე.
გმირების დედა ყოფილა. შვილები მტერს შეჰხოციან, ერთი ვაჟი გამოსვლია მხდალი და დღესაც იმასა სწუხსო! მტერი არა გამიგია რა ხვარამზეზე. მაგრამ ჩემი ყრმობის დროიდან მახსოვს ლასურიძიანთ ოჯახიდან __ დეიდა ჩახტაურა __ მომჩინარი მანდილოსანი, მძლავრი და მკაცრი დედაკაცი, ყველასაგან პატივდებული, სოფლის ქალთათვი.
ჩვენ, ბალღებს ძალიან გვიყვარდა...
ახალგაზრდობაში, თურმე, ცხენოსნობას უქებდნენ. ახლა, ქვრივობაში, ოჯახის ბურჯი გამხდარიყო. მეურნეობა უყვარდა; მეზობლებს რჩევა-დარიგებით აფხიზლებდა, სოფლის ქალებს ყაითნის საქმეს, საკერავს ასწავლიდა.
ერთი სიტყვით, ხელწმინდა ქალი იყო.
სხვა საქმის გარდა, ჩახტაური განთქმული შემლოცავიც იყო. ახლაც მახსოვს მისი შელოცვიდან, მგონი, ორსულ ქალზე: „ ბანი იძრა, ტყე იძრა, ვენახი იძრა... ირმის მუცელში შველი იძრა, შვლის მუცელში ნუკრი იძრა―... და სხვა. ეს პოეტური შელოცვა ძალიან მომწონდა.
ამინდის გამოცნობასაც უქებდნენ ჩახტაურას. ესეც ხომ მისგან ჩავიწერე მოწაფეობის დროს: „ დილა წითდა, __ ღამე წვიმდა,
ღამე წვიმდა,__ დილა მზითა―.
... პირველი მსოფლიო ომის დროა. დეიდა ჩახტაურა ზის მარტოდმარტო შემპალ, ძველებურ აივანზე, კერას არ აციებს... ზის და წინდას ქსოვს. სამი ვაჟიდან ვითომდა შემორჩენილ ერთადერთი ვაჟიშვილ შალიასათვის, რომელიც სულ ამას წინათ ომში დაეღუპა, მაგრამ ჩახტაურა მაინც წინდას უქსოვს. ორჯერაც მოუტანეს შავი უწყება, მაგრამ ჩახტაურას არ სჯერა, ღრმად სწამს შვილის უკვდავება და ფოსტალიონს მკაცრი კილოთი ეტყვის:
__ ენამც მოგტყდება, ენამცდარო! უკანვე წაიღე! ეს ქაღალდი იმასვე მიუტანე, ვინც გამოგატანა! შალია როდი მყავს მკვდარი! აღარ გაბედო ამის თქმა! __ და ისევ განაგრძობს წინდის ქსოვას კიბის თავზე... წუთის შემდეგ, ჩახტაურა ისევ მრისხანე ხმას დააწევს შარაზე მიმავალ განცვიფრებულ გუგუნას:
__ აღარ გაბედო მაგნაირ შავი ქაღალდით აქ მოსვლა, თორემ ძაღლებს დაგაგლეჯინებ! სამახარობლოდ მოდი, სამახარობლოდ!..
II
გორგასალ გმირს დავაშკაცებას ისე არ ელოდნენ, აბათ, მისი დაჩაგრული დადრეკილი დედა და ბაღათერასაგან გატაცებული დაი, როგორც ჩვენი მეზობლის შალიას დავაშკაცებას მოელოდნენ დედამისი ჩახტურა და გასათხოვარი დაი ფერენა.
ეს, ის ნანატრი დღე იქნებოდა, როცა ჭაბუკი აზნაური შალია ახალხმალშებმული თავისი ხელით შეჰკაზმავდა ხალებიან ,,ქარაფეხა ―ცხენს და გააჭენებდა.
__რა დღეს შეკაზმავ, შენი ჭირიმე, მითხარი, გამაგებინე, რომ მოვასწრო და დაგინახო თორე დიდი დღე კი არ მიწერია!
__რა მაქვს აგრე საჩქარობელი?_ღიმილით ეტყოდა შალია.
__მაშ, არ გინდა, მალე ცხრა ცას დავეწიო სიხარულით? ჩითის მხიარული კაბა ჩავიცვა, ამ დღით ახალი ბაღდადი დავიხურო, დაბასმული, ლეჩაქი, ვარაყიანი?
შალია ამოწყვეტილი, ძველი აზნაურიშვილის ოჯახიდან იყო. მამამისს შეჰმადინს ლხინით მოეჭამა წუთისოფელი. შალიას ძმები და ბიძები ზოგი ომში ჩაეხოცათ, ზოგი ჩხუბში თუ მამულის დავაში და ახლა, შალიას მეტი, აღარავინ ბოგინობდა ლასურიძიანთ გვარში. საქალეთზე იყო მიმდგარი სახელოვანი გვარი!
ამიტომაც, ასე დიდის ამბით ელოდნენ შალიას მიერ ცხენის შეკაზმას, ხმლის შებმას, ანუ დავაჟკაცებას. მგონი, სამარიდანაც მოუთმენლად შემოჰყურებდნენ დაჭრილ-დაკუწული წინაპრები და ბიძა-ძმები!
დედა თოქალთოს უქსოვდა, ფერანა ჩახსაკრავს, ძალუა გარიელა კი მათრახს უწნავდა.
თვალცეცხლი იყო შალია, თავგული, სხარტი, ლაღი, გულზავი, გიჟმაჟი, გაშლილი გუნებისა, ამაყი, სამხედროსაკენ მიმდრეკი, ტოლ-ამხანაგთაშორის სახელის მაძიებელი. სახელისათვის დაუზოგავი იყო. არც ცეკვა-თამაშში, __ კარგა ქართული იცოდა, __ არც ჭიდაობაში სახელს არავის დაუთმობდა.
__ სახელდებული ბიჭი მყავს! __ თავმომწონეობდა დეიდა ჩახტაურა.
ახლაც თვალწინ მიდგა __ ზანგელა, დაგიშრულქოჩრიანი, ჯიღათვალება, დაგეშილ მიმინოსავით ტანსწრაფი, ხელუკრთობელი, ერთი სიტყვით, სანდომობით საყვარელი, ჩემზე ხუთი-ექვსი წლით უფროსი იქნებოდა.
დედა, დაი საოცარი სიყვარულით შესცქეროდნენ შალიას.
__ ვინ იქნება შენფერი, ცათა და დედამიწის შუა? __ ელამუნებოდა ფიქრებში დედა ნებიერ შვილს, __ მაგრამ კენტი ხარ, საბრალო!
მუდამაძაგრული იყო ჭაბუკი, თუ ჭაბუკობას მიტანებული შალია: ონავარი, ფიცხელი, კისკასი, თავისწვერა; არ უყვარდა რბილობა. „ომის თამაშის― მიზიდულობა ჰქონდა, დაუზოგავი იყო, ქოჩრაობდა, სულ ბრეს გვადენდა! აუცდომარი სროლა იცოდა ისრისა. ცხენი უყვარდა. უბელოს დააჭენებდა ქაჯივით, მონადირეც იყო. სულ ფეხით ჰქონდა მოვლილი მგრგვლივ კლდე-ღრე, ფლატე, ღრანტეები, ტყეები ჩვენი სოფლისა. ხან ნადირობდა, ხან ისე დაეხეტებოდა, ხან სალამურის მასალას ეძებდა ტყისპირებში.
საოცარი მესალამურე იყო შალია, სალამურის გამომჭრელი, გამოსჭრიდა დუდგულას და დაგვირიგებდა.
ჩახტაურა ალმაცერად გადაჰხედავდა სასტვენელას, სალამურებს, თან კედლიდან მოწიწებით ჩამოჰხსნიდა მამაპაპეულ ხმალს, გადააწვდიდა შალიას და ეტყოდა: რა ბედენაა სულ სალამური? აი, მამაპაპეული ხმალი! ენდე ღმერთს. მალე უნდა შემოირტყა! შენს ძმებს არ ერგოთ ბედად მაგ ხმლის ტარება, ადრე დამიხოცეს, შენ წაემჯობინები! უგვარკილო კი არა ხარ! კიდევ ცოცხლობენ ლასურიძეები! კიდევ გვჭირდება სახელი! უსახელო გვარი რისი მაქნისია? __ შალია მახვილი თვალით სინჯავდა ხმალს.
__ იცი რა ხმალია? __ ეტყოდა დედა, __ ყეენის ანაგლეჯია! შენს პაპის- პაპას ჯარდანს ყეენისთვის აუგლეჯნია ომში! მთელი ლაშქარი გაკვირვებულა! შიგ შუბლში უკოცნია ერეკლეს! თვითონ ერეკლეს ხმალი კი არ ერტყა, ომში თითონ შემოერტყებოდა ხოლმე!
ღარიბი აზნაურები იყვნენ დღეს ლასურიძეები, მაგრამ მუდამ სანაქებო, ჯიშიანი ცხენი ება მათ ბაგაზე, __ თუმცა არც ხარი ჰყავდათ, არც კამეჩი! თითონაც შალია ერთგულად უვლიდა თავის გამოკვერცხილ „ქარფეხას―.
ის დღეც მოახლოვდა, ცხენი გალობითა და სიმღერით უნდა შეეკაზმათ, მერე ხმალშებმულ შალიას უნდა გაეყვანა ცხენი, გაენავარდებინა დიდ მინდორზე. ეს იქნებოდა მისი დავაჟკაცების დღეც... უბნის ლამაზი ქალებიც მოგროვდებოდნენ მხედრის საზეიმო დღის საცქერად. ჩახტაურაც სიხარულის სუფრას გაშლიდა... და თავის ვალსაც გაასწორებდა შვილთან.
III
მაგრამ, სწორედ ერთი კვირის წინ ცხენის შეკაზმამდე, როცა შალია სასალამურო დუდგულებით იღლიაში ამოჩრილი ტყიდან ბრუნდებოდა, ჩაფარმა „სალდათის ბილეთი― გადასცა. შალიას კიდეც გაუხარდა, თითქოს დიდ ზეიმზე იპატიჟებენო, ისე მიიღო. ჯარში წაიყვანეს. მამულის წვენის დალევა ვერც კი მოასწრო, ისე წავიდა... მამაპაპეული ხმალიც თან წაიღო... ცხენოსან ლაშქარში გაწერეს. ჯერ იმედიან წერილებს იწერებოდა, ზედ ნატვრას ურთავდა: ივრის ჩქრო მომესმისო. ნეტავ ერთი კიდევ მაჩვენა მთებით შემოღობილი ჩემი სოფელიო, ცხენს კარგად მოუარეთო! ხან წერილებში ჩიოდა, __ სისხლის ავდარი მოდისო, დედამიწა შიშით ზანზარებსო! ბოლოს მოიწერა, __ სიზმარში ხმალი გამიტყდაო, ჩემი მოლოდინი ნუღარ გექნებათო, ვეღარ მოგივალთო, მაგრამ სახელი ხომ დარჩებაო! ბოლოს წერილები სულ მისწყდა და კიდეც გავიგეთ, რომ ივრის გაზრდილი ვარშავის ახლო მიესრისათ სასტიკ ბრძოლაში.
მეჩონგურის ლექსი გადმოგვცემდა: შალია სიკვდილს ხმლით ეომაო, ცხრა დაკაფა ცხენდაცხენ, მეათემ კი ხიშტი ბეჭებში ჩასცაო, სისხლში გასვრილი ხმლის ნატეხი კიდევ ეჭირა შალიას ხელშიო! ერთიც არ დაუგმინიაო!
მეჩონგურის ლექსი მთავრდებოდა:
„სახელისათვის მომკვდარო, ბევრ ცოცხალს სჯობხარ მკვდარიო!―
ჯერჯერობით, დედას უმალავდნენ შალიას სიკვდილს, თუმცა შემკვდარებულ ფერანას ტირილი ცაში ადიოდა __ ვითომც, სიზმარი ვნახე ცუდიო და იმაზე ვტირიო! დედა ანუგეშებდა, ავსიზმარს რად უჯერებო! ჩვენთან რა უნდო?!
ზამთარი დგებოდა, „ქარფეხა― ცხენი გაყიდეს, შენახვა გაუჭირდათ და ვერც ცოდვით უყურეს, კვიცი დაიტოვეს. „ქარფეხა― ღიპგადმოგდებულმა ვაჭარმა კოტოშამ იყდა. ისე არ ჩამოივლიდა შალიას ცხენზე შემჯდარი გულქვა კოტოშა, რომ ფერანას არ შეეკივლნა, არ შეეტირნა ხმამაღლა და ვაჭარი არ დაეწყევლა:
__ უღმერთოვ, რად გვიკლავ გულს, სხვა გზით ვეღარ გაივლი?
__ კიდევ ჩამოიარა უწყალომ? __ ყოველდღე კითხულობდა ჩახტაურა.
„ვაჰ, სიშორეო გზისაო...
წასვლაო, აღარ მოსვლაო
ლაშქარს წასული ძმისაო―.
__ ვინ იცის, ორბის კლანჭმა სად გადააგდო შალიას ძვალის კანტალი! რომელ ხის კენწეროზე დარჩა, __ წაიდუდუნებდნენ მეზობლები.
ბოლოს, როგორც იყო, დაიბარეს, დააჯერეს ჩახტაურა შვილის შინმოუსვლელობაში.
ხმაც არ ამოუღია... ჩუმად ბრუნდებოდა შინ, გულის ძარღვებ-ჩაწყვეტილი, ფერგადატეტკილი.
__ მზე გაშავდა! ჩვენი ბედი დაიწვა! მეხმა შესწყვიტა ჩვენი კარი! ჩვენი სიმაგრე დაიქცა! გათავდა, დაიმხო ჩვენი გვარი, ჩვენი სახელი! ვაი, სახლო, უკაცურო! __ მხოლოდ ამას დუდუნებდა კარიბჭესთან გარეტებული დამეწყრილი, ცნობამიხდილი ჩახტაურა...
__ აჰა, ღმერთო, ეს გახუნებული ლეჩაქიც მომხადე, მეტი რა შემარჩინე! წაიღე, გამჩენო, ესეც შენ! __ მოწყლული გულით შესძახებდა ხელებგაწვდილი მწუხარე დედა, ლეჩაქს იხევდა, დროდადრო კარიბჭეს ბოძს თავს ახლიდა.
__ სად გამოვუდგე სიკვდილს, სად დავეწიო უწყალოს?! მარტო ხელისა ვარ! ვაჰ, ქარო, ქარისა მავალო!
მთელი დღეები მუნჯივით იჯდა: ამ ქვეყნისა აღარა ეყურებოდა რა... შალია სულში ჩაისვენა... მხოლოდ ეს უკვირდა, როგორ მოერია სიკვდილი მის შვილს, ანუ როგორ ვერ დაემალა შალია სიკვდილს.
__ არა, ვერ იკადრებდა დამალვას! __ მიუგებდა თავის თავს... სიკვდილსაც კი არ ნატრულობდა ჩახტაურა...
მხოლოდ ხანდახან, შუაღამისას, გაშავებულ ხატს შეეკვნესებოდა, __ ღვთისმშობელო, სიმართლის მზეო! ეგ არი შენი სიმართლე?!
IV
დიდი ხანია აღარ მენახა შალიას მწიაღებელი ჩახტაურა, თვალს ვარიდებდი, ძალზე მეცოდებოდა... თანაც, მე ხომ ქალაქში ვსწავლობდი. მხოლოდ ერთხელ, სააღდგომოდ არდადეგებზე რომ ჩავედი სოფელში, კიდევ მოვკარი თვალი ჩახტაურას ,, სახელის მილოცვის― დღეს, მერე აღარ მინახავს, მომკვდარიყო დაბრმავებული, თვალებში დარდისაგან შავწყალჩამდგარი...
***
ძველად, ჩემ სოფელში, ერთი საოცარი დღე იყო, ,,სახელის მილოცვის― დღე.
გაზაფლულზე, აღდგომა კვირას, სოფელი საფლავებზე გავიდოდა,-პურით, ღვინით, საკლავით, ხორაგით, ცრემლიანი ღაღადებითა და სამქებრო სიტყვებით, სახელს ულოცავდნენ გარდასულთ-ყველას კი არა-ვინც რამე სახელი დასტოვა! თან ცოცხალ გმირებსაც ადღეგრძელებდნენ...
მამულის დამცველი ბევრი გაუზრდია ჩვენს სოფელში ძველად თუ ახლად. ზოგს ,,თათარში― უსახელებია თავი, ზოგს იაპონიის ომში, ზოგს-პირველ მსოფლიო ომში, ზოგს,-ჩვენებურ მწყემსს, თრიალეთზე-ყაჩაღებთან... იყვნენ... აღარ არიან...
წასულან გმირები, გარდამავალი წვიმებივით, როგორც ქარიშხლების უბობოქრიათ, უგრგვინვიათ, ბოლოს, დაყუდებულან მუდრო საყუდარში. ხალხს ჰგონია, ისევ გამოვლენ სამარიდან, თოფსა და ხმალს კიდევ იხმარებენ, თუკი სამშობლომ შესთხოვა... უკვდავება შეესაკუთრათ... მათ საფლავებზე, ზოგან ია მოსულა, ზოგან ავშანი, ბარამბო, ჭინჭრისდედა, ღიღილო, ზოგან აბზინდა, ზოგან სვინტრივით ბალახი ამოხეთქილა... უამრავი მწვანეა გაზაფხულზე, თითქოს მათმა სისხლმა აღმოაცენა სხივნარა ყვავილები; თითქოს საფლავში უხარიათ, რომ მათმა მკლავებმა ასეთი ლამაზი მიწა დაუტოვა შთამომავლობას, რომ უფლება მისცა ამ სილამაზის ყურებისა! მართლაც, ჩვენ რომ ლაჩარი წინაპრები გვყოლოდა და სილაჩრით ჩვენი მამული დაეთმოთ, მტერს გაჰქცეოდნენ, ვინ იცის, ახლა სად ვისხდებოდით ქართველები?
აი, სოფლის ძველი სასაფლაო ველტყიანზე, ძეგლებად კლდე-ტინების ნახეთქები ძევს, განა ძეგლწერილები?.. თუმცა, აქა-იქ, იშვიათად მიწაში ჩასმული, გადაცვეთილი ბრტყელი ქვებიც მოჩანს, გადაკორიკებული წარწერებით. ზოგან, ძეგლად ქვაში გამოკვეთილი, შეკაზმული ცხენი დგას,ზოგან __ რქაჩაგრეხილი ვერძები, ზოგან__ ქვაზე გამოსახული ხელადები, ყანწები, ჯამები, ჭიანურები, ჩანგურები, გუთნის ნაწილები!
ხავსი და მობიბინე ბალახი ჰფარავს გმირთა საფლავებს... ირგვლივ ფრთაგაშლილი გაზაფხული ფრიალებს...
__ სახელი მომილოცნია, შვილო! __ ყუჩად დასტიროდა შაოსანი დედაბერი ჯაფარული საფლავს და დედაკაცებიც ზედ ზუზუნს აყოლებდნენ:
__ განა შინ მოკვდი, ომის კარს მოკვდი! ხელთ ხმალი გეჭირა! ხალხი მოვიდა, ღვთისოს ჩოქვით სახელი მიულოცა.
__ ჰაი, შე უდროვოდ გათავებულო, შე გამარჯვებულო, მადლობელი ვარ შენი სახელისა! __ ჩასძახოდა პაპა ედიშერი მწყემს გაგნიას, __ სვეტი ნათლისა დაგადგეს!
__ ერთი მოიმწყვდიეს ოცთა და ოცდაათთა, მაინც არ გატყდა, არ შეეპოვა! თამარ მეფის მიჯნაზე მოჰკლეს, მაინც შინ მოვიდა! __ ღაღადებდნენ დედაკაცები. მწყემსი შორს, ჯიქიანი მთის საძოვრებზე, მოეკლათ და ამხანაგებს ხურჯინებით ჩამოეტანათ აკუწული
__ სულ კვერცხი ვაგროვე, იმით ვიყიდე თოხლი და წირვა კი გადავუხადეთ, __ დასძენდა დედა.
__ სახელის მოყვარული იყავ, იორამ. სახელს გილოცავთ! კიდევ დაზრდოს შენისთანები ჩვენმა მიწამა! __ და ასი წლის მოხუცებულმა სეხნიამ წითელი ღვინით სავსე ჯამი ასწია.
ჩამორიგებით მიულოცეს სახელი გმირ იორამს.
მალე ყველა საფლავზე გაიშალა სუფრა და სევ სიცოცხლემ აჯობა სიკვდილს!
სამშობლოსათვის სისხლდათხეულებს ცრემლითა და ღვინით იგონებდნენ. ვაჟკაცთა სულთქმა, საქები სიტყვა, დედაკაცების ცრემლიანი ზრინვა გაზაფხულის დილის ნიავს მიჰქონდა მწვანე, ხასხასა-თავანკარა ჯეჯილებსა და კვირტგამოსულ ვენახებში, თითქოს ამ სევდის ბოლში იხსნებოდნენ ვაზისა თუ ხეხილის კვირტები. ცა იყო ნაზი და წმინდა, სიყვარულივით...
გაჰკრა ჩონგურმა და აალაპარაკა საფლავში მწოლარენი __ ხმლითა და ხანჯლით აჩეხილები, მახვილით გადასერილ-გადმოსერილნი, „ტყვიით მთვრალები―, ამშრალნი წვეთნი მამულის სისხლისანი, ისმოდა ზარის დამცემი, გულის შემძვრელი, ცრემლში დასველებული, მაინც კაჟიანი, გავარვარებული სიტყვები.
აი, სახელიან მათიას სახელი მიულოცეს, სანგარზე მკვდარს, იერიშის დროს. მისი საფლავი უპატრონო იყო. გმირის საგვარეულო მთლიანად ამოწყვეტილიყო, მაგრამ უჭირისუფლო გმირთა საფლავებბს სოფლეურად ტიროდნენ. ყველასი იყო მისი დატირება,სამარეზე მდუღარების გადმობნევა სოფლის უწმინდესი მოვალეობა იყო.
__ დღესაც შენი დათესილი გამოვდივართ, ცხონდეს შენი სახელი!__ ერთხმად ჩასძახა ხალხმა გუთნისდედა ნინიას საფლავში, __ შავფხა და თავთუხი შენსავით ვის მოჰყავდა? წახველ და ბარაქაც თან წაიყოლე! მარჯვენას გილოცავთ, დაგელოცოთ მარჯვენა!
სულხანა გმირი არ იყო, მაგრამ ჭირნახულის ამადგარიც გმირად ითვლებოდა.
__ რატომ სიმღერა აღარ არის ქვეყანაზე? __ იმიტომ რომ შენ აღარა მღერი! __ მიუტირეს სოფლის პირველ მომღერალ მარჯანას საფლავს. მარჯანა სიჭაბუკეშივე მომკვდარიყო, „ სიმღერისგან დაიწვაო―, მარწმუნებდნენ.
ერთი დახავსებული საფლავი მოჩანდა ბებერი რცხილის ქვეშ, მეომარი ლაგაზი უომრად მომკვდარიყო!
__ ღამე ამოდის ლაგაზის აჩრდილი და ჩივისო, __ ვაი, რა ძნელი ყოფილა ულაშქროდ სიკვდილიო! __ იმასაც შეუნდო ხალხმა უხმლოდ სიკვდილი! შეუნდო იმიტომ, რომ ჩვენი სოფელი საზღვარზე იყო, მტერი ბევრი ესხმოდა თავს, მეომარი სოფელი იყო. ამიტომაც თავისით სიკვდილი თითქმის სიმხდალედ ითვლებოდა, ჩვენებური კაცების უმეტესობა ძველად ომსა და ბრძოლაში იყო ნაჩეხი! ცოცხლებშიც ბევრი შეგხვდებოდა თურმე კოჭლი, უფეხო, უხელო, ცალმკლავა, სახეჩამოსერილი, ჩამოღარული ხეიბარი.
... უეცარი კივილი გაისმა:
__ სიკვდილს ნუ მისდევ, შეგვიბრალე, დაი აღარ გეცოდება? მაშ, ძმის იმედი აღარ უნდა მქონდეს?! __ ბღაოდა გიშერ წარბიანი ფერანა, შალიას და. ჩახტაურა ჩუმად იჯდა, ვეება, გაბარჯღული მუხის ქვეშ... __ სად მოუსავლეთში, სად მხვივანმა ქარმა წაიღო შალიას მტვერი, სად რას იწვა შალია, დედა და დაი კი აქ დასტიროდნენ ჭაბუკ ლომს , ვითომც აქ ეძინა ამ წყნარი მუხის ქვეშ. „ნიშანი― გაეშალათ __ შალიას ქუდი, ჩოხა-ახალუხი და ხანჯალი. ქარფეხას კვიციც აქვე დაებათ, ვითომც საფლევზე აბიაო! უგუნური კვიცი ხტებოდა, ტორებს სცემდა მიწას, თითქოს შალიას ეძახდა და გიშერთვალებს შემკრთალი ავლებდა სამგლოვიარო სანახაობას.
ადე, შვილო, თაფლით შედედებულო, ადე, თვალებში გაკოცო, სახელი მოგილოცო!
-ჩაცქერით მიწას ელაპარაკებოდა ჩახტაურა, დედაკაცები მდუღარე ცრემლით სტიროდნენ, ისე, როგორც ქრისტეს გარდამოხსნაზე.
-ვაჰმე, სად დაჭკნა სივაჟის ყვავილი? რომ გაანედლოს დამწვარი საჯიშე კვირტი გვარისა, ჩემი უბის სითბოთი გამოზრდილი.
მწუხარების ანძალზე აცმული დედა უღრუბლოდ იმდუღარებოდა. ნაწლავი ეწვოდა... ძუძუ სტკიოდა... მოწყლული გული ოდნავღა უცემდა...
ცრემლით დაებანა შალიას ახალუხი...
-ვაი, ოქროსძარღვო, სახელდებულო! მიწაში ჩადებულო! - გმინავდა ჩახტაურა.
-ვაჰ, ბრალი ვეფხვის დედისა! -გვერდით წამოიოხრა ბერმა სეხნიამ. ბედისწერით ანუგეშებდა ზოგი: განა უღვთოდ ხეს ფოთოლი ან შესხმია ან გასცვივნიაო? ადამიანის სიცოცხლეც ასეაო! არ დაგცალდა საწყალო, საქორწილო პურის ცხობაო,დანანებით ეუბნებოდნენ ჩახტაურას.
აქ მეჩონგურემ ცეცხლს ცეცხლი შეურთო, როდესაც დაამღერა: შალიას სიკვდილისთვინა მაღლა ღმერთს მოსწყდა წელია!
მთვარემ ჩაიცვა შავები, ვარსკვლავთ არ ედო ფერია!
...და თითქოს უცბად გამოფხიზლდა ჩახტაურა; წამოდგა მინაცრებული, ძველი ლეჩაქი შემოიგლიჯა, ჭაღარა თმა გაიწეწა, ორივე ლოყა ჩამოიხოკა და შეიფეთა:
-ნეტავ თქვენ, ქვანო და კლდენო, რომ მოსვენებითა ხართ და ჩემი ცეცხლით არ იწვებით! ნეტავი თქვენ!
ქვასაც კი ენანებოდა დეიდა ჩახტაურა... ცრემლით ამობზარულ თვალებს აქეთ-იქით აცეცებდა, ხალხს კი არ უყურებდა. შემოეჯარა ხალხი. შალიას სახელი მიულოცა. ღვინო დაულიეს, გარდაულიეს. უეცრივ ჩახტაურა დაშოშმინდა, გაყუჩდა... სახელს ულოცავდნენ მეზობლები, _წინ ცხრანი გაიმძღვარაო! ამაყად წარმოსთქვამდნენ;განა გლოვობდნენ შალიას, დარჩენილ სახელს ეალერსებოდნენ და თითქოს შორს მდებარე შალიას საფლავში კიდევაც ჩაეცქირათ, დაენახათ, უჭკნობ ყვავილებში გახვეულიო...
ჩახტაურა მადლს იხდიდა... შუადღის მზე გადაიწვერა... ხალხი დაიშალა... გულისღვარეული ცრემლი დაწურა და იკმარა... თავდაღმა დაეშვა სოფლისაკენ.
მკაცრი სახეები გამოსჩანდა... თითქოს თვითეულის გამომეტყველება ამბობდა: სალის კლდეებით არის დამაგრებული საქართველო! შემოგვხედეთ, ჩვენც გული ბასრი ქვისა გვაქვსო, მუდამ ხმლით ვიდექით, ვინ მოედავება ჩვენს მიწასო.
მალე ცის ნაჟინჟღლი დაგვეცა თავზე. ცაში წამით გრგვინვაც გაისმა. დედაკაცებმა თქვეს: როსტომი ზურაბსა სტირისო! ქარცივი აქროლდა. ცაში შემოწალიკდნენ წერონი, თითქოს გმირთა სულები დედამიწიდან ცაში მიემგზავრებოდნენ. ახლა დალასტული ცისარტყელა გამოჩნდა, __ დედამიწამ გადაიგლოვაო!
ხელში ცარიელი დოქითა და კალათით შინისაკენ ლასლასით ბრუნდებოდა ჩახტაურა. ფერანას კვიცი მოჰყავდა, ჩვენ, ბიჭების ჯგუფს რა მოგვიახლოვდა, ჩახტაურამ წყნარი, მწუხარება- ნარევი ღიმილით გადმოგვხედა და კმაყოფილებით წარმოსთქვა:
__ რა სახელიანი შვილი მყავდა! დახე, სოფელმა სახელი მიულოცა! თქვენც კარგები დაიზარდენით, ტყემლის ბოყვებო!
ირგვლივ გაზაფხული გიჟმაჟობდა შალიასავით დაუდეგარი...
...ჩვენ, ბალღები, ამ უცნაურ სანახაობის მოწმენი, შემკრთალები ვიყავთ. ვგრძნობდით, რომ ამ დღის ცრემლითა და კაჟით ჩვენი გული იწრთობოდა... ძვალი გვიმაგრდებოდა... დავფიქრდებოდით წამიერ: რისთვისაა საჭირო სახელი? რა არის საჭირო სახელის მოსაპოვებლად?
სახელი... სახელი... კლდე ჩამოიშლება, ქვამყარი დაირღვევა, არ მოიშლება სახელი! __ ასე გვასწავლიდა ეს დღე...
და სევდიანი ფიქრი გულს გვისერავდა __ განა ჩვენც მოგვილოცავენ სახელს, დიდები რომ გავხდებით?
მაგრამ გაზაფხულის მწვანე ფრთის ქრიალი და მშობლიური ცის ლაჟვარდულობა ნებას არ გვაძლევდნენ ფიქრებში დაღრმავებისას.
... და ისევ ფრიალოზე ჩამოკიდებული, ჩამოხავსებული ციხე და ზედ მომშვენებული მთვარე მაისის ღამეს, ძირს ხეობაში ვარდის ჭალა, აყვავებული რქამაღალი ვენახები... რაღაც ვნებიანი სურნელი გარშემო, ციცინათელას ფანცქალი, ცაცხვის დაცვენილი ფანტელი და პატარა მდინარის მორცხვი როკვა თუ რაკრაკი...
შალიას მერე ხვარამზეს აჩრდილი აღარ გამოდისო. ჩახტაურას ცრემლმა დააწყნარაო ._ასე ირწმუნებოდა ასი წლის დედაბერი ხვაშაქი, ციხის უბანში რომ ცხოვრობდა.
განა არ იყვნენ ჩვენს დაბაში განთქმული ადამიანები? გინდაც, შაბაშელა _სოფლის დიაკვანი , პატრონი ულამაზესი, ახალგაზრდა ცოლის ზიზილასი. როცა ზიზილა სადღესასწაულოდ ქართულ კაბაში მოირთვებოდა, დიაკვანი ორივე ხელს გაშლიდა ცოლის სილამაზით გაკვირვებული და აღტაცებით შეჰღაღადებდა: „დაფარნა ცანი მშვენიერებამან შენმან და ქებითა შენითა აღავსო ქვეყანა! შე კურთხეულის შვილო, რამ გაგაჩინა ეგრე ლამაზი? ―
კიდევ? მოხუცი სამხედრო, გადაყრუებული, გადაშტერებული, „გიტარა_მაიორი―. ოდესღაც სიმღერა ჰყვარებოდა, ახლა კი, ხეზედ ამოსულ სოკოს აბედივით გამომშრალს ყურში ჩაძახილიც ძლივს ესმოდა.
_ბევრი მათრია, მაგრამ მეც ძაღლის კუდივით ვითრიე წუთისოფელიო!_ნუღნუღით კვეხულობდა და ხველებ_ხველებით ხითხითებდა.
შემდეგ: ჭამპურა ჭამაპურიძე, რომელმაც ჭამა იცოდა სანაძლეოზე და უყვარდა ყანწიანობა.
ჭამპურას საათობით შეეძლო ემსჯელა, თუ რა სჯობია-ორაგული, მურა კალმახი, თუ მურწა ვაზის ფოთოლზე? რა უგემრიელესია? _ზუთხი, თართი, თუ ლოქო ძმრიან ქინძში? ქათმის ჩიხირთმა და ბატკნის ბოზართმა. ხონჩით პური და მარილი, ხახალზე მწვანილეული, კიტრი, ყველი, ცხვრისთავი, ლურჯი კაპუეტები, მწვადი... ახ! მოყუდებული ჩარექა!...
__მაშ, ამ წითელ ღვინოში მზის მადლი არ ინახება? მაშ, რათ არის ნაკურთხი ზედაშე?! სულ მუდამ ღვინის კაპი სწყუროდა. შეჟუნჟრუკდებოდა, მერე დუქნიდან ფრატა_ფრუტით მოდიოდა.
_გემრიელი კერძი და ძლიერი ღვინო. მადით სჭამე, გულით დალიე, მხიარულად იცინე! __
ასეთი იყო ჭამპურა ჭამაპურიძის თუ ძვალიყლაპიაშვილის აღთქმა.
თევზეულობის დიდ თაყვანისმცემელს, სალაპარაკოდ უფრო სალიანის თევზეულობა ჰქონდა __ კარგად გამოსული შამაია, ახალი ქვირითი და წითელი ხიზილალა! ეს იყო მისი ფიქრი და საგონებარი!
კიდევ ვინ იყვნენ? __ თოთოშა, ხატს რომ შეწირულ ფულებს ჰპარავდა ნიშიდან!
მედუქნე „ჩარირამა―, __ მის დუქანში ხშირად შეგხვდებოდა თამადა, ხელში ყანწით, __ პეტრე ერქვა, რატომღაც პავლეს ეძახდნენ: მოლაყბის ყბა ჰქონდა.
„ჰერიგიდი―, რომელზედაც იტყოდნენ: ეშმაკმა რომ სიარული დაიწყო, ფეხის ადგმა მაგან ასწავლაო!
კონდრო __ თვალვიწრო და წუწკი, ძუნწი. ღამ-ღამ, საათის „მიატნიკს― ჩამოხსნიდა, არ გაცვდესო! განჯინა მუდამ დაკეტილი ჰქონდა, თუმცა, შიგ ერთი თეფში იდო, ისიც შუაზე გადამტვრეული და მავთულით შეკრული.
პროვიზორი ანთა, რომელმაც მეხუთე დღეს ამოაგდო თავისი ფეხსაცმლიდან შიგ ჩამძვრალი მოგუდული თაგვი, მანამდე სულაც ვერ გაეგო და ეს ამბავი საკვეხურად ჰქონდა, როგორც რამ საგმირო! პროვიზორს დიდი ფეხები ჰქონდა და კალოშებს ვარშავიდან იწერდა, რადგან მისი ფეხის ზომის შოვნა ჩვენში არ შეიძლებოდა.
და კიდევ ვინ? როგორ თუ ვინ? __ ჩემი ორი კარის მეზობელი __ ჩირიკი და ჩიკოტელა! იცით კი, რა არის ჩირიკი? ხომ გაგიგონიათ, __ ყველა მიწვება,მოწვება,ჩირიკი ხეზე გაწვება!
ჩირიკი და ჩიკოტელა სიღარიბის გამო სხვის მამაპაპურ კოშკში შეხიზნულიყვნენ. როცა ერთი ოჯახის ქოთანში ლობიო ჩუხჩუხებდა, მისი სანელი ქინძის სურნელი მეორეს მისდიოდა სუფრაზე. ჩიკოტელა ჩირიკის მაღლა ცხოვრობდა კოშკში, ჩირიკი __ ქვემოში.
ჩირიკი ყველაზე მოხერხებულია. ჩვენი ჩირიკიც, მართლა, ბედაური კაცი იყო!
ჩირიკის ერთადერთ ვაჟს კიკრიკიკო ერქვა. გადმოვდგებოდით ბალღები სოფლის ბექობზე, დავჭიმავდით ყელის ძაფებს და დავიძახებდით „კიკრიკიკოოოო!― მკვირცხლი ბიჭი იყო, ხელგამომავალი, მოხათრებული.
თავგზიანი ჩირიკი ძალზე მშრომელი იყო, უმეტესობის მუშაკი, სათხოვარზე უარს არ იტყოდა. ცისკრიდან ბინდამდის მუშაობდა და იძახოდა: ღმერთო, შენი ამაგი იყოსო.
ჩირიკზე იტყოდნენ: ისეთია, სადაც ნემსს შესდებს, სახნისს გამოიღებსო! ჩოხის კონკში გახვეული შრომობდა... ხელდაკორძილი, ჯაფის კაცი, მაინც უღარიბესი იყო. შემატება- გადიდებაზე სულაც არა ზრუნავდა, მდღევარ ლუკმისთვის იბრძოდა. თავდაბალი იყო, მაგრამ არავის დაეჩაგვრინებოდა:__ უსამართლობას ნუ მიზამ, შენი ჭირიმე, შესაწევარს კი არა გთხოვო, სანამდე გავიხარებდეთ, სანამ ერთმანეთს ვხედავდეთო!
ერთი ბუდრუგანა ვენახი ჰქონდა, ორიოდე ვაზი ედგა. ერთთავად ვაზებში ტრიალებდა, ვაზებს მტლედ შემოდებული: ხან სარს უდგამდა, ხან ჰფურჩნიდა, ხან ჰყელავდა, ხან ვაზის ძირს ბალახს აცლიდა, ასუფთავებდა, აფხვიერებდა, შაბიამანს ასხამდა, გოგირდს აყრიდა, ხან რწყავდა, ხან ყარაულობდა. ვაზი კი არა, ვაზის კაპწალებიც კი უყვარდა, __ ვაზის ძაფები... ვაზს ეხვეოდა, ჰკოცნიდა. თუ ვენახში ესტუმრებოდი, ხახალით მოგეგებებოდა __ მებაღის ნობათით. ახალ-ახალი თარფეული, დილის ცვარმომცვრეული ხილი თვალს იტაცებდა. ვაზებში ხილის ხეები ჰქონდა ჩარიგებული, როგორც ძველად იცოდნენ.
საღამოობით, ვენახიდან რომ შინისკენ გასწევდა, ჩვენი სახლის წინ, შარაზე უნდა ჩაევლო. მკლავზე , ვენახში გამოთიბული, გამომარგლილი რძიანა ღიჭა ბალახი ეწყო მუდამ.
ვენახიდან დაბრუნებული ჩირიკი ცოლს მხიარულად შესძახებდა:
__ გაიხარე, ვაზმა რქა ცისაკენ ასწია! რა მსხვილ მტევანს უჩანს პირი! ყორნებივით ჩამოსხდებიან ვაზებზე შავი საფერავის მტევნები!
ჩირიკის საამაყო მისი ჩავაშლებული ცხენი იყო. სხვა საქონელი არა ჰყოლია. ღარიბი იყო, მაგრამ მხიარული, ხუმარა, პირსიცილიანი, დიდად სალმიანი.
__ ირემმა ირემს ბალახი მიუშვირაო, განა თუ გაკლიაო! შეიძლება, ღარიბები ვიყვნეთო ბალახზე, მაგრამ მდიდრები უნდა ვიყვნეთ სალამზე! ქართველი კაცის ყველაზე დიდი სიმდიდრე სალამიაო! __ და შეხვედრისას დაგასწრებდა: სალამი, მამიშენის მზეს, სალამი! მადლი და მშვიდობა!
__რა ვუყოთ, რომ ძროხა არ მყავს? მეწველი ირმები სულ მე არ გავუშვი ტყეში? ერთი რო დავუძახო, მაშინვე ჩემს კარებზე მოქუჩდებიან! __ იტყოდა ყბაშეთეთრებული ჩირიკი.
შებინდებისას, სასოფლო ნახირს დახვდებოდა შარაგზაზე, მითომ შინ თავისი ხარ-ძროხა უნდა წაესხა ისე, როგორც სხვა გლეხებს მიყავდათ საღამოობით. სოფლის ორღობეში ცარიელ ხელებს იქნევდა, ნახირზე თვალმიმავალი:
__ აქეთ გამოდით, ჯვარელა, მირეშა, ბუღია, შავთვალავ! ფრთხილად გამოიარეთ, მარცვალა, ღვინია, ორბია, შინდავ, ლაღავ, ჩემო ნახირო, გამოდი! ეზოში ვაზი კი არ დამილეწო, ნამყენი არ გამიფუჭო, სიმინდი არ დამიზიანო!
__ გამოდი, დი-დო, დემფილავ, ჭურჭელი არ დამიმტვრიო! __ თან ჰაერში ხელებს ატრიალებდა, თითქოს აღარ იცოდა, რომელ ერთისთვის მოევლო.
__ გამოდით, მოიწველენით, ტაგანა მზად არის! __ და არც ეცინებოდა. თავისი სიტყვისა თვითონვე სჯეროდა.
ეზოში შესული დაიძახებდა: __ დედაკაცო, საწველელი გამოიტანე, ძროხა მოწველე! __ ცოლი თუ გუნებაზე იყო, გაიღიმებდა, თუ არა და, აკვნესებული იტყოდა: ნეტავი შენ, მაგისი გული გაქვს და ბავშვები არ გეცოდება, ასე ადრიან ჩაწვნენ უჭმელებიო! ჩირიკს ცოლი ძალიან უყვარდა, შვილებზე მზე ამოსდიოდა: __ კიდევაც დავიცემ დანას, თუ ჩემს შვილებს მოჰშივათო! მაგრამ... პური მუდამ გაზაფხულზე უთავდებოდათ, ოდოჟღერს სჭამდნენ, ანუ ნედლ თავთავს, ხუხავდნენ ცეცხლზე და ისე გადიოდნენ იოლას.
__ დედი, პური, პური! __ ხშირად შესძახებდნენ ბალღები დედას.
__ განა მე პური მქვიან, თქვენ გასაწყვეტლებო?! __ შერისხავდა დამშეული დედა.
თუ ჩირიკი სრული, სავსე კაცი იყო, შავი მომხმო ულვაშებით, მუხლადი, ჩიკოტელა ქოსა იყო და თანაც გრძელი, ყინულის ანჩხარივით გამხმარი, გამხდარი, გაყინული, ჯოყარივით ცრიატი, წეროს მიჰგავდა. წოპწოპა ქუდი ეხურა.
ჩიკოტელა უსალმო, ყომრალი, ცადაღრუბლული კაცი იყო, გულკაცი, მზვაობარი, თითქოს, ქვეყნის ტვირთი მისთვის აუკიდნიათო. ავდრიან დღეს უგავდა თავ-პირი. სევდიანი იყო ციხის ნაშალივით. მუდამ უკმაყოფილო, __ ხან წვიმას უჩიოდა, ხან უწვიმრობას, ხან ცოლს, ხან ცოლის ნათესავებს და უფრორე მეზობლებს და ყველაზე მეტს კი ჩირიკს. უთმობელი იყო. ჩანაბასრი სიტყვა იცოდა, არ ესმოდა, რომ ავი სიტყვა __ ზამთარია, ტკბილი სიტყვა __ ზაფხული. ხელმოჭერილიც იყო: ფეტვი არ გაჰვარდება ხელიდანო. ერთი სიტყვით, ნათლიადაც არავინ წაიყვანა.
საკვირველია, მის ეზოში, ხეხილი ხეხილს ეხვეოდა, ტოტი ტოტს, ყვავილი__ ყვავილს, ჩიკოტელას კი მეზობლები სძულდა, სძულდა უფრო კი ჩირიკი, __ მოსისხლე მტრად მიაჩნდა, ამბობდნენ __ შურითო, სხვისი ნაშრომი ჰშურდა, თვითონ კი უქნარა იყო, დღეობებისა და უქმედღეების მოტრფიალე. უსაქნარო, თავაყრილი კაცი იყო ჩიკოტელა. სოფელში სათვალსეიროდ გავლა უყვარდა, ზამთრობით კი, კიწაწი შეშა არა ჰქონდა.
დიდი ზარმაცი იყო და დიდი მორწმუნეც. არც ერთ საუფლო დღეს არ გამოსტოვებდა. უქმე დღეები კი მაშინ ბევრი იყო. ან რა გასამტყუნარი იყო მორწმუნე ჩიკოტელა, მაგალითად მაისში? ოთხ მაისს, __ „ჩიტის უქმე ― იყო, მერე „შვიდმაისობა― __ საგაზაფხულო გუთნების გატანა მინდორში და საღვთოები, იმავე დღეებში „ზღუდრობა― იცოდა, პარასკევს, ცალკე დღეობა იყო „კოხიაობა― სეტყვის ასაცილებლად. მერე საძმო სუფრა „ არიფანა― და ამნაირად, მაისი სულ დროსტარებაში გადიოდა.
ახლაც არ ვიცი, რით იყო გამოწვეული მაისში ხშირი დღესასწაული და ნადიმობა. მაგრამ ბუნებაც ხელს უწყობდა. ჩვენს ეზოში ვერ გაივლიდი, ისე იყო მიმობნეული ვარდისა, ზამბახისა და იასამნის სურნელი. დაბადაგებული ცაცხვები, გადათაფლული აკაციები... ზედ ფშატის ყვავილის დამათრობელი სურნელი რომ დაერთვოდა! მოდი ამ დროს და ქედი წახარე სამუშაოდ. განა მართალი არ იყო უმადლო ჩიკოტელა?
მხიარულ ჩირიკს კი არც ერთი დღე ნადიმისთვის არ ეცალა, ქედწახრილი მუშაობდა. შრომაში დამტკბარი, კეთილი იყო.
ჩიკოტელას ერთადერთი მურიანი გოგო ჰყავდა თეთრუა. შეიძლება ისიც იყო ჩიკოტელას სიზარმაცის მიზეზი , რომ ოჯახში ბევრი შესანახი არა ჰყავდა.
ერთხელ სიზმრად ენახა, რომ თავისი სახლის კარაპანში მარილის ქვის ყორეები ელაგა, ერბო, ყველი, ხიზილალა გუდებით და გამოფხიზლებული თურმე ხელის ფათურით ეძებდა, სიზმრად ნანახ სარჩოს. თითთქოს და ვიღაცამ აალაგა, გაიტანა მოჰპარა. დიდხანს თვალებზე ხელს იფარავდა, ვითომც სიზმარი განეგრძო.
წარსულზე ოცნებითაც სცხოვრობდა ჩიკოტელა.
სოფლის სალაყბოზე აზღაპრებდა წარსულს თავისი ოჯახისას, რომელიც, ოდესღაც ისე შეძლებული ყოფილა, რომ ყმებიც კი ჰყოლია. შეიძლება, ბევრმა არც იცოდეს, რომ ძველად, ჩვენში, ყმიანი გლეხებიც ყოფილან!
__ გაგიგონიათ, რა შეძლებული ყოფილა ჩემი მამა-პაპა გლეხობის კვალობაზე? მკვიდროვანი ოჯახი, კლდეზე მტკიცე, ქონებით აღმომდინარე, ნაშრომი, ნაწაღმართევი. ძველადი მოსავალი, ხორაგი, საზრდო, პური, სათესლეთ ცალკე გადარჩეული. ბეღელი, ჭურ-მარანი __ სავსე! პაპისპაპა „ფეხდიდას― სამოცი მარტო ნიკორა ზაქი დაუდიოდა, საკუთარი გუთნიდედა, საკუთარი მეზვრე და მწყემსი!
ეგრე კი ნუ მიყურებთ, ბიჭებო! ყოველივე სახლში გვქონია: ხამი ტილო, მერდინი, ფარდაგი და ჯეჯიმი ხომ სულ სახლში იქსოვებოდა. საპონსაც კი შინ ვხარშავდით. ზეთსაც შინ ვხდიდით. არ გინახავს, ჩვენს ეზოში გელაზები? აღზევანშიც დავდენილვართ მარილზე. სალიანშიც თევზეულობაზე. ეგრე კი ნუ მიყურებთ, ბიჭებო! ჩვენს დერეფანში მარილის ქვის ყორეები კოშკებად მდგარა. მარნის ბაქანზე ხიზილალისა, ყველ-ერბოს სავსე გუდები ელაგა.
__ გინდ დიდედა თავთუხას ჰკითხეთ! ეგ რომ პატარძალი მოეყვანათ, პაპაჩემს მაგის მაყრებისათვის სულ ხიზილალა უჭმევია თავმობმული ჯამებით. ეგრე კი ნუ მიყურებთ, ბიჭებო, ჩვენი ცხოვრება სულ დუღდა და გადმოდიოდა... ჩვენ, ჩვენი წილი სიმდიდრე გამოვიარეთ, დავხარჯეთ, არ გაუფრთხილდით და მიტომ ახლა არა გვაქვს არაფერი! მერე რა უყოთ... ეგრე კი ნუ მიყურებთ... და!
მართალი იყო ჩიკოტელა თუ არა, არავინ იცოდა, დახავსებული ყრუ დედაბერი თავთუხა ასწლისაზე მეტის იყო. დრო დააბერა ბებომ. მოწმედ ვერ გამოდგებოდა, სხვა კი არავინ ლაპარაკობდა ჩიკოტელას ოჯახის ძველ სიმდიდრეზე, სხვას რა ედარდებოდა, ჩიკოტელას მდიდარი წარსული? ნათქვამია: სხვას სხვისი მკვდარი მძინარე ეგონაო!
__ სიზმართა შუაა! __ ეღიმებოდათ მეზობლებს. თანაც სჯეროდათ ჩიკოტელას ნაუბარი. მაინც ჩიკოტელას მთავარი სასაუბრო __ საგანი ჩირიკი იყო და მასთან დავა. ჩირიკი ჩემი მამულის მოჩემარიაო!
__ გულზე ისეთი ცეცხლი მიკიდია, როგორც ჩიბუხს! გამამწარა ჩირიკის ვენახმა, საზღვრების გადმოწევამ, მამულის სარჩელმა! ვერ დავჩუმდები, უნდა ვებრძოლო, ჭირი არ წავა უჭიროდ, თუ ჭირის დედა მთელია. ცეცხლს წყალი დროზე უნდა მიუღვარო!
სად ეცალა საწყალ ჩირიკას ჩხუბისათვის, ან რას ემართლებოდნენ? მაგრამ შური უძლეველია. ღვარძლსა და შურს დაეპყრო ჩიკოტელას გული.
უწინ როგორც ამბობენ, ღვარძლი არ ყოფილა. ერთხელ ერთ კაცს მეზობლის კალოზე გადაუვლია, შეუხედია გორად დამდგარ პურის ხვავისთვის, მოსწონებია, ერთი მუჭა ხორბალი კიდეც აუღია და გულში ღვარძლიანი ფიქრი გაუვლია, ხორბალი ისევ დაუყრია ხვავზე, მაგარამ ღვარძლად ქცეულა, მას აქეთ ღვარძლი გამრავლდა პურში და ადამიანის გულშიცო!
ჩიკოტელას დავა ჩირიკთან ვენახის მიჯნა-საზღვარი იყო, ნაპირყურეს ედავებოდა: __ ჩვენი მამულები ტოლი და ბარდიბარია, მაგრამ თვალდათვალ მტაცებს, სამეტოში წილს იდებს, შემაზავთა, დანის ყელზე მიმიყვანა! გველის ფხაში გავძვრები და არ შევარჩენო! __ ყვიროდა მეხთამტეხი სიტყვებით.
ჩირიკი სულ უდანაშულო იყო და, რასაც ჩიკოტელა აბრალებდა, სიზმრადაც არ მოლანდებია! ჩხუბის დროს ჩიკოტელა გამოიტანდა შინდის ჯოხზე დახვეულ, გაყვითლებულ გრაგნილსიგელს, ანუ, როგორც თვითონ ეძახდნენ, „წიგნსა და დამტკიცებას―, ჰაერში ატრიალებდა და რისხვეული გაჰკიოდა: __ აქა სწერია, ჩემი ნამდვილი მიჯნა და საზღვარი!
ნასყიდობის სიგელში მართლაც ეწერა მამულის საზღვრები: „ზეით, რუისპირზე ორი ვერხვია, __ სამძღვარი ის არის, ქვეით __ პატარა მუხაა. ქვემოთ კიდევ __ დიდი ნიგვზები. იმას ქვევით, სამი ტოტი თუთის ძირია. სამძღვრები ეს არის. ამის ჩამოსწორ, წყლის პირას, კიდევ ორი ვერხვია ტყუბათო―.
მოდი ახლა და იპოვე ორასი წლის მერე ის მაშინდელი ორი ვერხვი, ის პატარა მუხა, ის დიდი ნიგვზები, ის თუთის ძირები და ის ტყუპი ვერხვი! ეჰ მათი მტვერთა მტვერიც კი აღარ იყო ამქვეყნად, სიგელი ხომ ერეკლე მეფის დროს იყო დაწერილი! სიგელის გულუბრყვილო დამწერლებმა თავისდაუნებურად, ეს ორი მეზობელი ორასი წლის შემდეგ წაჰკიდეს ერთმანეთს და თუმცა, მათივე სიტყვებით, იგი სიგელი იყო „უმანკო, უმიზეზო―, „უცვლელი, უსარჩლელი, უქცეველი, მოუშლელი, სამემკვიდრო, საბოლოვო―, მაგრამ სწორედ ეს ბრიყვი სიგელი გახდა მათი შფოთის დედა. ხომ ამ სიგელმა შესაზღვრა მათი ვენახები?..
სულ ამ ვენახის მიჯნისათვის ეჭინჭრებოდა ჩირიკს გულნამცეცი ჩიკოტელა. ბოროტ გზასაც არ ერიდებოდა. იმდენი ქნა, დიდი კაკლის ხე, რომლის ჩრდილი ჩიკოტელას მამულში გადადიოდა, ჩხუბისა და ყარყაშისგან გაბეზრებულ ჩირიკს მთლადაც მოაჭრევინა.
ერთხელ, მის ვენახში შემთხვევით გადასული დადედლებული ვარია ტაბაკით მოუკლა. ერთხელაც, მიჯნას აქეთ წამოწვდილი ჩირიკის ბუდეშურის ხუთი ვაზი წალდით გადაკაფა, როგორ თუ სხვისი ვაზის რტო შეეხო მის წილკერძს!
ბევრჯერ კიდევაც გადასწყვიტა ჭირდებულმა ჩირიკმა ვენახის გაყიდვა ან სხვაგან გადასახლება, მაგრამ როცა ვენახის მუშტარი მოუვიდოდა, თვალზე ცრემლი მოადგებოდა და საკუთარი ოფლით ნაპოხი მამული არ ეთმობოდა.
__ რა ვქნა, რა გადამეშარა. რა მაქვს სხვისი დასაჩემი? ღმერთო, რა გასაჩენი იყო ეს ჩემი საქმის დამცარავი __ ეს მეჩახმახე, ონავარი?
ჩირიკის ძირიანად ამოვარდნის ნატრული იყო ჩიკოტელა
__ ზმმ! __ შეზმუვლებდა ზოგჯერ მტრის სიცოცხლით შეძრწუნებული.
__ ზმმ! _ თითქოს შიგნიდან იყო დაჭრილი, დაკემსილი; ბევრჯერ წინასწარ დაულევია ჩირიკის შესანდობარი ფიალა, მაშინ, მისი გული მჭედლის ქურაზე ცხელი ხდებოდა. მომუჭავდა ხელს მინაცრებული, გაძაგრული და წაიზმუვლებდა __ უუუ! და მტრის დასაძლევად ნატრობდა თავის გავლილ ძალას. თუმცა სულაც არ ჰქონდა სამამაცო გუნება.
__ შენ რას უზამ ჩირიკს? ვერ მოერევი! შესახედავად, დახედულობით სუსტი ხარ, ვერ შეედრები. მძლავრი მტერი გყავს, ტანით ძლიერი!
__ აბა, დაჰხედე ამ პატარა წყალს!-
და თან ხელს მიიშვერდა სოფლის ლიკლიკა ნაკადულზე, __ რამდენი კაკალი მოუგლეჯია ადიდებულზე, რამდენი ცაცხვი; ალვის ხე? ხომ გახსოვს, მაშ, რაღად მეუბნები?! ახ, თუ ერთი ავიწყვიტე?!
__ არა, ნუ აუჩქარდები ჩირიკს, ნუ!
__ მართებული სიტყვაა! __ ჩაერეოდნენ სხვებიც.
__ უუუ! უამებელო სიცოცხლევ! __ ჩაიკვნესებდა გულში გულნაკლული ჩიკოტელა.
__ ზოგ კაცს პირზე თავისი ბედის ნათელი აფენია, ჩემს ბედს კი სძინავს შუა გზაზე, მტვერში უსირცხვილოდ გაშოტილს, უზრუნველს!
გადიოდა წლები, ამასობაში კი ჩირიკი არ კვდებოდა, პირიქით, გამრავლდა, კიდეც ტყუპი გოგო ეყოლა.
__ ძველი დავაგდოთ სათქმელად, არც არა საუბნარია! __ ურჩევდნენ ჩიკოტელას.
__ ვერ გამტეხავთ, ლაშქარნო! __ შემაღლებული ხმით ეტყოდა გულზე შემჯდარი ჩიკოტელა შუაკაცებს, მთლად შეჯავშნული ჩირიკის სიძულვილით.
__ ზმმ! მომეწყურა ჩირიკის სისხლი! __ ისევე დაიზმუვლებდა თავისი კოშკიდან და კოშკზე აფრენილ მამალს თავდაყირა დაუშვებდა.
__ რა მოგივიდა, რას გეჩხუბება, რა გაწყენინა? რაზე დაობთ? __ შეეკითხებოდნენ. კეთილი ჩირიკი მხრებს აიჩეჩავდა , წყნარად იტყოდა: ბულბულმა სთქვა გამიკვირდა, შაშვი რასმე წამეკიდა, უკადრისი სიტყვა მკადრა, ვაი, ავად მამეკიდა!
ერთხელ პირშიც უთხრა დამთმო ჩირიკმა ჩიკოტელას: რას მეფურტკნები, მარგალიტის საყელო ხომ არ აგაჭერო? საპასუხოდ ჩიკოტელა ხელში ააფრიალებდა სიგელს, რომელიც თავისთავად იხვეოდა შინდის ჯოხზე __ ამან იცის, აქა სწერია ჩემი სიმართლე!
__ თქვენ არ იცით, __ მიჰმართავდა მეზობლებს, __ რა ხარბია, როგორ ადიდებს ღამ-ღამობით თავისი ვენახის სამზღვრებს. ეგ ჩემს მტრობას არ მოიშლის მეორედ მოსვლამდი!
ზოგი ბოროტი მეზობელი აქეზებდა:
__ მტერი არ მოჰშლის მტრობასაო!
__ ხმალს ნუ შეაჭმევ ჟანგს, ცოდოაო!
__ ამ სიგელმა იცის სწორე საზღვარი, მაგრამ ვინ იჯერებს? __ კვნესიანი ხმით დასძენდა ჩიკოტელა __ რას არ იტყოდა ნაეკლარი გული, აბორგებული სულის სიმწარე?
__ უნდა გათავდეს! ამ შემოდგომაზე ვეღარ დაიჭიროს ჩირიკმა ხელთ მაჭრის ჯამი! __ და სევდით სავსე თვალებს აქეთ-იქით ატრიალებდა.
ჩირიკი?.. აინუნშიც არ იყო! შეთვალულ ყურძენს შეჰხაროდა! __ წრეულს, კიდევ უნდა ვუმატო ვენახს რქაწითელი, __ ფიქრობდა და ხალხიც კვერს უკრავდა: უდაბნოს დაასხმევინებს სწორედო!
__ ღმერთო და პირიმზევ, შენ გწყალობდე! __ ეს იყო ჩირიკის სალოცავი. სად ეცალა ჩხუბისა და ყარყაშისათვის, თუმცა ჩიკოტელა დაუღალავი მეშფოთე იყო.
__ აგერ, მოილახვრება პირქვე დასამარხავი! __ იტყოდა ჩირიკის დანახვაზე გაშავრკინებული ჩიკოტელა.
კეთილ ჩირიკს პირსიცილი მოსდიოდა. __ რაზე იკლავს თავსა ეგ უბედური! კაცი მიწამტვერიაო, დღე არა აქვს ბევრიაო!
ჩიკოტელა კი გაიძახოდა: ჰაიდა... მანახა მაგისი შენგრეული გულის ფიცარიო, სისხლი შეესხას ქვისთვისო!
__ სული დაგიმძიმდა განა, შე უბედურო, __ შეუწყრებოდა ღვთისნიერი ცოლი თაშნეურა.
__ მაშ, რათა ვარ ბედ-გაკვანძილი, სად არი ღვთის ნამატები, გამარჯვებულება? მითხარი, __ ტირილის ხმით შესძახოდა ცოლს, საქმეზე თავდაუდებელი. __ მაშ, რათა ვართ ღარიბები! განა ჩირიკის ბრალი არ არის ჩვენი სიღარიბე? დატრამალდა გული!
თაშნეურა, მუდამ თაფლოვანი სიტყვის პატრონი, ამართლებდა კეთილ ჩირიკს, მაგრამ შეშფოთებული ჩიკოტელა სეტყვის ქარივით ეცემოდა:
__ მაშ, ჩემი მიჯნა აქეთ არ გადმოსწია? მაშ ის ხუთი ვაზი არ იყო, მიჯნის გაყოლება?
__ რა გაგიხდა ეგ ხუთი ვაზი? განა ხუთი ვაზით აცხოვრებ ოჯახს? __ უპასუხებდა სათნო ცოლი.
__ რატომ არ მიჰყავს სიკვდილს ჩემი მტერი? ეგ უნდა წავიდეს ჩემზე ადრე, საიქიოში ჩირიკმა უნდა შემიღოს შავეთის კარები! __ არა ცხრებოდა ჩიკოტელა.
__ კარგი, გეყოფა, ხორშაკეულო, ცულაფთარო! __ ეტყოდა თაშნეურა. მატყლის მჩეჩელი საწყალი ქალი გავიდოდა და ეზოს ვარდთან ჩამოჯდებოდა, იქ უყვარდა ყოფნა, პირჯვარს დაიწერდა __ წმინდა გიორგი, შენ გვიშველე!
ჩიკოტელა გახშირებით ოხრავდა... მერე მეზობლისას გადავიდოდა, შესჩივლებდა, ჭირის თქმა ხომ დამწვარ გულს ანელებს!
__ ჭირს ნუ დაუწვები, უფრო დაგაწვება! სთქვი გულის საწნეხი! __ აღიზიანებდა თვალთმაქცი მეზობელი. ჩიკოტელა ასჯერ მეტისას ამბობდა, ის კი არ იცოდა, კოჭობი რომ ადუღდება, გადმოვა და კოჭობივე დაიფუფქება!
საკუთნოს მუდმივ დავაში მიდიოდა ჩიკოტელას ბალღამიანი დღეები! იყო შემთხვევა, როცა ბეწვზე ეკიდა ჩირიკისა და ჩიკოტელას სიცოცხლე!
ივრის ლერწმოვან-ჩალიანებში, მდინარის ტოტზე გადაწოლილი, გადაბარჯღული, გრძელი, გამხმარი ვერხვი იდო, ის იყო ჩვენი ხიდი! აი, სწორედ ამ ხიდურაზე შეხვდა ერთ დილას ეს ორი უმძრახი, ნაწყენი მეზობელი. ვინ იცის, რა უბედურება უნდა დატრიალებულიყო იმ ხმელ ვერხვზე, მაგრამ ამპარტავანმა ჩიკოტელამ გზააუქცევ-თავდაუხრელად სცადა გავლა და შიგ წყალში კი გაადინა ტყაპანი!
ჩირიკმა ღიმილით გაიარა თავისუფალი ხიდი და შეერია ვენახს. მეორე დღეს, შეშფოთებული ჩიკოტელა ძიობდა სოფელში:
__ ვინ გაიგო, ვინა სთქვა, ვის გაეხარდა-ო?!
ერთ ზამთარ, თოვლში რომ მოემწყვდა სოფელი, უსაქმურობით შეყელთებულმა მეზობლებმა ითავეს და შერიგების შუაკაცებად ორი დარბაისელი მიუგზავნესს, __ ივანე გოჭიყლაპა და ბეცია ბატიყვლეფა.
__ გეყოთ დავა, შფოთი ჩაარონინეთო! __ მაგრამ არაფერი გამოვიდა. უთმობელი ჩიკოტელა ისე გაიბერა, თითქოს ქვეყანას დასჭირდა მისი თავიო!
მშვიდი, გულქართული, თვალებიდან გამოცინარი ჩირიკი აწყნარებდა მეზობლებს, დაანებეთ თავი, მაგ სიტყვაპრტყელს! გულძვირობას არ მოიშლისო!
და ერთ დღეს მოხდა სასწაული! გამოვიდა მთხრობელი მათი შერიგებისა, თუმცა კი არავის სჯეროდა.
საქმე ასე ყოფილიყო:
იორგაღმა, აზამბურის მინდორში, ყანის მკის დროს, ჩიკოტელა გაცივებულიყო. იორი გამოეტოპა, როგორც იყო სოფლისკენ დაემართა გზა, მაგრამ მუხლმოჭრილი, სიცხისაგან მოკვეთილი, გზისპირად, მთვრალი კაცივით მიგდებულიყო. იქნებ, სამადლოდ, ვინმემ შინ წამიყვანოსო! მგზავრი არ გამოჩენილიყო, არც ურმებს გამოევლოთ! ეგდო საბრალო ჩიკოტელა კაჭკაჭ-ყორანთა საწიწკნათ, მგელთა საგლეჯად! გმინავდა და ღმერთს ეხვეწებოდა ძე- ხორციელის გამოჩენას. მზე კიდეც ჩადიოდა... სოფელი არც ისე ახლო იყო... უნუგეშისცემო ჩიკოტელა სიცხისაგან გათანგული გმინავდა...
სწორედ ამ დროს, როცა მზემ უკანასკნელი სხივები ჩაწურა ჩასავლეთში, გამოჩნდა ივრიდან მომავალი, იცით ვინ? თითონ მიხვდებით! ჩიკოტელა შეკრთა, შეიკუმშა, ფარაჯაში შეძვრა, როგორც კუ სქელ ბაკანში, ნეტამც არ დამინახოსო!
ჩირიკი მიუახლოვდა მწოლიარეს, ისიც შეკრთა, და... თითქოს ვერ დაინახა ისევ გზა განაგრძო... სიცხიან ჩიკოტელას ერთი პირობა კიდეც გაეხარდა... მაგრამ ჩირიკი უკანასკნელი სასოებაღა იყო მისი და თუ ჩირიკი არა, შეიძლება, მართლაც, სამგლედ გამხდარიყო. მცირე ყოყმანის მერე, ჩირიკმა ცხენი მოაბრუნა, ჩამოხდა, ჩიკოტელას მიუახლოვდა:
__ ეგ რა მოგსვლია, ბეჩავო? __ გაუბედავად შეეკითხა. __ არაფერი! __ მორცხვად ამოთქვა ჩიკოტელამ.
არც აცია, არც აცხელა ჩირიკმა და პირშეწბილებული, ღვარძლიანი მტერი ცხენის გავაზე შემოისვა და სოფელში წამოიყვანა. მოჰყავდა და თან არიგებდა: სიცხიანი ხარ, წელზე ხელი მაგრად ჩამჭიდე, ცხენიდან არ გადმოვარდეო!
ჩიკოტელა გაბუყული იჯდა და მოხათრებით ხელს უჭერდა წელზე ნამტერალს. სოფელში ერთი ღრიანცელი ატყდა. არავის სჯეროდა, თუმცა საკუთარი თვალით ენახათ. ისიც ეგონათ, ალბათ, ჩირიკმა აჯობა ჩხუბში, შეკრა და ახლა მამასახლისთან წარმოადგინაო! __ ხმამაღლა გაიძახოდნენ: ჩირიკმა ტყვე მოიყვანაო! ბევრიც იცინეს!
ერთი თვე ეს ამბავი ჰქონდა სოფელს თავშესაქცევრად.
დაყარა ფარ-ხმალი ჩიკოტელამ. დაჩუმდა, რაღას იზამდა? გაკვირვებული იყო ჩირიკის საქციელით.
ამას მალე სხვა უარესი ამბავი ზედ დაერთო: ჩიკოტელას ერთი მურიანი გოგო ჰყავდა-მეთქი, გახსოვთ? მაგრამ ვიდრე მოთხრობის ბოლომდე გავიდოდი, ამასობაში, ის მურიანი გოგო უკვე წამოჩიტდა, წამოიზრდა, ძუძუ დაეტყო, გაიბადრა. __ მართლაც, ქოჩორა მტრედი, ჩამარგალიტებული გოგო დადგა თეთრუა!.. ლურჯთვალა, შავწამწამშაბურული, დანუკრებული...
და რას არ იტყვის ჩხიკვის ენა! __ ერთხელ, შუადღისას, ვენახი რომ შეზვერა, ჩიკოტელას ვაზის ბურვილში შემოესმა ნაზი სიტყვები: „ შენი ქოჩრის მონაგლეჯი დამწვარ გულზე დამაყარე―!-ო.
__ ამიყვანე, წამიყვანე! __ ისევ ისმოდა ნაზი ხმა.
ნასმენალის მერე ჩიკოტელამ ფრთხილად გადასწია ვაზის ფოთლები და რა სახილავი ნახა! ზედ მიჯნაზე მისი თეთრუა ისე ჩაჰკვროდა ჩირიკის ვაჟს კიკრიკიკოს, რომ ხმალიც ვერ გააცილებდა ერთმანეთს!
ჯერ კი შეიუცხოვა __ აი, შე სვეტიცხოველის დამქცევოო! ესღა შეჰყვირა გაოცებულმა ჩიკოტელამ; ბიჭი და გოგო ქვეით გარბოდნენ ჭიგოების ლაწალუწით. რამდენი ვაზი წაიქცა! ჩიკოტელა გაშეშებული იდგა, სიტყვა ვეღარ ამოეღო. ახლა მიხვდა რად ელამუნებოდა თეთრუა მეზობლის ბიჭს. მიხვდა მისახვდომარს: ვაი, თავდებო, ახლა ქალიც მტრისკენ მიდიოდა, მიცურავდა ვენხიც! მიჯნა მთლად უქმდებოდა! ჩიკოტელას ხომ ერთადერთი ქალის მეტი არ ჰყავდა?! ერჩივნა ქვესკნელის ფსკერში ჩამძვრალიყო, მაგრამ რა ექნა? თაშნეურას ძალზე გაეხარდა თეთრუას ამბავი, კიკრიკიკო ხომ ყველას უყვარდა.
ერთი კვირის მერე, ჩირიკმა დატალახებულ ქვევრს მოხადა... ახლა ჩირიკი და ჩიკოტელა ერთად უნდა მსხდარაყვნენ საქორწილო სუფრაზე. ერთმანეთისთვისაც უნდა ეკოცნათ ღვინის ჯამებით ხელში, ძმად შეყრილიყვნენ, ასეც მოხდა.
რამდენიმე წლის შემდეგ, მე დავინახე, ორივე პაპას ხელი ჩაეჭიდნათ შვილიშვილისათვის და ფეხის ადგმას ასწავლიდნენ აყვავებულ ნუშის ქვეშ.
ასე აჯობა მტრობას სიყვარულმა! უმსგავსი საქმე ყოველი, მოკლეა, მით ოხერია!
ამ პატარა, გვრიტულა ბიჭუნამ, რომელიც ახლა ორივეპაპას ტაატით დაჰყავდათ, თავისი ფუნჩულა თათებით საბოლოოდ სამარე გაუთხარა ორი ადამიანის მტრობას. გავიდნენ დრონი. ბევრჯერ წითლად გადაუარა მზემ ჩვენს სოფელს, ბევრი ვარსკვლავიდაცვივდა... ბუნებამ დალია ჩირიკისა და ჩიკოტელას ჯანიც...
ძალზე დაუსუსურდა შრომით დაძალული ჩირიკი. ოჯახს კიკრიკიკო გაუძღვა, მაგრამ მოხუცი თავის საყვარელ ვენახს თავს არ ანებებდა. თუმცა ვენახი მას აღარ ეკუთვნოდა, სოფლის საერთო მამულათ იქცა. მაგრამ ჩირიკმა ვერ გაიგო, რამდენიც არ აუხსნეს, ვერ მიხვდა. მის გონებაში კერძო საკუთრების გრძნობა ვერაფერმა ვერ შესცვალა. ახლა, პირიქით, მთლად ვენახში დაიდო ბინა... აღარ გამოდიოდა. ვერა და ვერ მოაშლევინეს ვერც შვილმა, ვერც შვილიშვილმა, ვერც სოფელმა... ისევ თავს დასტრიალებდა ვაზებს თავისი მოქანცული მარჯვენით.
__ ეგეც ერთი ჟინი ყოფილაო. დაე ჟინი მოიკლასო!..
და ერთ აღდგომა დღეს, ჩირიკის სახლიდან გლოვის ხმა გამოისმა, __ ჩირიკი აღარ არისო!
თურმე არც აღდგომა ღამეს მოშორებია ჩირიკი საყვარელ ვაზებს. ვაზის ძირში სააღდგომო სანთლები დაენთო. სუფრა გაეშალა, ლიტანია შემოევლო ვენახისათვის, მერე მიმჯდარიყო ვაზის ძირში, გულზე ხელები დაეკრიბადა მიცვლილიყო...
შვილიშვილს აღდგომის წითელი კვერცხები ჩაეტანა ვენახში და ეგრე კი ენახა!
რა დაემართა ჩიკოტელას? წოპწოპა ქუდი პირზე მიეფარა და ტიროდა __ ვაი ძმაზე ძმებულოო!
თვითონაც სიკვდილი ეხედვებოდა... მეორე კვირას, ჩიკოტელა ჩირიკს გვერდით მიუწვინეს. ერთი ავი მეზობელი, ვითომდა გულშემატკვარი, დანანებით ამბობდა: ბარემ ერთ დღეს დახოცილიყვნენ, ორი ქელეხის ხარჯით ოჯახი არ დამძიმდბოდაო!
მე ხომ კარის მეზობელი ვიყავ, შემატყობინეს ქალაქში, მთხოვეს დავსწრებოდი მათ დამარხვას, მაგრამ ვერ შევძელი, პატივი ვერ ვეცი, ხინჯად კი დამრჩა გულში, ბევრი დრო გამიტარებია მათთან პატარაობისას, ბევრჯერაც გარჯილან ჩვენი ოჯახისათვის!
ახლა ამ მოთხრობაში, ასე მგონია, ვალი მოვიხადე მათი აჩრდილების წინაშე, ავწერე რა ჩირიკისა და ჩიკოტელას მტრობისა და სიყვარულის ამბავი, გასაღიმებელი და გულის გადასაყოლებელი...
ეხ, შვილიერება ჩემი დასრულდა! სამემკვიდრეოდ ვაჟი არ მეყოლა! ცასა და ქვეყანაზე მარტო დავრჩი! დიდ გვარს, დიდებულს ღმერთმა შვილი არ მიბოძა. რა ვქნა, რომ ჩემს უკან არავინ რჩება ჩვენი დიდი გვარიდან! გვარია, განა მატყლია! ჭირს, განსაცდელს, შეწუხებას, ჭირდებულებას რამდენს შევებრძოლე, ისევ ღმერთს უნდა შევწირო მადლობა! __ამბობდა ნამგალივით მოხრილი, თვალზე ნისლ-წაკრული ნათავადარი ყადორი რევოლუციის პირველ დღეებში და თან პირჯვარს იწერდა._დიდება შენდა უფალო დაუსაწყისო! მაგრამ ვინ შესცვლის ზენასუფევას?
_მითხარ , ყმაწვილო, რომელი ერთი ვიჩივლო? გვარის ამოწყვეტა, მხცოვანება თუ მამულიდან ცარიელათ დარჩომა? _ჩიოდა კომისრის კანცელარიის ზღურბლზე გვარის უკანასკნელი შთამომავალი, გვარის დამბოლოვებელი ყადორი, რომელიც ახლა უკანასკნელად თხოვნით მისულიყო კომისართან, რათა ნაკუთვნილარი საბალახე მთა უკან დაებრუნებინათ საზრდოდ, სარჩომად... ცხენი იქვე, მარგილზე გამოება. ყვავები და ყორნები სდარაჯობდნენ მოლოდინში თავადის რაშს....
ცხენიც მშიერი იყო, ბატონიც! მსახური ბიჭი ―შავბეწვა―ღორისწველაშვილი გასცქეროდა.შინ აგარავინ ჰყავდა , გაციებული ოთახი ელოდა, იმასაც ართმევდნენ. ვერა და ვერ ჩამომშორდა იმ დღეს დამკრთალი, შეშინებული, ნათავადარი ყადორი, რომელიც უარით გამოისტუმრეს კანცელარიიდან, კიდეც უთხრეს, რომ მეორერდ აღარ მისულიყო ამ სათხოვარზე.
სადილობის დრო იყო, დაბის დუქანში შევედით, შევიპატიჟე.დუქნური სუფრა გაიშალა ხორაგისა და ღვინის დანახვაზე ყადრი ცოტა მომხნევდა , მაგრამ თავის დონეზე აღარ იყო : რაღა ვარ ეხლა , ცარიელი მათრახიღა დამრჩა მთისა , ბარისა და ტყის ნაცვლად!
__არ დატკბა ჩემი წუთისოფელი, რა ვქნა? არ საქნელი არ იქნების! __ და უცბად
შეჭოჭმანდა,_იქნებ ეს ქვეყანა კიდევ დამტკიცდეს?მაგრამ, ისეთია დღეს ქვეყნის გადასხვავება,გადავითარება,რომ ეს ქვეყანა მალე არ დამტკიცდება და მე შიმშილით უნდა მოვკვდე! -ამბობდა ყადორი,- ასე მგონია,თითქოს მკვდარი ვარ,თითქოს ადამიანადაც გაუქმებული ვარ! - და უეცრივ იკითხა: მაინც ვერ გამიგია, რატომ არავინ მაძლევს საბალახეს? -რევოლუცია მოხდა!-ვეტყოდი გულუბრყვილოდ.
-მერე ჩემმა მთამ, ჩემმა ბალახმა რა დააშავა? -ვერა და ვერ გაეგო ბატონ ყადორს.
-მერე იცი, რა ბალახია?
-პაპის პაპაჩემი – შერმაზანი დარბაზბატონი მთელი კახეთის პატრონი ყოფილა და მე ერთი მთა აღარ მეკუთვნოდეს? და მისი ბალახი?
-პაპაჩემ ჯანზურაბს მეჯიბინე ცალკე ჰყოლია, მეაბჯრე და პირის მეღვინე ცალკე და მე ამ ფამფარა ბალახის მეტს ხომ არა ვთხოულობ?
-მამაჩემის, ამილღაბარის, სუფრაზე ყოველდღე თითო ძროხა იკვლებოდა და მე სამთო საბალახოზე მეტს არა გთხოვთ?
-აბა, მაშინ კაი ბიჭები ვიყავით, როცა დიდ ომებში, ჩვენი გვარის მედგარი ძახილი გაისმოდა: „დაჰკარ, დაჰკარი!― სულ ჯორებით უზიდიათ ომიდან მოკვეთილი თათრის თავები!
-და მე ვისთვის რა დამიშავებია, ყველასთვის ძმა ვიყავ და მეგობარი, ნათელ-მირონი, მეზობელი და გულის მოკეთე, ეს რა დროება მოდის! სინდისი დაიმარხა, ზრდილობა და პატივისცემა გაჰქრა, მაშ საქართველოც ხომ დაიღუპა,მითხარ , ყმაწვილო, შენ გენაცვალე!_დაჟინებულად მიცქეროდა ყადორი და ჩემგან ელოდა თავისი სიტყვის დადასტურებას.
-პირახსნითა და გულახსნით მინდა გელაპარაკო: მე ბედს ვემორჩილები, არ ვიტყვი: კბილი კბილის წილ!-დამდაბლებული ღიმილით მეუბნებოდა ყადორი_ან რას მეტყვის კარგს ადუღებული გუნება? მაგრამ გული მტკივა! მეც ხომ ძეხორციელი ვარ, მეც ხომ მინდა არსებობა?
გულს ახარებდა ნაწვიმარზე გულის მაცოცხლებელი გაზაფხულის წვეთები და აბრიალებული ცისარტყელა, ახლად აყვავებული ნუშისა და მსხლის ყვავილთა ფერფლით მომფრინავი ნიავი და ყადორის ნაღვლიანი სიტყვები ამ დროს ჩემს გულს არ ეგუებოდა.
ყადორი კი თავისას განაგრძობდა: ქვეყანას ოთხი რამ აკლია, ცას-კიბე, ზღვას-ხიდი, ჯორს-შვილი და კაცს-სამართალი! წაიღეს ჩემი მამული! სამართალია? რომ მაგონდება ჩემი დიდი კაკლის ჭალა, შიგ მზის წვერიც რომ ვერ გაატანდა!ჩემი ურთხნალი! ან ჩემი კორიდეთის ტყე- რამდენ ირმის ჯოგს გადავყოლილვარ იქ, ან ჩემი მინდვრები,- რამ-
დენ ჯეირნის ნახტომს გაუცდენივარ? ვაი მას, ვისაც ბუხრის წინ არაფერი აქვს მოსაგონებელი!ახლა,ბუხარიც წამერთო, რა უღვთოებაა, ყმაწვილო კაცო, ამიხსენი, გამაგებინე!- ვის რა დავუშავე, რა წავუხდინე? გეფიცები ყოველდღე ვიგონებ ჩემს ცოდვებს, რომ შევინანო და ვერ მომიგონია და ახლა რა გადამხდა? ვისი გულისთვის? ორიათასი წელიწადია, ჩემი გვარი თავადობდა! რამდენი იყო ჩემი გვარისა – კაცი, ქალი! იქეიფეს, დრო გაატარეს, ყმები ჰყავდათ, მთა-ბარი ჰქონდათ, შეირგეს წუთისოფელი ზომაზე მეტად და ახლა ამისთანა საწყალ მოხუცის წელზე უნდა გადატყდეს ჯოხი? მათი ცოდვები მე რათ უნდა ვზიდო, მე მარტოდ მარტომ? ცოდვა არა ვარ? სამართალია?
მერე რა ცოდვები მე მიმიძღვის, რა სისხლის მსმელი და მიწის დამრბეველი მე მნახეს? მხოლოდ ერთი ცოდვა არ მასვენებს, მოდი, ახლოს მოჯექი ―ტკბილი გითხრა მწარისათვინ―.
__ ერთხელ, დიდმარხვას ძალიან ავად გავხდი, სულთ ვებრძოდი. საკვირველია, თან ამ ქვეყნად არ ვიყავ,თან სრული გონება მქონდა.
__ მაზიარეთ! ესღა წამოვიზმუვლე და ჩემ ი ცო ლის ტირილი შემომესმა. გათანგულს ისევ ჩამეძინა. ვხედავ საიქიოა! ჯოჯოხეთის ნახეთქები. კუპრის ტბა. სამი კაცი დადგა ჩემს წინ. მოკლე ქართული კაბები ეცვათ, ხელში დავთრები ეჭირათ ,ერთმა თქვა:
__ მოიგონე, რა ცოდვა ჩაგიდენიაო! __ მე ჭირის ოფლმა დამასხა, ძლივს მოვახსენე: __არაფერი შენი ჭირიმე...
__კარგად იფიქრე, ცოდვის შვილი ხარ თუ არა?
__დედის მუცლიდან, შენი ჭირიმე...
__არა, სწორედ უნდა გვითხრა, რა ცოდვა ჩაგიდენია. __არაფერი შენი ჭირიმე...
__მაშ კარგი!აქეთ წამოდექი,__ანიშნა ერთმა მათგანმა ვიღაცას და უეცრად ჩვენი მეზობელი კი წამოდგა__სოსიკა თეთრ-სუდარაგადაცმული. სამი წლის მკვდარი იყო, მაინც გამეხარდა, მეზობელი რომ დავინახე.
__იცნობ ამას?__დამიძახა პირველმა.
__როგორ არ ვიცნობ?
თავჩაღუნული იდგა სოსიკა, ორივე ხელი გულზე დაეკრიფა.
__ახლა მოიგონე რაც დაგიშავებია.__მითხრა სამოთხის კაცმა, მაშინ წამომაგონდა...
ჰო, ერთხელ ზამთარში ტყე მქონდა შეკრული. ამბავი მომივიდა ტყესა გპარავენო.ავიღე და ტყიურ წაველ. მივატანე თუ არა, ვხედავ სოსიკა-მასზე ღარიბი გლეხი არ იყო სოფელში -მოდის და ზურგით ჩემი ხეები მოაქვს.
გავცეცხლდი.
-არა გრცხვენია , სოსიკავ. შენგან ეგ მეკოთვნის? მომეცი წალდი!__დავჭყივლე და წალდუნა წავართვი. ეგ იყო და ეგ...
როდის ჩამიდენია სხვა ცოდვა? ან რაღა ვქენი,არ ვიცი! აი,ეს ცოდვა მომაგონეს სამოთხის კაცებმა.
სოსიკას რომ წალდი წავართვი, წამოვიღე და საბძელზე შევდე, მერე, კარგა ხნის მერე საბძელს რომ ჩალა გამოვუცვალე, წალდიც ლელში ჩაიკარგა.ამასობაში სოსიკაც მოკვდა.შემოდგომის ერთ ქარიან დღეს,ქარმა საბძელს ლელი აჰხადა და წალდი ისევ ვიპოვე,სხვენზე შევდე.
-მიეცი წალდი სოსიკას და თავისუფალი ხარ!__ერთხმად წამოიძახეს სულთამხუთავებმა. გამომეღვიძა თუ არა, დავიძახე:
-წალდი!
ცოლმა ტირილი დაიწყო, ეგონა ყელი უნდა გამომეჭრა!
-რათ გინდა წალდი? - ჩამომიჯდა მეზობელი.
-ასე იყო, ასე... - ლუღლუღით ვუამბე დასუსტებულმა. ზედ დატანებაზე სოსიკას ბიჭიც შემოვიდა.
-რა ამბავია, ნათლი, რათ გაგიგრძელდა ეგრე სატკივარი?
ვუამბე სიზმარი, წალდი ჩავაბარე. ..აი, ეს ცოდვა მომაგონეს სამოთხის კაცებმა! იქნებ, ამისთვის დავისაჯე დღეს?
ერთხელ კიდევ ყურძენი მოვიპარე ბავშვობისას... სხვა რა ჩამიდენია?ჯიხვით, ჯამით მისვამს,მეზობელი მიყვარდა, ნუთუ ჩამეთვლება?.- მოსთქვამდა ყადორი და თან წითელ ღვინოს ბრკეს აცლიდა...და უცბად შეშინებულმა თითქოს სხვისი ხმით წამოიძახა: მაშ, ორი ათასი წლის ცოდვა მარტო ჩემს წელზე რად უნდა გადატყდეს? ცოდო არა ვარ , განა? _გაკვირვებული მიყურებდა, ისე შემკრთალი,თითქოს საცაა მდუღარე წყალში უძახონო.
და სწორედ ამ დროს მედუქნემ სასწრაფოდ მიხურა კარი, ჩაკეტა კარი და ფანჯარა.უეცრივ ცამ იელვა,მერე იდგრიალა, კიდევ იდანდგარა და მცირე ტორტმანის შემდეგ შავ-ლურჯმა ღრუბლებმა უწითლესი წინწკლების ბურჯღლები გაჰყარა. და
ანაზდეულ, ჩქეფით წამოვიდა ნიაღვარი, დელგმა. მწუხრის მოშავფენებამ იმატა, სივრცე გაკუპრდა, ცისქცევა, უცნაური კრჩხიალი, ბაგუნი და ზრიალი აყრუებდა ყოველივეს.
და უცებ გაიზარდა შემზარავი, სიკვდილის ხმიანი წეწა, ლეწვა, - სეტყვა წამოვიდა, ახმაურდა ჭერი – კრამიტი თუ თუნუქი, ჯერ ხორხოშამ დაიწყო ხტუნაობა, მერე ნამდვილი ქვები აგორდა თითქოს... ბუნება ბობოქრობდა. ჩვენ ჭიანჭველებად ვიგრძენით თავი, ისე მცირედ გვეჩვენა ჩვენი ღონე ბუნების ძლიერებასთან.
ირეგვებოდა ყოველივე, იმსხვრეოდა, ღამე, ქარი, ნიაღვარი, შეერთებულნი იერიშით გადმოდიოდნენ და მოსპობით გვემუქრებოდნენ, რა უნდა გვექნა? რა ჰქნას კანთხელმა კანსიმაგრის მეტი?!
ყადორი კი ჭიქა ღვინოზე ისევ ჩიოდა ბედის უსამართლობას, თუ რატომ უნდა გადაეტანა მხოლოდ მას, მარტოდ მარტოს – ორი ათასი წლის ცოდვა თავისი გვარისა და პასუხი ვერ მიიღო.
ირგვლივ ყველაფერი ილეწებოდა, ვის ეცალა ყადორის ცოდვებისათვის?
მოხუცი გუთნისდედის სიკვდილი და წავდგე ჩემს მეუფესთან ხელთანთებული ცვილითა ვაჟა-ფშაველა არავისზე ნაწყენი, არავის ნამტერალი არა ყოფილა გუთნისდედა ნიმია. თუ ვინმე შემთხვევით აწყენინებდა, იტყოდა:
_რამდენი ადამის შვილი ჩამოდის ამ ქვეყანაზე, ათასი ფერი და ფერადი! ვის რას გაუგებ? არასოდეს უნატრია სიმდიდრე, მხოლოდ თავისი პურის ხვავით იყო მადლიერი.
-ყველა რომ მდიდარი იყოს დედამიწაზე, ღარიბი ვიღამ მოიგონოს?_ და ათქვირებულ ყანას რომ შეხედავდა, სასოებით წაიჩურჩულებდა:
_შენი მადლის ჭირიმე!
ოთხმოც წელს მიაღწია და არაფერი ასტკივებია. მეოთხმოცდაერთეში სისუსტე იგრძნო, მაგრამ სიკვდილისა არ ეშინოდა. თვითონ სიკვდილი არად მიაჩნდა. უფრო ეზარებოდა, ვიდრე ეშინოდა. ეზარებოდა, როგორც ნათბილარს ლოგონის მერე გარეთ გასვლა ბნელ, ქარიშხლიან ღამეში.
_გამოთეთრებით რომ გითხრა, რა მოსაგონი იყო სიკვდილი?!_იტყოდა წყენით ნინია, როცა გულმძიმობას იგრძნობდა.
ბოლოს, აღმეებიდან შემონაქროლმა სიკვდილმა ნინიას სალამი მისცა, ჯერ გვერდით მოუჯდა, ცივად შეაჟრჟოლა, მერე ჩონჩხარა მკლავები შემოჰხვია და აღარ უშვებდა.
_ მოიცა, მოიცა, სიკვდილო, შენი წვერ-ულვაშის გამოსვლასა!
ჯერ სიცილით ეხუმრებოდა ნინია სიკვდილს, ერთი ორჯერ კიდევაც მაგრა შეუჭახუნა გულმოსულმა, - რა დროს ეგ არი, მომშორდიო! განგებ ღვინოც გადაჰკრა ლოგინში,- სავსე ჯამი, რომ მტერს ავად არ ვეგონო, ხოლო სიკვდილს სათავისოო!
კარის მეზობელმა, მეხრეებმა, მისი გუთნისდედობით გაწვრთნილებმა, ინახულეს, გადასაყოლებელი ამბებიც უამბეს, მაგრამ ჯანი უსუსტდებოდა, სული კი არ ტყდებოდა.
-ალალ-მართალი, გულგაწმენდილი მივდივარ წუთისოფლიდან, არავის არას ვემართლებოდი, არავის საყვედური არ მიმდევს... პურის მომყვანი ვიყავი ამქვეყნად, აი, ეს გაფხრეწილი პერანგი მიმყვება მხოლოდ! ბევრი მინდორი გადამიშავებია. და ახლა... სად უნდა წავდე, სად გავნიავდე? - წამოიწია და მუდარით ითხოვნა:
-მინდორს გადამახედეთ!
ორივე შვილი მხარში შეუდგა და მოწიწებით აივანზე გაიყვანეს.
ქვემოთ ვენახებში გადაფანტული სოფელი მოჩანდა, შორს-ლურჯ-ლილისფრად დაბურული მთები, ზედ შავად შელანძული ციხის ნაშალი, კლდიდან ქვაკიბე რომ ჩამოჰყვებოდა და ძირს დაშლილი სავსე მინდორი, ქსნისა და არაგვს შუა გადაჭიმული... აფერებულ ყანებზე დაუდგრომელი ნიავი აფენებდა და აქანებდა მზეკაბას . თავთავი ჩუმად შრიალებდა .
აგერ წილკანი ... ჯვართმუხა ... იდგა ღვთაებრივი სიჩუმე... ბუნება შეერთხმებულია ... მზე ჩადიოდა ... ბროლის ნიავი შეეთამაშა მომაკვდავ გუთნისდედას, შუბლზე მიელამუნა, შეეგრილა , თითქოს მის სპეტაკ თმის კულულს მოეხვია და აკოცაო!
ნინიამ ზეგარდიდან დახედა სავსე მინდორს, ხარბად თვალი შემოატარა. გულცქერით შეისაყვარლა ამრეშებული ყანები, ამოხეთქილი ბურღალი ბალახი...
ტკბილმა მოგონებამ გული-გულში გაუარა და გაეღიმა... ოცი წლისამ აიღო გუთანი ხელში, მაშ, სამოცი წელი სჭერია! უნახავს, ხალხი დაუპურებია...
-ახლა ნაცარმტვერი უნდა გავხდე?! საიდანღაც, თითქოს შემოესმა სევდიანი ოროველას ზუზუნი და თვალზე ცრემლი მოეგუბა. მზე ბუდისაკენ მიდიოდა... შეიმცნაურა... მიხვდა ყოველივეს...
შვილებმა მხრებში უეცარი სიმძიმე იგრძნეს. მამას შეხედეს. ბუნებაში გადამდნარიყო უკვე ნინია, სული დაელია....
მზე ჩავიდა დიდებულებით, მიებარა ღამის მღვიმეს. ამჭვირვალდა მშობლიური კამკამა ცა, ლურჯად მინაქრული, ღამის იით აყვავებული...
გამოჩნდა რკალი ახალი მთვარრისა... ვერცხლის ლუმბა...