ქართული ანდაზა არის: წყალნი წავლენ და წამოვლენ, ქვიშანი დარჩებიანო.
ეს ანდაზა შეიძლება უცვლელად შევუფარდოთ ხელოვნებას.
სხვა და სხვა ეპოქას სხვა და სხვა ესთეტიური გემოვნება შეაქვს ხელოვნებაში და აქედან ჩნდება მიმართულება, მოდა, რომანტიზმი, რეალიზმი, სიმბოლიზმი, ფუტურიზმი და სხვა.
ყოველივე ეს წარმავალია და ჰქრება. უკვდავია მხოლოდ ჭეშმარიტი ხელოვნება, რომელიც სამუდამოდ რჩება, ვითარცა ქვიშა წარმავალი წყლისა.
ჭეშმარიტი ხელოვნება არის მხოლოდ იქ, სადაც შეერთებულია ფანტაზია, თავისებური სტილი, მანერა წერისა, სიმკვეთრე გამოსახვისა, სიცხოველე ამა თუ იმ პრობლემის გაშუქებაში და სხვა.
ყოველივე ეს ერთად აღებული წარმოადგენს იმას, რასაც ჩვენ მხატვრულ ნიჭს ვუწოდებთ.
მ. ჯავახიშვილ-ადამაშვილის პირველი ტომი დადაღულია შემოქმედის უტყუარი ნიჭით.
ბელეტრისტი გამოვიდა სამწერლო ასპარეზზე ოცი წლის წინათ. დაწვა ერთ ღამეს უბრალო ადამიანად და ადგა მეორე დღეს უკვე სახელმოხვეჭილ მწერლად: მისი შემოქმედების პირველმა ყვავილებმა საერთო ყურადღება დაიმსახურეს. მაგრამ მ. ადამაშვილი მეტეორივით მოევლინა ჩვენი ხელოვნების ცას; ელვით გაისრიალა და მიიმალა.
მთელი თხუთმეტი წლის განმავლობაში ბელეტრისტი სდუმდა და დღეს ისევ ამეტყველდა, ისევ გააშუქა ჩვენი ხელოვნების ცა «კვაჭი კვაჭანტირაძით» და სხვ.
კვაჭი კვაჭანტირაძე ჰღირს იმად, რომ ბელეტრისტის ხანგრძლივი დუმილი გაამართლოს და გამოისყიდოს.
ეს ტიპი საკმაო მომწიფებული იყო ჩვენს ცხოვრებაში და ეძებდა თავის მხატვარს, სანამდის არ ნახა მ. ადამაშვილში.
პირველი ტომის მოთხრობები ყველა წარსულს ეკუთვნის, გარდა‘«ტყის კაცისა», და როდესაც შეადარებთ ერთმანეთს, უსათუოდ ნახავთ დიდ განსხვავებას: სტილი დაიხვეწა, მანერა წერისა უფრო გამოიკვეთა, ასახვა უფრო გაცხოველდა და გასპეტაკდა, შეიჭრა შიგ ბუნება და სხვა; სიუჟეტებში კი არის განუწყვეტელი ჯაჭვი, მსგავსება: ღრმად ჩახედვა საბრალო და უბედური ადამიანის გულში.
სიუჟეტების არჩევაში მ. ადამაშვილი თავისებურად ორიგინალურია: ის აქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას ცხოვრების იმ მხარეს, რაც ჩვენს მწერლობაში გაუშუქებელი იყო.
მ. ადამაშვილის ორიგინალობას ჯერ სათაური ამჟღავნებს: «ჩანჩურა», «უპატრონო»,‘«კურკას ქორწილი»,‘«ტყის კაცი».
ვინ არის ჩანჩურა?
საიდან არის მოსული?
არავინ იცის, მას არც სახელი აქვს, არც გვარი. ან კი რა საჭიროა, ვის რათ უნდა? ვის აინტერესებს საცოდავი, ბეჩავი, საბრალო, უბედური ადამიანი _ არშინნახევარი სიგრძით და ფუთ-ნახევარი წონით!
ადამიანია ის თუ პირუტყვი? ძნელი გამოსარკვევია, რადგანაც თავისი მდგომარეობით და იმ ხალხის თვალშიაც, ვინც მას გარს ახვევია, ის უფრო პირუტყვია.
მთელი მისი მე, მისი ავლადიდება, მისი გარეგნობა გამოიხატება ერთ სიტყვაში _ ჩანჩურა.
უკეთესი, უფრო მკვეთრი, უფრო მოსწრებული, მოსხლეტილი დახასიათება პიროვნებისა შეუძლებელია. ერთი სიტყვა _ ჩანჩურა, და თქვენ უკვე იცით, ვისთან გაქვთ საქმე.
მოთხრობის სიუჟეტი მარტივია, უბრალო, მაგრამ ამ სიმარტივეში არის სიღრმე, უბრალოებაში _ დიდი აზრი.
დამოკიდებულება ბრბოსი ჩანჩურასადმი იშვიათის მიღწევით აქვს ავტორს ასახული და იმისი ძლიერება მოსჩანს უსახო ბრბოს ფსიქოლოგიის საუცხოო და იშვიათ გაშუქებაში.
ბრბოს სწყურია სანახაობა და სანახაობით დამთვრალი ის შეუბრალებელია, სასტიკი, ულმობელი, მკაცრი, გულცივი, გულქვა.
და როდესაც გაათავებთ მოთხრობის წაკითხვას, ერთგვარი სირცხვილი შეგიპყრობთ, სირცხვილი იმის გამო, რომ ამ ბრბოსთან ერთად ატარებთ თქვენც ადამიანის სახელს.
ამავე დროს გაიმსჭვალებით ჩანჩურასადმი სიბრალულით და თანაგრძნობით, რადგანაც ჰხედავთ, რომ ამ უსახო პიროვნებაში მაინც ადამიანის ნასახია დამალული.
თქვენში თანდათან იზრდება ზიზღი ისეთი ცხოვრებისადმი, სადაც ერთის მხრით უსახო ჩანჩურა იტანჯება, მეორეს მხრით ბრბო ერთობა იმისი ტანჯვით, დაგებადებათ წყურვილი ახალი, გაწმენდილი და ამაღლებული ცხოვრებისა.
«უპატრონო» ჩანჩურას მიემსგავსება. აქაც საბრალო, უმნიშვნელო, უბედური ადამიანია, რომელიც გასართობი ნივთია მეორისათვის, და როდესაც მეორე იჯერებს გულს და მოიხალისებს, უპატრონოს ისე გადააგდებს, თითქოს უბრალო ნივთი იყოს და არა ადამიანი.
უპატრონოს სულისკვეთება გასაოცარის სიცხადით არის გადაშლილი და ბევრი ადგილი ჟრუანტელის მომგვრელია თავისი სიძლიერით.
უპატრონოც, პავლეც ბეჩავი, საბრალო ადამიანები არიან, ისინი ჩანჩურას ენათესავებიან, თუმცა უკანასკნელზე ბევრად მაღლა დგანან.
ჩვენ ვიხედებით მათს გულში, ვეცნობით მათს უბრალო, უფერულ, მარტივ ცხოვრებას, ვიმსჭვალებით მათდამი თანაგრძნობით და ამავე დროს განვიცდით ერთგვარ სირცხვილს, რომ მათი ბატონი ჩვენთან ერთად ადამიანის სახელს ატარებს.
კვლავ თანდათან გვებადება ზიზღი იმ ცხოვრებისადმი, სადაც ერთის მხრით უპატრონონი არიან, მეორეს მხრით _ ბატონები, და იზრდება მისწრაფება ამაღლებული და განწმენდილი ცხოვრებისაკენ, სადაც უპატრონოც, პავლეც ბედნიერები იქნებიან.
«თავდავიწყება» წარმოადგენს საუცხოო სურათს ჭეშმარიტი სიყვარულისას.
სურათი მარტივია, უბრალო, მაგრამ მეტად ლამაზი და მოხდენილი თავისი ბუნებრივობით. წმინდა, გატაცებული, ამოხეთქილი სიყვარული დაეჯახება ცხოვრების სინამდვილეს თავისი უხეში წყობილებით, ყალბი შეხედულებით.
სიყვარული მარცხდება და უხეში სინამდვილე იმარჯვებს: სიყვარულს ურემზე დასვამს და გადააგდებს, როგორც ნაგავს.
ეკა სამუდამოდ დამეკარგა. არც მიძებნია, ცოლ-შვილი მყავს, მაგრამ… ვინ იცის ვინ იყო ჩემი ნამდვილი საბედო?
«ვინ იცის? ვინ მეტყვის? ვინ გამოიცნობს?»
აი, უკანასკნელი მწარე სიტყვები შეყვარებულისა.
ჩვენ ვიცნობთ, ვიცნობთ ამ ცხოვრებას.
ეს ის ცხოვრებაა, სადაც ბრბო გულგრილად ფეხქვეშ სთელავს ჩანჩურას, ბატონი უპატრონოში უბრალო სათამაშო ნივთსა ჰხედავს, და სიყვარულს ურმით ისტუმრებენ. თქვენი გული ისევ ივსება ზიზღით ასეთი სინამდვილისადმი და მიისწრაფით განწმენდილი, ამაღლებული სინამდვილისაკენ.
«ვინ არის «მეჩექმე გაბო»?
ჩანჩურას, პავლეს ახლობელი, _ პატარა, უმნიშვნელო, ბეჩავი ადამიანი, რომლის მთელი მოთხოვნილება, მთელი ადამიანური ცხოვრება საროსკიპოში დროს გატარებით ამოიწურება.
და როდესაც საროსკიპოს კარი მისთვის დაიხურება, რადგანაც მან მთელი საცხოვრებელი საროსკიპოში შეჭამა და მათხოვრის მდგომარეობამდე მივიდა, ის მაინც ბინდიდან შუაღამემდე საროსკიპოსთან არის ატუზული და ფანჯრებიდან ზალაში იცქირება. «ზალაში შესვლას ნატრობს, მაგრამ შესვლას ვერ ჰბედავს, რადგან შესაფერი ტანისამოსი არა აქვს».
შეხედეთ ამ უბედურ, უმნიშვნელო ადამიანს, _ რა განსხვავება არის იმასა და ჩანჩურას შორის? არავითარი.
ჩანჩურა თითქმის პირუტყვად დაბადებულა და ცხოვრობს, როგორც პირუტყვი. მეჩექმე გაბო კი თავისი ცხოვრებით პირუტყვულ მდგომარეობამდე მისულა და ბედნიერია, სხვაგვარი ცხოვრება მას ვერ წარმოუდგენია.
მაგრამ როდესაც ჩაიხედავთ ამ დაცემული პიროვნების გულის სიღრმეში, დარწმუნდებით, რომ ისიც ადამიანია.
თქვენში ისევ იზრდება ზიზღი იმ ცხოვრებისადმი, სადაც მეჩექმე გაბო, მისი ძმობილი ჭიაყელა პირუტყვებს დამსგავსებიან და გწყურიათ განწმენდილი, ამაღლებული, ადამიანური ცხოვრება.
‘«კურკას ქორწილი»! თვალის მომჭრელი ფერადებია, ალაგ _ სასაცილო, ალაგ _ ცრემლების მომგვრელი.
იშვითი სილამაზის თვალია, ნიჭიერი ხელოვანის მიერ ცხოვრების ბნელი კუნჭულებიდან ამოკვეთილი.
რამდენი სინამდვილე, რამდენი სიმართლე, რამდენი უბრალოება და მხატვრული ზომიერებაა!
უშნო, მახინჯი, ფეხგაჩაჩხული კურკა, რომელსაც ყველა დასცინის, აჯავრებს და ქუჩის მასხარადა ჰხდის; საცოდავი, ბეჩავი ადამიანი, რომლის მთელი აზროვნება და მისწრაფება თხილის ნაჭუჭში დაეტევა.
ეს კურკა ხომ ჩანჩურას ახლობელია, მისი სისხლი და ხორცია!
ჩანჩურას ყველა დასცინის, თავში ურტყამს, მაგრამ ის ყველას უთმენს, ყოველივეს იტანს და ჩუმად ურიგდება თავის ხვედრს, თითქოს ყოველივე ეს ისეც უნდა იყოს.
აიღეთ უპატრონო, _ ჩუმად იტანს ის ყოველგვარ დამცირებას და უსიტყვოდ ემორჩილება თავის მწარე ხვედრს.
ბატონი აუპატიურებს მას, უპატრონო ნებდება ჩუმად და ბედს არ ეწინააღმდეგება; ათხოვებენ, ჩუმად მიჰყვება; მონაა, მორჩილი თავისი ხვედრის, თითქოს აუცილებელი იყოს ყოველივე ის, რაც მას უნდა გადაჰხდეს.
იგივეა კურკაც, პატარა კაცუნაა, ბეჩავი, უენო, ყოვლად გლახა, საცოდავი, ადამიანებში გამოსხლეტილი, მაგრამ მის გულში ბოროტება არ არის და ამით ის ბევრ ადამიანზე მაღლა სდგას.
როგორც ჩანჩურა, კურკაც ბრბოს გასართობი საგანია და ლაჩრის თვინიერებით იტანს ყოველივეს.
მაგრამ აბა შეხედეთ ამ დიდთავა და მახინჯ კურკას, როდესაც ის ახალ ტანისამოსში არის გამოწყობილი და ცოლის შერთვას განიზრახავს: როგორ მედიდურად სდგას ტროტუარზე და ამაყად მისჩერებია გამვლელ-გამომვლელს!
_ ვა, ერთი ამას დახე, და! _ უკვირს ყველას.
ხოლო «კურკა გუნებაში იღიმებოდა, მაგრამ ამ სიამოვნებას არავის აჩვენებდა და ისე გულგრილად ეჭირა თავი, თითქო ასეთი ძვირფასი და ახალი ტანისამოსი იმისათვის პირველი არ ყოფილიყო».
აი, შეხვდება კურკა მაშოს. ერთი შეხედეთ, როგორ გამოიცვლება, როგორ თავაზიანია ეს ბეჩავი, ყოვლად განუვითარებელი ადამიანი, რომელიც თვიური შვიდი მანეთის გულისათვის თვრამეტი საათი დღეში ჯღანებს აკერებს.
მაშო აწვდის დასაკერებლად ჩუსტს და ეკითხება, რა ეღირებაო.
_ თქვენთვის არაფერი არ ეღირება… ისე დავაკერებ… _ თავაზიანად უპასუხებს კურკა.
საუცხოოა ის ადგილი, სადაც შეყვარებული კურკა არა თუ თვითონ გამოიცვლება, მთელი ბუნებაც იცვლება მის თვალში: მზე უფრო ანათებს, ჰაერი უფრო გასუფთავდა, მტკვარი უფრო ადუდუნდა, ყველაფერი გამხიარულდა, არემარეც განაზდა, გაფაქიზდა.
ეს ბეჩავი ადამიანი სულ სხვა თვალით უყურებს ქვეყანას, ცხოვრებას: მღერის, სიამოვნების ცრემლებსა ჰღვრის და ლაპარაკს უმატებს.
ყოველივე ეს მეტად ბუნებრივად და ლამაზად არის შემოხაზული ავტორის კალმით.
როდესაც პირველად გაეცნობით კურკას, გეგონებათ, რომ მას არა აქვს არავითარი შეგნება და რაიმე განცდა. ღრმა და ძლიერი მისთვის მიუწვდომელია.
მაგრამ გულის სიღრმეში ის თურმე იტანჯება.
რა არის ამ ტანჯვის მიზეზი?
შეგნება უპატრონობისა, ობლობისა.
_«მე უპატრონო კაცი ვარ. დღემდის ობოლი ვიყავი… ვინც არა მგონია, მე მიბრიყვებდა… ვინც არა მგონია, მე მცემდა, მაწვალებდა, მტანჯავდა».
აი ნეტარების ჟამს გულის სიღრმიდან ამოხეთქილი წრფელი სიტყვები.
მაგრამ ახლა კურკა ბედნიერია.
რატომ?
იმიტომ რომ ის მარტო აღარ არის, ობოლი აღარ არის.
_ «ძმებოჯან! ჩემო ძმებო… ჩემო ამხანაგებო! დღეის იქით მე უპატრონო აღარა ვარ… მე… მეც პატრონი გამიჩნდა, ჩემი მაშო აბიდას აღარავის მოაცემინებს!» _ გრძნობით წარმოსთქვამს კურკა და თავისი ბედნიერებით უნდა სხვებიც შესძრას, აატოკოს, ააღელვოს.
მისი გული სავსეა ნეტარებით და ყველასადმი სიყვარულით.
კურკას წინაშე აღიმართება საშინელი სინამდვილე: ის რწმუნდება, რომ მაშო ნამდვილად მისი კი არ არის, არამედ სხვისია, მაგრამ კურკა იმდენად უბედურია თავის ობლობასა და უპატრონობაში, რომ ყველაფერს ურიგდება, ყველაფერს იტანს, ოღონდ მაშო მასთან იყოს, ხანდახან მაინც იმის ოთახში სუნთქავდეს.
საუცხოოა სცენა, მაშო მიდის, კურკა კი ორივე ხელებით ფეხებზე შემოეხვევა და არ უშვებს.
ერთი მიბრძანეთ, რათ უნდა კურკას ქალი, რომელიც ეუბნება, არ მიყვარხარ, შენთან ცხოვრება არ შემიძლიაო?
წასვლა უნდა?
გზა მშვიდობისა!
მაგრამ კურკას არ უნდა, არ შეუძლია ძველებურად, უპატრონოდ გრძნობდეს თავს. ეს ობლობა, უპატრონობა მისთვის უკვე საშინელებაა და გამწარებული, დაჩოქილი ეხვევა მაშოს ფეხებზე და ცდილობს არ გაუშვას, ეხვეწება, შესთხოვს, ემუდარება:
_ «სად მიხვალ, მაშოჯან… შენი ჭირიმე, მაშო-ჯა-აან… ნუ მანებებ თავსა-ა-ა»…
თქვენს არსებაში მარტო სიბრალული კი არ იღვიძებს ამ უბედური ადამიანისადმი, არამედ ერთგვარი თანაგრძნობა და პატივის ცემა.
და თქვენ ისევ გეზიზღებათ, შეგძულდებათ ის ცხოვრება, სადაც ერთის მხრით კურკაა, მეორე მხრით _ დარჩო და მაშო, და გული მიისწრაფის უკეთესი, ამაღლებული და განწმენდილი ცხოვრებისაკენ.
პირველ მოთხრობაში მკითხველის ყურადღებას იპყრობს სხვათა შორის ბრბოს ფსიქოლოგიის სწორი დახასიათება.
ბრბოს ფსიქოლოგია რთულია და მრავალი ხვეული აქვს.
ამ ფსიქოლოგიის ერთი მხარე ჩვენ ვიხილეთ‘«ჩანჩურაში».
აქ აღებულია ბრბო მაშინ, როდესაც ის ერთობა, მხიარულობს, დროს ატარებს, ერთის სიტყვით _ კარგ გუნებაზეა.
‘«ხალხის სამართალსა» და «ეშმაკის ქვაში» იგივე ფსიქოლოგია არის ბრბოსი.
განსაკუთრებით მკაფიოდ და ძლიერი სიცხადით არის გაშუქებული ბრბოს ფსიქოლოგია‘«ეშმაკის ქვაში», როდესაც ბრბო გაცეცხლებულია და ამის გამო სასტიკი, ულმობელი.
თუ რამდენად გადამდებია ბრბოს განწყობილება, ეს საუცხოოდ არის გაშუქებული ამ მოთხრობაში.
ადამიანი განკერძოებულად, თავისთავად, და იგივე ადამიანი ბრბოში სხვადასხვა არის, _ სხვადასხვაა ამიტომ მისი განწყობილება და მოქმედებაც.
ეს არის მთავარი დებულება.
ახალგაზრდა სოფიო სოფლის თვალია. ის ექიმიც არის, მოსამართლეც, ჭირისუფალიც, დამრიგებელიც, მანუგეშებელიც.
‘_ «წავალ ჩვენ ანგელოზთან, ისევ ის თუ მიშველის, თორემ სხვა არავინ».
‘_ «ჩვენი ანგელოზი ცოცხალი იყოს, თორემ სხვა არაფერი გვიშავს-რა».
‘_ «ღმერთმა დიდხანს გვიცოცხლოს ჩვენი ანგელოზი, ის რომ არ ყოფილიყო, ვინ იცის, რა დღე დაგვადგებოდა».
აი სოფლის აზრი სოფიოს ხასიათსა, მოქმედებასა და ყოფაქცევაზე.
კაცის მკვლელები დაიჭირეს სოფელში.
ხალხი ასამართლებს მათ. ხალხი თუ სასტიკია, შეუბრალებელი, ზოგჯერ ის მეტად ლმობიერია და გულკეთილი.
და თანდათანობით შეცვლა ლმობიერებისა სისასტიკით ავტორს ბუნებრივად აქვს აღბეჭდილი, ხოლო სურათი ხალხის გულში შურისძიების გრძნობის მოზღვავებისა და აფეთქებისა იშვიათი ძლიერებით არის აწერილი.
ხალხი გადაუწყვეტს ჩაქვავებას ერთ დამნაშავეს, და აი აქ ვხედავთ საუცხოო მაგალითს, თუ როგორ იმორჩილებს ბრბოს ფსიქოლოგია კერძო პიროვნებას და როგორ ითქვიფება ხალხის აღშფოთებულ გრძნობათა ტალღებში კერძო ნება, ადამიანური გრძნობა, პიროვნება და გონება.
სოფიო _ ეს სოფლის ანგელოზი _ მოიჩქარის იმისათვის, რომ ჩასაქვავებელი როგორმე იხსნას. და ხალხის აღშფოთება, გაბრაზება და გამხეცება იმენად გადაედება მას, რომ ქვას დაავლებს ხელს და თვითონაც მონაწილეობას იღებს ავაზაკის ჩაქოლვაში.
უკანასკნელი მოთხრობა «ტყის კაცი» თავისი სიუჟეტით განირჩევა დანარჩენი მოთხრობებისაგან. აქ მოთხრობილია ერთი ოჯახის თავგადასავალი და ავტორი იძლევა მეტად ლამაზ სურათს ტყისას სხვადასხვა დროს: ტყე ზაფხულში, შემოდგომაზე,ზამთარში და გაზაფხულზე. თქვენ ჰხედავთ ტყის ფერებს, გესმით ტყის მუსიკა, ჰყნოსავთ ტყის სურნელებას და ტკბებით საერთოდ ტყის დიადი ბუნებით.
ავტორის დამახასიათებელი თვისებაა ბუნებრივობა და მხატვრული თავდაჭერილობა, ზომიერება.
გადაჭარბებული, გადამეტებული, გადახრილი _ რაიმე მოსაზრებით ან მიზნით _ ავტორს არა აქვს არც ერთი სიტყვა.
ის მძლავრია პატარა, უბრალო, უმნიშვნელო და საშუალო პირთა ფსიქოლოგიური ანალიზისა და ბრბოს დახასითებაში.
სინამდვილე და მიუდგომლობა, _ აი, ხასიათი მისი წერისა.
თავისი სიდინჯით, მიუკერძოებლობით და სრული ობიექტივობით ავტორი ეკუთვნის ფლობერის სკოლას.
თქვენს წინაშე არის ცხოვრების სურათები, სინამდვილე, სიმართლე, ხოლო ვერც ერთ სიტყვაში, ვერც ერთ სტრიქონში თვითონ ავტორს ვერ დაინახავთ.
ასეთი სიმშვიდე და სიდინჯე მეტ შნოს აძლევს მის ნაწარმოებს.
ავტორის თვისებაა მოკლედ თქმა და ამავე დროს სრულად ამოწურვა სიუჟეტისა.
მის კალამს უხდება იუმორი, რაც მეტ სიხალისეს და მიმზიდველობას აძლევს ყოველ მოთხრობას.
ავტორი განზე დგას და ისეთივე მიუდგომელი მაყურებელია, როგორც თვით მკითხველი, _ არც ერთი ყალბი სიტყვა.
ამავე დროს დიდ სამხატვრო ღირსებაში ჩაქსოვილია დიდი ზნეობრივი მნიშვნელობა მ. ადამაშვილის შემოქმედებისა.


1924 წ.

„ჯაყოს ხიზნები“ 1925 წელს გამოქვეყნდა;

სატელევიზიო დადგმა ამ რომანისა განხორციელდა 1979 წელსა;

რამდენი რამ შეიცვალა ამ ხნის განმავლობაში, გადაფასდა რამდენი რამა, ოღონდ ის აზრი არ შეიცვალა, ის რეაქცია არ შეიცვალა, განმეორდა სწორედ ისევე ამ ბოლო წლებშიცა, განმეორდა ბრალდება იგივე და იმავე მღელვარებითა, როგორც რო მაშინა, იმა პირველი გამოქვეყნების დღეებშია; ეტყობა ზოგმა თუ ბევრმა არა, ცოტა ფრთხილად რო გამოითქვას, ჯერკიდევ ბევრი ვერაფერი გაიგო, ეტყობა, ჯერკიდევ მის აზროვნებაზე ბევრი ვერაფერი კვალი დაამჩნია მრავალმა ცვლილებებმა ჩვენი საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში, ძვრებმა მრავალმა, წინააღმდეგობამა მრავალმა, რაც რო გადაიტანა ჩვენმა ხალხმა, ამ ხნის განმავლობაში რო გადაიტანა; გამეორება იგივესი და იმავე სახითა ამას უნდა გვიდასტურებდეს;

თუმცა ისიცაა, მგრძნობიარება თან რო აჰყვება თვალსაჩინო სალიტერატურო მოვლენასა, სალიტერატურო და სახელოვნო მოვლენასა; ემოციური თუ ესთეტიკური აღქმანი თუ შთაბეჭდილებანი ბუნებრივია, რაღა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში, ოღონდ მაინც ეს არა კმარა, – არა და, რას ვიზამთ, – აზრია მაინც წარმმართველი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, – ასეა, რას იზამ!.. თორემ ნეტავი თუ რა იქნებოდა, რო ჩაექოლათ „ფუნთუშაი“ ფრანგებსა, რო შეეჩვენებინათ ავტორი „ფუნთუშასი“, ასე რო დასცინა იმათს პატრიოტულ განცდებსა, ეროვნული თავმოყვარეობა რო შეულახა ისე, პრუსიასთან ომში დამარცხებისაგან ისედაც შელახული თავმოყვარეობა ისე რო შეულახა, მსუბუქი ყოფაქცევის ქალი რო დაუსახა ნამდვილ, ჭეშმარიტ პატრიოტადა, ზნეობის ნიმუშად რო დაუსახა, ზნეობრივი სიმტკიცის ნიმუშადა?.. მაშინ ამას გაგება უნდოდა, იმ მძიმე ჟამსა ფრანგებისათვისა, გაგება უნდოდა და გაიგეს ფრანგებმა, რომ მოევლინათ დიდი მწერალი, ორიგინალური შემოქმედი რო მოევლინათ, რო მოევლინათ მამხილებელი, სატირიკოსი დიდი, დიდი გულის ადამიანი, დიდი ტკივილის ადამიანი, დიდი განცდის ადამიანი, მათთან ერთადა თუ ყველაზე მეტად რო შეძრწუნებულიყო დამარცხებისა გამო, პრუსიასთან ომში დამარცხებისა, და ეძიებდა მარცხის მიზეზებსა უფრო თავისი ხალხის ზნეობრივი პრინციპების მერყეობაში, ვიდრე სხვა რამეში, ვთქვათ, თუნდაც რო უნიჭობაში თავიანთი მხედართმთავრებისა, ანთუ ძლიერებაში მოწინააღმდეგისა; ეს სულ სხვა რამ იყო, – „ფუნთუშაზე“ ვამბობ, – უპირისპირდებოდა ყოველგვარ შაბლონსა, სალიტერატუროსა თუ ზნეობრივსა, უპირისპირდებოდა პატრიოტულობის შაბლონსა, ყალბ, თვალთმაქცურ პატრიოტობასა, უპირისპირდებოდა და უარჰყოფდა, – სულ სხვა რამ იყო და თავგანწირვაც იყო მანამდე უცნობი თუ უჩინარი ავტორის მხრივა; ერი ერია, მაგრამ უფრო დინჯად განსჯიდა დიდი ერი, ძლიერი ერი, ამ შემთხვევაში, პატარა უფრო მღელვარედ განსჯიდა და კიდევაც განსაჯა მღელვარედა „ჯაყოს ხიზნები“ თავის დროზედა, – ხალხმა თუ არა, ვინც რო განსაჯა ჰო სულ ერთია, – ოღონდ მას მერე ჰო გავიდა კარგა ხანი?..

კარგა ხანი გავიდა;

ესეც არ იყოს, ცოტა სხვაგვარად წარმოედგინა თავისი ერი მიხეილ ჯავახიშვილსა;

ერთგან აღნიშნავს:

„სორბონის პროფესორმა კოლინიონმა – განთქმულმა არქეოლოგმა და აღმოსავლეთის მცოდნემ – ერთხელ მითხრა ბაასის დროს: ქართველი ხალხი სხვაგან სადმე რომ ყოფილიყო დასახლებული და ნორმალურად განვითარებულიყო, ეხლა ას მილიონზე მეტი იქნებოდა. ამ პატარა კუნძულს მეტად დიდი ზღვები სჭამდნენო აი ასე წარმოედგინა;

წარმოედგინა იმადა თუ რაც უნდა ყოფილიყო, – დიდი, ძლიერი, ძლევამოსილი, – რომელს რო ადვილადაც გაუბედავდა, რო არ უნდა დაეთმო მშვენიერება, არ უნდა გაეწირა მშვენიერება, რო არ უნდა შეებღალა მშვენიერება, რადგან სიცოცხლე სიცოცხლეა, თუ მშვენიერია, ხოლო უამისოდ აღარც სიცოცხლეა, – ადვილადაც გაუბედავდა და ყურადიღებდა ადვილადაცა ერი იგი ძლევამოსილი, ხალხი იგი მღელვარიცა და გონიერიც ერთდროულადა, სწორედაც რო ერთდროულადა, თორემ მღელვარება თუ გადაივლის, მერე ყველა გონიერია, მეტნაკლებადა რაღა თქმა უნდა; ოღონდ რა ვუყოთ, თუ ცოტა სხვაგვარად იყო, რა ვუყოთ, თუ არა ჰყოფნიდა რიცხობრივობა, შინაგანი ძალა ჰო ჰყოფნიდა, შინაგანი კულტურა, შინაგანი სიმტკიცე ჰო ჰყოფნიდა, – თუღა ჰყოფნიდა, – ჰო გადაეტანა უამრავი წინააღმდეგობა, ჰო გამოეღწია, ჰო გამოსულიყო მოწინავე ერთა შორისა – გამოსულიყო, გამოეღწია და არ უნდა აჰყოლოდა დაუფიქრებელ მგრძნობელობასა; თუმცა ისიცაა, აქედან ადვი­ლია განსჯა იმა მღელვარებისა, მაგრამ მას მერე ჰო დიდი დრო გავიდამეთქი, იმასვე ვკითხულობ და იგივე მიკვირს, ნუთუ აღარ უნდა გაფრთხილება მშვენიერებასა, ნუთუ ისიც წარმავალია, ნუთუ იცვლება, ნუთუ შეიძლება უგულებელჰყოფა იმისიცა, ნუთუ შეიძლება?!. არ ვიცი, არ ვიცი!.. მშვენიერება უმაღლესი იდეალი, ასე გაგვიგია, ასე შეგვიგნია, აქ დავა არ ივარგებს; და მაინც თუ სადაოს გახდიან, ეს შეიძლება იმისი ბრალიც იყოს, თავისებური როა მხატვრული სტილი მიხეილ ჯავახიშვილისა: ცხოვრებაშივე რო მოაქცია იდეალი მშვე­ნიერებისა, რო მოაქცია ყოფით გარემოში, და შემოაფხრიწა ბრჭყვიალა საბურველი, საბურველი რომანტიკული რო შემოაფხრიწა; მაგრამ ეს ჰო სტილია, მხატვრული სტილია, ეს ჰო ხერხია და მეტი არაფერი, – იდეალი ჰო ისევ იდეალია, მშვენიერება ჰო იგივე მშვენიერებაა და, რო არ უნდა დასთმო, არა, არა არავითარ შემთხვევაში, არ უნდა დასთმო, არ უნდა გასწირო, ეს მოწოდება ვითომ ისეთი რა აღმაშფოთებელია, რო ვერ გამორკვეულა აგერ აქამდისა ბევრი თუ მცირედი?.. ვთქვათ თუ მცირედი, – ეს სულ ერთია, რადგან მცირედიც ბევრ რამეს აბნევს, ყოველთვის თუ არა, ბევრჯერ თუ არა, ზოგჯერ მაინცა და ეს „ზოგჯერა“ გადამწყვეტი ხდება, სავალალოცა ხდება ზოგჯერა;

ისე, რო ითქვას, –

გმირი უფრო მომხიბლავია, რაღა თქმა უნდა, ლიტერატურული გმირი, ძლევამოსილი, გამარჯვებული, ან თუნდაც რო ტრაგიკული ბედიც რო ეწიოს, მომხიბლავია უზადობითა თავისითა, კეთილშობილებითა, სიკეთის ქმნითა, მომხიბლავია, რაღა თქმა უნდა, ოღონდ ეს მხოლოდ ერთი სტილია, სტილი იგი ამაღლებული, ამაღლებული რო უნდა გამოჰხატოს, სანიმუშო რო უნდა გამოჰხატოს, როგორიც რო უნდა იყოს ადამიანი, ეს რო გამოჰხატოს, – როგორიც რო უნდა იყოს!.. მაგრამ არსებობს სხვაგვარი სტილიცა ლიტერატურაში, მხატ­ვრულ ლიტერატურაში, რაღა თქმა უნდა, – რო უნდა გამოჰხატოს, როგორიც რო არ უნდა იყოს ადამიანი, როგორიც რო არ უნდა იყოს; ჰო არსებობს?.. არსებობს ცხადია, მიხეილ ჯავახიშვილს არ გამოუგონია, ეს სტილი თუ ეს ხელოვნებაც უძველესია: იდეალიზირება თუ რომანტიზირებაც უძველესია, სატირაც აგრეთვე უძველესია, – ვის უნდა მიჰბაძო, ამის მოწოდებაც უძველესია, ვის არ უნდა მიჰბაძო, უძველესია ესეცა, ანთუ რო უნდა შეგძრას ხელოვნებამა, ესაა უძველესი და მარადიული, სხვანაირად რო არც იქნება, რახან რო ესაა სა­ფუძველი სულიერი განწმენდისა და ამაღლებისა; ესთეტიკური ფენომენია ამასთან ერთადა თუ უპირველეს ყოვლისა და აი, აქ ექცევა ადამიანი წინააღმდეგობაში: განდიდებული მომხიბლავია, დაკნინებული არაა მომხიბლავი, გონჯია, შემზარავია, შემაძრწუნებია, ეს ის არაა, რო აღგამაღლებს უეცრადა, რო აღგიტაცებს უეცრადა, აქ კათარზისი უფრო რთულია, შეიძლება რო განმთანგველია, რასაც რო ადვილად არ მოინებებს ადამიანი; მაგრამ რას ვიზამთ, ასეთია რეალიზმი, ასე მკაცრია, პირუთვნელია ასე, მოჰყვა, თან მოჰყვა ადამია­ნის მატერიალისტურ აზროვნებასა, მოჰყვა და მოსდევს, ამაღლდება და დაეშვება, ამაღლდება და დაეშვება წინააღმდეგობაში სხვადასხვა მხატვრულ მიმართულებათა, ამაღლდება და დაეშვება, ისევ ამაღლდება და ისევ დაეშვება ამ გაუთავებელ წინააღმდეგობაში; აქ წარმოიშობა მოდერნული მიმდინარეობანი, წინააღმდეგობას ისა ჰქმნის ცხადია; რაც უნდა იყოს, აქ ჯერ მაინც იმის თქმა მინდა, რო შემოქმედი იდეალური სახეებისა, იდეალური გმირებისა, ბევრად უფრო მიმზიდველად გადაქცეულა, ხოლო ხელოვანი, შემოქმედი, რაღა თქმა უნ­და, რეალისტური ხასიათებისა, მით უმეტეს სატირიკოსი, განწირულა ხშირ შემთხვევაში, განწირულა თანამედროვეთაგანა; აქ ხელოვნებაა თავთავისებური, თორემ იდეალი ერთია ორივესი, საბოლოოდ ერთია: ამაღლება და სწრაფვა ამაღლებულისადმი, – იდეალი ერთია, განცდაა სხვადასხვაგვარი, დამოკიდებულებაა სხვადასხვაგვარი: კეთილია ერთ შემთხვევაში, გაავებულია მეორე შემთხვევაში, გაავებულია დაუფიქრებლადა; და ეგება ფიქრი არც უნდა ხელოვნებასა, – ვინ იცის, ვინ უწყის, – რაც უნდა იყოს, ჩვენი საუკუნე რეალიზმის საუკუნეა, მრავალ აქცევათა მიუხედავადა, და რეალიზმი რეალიზმია; რეალიზმისა გახლდათ ჟამი „ჯაყოს ხიზნების“ გამოქვეყნებისა, შედეგი იყო რეალიზმისა, რეალიზმი რეალიზმიაო, და დაბნევის უფლება აღარა ჰქონდათ; არცთუ ისე ადვილად შექმნილა „ჯაყოს ხიზნები“, არცთუ ისე ადვილადა და ისე უბრალოდა, დაპირისპირება რო იყოს ადვილი; მართალია რო სწრაფადა წერდა მიხეილ ჯავახიშვილი, სწრაფადა და თითქოს ადვილადა, – ეს მერე, მეორედ რო მიუბრუნდა სალიტერატურო ასპარეზსა, – მაგრამ ამ რომანს მაინც კარგა ხანი მოანდომა, ოცი წელიწადი მოანდომა თითქმისა (ტ. VI, გვ. 180, 181), ჩვენი საუკუნის პირველი ორი ათეული მოანდომა დაახლოებითა, საოცრად ძლიერი და წინააღმდეგობრივი ორი ათეული, ავტორიც რო შიგ ჩაეთრია, ჩაეთრია სახიფათოდა; ამიტომაა აქ ბევრი რამ განცდილი, განცდილი და განზოგადებული, – ცოდნაცა და გამოცდილებაცა, სიხარულიცა და მარცხის სიმწარეცა, იმედიცა და უიმედობაცა. უარყოფა უარსაყოფელისა და მომავლის რწმენაცა, რწმენაცა იმისა, რო ბოლოს და ბოლოს გაგიგებს შენი ხალხი, დიდი და ძლიერი ხალხი, „ეხლა ას მილიონზე მეტი რო იქნებოდა“, ოღონდ რაც როა, მაინც იმოდენაა, იმდენია თავისი სულის სიძლიერითა, ნებისყოფითა, გამძლეობითა, იმედოვნებითა; და ამ რომანში, ამ რეალისტურ ნაწარმოებში, ამ ყოვლად რეალურ, ყოვლად ყოფითსა თუ ჩვეულებრივ სიტუაციებში, თუ გნებავთ, ყოვლად ბანალურ სიტუაციებში, ბევრი რამ უფრო სიმბოლურია, სიმბოლური და მეტაფორულია, გაზღაპრებულობაზე თუ მითოლოგიზირებაზე რო არაფერი ითქვას; როგორღაც უცნაურად აქ თითქოს პირიქითაა ყველაფერი: თუ სხვაგან მეტაფორებსა და სიმბოლოებში, ალეგორიებსა და მითოსურ სიტუაციებში კითხულობენ რეალურ სახეებსა, აქ რეალურში, რეალურსა და შიშველ სახეებში, ნატურალისტურობამდე გაშიშვლებულ სახეებში, ამოიკითხება პირიქითა ანთუ გაიაზრება პირიქითა, მეტაფორული და სიმბოლური სურათები გაიაზრება, – ასე პირიქითაამეთქი ყველაფერი; ეს არაა პატარა ხელოვნება, ეს დიდი ხელოვნებაა, დიდოსტატობა სწორედაც ესაა რეალისტურ რომანში, – მე ასე მითქვამს და სხვამან სხვა ბრძანოს, თუ სხვა რამ იცის;

ძირეული სქემა „ჯაყოს ხიზნებისა“ ძველია, კლასიკურია, – აქ ორიგინალობას არ მიმართავს ავტორი, – ძველია და მრავალნაცადი კლასიკურ ლიტერატურაში, სხვაგანაცა და ჩვენშიცა: სიკეთე – მშვენიერება – სიავე, აი, ეს სქემაა; ამ სქემას მიმართავს თვით „ვეფხისტყაოსანი“ და ბევრი სხვა დიადი ქმნილებაცა, მოკიდებული „ილიადადანა“; ოღონდ „ილიადას“ რო თავი დავანებოთ ამჯერადა, სხვათა ჩამოთვლასაც რო თავი დავანებოთ, სათვალსაჩინოდა კმარა ცხადია „ვეფხისტყაოსანი“: სიკეთე – მშვენიერება – სიავე, სადაც რო სიკეთე ანუ გმირი ტარიელია, მშვენიერება ნესტანია, რაღა თქმა უნდა, ხოლო სიავე ქაჯეთი გახლავთ; ამისდა კვალად „ჯაყოს ხიზნებში“: სიკეთე ან გმირი, ანთუ აქ უფრო ანტიგმირი თეიმურაზია, მშვენიერება მარგოა ცხადია, სიავე ჯაყოა, აქ რო მხოლოდ სახე რო არ არის, ტიპიც რო არ არის, არა, არ არის, ტიპი არ არის, ერთი არ არის და პიროვნებაც არ არის. ქაჯეთია, მთელი ქაჯეთი; ასე რო სქემა ეს ძირითადი, ქარგაი ძირეული, ერთი და იგივეა, ოღონდ მოვლენაა სულ სხვადასხვაგვარი და უნდა ყოფილიყო ასედაცა, რაღა თქმა უნდა, სხვა ეპოქის ქმნილება როა ის ერთი, სხვა ეპოქისა ეს მეორეი: ის იმ ეპოქისაა და იმ ხალხისაა: „ნორმალურად რო განვითარებულიყო, ეხლა ას მილიონზე მეტი რო იქნებოდა“, ხოლო ეს იმ ეპოქისაა, ძლივძლივობისა რო გადარჩენილიყო ორნახევარი თუ სამი მილიონი და რიცხვი იგი, ასი მილიონი, ჰიპოტეზადაც აღარ ივარგებდა; სულ სხვაა ცხადია, სულ სხვა ისტორიული ბედის შედეგია, ამ ორთა შუა მოქცეული უმძიმესი საუკუნეების შედეგია, შედეგია გამოვლილი დიდი სიმწარისა, „ჯაყოს ხიზნებით“ რო გამოიხატა; ოღონდ და მაინც, თუნდაც იგივე, „ვეფხისტყაოსნის“ მხატვრული ფორმა რო აერჩია „ჯაყოს ავტორსა“, იგივე პოეტური აღმაფრენა რო გამოეჩინა, იგივე სწორედა, ბადალი და განუსხვავებელი, მაინც შთაბეჭდილება გამოწვეული „ჯაყოსაგანა“ ესევე იქნებოდა, სწორედ ესევე და სხვაგვარი არა, რადგან სხვაობა სქემაშივეა, ცვლილება იქვეა, ძირეულ ქარგაში, როცა სიკეთე გმირი როდია, – ანტიგმირია; აი, აქაა უთანხმოება, უთანხმოება თავისი დროისა, მაგრამ მას შემდეგ ჰო დიდი ხანი გავიდა, ბევრი რამ შეიცვალა, თუ გარდაიქმნა, გარდაიქმნა შეხედულებანი, დამოკიდებულებაცა მხატვრული მოვლენისადმი?.. თანადროულია ანტიგმირიცა; გამრავლებულა ანტიგმირი სხვა ქვეყნების ლიტერატურაში, მაგრამ ეს იქ არავის აღშფოთებს, პირიქით, მნიშვნელოვან მოვლენადაც მიუჩნევიათ, რადგან გმირი რო უფრო ერთფეროვანია, ანტიგმირი მრავალფეროვანი, თავისებური, შეუდარებელი ერთიმეორესთანაა და ფართო ასპარეზსა ჰქმნის მეცნიერებისათვისა, ფსიქოლოგიური, ფილოსოფიური, სოციოლოგიური, ესთეტიკური პრობლემების ანალიზისა და განზოგადებისათვისა, თვით ეკონომიკური პრობლემების ანალიზისა და განზოგადებისათვისა თანამედროვე პირობებში, ურთულესი ტექნიკური წარმოების პირობებში, – თუმცა სად მივტოპავ?!. პატარა ერი მაინც უფრო მგრძნობიარედ განიცდის ყველაფერსა, თუნდაც რო ეგონოს, თითქოს მართლაც რო ას მილიონზე მეტი ვიქნებოდიო, მაინც განიცდის მგრძნობიარედა; განიცდის და განიცდიდნენ ასევე სხვებიცა, თუნდაც, მაგალითად, ნორვეგიელნი, ჰენრიკ იბსენი რო განდევნეს სამშობლოდანა ასეთივე შეცოდებისთვისა, ასეთივე მხილებისა, ასეთივე მკაცრი, შიშველი, პირუთვნელი რეალიზმისათვისა; და ეს განდევნა იბსენისა, პარიზს განდევნა, უფრო სასარგებლოც აღმოჩნდა ამ დიდებული დრამატურგისათვისა: აღიარებამ დიდი ერის მიერა დიდადაც გაუთქვა სახელი, – მსოფლიო სახელი მოუხვეჭა, მაგრამ განდევნა მაინც განდევნაა, გაქცევა იყოს თუნდაცა; ოღონდ და მაინც, იბსენი თუ მოპასანი ტყუილად როდი მომიშველიებია, – თუმცა „ფუნთუშა“ მოვიშველიე, მოპასანი არც მიხსენებია, მაგრამ ერთია, რაღა თქმა უნდა – ორივე სახელი იზიდავდა მიხეილ ჯავახიშვილსა: დრამებსა წერდა იბსენისებურსა, მოთხრობებსა წერ­და ნატურალისტთა მიბაძვითა, წერდა და ჰხევდა მოპასანისებრა, დრამებსაცა ხევდა და მოთხრობებსაცა მოპასანისებრა კარგახნის მანძილზედა, რო მოსდებოდა უცხოეთის გზებსა, სამშობლოსაც რო დაუბრუნდებოდა, გაზეთს რო სცემდა, სამეურნეო-ორგანიზაციულ თუ პოლიტიკურ საქმიანობაში რო ჩაბმულიყო, წერდა და ჰხევდა, ანადგურებდა, თუნდაც რო ისევ მოპასანივითა, იმ განსხვავებით, რო მოპასანს ფლობერი ურჩევდა, ხოლო ჯავახიშვილს არა ჰყავდა თავისი ოსტატი, მრჩეველი თავისი, თვითონვე იყო ოსტატიცა და შეგირდიცა თავის თავისა, და წერდა და ჰხევდა ლამის „ჯაყოს ხიზნებამდისა“, თითქმის „ჯაყოს ხიზნებამდისა“; და ეს უკვე მოვლენა გახლდათ, შედეგი დიდი გამოცდილებისა, დიდი შრომისა, დიდი განცდის შედეგი, – მოვლენა გახლდათ და რჩება მოვლენადა;

მოპასანის მხატვრულ ხელოვნებას რო განსაზღვრავს მიხეილ ჯავახიშვილი, ამგვარად განსაზღვრავს:

„დღემდის ათასი საზომი და ფორმულა მოუგონიათ ხელოვნური ნაწარმოების ფორმის დასაფასებლად, მაგრამ ამ ათასიდან ერთი საზომია მუდმივი და სწორი: მკაფიობა, მარტივობა და ზომიერება. ეს ერთადერთი საზომი ჭეშმარიტი ხელოვნებისა ზედგამოჭრილია მოპასანის შემოქმედებაზე, ან თუ გნებავთ, პირიქით, მოპასანის შემოქმედებაა ზედგამოჭრილი ამ საზომზე“ (ტ. VI, გვ. 20).

ასე განსაზღვრავს და აქამდე აღწევს თვითონაცა:

მკაფიობა, მარტივობა, ზომიერება…

„ჯაყოს ხიზნები“ ქმნილებაა უმაღლესი ამა საზომისა უყოყმანოდა და უეჭველადა, თუმცა ყოყმანობდა ბევრი, ეჭვობდა ბევრი, მაგრამ ყველაფერს დასასრული აქვს, სამართალი უწევს ყველაფერსა; ეგება მეტი დასაბუთებაა საჭირო?.. იყოს!.. იუბილეით არა მთავრდება შესწავლა მწერლის შემოქმედებისა, მით უმეტეს ისეთი მწერლისა, მიხეილ ჯავახიშვილი რო იყო;

და რაც უნდა იყოს, თუ როგორც უნდა იყოს, ჩვენი დროის მხატვრული პროზა, ქართული ცხადია და, რაღა თქმა უნდა, განისაზღვრება ძირითადად ორი თავთავისებური მხატვრული სტილითა, ორი მხატვრული კონცეპციითა: ერთი ვასილ ბარნოვია, ერთიცა მიხეილ ჯავახიშვილი; თუ შეიმჩნევა კიდევ სხვა რამეცა, უფრო მოდაა, ლიტერატურული მოდაა, უფრო, სწრაფწარმავალი და უკვალო; დამტკიცება უნდა? უნდოდეს, – იუბილეით არ მთავრდება შესწავლა მწერლის შემოქმედებისა მეთქი.

მიხეილ ჯავახიშვილი არავის წინაშე ქედს არ ხრიდა. მეტიც, ზოგჯერ გამომწვევ რეპლიკასაც კი წამოიძახებდა ხოლმე. მას სასტიკად აკრიტიკებდნენ, ზოგი უფრო “დიპლომატიურად” გამოდიოდა, ვიდრე მ. ჯავახიშვილი, კოწია გამსახურდია, ნიკო ლორთქიფანიძე. ქედუხრელი მიხეილ ჯავახიშვილი გარეგნობით არ სტოვებდა გოლიათის შთაბეჭდილებას, მაგრამ იყო უდიდესად აღიარებული ქართველი პროზაიკოსი. დადიოდა ბეჭებში ოდნავ მოხრილი და ხელში ჯოხით, ყურადღებას იპყრობდა ინტელიგენტური, დახვეწილი მანერებითა და დინჯი, მკაფიო მეტყველებით, ლაპარაკობდა დარბაისლურად, ბოხი ხმით, მის ქართულ მეტყველებაში კახური აქცენტი იგრძნობოდა. მისივე რუსული ზოგ რუს კარგ მწერალსაც კი მიაჩნდა მისაბაძად. ჭამა ფაქიზი იცოდა და მთვრალი არ
გვინახავს.

პროფესორი იოსებ მეგრელიძე