* * *
ნ. ბარათაშვილი კარგად იცნობდა მდიდარ მშობლიურ წარსულს. საკმაოა მოვიგონოთ, რომ, გადმოცემის მიხედვით, ზემოთ განხილულ თხზულებაზე ადრე მას დაუწერია ისტორიული პოემა ¨ ივერიელნი¨ , რომელზედაც ქვემოთ გვექნება საუბარი. ეს პოემა დაკარგულად ითვლება. რაც შეეხება კრწანისის ბრძოლას, პოეტს ეს ისტორიული ამბავი ცოცხალ მოწმეთაგან ჰქონია მოსმენილი. ბარათაშვილის ოჯახის ახლობლები არა მარტო გარდასულ დროთა უბრალო მომსწრენი იყვნენ, არამედ ისტორიული ინტერესებით აღჭურვილი ადამიანებიც. საკმაოა ამ მხრივ დავასახელოთ პოეტის მამის მეგობრები – მეითარ თარხნიშვილი, ერეკლე მეორის კარის მწერალი ეგნატე იოსელიანი, რომელსაც მეფისაგან მინდობილი ჰქონდა კრწანისის ომში თბილისის ვაჭართა წრის ღალატის გამორკვევა, დიდედა ხორეშანი – ერეკლეს შვილიშვილი, ბატონიშვილი თეკლე და სხვანი, რომლებიც პოეტის ფანტაზიას ადრევე ამდიდრებდნენ ახლო წარსულის თხრობით. ნ. ბარათაშვილის მეგობრის, ვახტანგ ორბელიანის, პოეტური სტრიქონები სრულიად გვამცნობენ იმ დროის ოჯახურ და საზოგადოებრივ გარემოს:
„სული მიკვნესის, გული ჩემი მწარედ ღონდება,
რა საქართველოს მწარე ბედი მომაგონდება;
რა მაგონდება, რასაც დედა ნორჩს მომითხრობდა.
ის ჟამი იყო, საქართველოს სული ხდებოდა...
აჰა, ირაკლი, გმირთა გმირი, კახი პატარა
... იბრძვის მთა –ბარში, წინ და უკან, იბრძვის
ზედ მტკვარზედ,
... მტერთა დროშებით მოცულია ქალაქის კარი“.
თავის ეპიკურ თხზულებაში ¨ ბედი ქართლისა¨ ნ. ბარათაშვილი იჩენს ისტორიული ფაქტების სწორი შემეცნების უნარს. ეროვნული წარსულის მოვლენათა მრავალფეროვნებაში ბარათაშვილი რეალისტი შემოქმედის ინტუიციით არჩევს ტიპიურს და აძლევს მას ბრწყინვალე პოეტურ განზოგადებას. ამით ბარათაშვილი თავის პოემაში აღწევს მხატვრულ ლაპიდარობას. პოეტი ახერხებს რამდენიმე მონახაზით გვაჩვენოს კრწანისის ბრძოლის სურათი, ხოლო სხვა ამბების ლაკონიური გადმოცემით და ბრწყინვალე ისტორიული ტიპაჟის შექმნით პოემაში აღბეჭდილია მთელი ეპოქის სული.
ერეკლე მეორე პოემაში ეროვნული შარვანდედით მოსილი გვევლინება: პოემის ფურცლებზე პატარა კახი განსახიერებულია სწორედ ისე, როგორც იგი არსებობს ქართველი ხალხის წარმოდგენაში: ბრძენი მეფე, სახალხო გმირი, შორსმჭვრეტელი პოლიტიკოსი.
ბარათაშვილი გვიჩვენებს მეფე ერეკლეს თავისი მხედრული სტიქიის გამოვლინების მომენტში-ომის ველზე, ჯარის სიყვარულით გარემოცულს და სახელმწიფოს ბედის ბრძნული დიპლომატიური განსჯის დროს. ცნობილია გმირული მომხიბვლელობით აღსავსე ჭაბუკობა პატარა კახისა. პოეტი არ ივიწყებს ამ მნიშვნელოვან მოვლენასაც. ეპიკურ თხრობაში ბარათაშვილი მიმართავს ლირიკულ გადახვევას და მეფის ინტიმურ ოცნებაში აღბეჭდავს მისი ყრმობის წამებას. პოემის უკანასნელი სურათი – ერეკლე მეფის ყრმობის წამებს. პოემის უკანასკნელი სურათი – ერეკლე მეფის მწუხარე აჩრდილი თბილისის ნანგრევებზე – სიმბოლური გამოხატულებაა ქართველიერის ტრაგიკული მდგომარეობისა.
ნ. ბარათაშვილის მიერ შექმნილ სახეს დიდი ესთეტიკური და შემეცნებითი ღირებულება აქვს სწორედ იმიტომ, რომ პოეტი თავისი მხატვრული ყურადღების ცენტრში აქცევს ყველაზე ტიპიურსა დაისტორიულად გამართლებულ მოვლენებს, რომლებშიც სრულიად მჟღავნდება მეფური და ადამიანური ღირსებანი პატარა კახისა.
თავისი ისტორიული პოემის დაწერისას, ზეპირგადმოცემათა გარდა, საფიქრებელია, ნ. ბარათაშვილი სარგებლობდა იმ დროს არსებული ისტორიული თხზულებებით და მემუარებით, რომლებიც, უმთავრესად, ხელნაწერთა სახით ინახებოდა საქართველოს სამეფო კართან დაახლოებულ პირთა ოჯახებში.
ამას გვაფიქრებინებს ბარათაშვილის პოემის ზოგი ადგილის სიტყვიერი დამთხვევები, მაგალითად, იოანე ქართველიშვილის მემუარებთან, რომელშიც საინტერესო ცნობებია დაცული კრწანისის ბრძოლის შესახებ.
გავიხსენოთ¨ ბედი ქართლისა¨ -ს სურათი, რომელშიც აღწერილია სპარსელი უზურპატორის აღა- მაჰმად-ხანის მიერ იავარქმნილი  თბილისი:
„რა მოახლოვდა ქალაქსა მეფე,
დიდხანს უჭვრეტდა ცრემლთა აღმჩქეფე!
პალატნი მისნი გარდმონგრეულან,
სახლნი –სამშობლო დანაცრებულან“.
პოემის ეს სტრიქონები თანხვდებიან იოანე ქართველიშვილის მემუარების შემდეგ ადგილს: ¨ აღა-მაჰმად-ხანმა ¨ მოწვა ცეცხლითა პლატანი და სახლნი სამეფონი და სრულიად თბილისი¨ [41]. თბილისის კარებთან გადახრილი ამ უთანასწორო ბრძოლის არა ერთი და ორი მომენტი პოეტს ისტორიული სიზუსტით აქვს აღწერილი.
პოემის პირველ კარში ომის დაწყების წინ ერეკლე მეორე შემდეგი სიტყვებით მიმართავს ჯარს:
„...საქართველოს დღეს გარდაუწყდება
თავისი ბედი და უბედობა!
დღეს ეჭირება მამულს მხნეობა!
დღეს მეცა თქვენში ვარ მეომარი,
ვითა თქვენგანი ერთი მხედარი“.
მართლაც, ისტორიული საბუთით მტკიცდება, რომ მიუხედავად ხანდაზმულობისა, გმირი მეფე არა მარტო მათვარსარდალი იყო, არამედ კრწანისი ბრძოლის შუაცეცხლში იმყოფებოდა. ბრძოლაში უშუალოდ ჩაბმულ მეფეს კრიტიკული მომენტიც კი შეუქმნეს მტრის რაზმებმა –იგი კინაღამ ტყვედ ჩააგდეს; მაგრამ თავგანწირული შვილიშვილების – დავით და იოანე ბატონიშვილების მიშველიებამ იხსნა ერეკლე მეორე განსაცდელისაგან.
ისტორიული სიზუსტითაა გადმოცემული პოეტის სიტყვებში ბრძოლის პირველი დღის (10 სექტემბრის) შესახებ:]
¨ ბინდმა გაყარა მებრძოლი მტერი,
გამარჯვებულნი დარჩნენ ივერნი¨ ,
ერთ პირად წერილში მირიან ბატონიშვილს ერეკლე სწერს: პირველ შებრძოლებაში აღა-მაჰმად-ხანის ურდოებთან ქართველი ჯარი საღამოს ჟამს გამარჯვებული დაბრუნდაო. ქართველების ჯარი თბილისის მისადგომებთან და სეიდაბადის ბაღებში იყო დაბანაკებული, აღა-მაჰმად-ხანისა კი –სოღანლუღში. პირველად ქართველები დაესხმიან თავზე მტერს. პოემაში ეს მომენტიც სინამდვილით არის ასახული:
„შეექმნათ მწარე, ძლიერი ომი;
ვითა ნადირსა მშიერი ლომი,
ეკვეთნენ სპარსთა ივერთ მხედარნი,
და მტკვარსა შერთეს სისხლისა ღვარნი!“
თბილისის კარებთან ჯარისკაცებისაგან შემდგარი მტრის ურიცხვი ურდოები ებრძოდა 5000 ქართველ მეომარს. ამ უთანასწორო ბრძოლაში პირველი დღის გამარჯვება, რასაც დიდძალი ქართველი მამულიშვილი ემსხვერპლა, ეჭვს გარეშეა, არ ახარებდა ერეკლეს:
„მაგრამ რა მეფე ჯარსა უყურებს,
მას გამარჯვება არღა ახარებს:
ძვირად დაუჯდა იგი ირაკლის!
მრავალთ ყმაწვილთ-კაცთ, ნუგეშთა ქართლის,
დასდვეს აქ თავი მამულისათვის!“
პოემაში სიზუსტით არ არის ასახული მხოლოდ კრწანისის ბატალური სცენის ის ეპიზოდი, სადაც ლაპარაკია დამარცხების შემდეგ მეფე ერეკლეს გამაგრებაზე თბილისის ციხეში, რომელიც თითქოს აღა-მაჰმად-ხანის ჯარების მიერ გარშემორტყმული იყო სამ დღეს. პოემის მიხედვით, აღა მაჰმად ხანმა იმედი დაკარგა ციხის აღებისა და უკანვე წასვლას აპირებდა, მაგრამ გამცემლის ¨ ანგართა ხელთა აჰყარეს მამულს სიმტკიცის ბჭენიო¨ , ამბობს პოეტი.
დამარცხებული მეფე თავისი ამალით მთიულეთისაკენ მიეშურება. ამჟამად ჩვენ კრწანისის ბრძოლების შესახებ მოგვეპოვება ისტორიული ცნობები, რომლებიც ძირითადში ერთმანეთს ეთანხმება. ცნობა იმის შესახებ, რომ აღა-მაჰმად-ხანი 10 სექტემბრის დამარცხების შემდეგ თავისი ჯარით უკან გაბრუნებას აპირებდა, ისტორიული საბუთით არ დასტურდება. ასეთი ცნობა მოეპოვება მხოლოდ ალ. ორბელიანს, მაგრამ არც ფაქტიური მასალები, არც ისტორიული სიტუაციის ანალიზი საბუთს არ გვაძლევს ამ ცნობას ვენდოთ. საფიქრებელია, მტრის უკან გაბრუნების განზრახვის შესახებ ალ. ორბელიანისა და ნ. ბარათაშვილის ცნობები ერთი და იგივე წყაროდან მომდინარეობს. თვით ალ. ორბელიანს თავისი პირველი ნაშრომი კრწანისის ბრძოლის შესახებ 1844 წელს დაუწერია, ე. ი. ხუთი წლის შემდეგ ბარათაშვილის პოემის დაწერიდან.
თეიმურაზ ბატონიშვილის შრომა ამავე საკითხზე მას შემდეგ ჩავარდნია ხელში. ცნობილი მემუარისტი არ ეთანხმება თეიმურაზ ბატონიშვილს მთელი რიგი ისტორიული ამბების გადმოცემაში[42]. ყურადღებას იპყრობს ის, რომ ყველაზე მთავარი სახელმწიფოებრივი საკითხის შესახებ თათბირს ერეკლე მეორესა და სოლომონ ლეონიძეს შორის პოეტი გვიხატავს არაგვის ხეობაში. ეს სურათი პოემაში მნიშვნელოვან კომპოზიციურ ელემენტად იქცევა.
იგი შესაძლებლობას აძლევს პოეტს, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ორი დიდი სახელმწიფო მოღვაწის თათბირი გადმოგვცეს შთამაგონებელ გარემოში, დაგვიხატოს წარმტაცი სურათები არაგვის ნაპირებისა და შექმნას პატრიოტული განცდის მძაფრი ატმოსფერო, რაც მთელი სიძლიერით აგრძნობინებს მკითხველს პოემაში აღძრულ მთავარ იდეას.
ისტორიული რეალიზმის ფხიზელი გაგებით არის ბარათაშვილის პოემაში დასურათებული ამბები და ხასიათები. ეს ითქმის ნ. ბარათაშვილის მიერ შექმნილი სოლომონ ლეონიძის მხატვრული სახის შესახებაც, თუ ამ პერსონაჟს მისივე რეალურ-ისტორიულ პიროვნებას შევადარებთ. საქართველოს ისტორიაში კარგად ცნობილია ერეკლე მეორის ამ ღირსეული თანამოღვაწის სახელმწიფოებრივი როლი, როგორც საქართველოს ერთიანობისა და თავისუფლებისათვის მებრძოლისა. ისტორიული თვალსაზრისით, შეუძლებელი იყო უკეთესი პიროვნების მოძებნა მე-18 საუკუნეში, რომელიც ასე სრულად გამოხატავდა იმ პოლიტიკურ პოზიციას, რომელსაც სოლომონ ლეონიძე ავითარებს ერეკლე მფესთან პაექრობაში.¨ მაღალის გონების კაცი, ერთგული ქვეყნისა, დიდი რჩეული და უცთომლად შემმეცნებელი საქმის¨ . ასე ახასიათებს პლ. იოსელიანი სოლომონ ლეონიძეს.¨ ვუწოდებ მას,- განაგრძობს ისტორიკოსი,- პატიოსნებისა გამო ფაბრიციოდ ქართველთა, და ვითარცა მტკიცე და შეურყეველი, იქნა ნამდვილ ქართველთა ერისა და ისტორიის კატონად¨ [43].
სოლომონ ლეონიძის მაღალპატრიოტულ შეგნებასთან ერთად პოემაში ასახულია მეფის პირადი დამოკიდებულება სახელმწიფო მსაჯულთან. იგი გვეხატება ერეკლეს საყვარელ ადამიანად, მის ერთგულ, უახლოეს სახელმწიფო მრჩეველად. მას მეფე მიმართავს:
¨ ბევრჯერ რჩევანი შენნი, ვითა წყლულს,
მსალბუნებიან მე შეწუხებულს;
აწც ჩემს სულის ტვირთს, ჩემს გულის წადილს,
შენც გაგიმჟღავნებ, ვით საყვარელს შვილს!“
ისტორიული მასალები სავსებით ადასტურებს ზემოაღნიშნულ მომენტებს. ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა იმერეთის მეფის, სოლომონ მეორის, სიგელი, ბოძებული სოლომონ ლეონიძისათვის 1804 წლის ოქტომბერს. ¨ ბატონის პაპის ჩემის, სანატრელის მეფის ერეკლისაგან,- ვკითხულობთ სიგელში,- შენი სიყვარული ქვეყანაზედ განცხადებული იყო, რომ ერთ-ერთს შვილს შენ ერჩიე, და ბატონყმობის გამოუთქმელი სიყვარული თქვენზე დასრულდებოდა; რადგან მისი მისთანა საყვარელი იყავ და მის სიკვდილს უკან ამაღლებულის მისი ოჯახის დამდაბლებას ვეღარ გაუძელ და ჩვენთან მოსვლა ინებე, ჩვენს სანატრელის პაპის ჩვენის, მეფის ერეკლისაგან, დიდის ჭირნახულობის ჩვენზე ვალი შენ მის სიყვარულზე ასე გარდაგიხადეთ, რომ...საუკუნოდ ყმად ჩვენდა დაგამკვიდრეთ სამეფოსა შინა ჩვენსა იმერეთს და გიბოძეთ... ჩვენი საუფლისწულო კაცხი¨ ...[44]
საყურადღებო ფაქტს წარმოადგენს ის, რომ ნ. ბარათაშვილის თანამედროვე მემუარისტი ალექსანდრე ორბელიანი, ¨ ბედი ქართლისას¨ დაწერიდან ორი ათეული წლის შემდეგ ეხება პოემაში სოლომონ ლეონიძის პორტრეტის ისტორიული სიზუსტის საკითხს.
ისტორიკოსი წერს: ¨ ნიკოლოზ მელიტონის-ძე ბარათაშვილისაქართველოს ბედს რომ ლექსათა წერს, სადაც სოლომონ მსაჯული გამოჰყავს მეფის ირაკლის უბნობაში, ის ლექსთმგოსნობა საუცხოუა, მაგრამ ისტორიისათვის კი არ გამოდგება. მანამ აღა-მაჰმად-ხან მოვიდოდა საქართველოზედ, სამი წლის წინად დაუთხოვნია თავისგნით და ძალიან გასწყრომია და აღა-მაჰმად-ხანის შემდგომ ისევ შეურიგებია, სოლომონ მსაჯულის ორი წიგნი მე მაქვს, თვითონ სოლომონ მსაჯულისაგან შავად დაწერილი მეფე ირაკლისთან, დიახ, დიდი მადლობისა, რომ მეფე ირაკლიმ შეირიგა. თავადს ნიკოლდოზს ეს ამბავი რომ სცოდნოდა, იმის დათხოვნაში უფრო საგანგებოს აზრებს გამოხატავდა, მანამ საქართველოში¨ [45].ალ. ორბელიანის ცნობა ისტორიულ სიმართლეს შეეფერება. როდესაც პოეტს რომელიმე კონკრეტული ისტორიული მოვლენა ხელს უშლის მხატვრული მონაფიქრის თანმიმდევრობით გადმოცემაში და ტიპიურ განსახიერებაში, ის თვითონ ქმნის, ფანტაზიაზე დაყრდნობით, შესაფერ ისტორიულ სურათს.მაგრამ ეს სურათი არ ეწინააღმდეგება სინამდვილის კანონზომიერებას. თუმცა კრწანისის ომის დროს სოლ.
ლეონიძე განდევნილი იყო მეფის სასახლიდან, მაგრამ პოეტმა ანგარიში არ გაუწია ამ მოვლენას და პოემაში სწორედ აღა-მაჰმად-ხანის დროს გამოიყვანა სოლომონ მსაჯული ერეკლე მეფესთან მოთათბირედ. პოეტმა გადააადგილა ფაქტები. ამ გზით ნ.ბარათაშვილმა შექმნა ძლიერი რეალისტური სურათი, რომელშიც შესაძლოა, მხატვრულად შეცვლილია რომელიმე კერძო ისტორიული დეტალი, მაგრამ სისწორით არის შემეცნებული სინამდვილის ძირითადი კანონზომიერება და გადმოცემულია იმ დროის საზოგადოებრივი სულისკვეთება.
თვით პოეტი დიდ სიმპათიას იჩენს თავისი გმირისადმი:
¨ სადღა არიან აწ ესე კაცნი,
რომ არ გვალხენენ თათბირნი მათნი!¨
გულმხურვალედ წამოიძახებს პოეტი სოლომონ ლეონიძის შესახებ.
ასეთია სოლომონ ლეონიძის ისტორიული სახე და მისი პოეტური გამოხატულება ნ. ბარათაშვილის თხზულებაში. სოფიოს სახელთან დაკავშირებული პოემაში აღწერილი ამბები, საფიქრებელია, ემყარება პოეტის თანამედროვეთა გადმოცემებს. ბარათაშვილს შეეძლო სოფიო დაეხატა მისთვის ცნობილ რეალურპიროვნებათა მიხედვით. საკმაოა ერთი მაგალითიც: პოეტი ხომ ყოველდღე ხვდებოდა მე-18 საუკუნის პატრიოტ ქალს, თეკლე ბატონიშვილს.
როცა ¨ ბედი ქართლისას¨ ისტორიულ პერსონაჟებზე ვსაუბრობთ, ჩვენ უყურადღებოდ ვერ დავტოვებთ კრწანისის ორ გმირს, რომელნიც პოემის პირველ ფურცლებზევე გვხვდებიან. კრწანისის გმირთა შორის ( თვით ერეკლეს გარდა) პოეტი ზოგ ხელნაწერში მოიხსენიებს თავის წინაპრებს-ბარათაშვილებს და ყაფლანიშვილებს (ორბელიანებს), მაგრამ მათ სახელებს არ აღნიშნავს. ზოგიერთ ვარიანტში კი დასახელებულია ორი გმირი: თამაზ, ენისენთ მოურავის ძე და იოანე, კახთ აბაშიძე. ერეკლე მეფისათვის ეს თავშეწირული ვაჟკაცები კრწანისის ველზე ¨ განუმტკიცებენ მკლავთა ქართველთა¨ , მტერს აჩვენებენ თავისი ხმლის მჭრელობას. ვინ არიან ზემოხსენებული გმირები? ¨ ენისენთ მოურავის ძისა¨ სახელი გვხვდება მეფე ერეკლეს დაკრძალვის ცერემონიის აღწერაში. ¨ ... ამასთან სკიპტრა სახელმწიფო უნდა მოქონდესთ ენისენთ მოურავის შვილს ქეშიკშიბაშის (ემიკ-აღას- ბაშს) ნაიბ თამაზს, რომელიც მდებარე იყოს ვერცხლის ფადნოსზედ. ამის შემდეგ მარჯვნივ ჯანდიერის შვილი რევაზ და გურამიშვილი დავით¨ [46] .
კრწანისის ბრძოლის გმირი უნდა იყოს ენისელის მოურავის დავით ჯორჯაძის ძე თამაზი[47]. ბარათაშვილის პოემაში მოხსენებული მეორე გმირი, იოანე კახთ აბაშიძე. როგორც ისტორიული საბუთები გვიდასტურებს, აღა-მაჰმად-ხანის ურდოებთან ბრძოლაში კრწანისის ველზე დაღუპულა. თეიმურაზ ბატონიშვილი თავის მემუარებში გადმოგვცემს: ¨ მოსწყდეს მას ბრძოლისა შინა ( კრწანისის ბრძოლაში – გ. ა.), ხოლო მხედრობისაგან მეფისათა (ერეკლე მეორე) მცირე ოდენღა დატოვეს. ხოლო თავადთაგან მისისსათა მოსწყდეს თავადი აბაშიძე იოანე, ძე ნიკოლოზ დიანბეგისა, რომელიც იყო მახლობელი ნათესავი მეფისა ირაკლისა დედისა კერძოთი¨ . საინტერესო ცნობას იოანე აბაშიძის შესახებ იძლევა აგრეთვე ალ. ორბელიანი: ¨ მეფის ირაკლის დროს იყო სამი ივანე აბაშიძე¨ აღა- მაჰმად-ხანის ომში მოკლეს ქ. თბილისის აღების დროს. ამას ოთარ ამილახვარის და, ანნა, ჰყავდა ცოლათ, ამასთან ორი შვილი დარჩა, ერთი ვაჟი და მეორე ქალი ეკატერინე: პირველიდანვე ეს ეკატერინე ჰყავდა გიორგი ბაგრატიონ-მუხრანსკის¨ [48]. თავის პოემაში ბარათაშვილი გვევლინება პოეტური ეპოსის უებარ ოსტატად. მშობლიური ისტორიის მხატვრული წვდომა, ამბის განვითარების ბუნებრიობა და შინაგანი ლოგიკა, კომპოზიციური მთლიანობა, ადამიანის სულიერი სამყაროს ღრმა ცოდნა  და ეროვნულ-პროგრესული ტენდენცია ავტორისა ამ თხზულებას ხდის ისტორიული პოემის შესანიშნავ ნიმუშად, რომელიც ტონს აძლევს ეპიკური მხატვრული აზროვნების მთელ ნაკადს მე- 19 საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში.
როგორც ვთქვით, ამ თხზულებაში გამოსჭვივის მძლავრი მიდრეკილება რეალიზმისაკენ, რომელიც მხატვრული ზომიერებით ერთვის რომანტიზმს, რითაც პოეტი აღწევს დიდ ესთეტიკურ ეფექტს. პოეტის მხატვრული ფორმა და იდეები ხალხურია. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მხრივ ¨ ბედი ქართლისა¨ და ¨ მერანი¨ სათავეა ახალი ქართული ლიტერატურისა, რომელიც ხალხური სინამდვილისა და ქართული კულტურის დაუშრობელი წყაროებით საზრდოობს. ¨ ბედი ქართლისას¨ ხალხური ხასიათი შემჩნეული ყოფილა მის დროსაც.
არქაისტ პოეტს, ალ. ჩიქოვანს ნ.ბარათაშვილის პოემის ერთ ხელნაწერზე 1843  წ. მიუწერია შემდეგი სტრიქონები: ვინცაა შენი მწერავი, ჯერია ეძღვნას მადლობა; ნიჭთ, ღვაწლთ, მოლექსეთ, ჰაზრთათვის უჩნს დია უცხო ზრდილობა თუმცა მდაბიო ქართული, ჰმეტობს აქ ზოგან თქმულება; გარნა უცხოა, კარგია, ამგვარ მამულიშვილობა[49]. ნ. ბარათაშვილისათვის უცხო არ იყო ეროვნული ფოლკლორის სამყარო. ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ხალხური მეტყველების მდიდარი სალაროდან შეთვისებული სახეები, გამოთქმები, სიტყვები, ამდიდრებენ მის პოეტურ ინვენტარს. არაგვის პეიზაჟის აღწერას პოეტი იწყებს სტრიქონით: მორბის არაგვი, არაგვიანი. ეს შესანიშნავი გამოთქმა ეხმაურება ხალხური პოეზიის ერთ ნიმუშს:
„წყალო, რა უყავ ჩემი მზე,
შენ წყალო, არა გვიანო?“
ხალხურობა ვლინდება არა მარტო ამ პოემის ენასა და მხატვრულ ფორმაში, არმედ მის შინაარსშიც. პოემაში ასახულია ეროვნულ-ხალხური იდეალები. ყოველივე ეს ამძაფრებს ¨ ბედი ქართლისას¨ რეალისტურ ხაზს.
¨ ბედი ქართლისას¨ რეალისტური ხასიათი პოეტის სუბიექტურ განწყობილებას უკანა პლანზე აყენებს. ამიტომ პოემის ავტორის დამოკიდებულება თხზულებაში აღძრულ მთავარ პოლიტიკურ საკითხთან პრობლემად არის ქცეული ქართული ლიტერატურის ისტორიაში.
ერეკლე მეფისა და სოლომონ ლეონიძის დიალოგი ასახავს მე-18 საუკუნის დასასრულის ქართული საზოგადოებრივი აზრის ორ მთავარ მიმდინარეობას პოლიტიკური ორიენტაციის საკითხში. ვის მხარეზეა ავტორი ამ უდიდესი ეროვნული საკითხის გადაწყვეტის დროს?
ერთნი ფიქრობენ, რომ პოეტი ერეკლეს პოლიტიკას უჭერს მხარს,
მეორენი ცდილობენ დაასაბუთონ პოეტის აზრის იგივეობა სოლომონ ლეონიძის პოზიციასთან, მესამენი პოეტის პოლიტიკურ შეგნებაში ხედავენ გაორებას.
თავის პოემაში ნ. ბარათაშვილი თანაბარი სიმპათიით გვიხატავს ერეკლე მეორეს  და სოლომონ მსაჯულს – მოპირდაპირე პოლიტიკური ორიენტაციის ადამიანებს, იგი არ იჩენს მიკერძოებას არც ერთის მიმართ. მაგრამ ეს არ გვაძლევს საბაბს ვიფიქროთ, თითქოს ბარათაშვილის ეროვნული შეგნება გაორებულია და შინაგანი წინააღმდეგობებით აღსავსე. თანაბარი სიმპათიით გამოხატვა საწინააღმდეგო პოლიტიკური მიმართულებისა მის პოემაში წარმოადგენს სინამდვილის კანონზომიერების რეალისტურ ასახვას და ავტორის რთული ეროვნული კონცეფციის მხატვრულ გამოძახილს.
ნ. ბარათაშვილი პრინციპულად ეროვნული თავისუფლების იდეის თავდადებულ მომხრედ გვევლინება. ამ მხრივ იგი ეხმაურება სოლომონ ლეონიძის გრძნობებს და დიდი თანაგრძნობით გვისურათებს მას. მაგრამ იმ ისტორიულ სიტუაციაში, რომელშიც მოქცეული იყო მე –18 საუკუნის საქართველო, ბარათაშვილი ერთადერთ სწორ პოლიტიკურ თვალსაზრისად თვლის ერეკლე მეორის ორიენტაციას.
ნ. ბარათაშვილის ამ ეროვნულმა შეხედულებამ რელიეფური ასახვა პოვა ლექსში ¨ საფლავი მეფის ირაკლისა¨ . პოეტი მიმართავს დიდებული მეფის აჩრდილს:
„მოვიდრეკ მუხლთა შენს საფლავს წინ, გმირო მხცოვანო,
ახ, რად არ ძალუძს განცოცხლება წმიდას აჩრდილსა,
რომ გარდმოხედო ახალს ქართლსა, შენს პირმშოს შვილსა!
თაყვანსვცემ შენსა ნაანდერძებს, წინასწარად თქმულს!
გახსოვს, სიკვდილის ჟამს რომ უთხარ ქართლს დაობლებულს?
აჰა აღსრულდა ხელმწიფური აწ აზრი შენი,
და ვსჭამთ ნაყოფსა მისგან ტკბილსა აწ შენნი ძენნი.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
აწ არღა ერჩის ქართლის გულსა კასპიის ღელვა,
ვერღა ურყევს მას განსვენებას მისი აღტყველვა;
შავის ზღვის ზვირთნი, ნაცვლად ჩვენთა მოსისხლე მტერთა
აწ მოგვიგვრიან მრავალის მხრით ჩვენთა მოძმეთა!
მშვიდობა შენსა წმიდას აჩრდილს, გმირო განთქმულო,
უკანასკნელო ივერიის სიმტკიცის სულო!
აწ მიხვდა ქართლი შენსა ქველსა ანდერძნამაგსა,
და თაყვანსა სცემს შენსა საფლავს, ცრემლით აღნაგსა!“
როგორც ვხედავთ, ნ. ბარათაშვილი იზიარებს ერეკლე მეორის ნაბიჯს – რუსეთთან საქართველოს ბედის დაკავშირებას. პოეტი ხედავს, რომ ახალი ხანა ქართველი ხალხის ცხოვრებაში, შექმნილი რუსეთთან კავშირით, საქართველოს აყენებს ეროვნული მთლიანობის გზაზე. მისი მეოხებით ღვივდება სამოქალაქო ცხოვრება, საქართველო იქცევა ერთ ეროვნულ ორგანიზმად. პოეტი გრძნობს, რომ თუ არა ერეკლე მეორის ბრძნული პოლიტიკა, საქართველო იქნებოდა ცალკეულ ნაწილებად დაგლეჯილი, ჩამორჩენილ სახელმწიფოთა მონობაში იგი სრულიად მოსწყდებოდა ახალ მოწინავე კულტურას, ეს იქნებოდა ქართველი ხალხისათვის დიდი ეროვნული უბედურება.
ნ. ბარათაშვილი განსაკუთრებით მნიშვნელობას ანიჭებს განათლების ძალას და კულტურას, რომელიც საქართველოს მოწინავე შვილებს მოჰქონდათ რუსეთიდან სამშობლოში. ლექსში ¨საფლავი მეფის ირაკლისა¨ პოეტი ხაზგასმით აღნიშნავს ამ გარემოებას:
„ჟამ-ვითარებით გარდახვეწილთ შენთ შვილთ მიდამო
მოაქვთ მამულში განათლება და ხმა საამო;
მათი ცხოველი, ტრფიალებით აღსავსე სული
უდნობს ყინულსა ჩრდილოეთსა, განცეცხლებული
და მუნით ჰზიდვენ თესლთა ძვირფასთ მშობელს ქვეყანად,
მხურვალეს ცის ქვეშ მოსამკალთა ერთი ათასად!
სადაც აქამდინ ხმლით და ძალით ჰფლობდა ქართველი,
მუნ სამშვიდობო მოქალაქის მართავს აწ ხელი!“
რა თქმა უნდა, ყოველივე თქმული სრულიად არ ნიშნავს იმას, რომ ბარათაშვილი შეურიგდა თავისი ქვეყნის თავისუფლების დაკარგვას. იგი ტრაგიკულად განიცდის თვითმპყრობელობისაგან ქართველი ხალხის დამონებას. იგი ოცნებობდა სამშობლოს თავისუფლებაზე. ამას კიდევ ერთხელ ადასტურებს მისი ლექსი ¨სუმბული და მწირი¨ . ეს ლექსი ალეგორიულ ფორმებში გამოიხატავს ეროვნული თავისუფლების იდეას. სუმბული – საქართველოს სახეა, მწირი–თვით პოეტია, ბულბული–თავისუფლების სიმბოლური გამოხატულება. მწირის შეკითხვაზე სუმბულის მიმართ, - თუ რატომ გაქრა მისი საამო ფერი და წარმტაცი სურნელება, ყვავილი ეპასუხება:
„მწირო, ხომ ხედავ, მოვჰკლებივარ ჩემს სამშობლოს გულს,
ჩემთ სწორთა ყვავილთ, მშვენიერს ცას და ჩემსა ბულბულს.
აგერ მაისი ააყვავებს ტურფად ბუნებას,
მოვა ბულბული და დაუშტვენს სიყვარულის ხმას,
ხოლო მე ხშული ბნელსა სადგურსა და სევდიანსა,
ვეღარ ვიხილავ ჩემსა ტურფას და ტკბილს მგოსანსა!“
მწირი კვლავ ეკითხება ყვავილს–ნუთუ ის ვერაფერს პოვებს საამურს ოქროთი და ვერცხლით შემკულ სადგურში, სადაც მას არ ემუქრება მზისგან დაჭკნობა და სიცოცხლისაგან დაზრობა. სუმბულის პასუხი იგივეა:
„მაგრამ მარქვ, რა არს ჩემთვის სახლი დიდ-მშვენიერი,
ვით გააღიმებს ჩემს შვენებას ხშული ჰაერი:
არღა მევლება გარე წყარო, ცივი, კამკამი;
არცა მეცემის დილით გულსა სიცოცხლის ნამი;
გრილი ნიავი ჩემთა ფურცელთ არ უალერსებს
და მაყვლის ბუტკი მზისა სხივთა არღა უჩრდილებს“.
განა ეს აღიარება არ გვაგონებს სოლომონ ლეონიძის სოფიოს სიტყვებს ეროვნული თავისუფლების შესახებ? მწირისა და ყვავილის დიალოგი მთავრდება იმედიანი ოცნებით, სუმბული აღტაცებით შესტრფის მომავალ თავისუფლებას:
„ახ, როდის ვნახო მეცა ველად ჩემი ბულბული ,
რომ განვიშალო კვლავ სიტურფით მისი სუმბული!“
ამ სიტყვებში ასახულია ბარათაშვილის იმედი და ოცნება სამშობლოს თავისუფლებაზე.
¨ ბედი ქართლისას¨ ავტორი ეროვნულ ოპტიმიზმს ორგანულად უკავშირებდა საერთო განმათავისუფლებელ იდეებს და საქართველოს ეროვნული ორგანიზმის გამთლიანების მიმდინარე ისტორიულ პრცესს. იგი ხარბად ისუნთქავდა ეპოქის რევოლუციურ განწყობილებებს და გრძნობდა, რომ მისი სამშობლოს თავისუფლებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეძლეოდა იმ ძლიერ დუღილს, რომელსაც რუსეთისა და ევროპის საზოგადოებრივ ცხოვრებასა და მოწინავე აზროვნებაში ჰქონდა ადგილი.
როგორც ისტორიული შორსმხედველობით დაჯილდოებული ადამინი, ბარათაშვილი დროის სქელ კრეტსაბმელში ჭვრეტდა თავისი ხალხის ეროვნული განთიადს, რომელიც შორეული მომავლის ჰორიზონტზე პირველ სხივებს გამოსცემდა.
* * *
როდესაც ნ. ბარათაშვილის ¨ ბედი ქართლისაზე¨ გვაქვს ლაპარაკი, არ შეიძლება არ გავიხსენოთ მისი პოემა¨ ივერიელნი¨ , რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. ბარათაშვილის დროს ბეჭდვითი ორგანო არ არსებობდა, პოეტის თხზულებანი ხელნაწერებად ვრცელდებოდა. ამიტომ საფიქრებელია, რომ პოეტის არა ერთი თხზულება დაიკარგა. მათ რიგს ეკუთვნის აგრეთვე ისტორიული პოემა ¨ ივერიელნიც¨ . ამ პოემის შესახებ ცნობას გვაწვდის კრნსტ. მამაცაშვილი. იგი წერს: ¨ ნიკ. ბარათაშვილმა ადრე დაიწყო ლექსების წერა. ზოგიერთი ლექსები დაწერილია მაშინ, როდესაც სასწავლებელში იყო. ბევრი იმის დაწერილი ლექსები დაკარგული არიან, რადგან დაბეჭდვა იმათი მაშინ არ შეიძლებოდა. მე მახსოვს იმისი დიდი პოემა, რომელიც ჩემთან წაუკითხავს - ¨ ივერიელნი¨:  ამ პოემაში იყო აღწერილი ჩვენი აჰყვავებული ცხოვრება 10, 11 და 12 საუკუნოებისა. ამ ლექსების გადაკეთება უნდოდა, რომელნიც ისეც მშვენიერი იყო¨ [50].
ბარათაშვილის დაკარგულ პოემასთან დაკავშირებით ინტერესს  მოკლებული არ არის ჩვენი ცნობილი ბიბლიოფილის, ზ ჭიჭინაძის, შემდეგი ცნობაც: ¨1878  წ. თბილისში - მოგვითხრობს იგი, - გაიყიდა გიორგი ჩიქოვანის მდიდარი ბიბლიოთეკა, ეს წიგნები იყიდეს იარმურკის მეწვრიმლებმა, ფუთობით. ეს წიგნები მეც ვნახე, საიდამაც ამოვირჩიე რამდენიმე ხელთნაწერი წიგნები და ვიყიდე, ეს ხელთნაწერი წიგნები ახლა-წერა- კითხვის სამართველოს ეკუთვნის, რადგანაც ჩემი მრავალრიცხოვანი ხელთნაწერი წიგნების ბიბლიოთეკა მათ დაუთმე. ამ ჩიქოვანის წიგნებში ძალიან ბევრი სიგელგურჯები იყო. მეთვრამეტე საუკუნის დოკუმენტები, გორელის პატრი ტულუკაანთ დავითასაგან ნათარგმნი თომა კემფელის წიგნი, მრავალნიც სხვა ხელთნაწერები... ამავე ძველს წიგნებში მე მოვიპოვე ბარათაშვილის ლექსები, თითქმის ყველა ის ლექსები, რაც კი დაბეჭდილნი არიან. ამავე ძველს წიგნებში ერია ერთი ძველი რაღაც პოემა, რომელიც ¨ივერიელთა¨ სახელწოდებით იწყობოდა, მაგრამ ბოლომდე კი არ ჰქონდა მიწერილი დამწერის სახელი. ეს პოემა 20 კაპიკად მაძლია მეწვრიმალემ, მაგრამ მე ფული აღარ მეყო და ვიდრე მეორედ ჩავიტანდი და ვიყიდდი, აქ უკვე სხვას ეყიდნა. მაშინ არ ვიცოდი, თუ ვისი იყო ის პოემა, ან ის მაინც მცოდნიყო, რომ ბარათაშვილსაც დაუწერია ერთი ლექსი, სახელწოდებით ¨ივერიელნი¨ , მაშინ როგორ დავკარგავდი მას¨ [51].
თავისი პოემის საგნად ნ. ბარათაშვილს აუღია მშობლიური ისტორიის ყველაზე ბრწყინვალე ხანა – X –XII საუკუნეები ქართული ისტორიის და კულტურის ამ კლასიკური პერიოდის მიმართ ნ. ბარათაშვილი ყრმობიდანვე იჩენდა ცხოველ ინტერესს. ჩვენთვის დღეს ძნელი წარმოსადგენია, როგორი იყო ამ დიდებული ეპოქის მხატვრული გააზრება დაკარგულ პოემაში. საფიქრებელია, რომ ეს პოემა ბარათაშვილის ერთ-ერთ ადრეულ ნაწარმოებს წარმოადგენდა. როგორც მამაცაშვილის მოგონებიდან ჩანს, პოეტს, ჩვენთვის გაურკვეველი მიზეზით, განუზრახავს ამ პოემის გადაკეთება. დაკარგულ პოემას მამცაშვილი უწოდებს მშვენიერს. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ კონსტ.მამაცაშვილი უწოდებს მშვენიერს. არ უნდა
დავივიწყოთ, რომ კონსტ. მამაცაშვილი იყო ორი დიდი პოეტის – ბარათაშვილისა და ლერმონტოვის ახლობელი და მათი შემოქმედების გატაცებული თაყვანისმცემელი, აღჭურვილი ფართო განათლებითა და ლიტერატურული გემოვნებით. რამდენადაც წარსული საუკუნის ისტორიული არქივები და ცალკეულ მწერალთა მთელი ფონდები ჯერჯერობით შესწავლის პროცესშია,- არ უნდა დავკარგოთ იმედი ბარათაშვილის პოემის აღმოჩენისა.
ნ. ბარათაშვილის თხზულებანი იძლევა პასუხს მისი თანამედროვეობის მიერ წამოყენებულ საზოგადოებრივ-ეროვნულ საკითხებზე. ისტორიის ღრმა გრძნობა ¨ ბედი ქართლისას¨ ავტორს შესაძლებლობას აძლევს ჩასწვდეს წარსულს და გაითვალისწინოს მომავალი. იგი ამავე დროს სრულიადაც არ არის ეროვნულად შეზღუდული მხატვარი. ამ თვალსაზრისით, პოემას ¨ ბედი ქართლისა¨  ეხმაურება უბრწყინვალესი ლექსი ¨მერანი¨ . მათი საერთო იდეა გამოხატავს პოეტის მიერ ეროვნული და სოციალური თავისუფლების ღრმა გააზრებას.
* * *
ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედება ქართული რომანტიკული პოეზიის გვირგვინია. ტიტანური ბრძოლა ძველი სამყაროს წინააღმდეგ, გმირული შემართება იმ დაბრკოლებათა მიმართ, რომელებიც ხელს უშლიდნენ მისი სამშობლოს წინსვლას, პიროვნების თავისუფლებას – იყო ნ. ბარათაშვილის შემოქმედების უმაღლესი მიზანი. არაჩვეულებრივმა პოეტურმა ნიჭმა, რომლითაც მხოლოდ რჩეულებს აჯილდოებს ბუნება, ნათელმა მიზნებმა, მედგარმა ნებისყოფამ ძალა მისცეს ბარათაშვილს შეექმნა განუმეორებელი მხატვრული საგანძური. ბარათაშვილის ¨ მერანი¨ იქცა ეროვნული სიმაყის, იმედისა და ოცნების სიმბოლოდ არა მარტო პოეტის თანამედროვეთათვის არამედ მომავალი თაობებისათვისაც. ამიტომ იყო, რომ ილია ჭავჭავაძემ ¨მერანის¨ ავტორს კაცობრიობის რჩეულთა შორის მიუჩინა ადგილი, ხოლო აკაკი წერეთელმა მას უწოდა ¨წინამორბედი ჩვენი ახალი ცხოვრების განთიადისა¨ .
ბარათაშვილის პოეზია ატარებს ისეთ შთამაგონებელ ძალას, რომ მასზე სრული უფლებით შეგვიძლია გავიმეოროთ დიდროს სიტყვები, ჰომეროსის შემოქმედებაზე ნათქვამი: ¨ მე აქ მესმის ხმა ადამიანისა, რომელიც ფლობს თავისი ხელოვნების გენიას¨ .
ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემოქმედება გარკვეულ ისტორიულ პირობებში წარმოიშვა, მაგრამ პოეტმა გაუსწრო თავის ეპოქას,შექმნა შემოქმედებითი აზრის განუმეორებელი ესთეტიკური განზოგადებანი და ეროვნული პოეტური ხელოვნება საკაცობრიო იდეალების სიმაღლეზე აიყვანა.
[1] სომხითი- სამხრეთ საქართველოს ერთი მხრის – ყაფლანიშვილთა ( ორბელიანთა) სამფლობელოს ძველი სახელწოდება.
[2] ა. ვახ. ძე ჯამბაკურ-ორბელიანი, აღა მაჰმად ხანის შემოსვლა თბილისში, 1895, გვ. ΙΙ.
[3] ¨ დროება¨ , 1881, №206.
[4] ნ. ბარათაშვილისთხზულებანი, 1922 წლის გამოცემა, გვ. VII.
[5] ¨ საქართველოს ბატონყმობის ფაქტ. მასალები¨ 1925, ტ. VI, გვ. 328-383.
[6] გრ. ორბელიანის წერილები, აკ. გაწერელიას რედ.. ტ.I, გვ. 27.
[7] იქვე, გვ. III.
[8] ¨ დროება¨ , 1881, № 206.
[9]ნ. ბარათაშვილის თხზულებანი, 1922, გვ. 241.
[10] ი. მეუნარგია,¨ ქართველი მწერლები¨ ,I, 1945, გვ.30.
[11] ზ. მთაწმინდელი, ნ.ბარათაშვილი, 1885, გვ. 7.
[12] ¨ დროება¨ , 1881, № 206.
[13] ნ. ბარათაშვილი, თხზულებანი, 1922, გვ. 41.
[14] ზ. მთაწმინდელი, ნ. ბარათაშვილი, 1865, გვ. 5
[15] კალოუბნის ტაძარი იდგა გარეთუბანში, ეხლანდელ კინოთეატრ ¨რუსთაველის¨ ადგილზე.
[16] დ. ყიფიანი, ¨ მემუარები¨ ,1930, გვ. 8
[17] ¨ ლიტერატურის მატიანე¨ - 1940, № 1-2, გვ.387.
[18] ნ. ბარათაშვილის თხზულებანი, 1922, გვ. XII.
[19] ზ. მთაწმინდელი, ნ. ბარათაშვილი, 1885, გვ. 7.
[20] იქვე.
[22] კონსტ. მამაცაშვილი,მოგონება ნიკოლოზ ბარათაშვილზე,¨ დროება¨ 1881, N 206.
[23] ი.ჭყონია, ¨ ჩემი დღე და სოფელი¨ ,¨ მნათობი¨ , 1932, N 5 –6.
[24] ნ. ბარათაშვილის თხზულებანი, 1922, გვ.XIV.
[25] ნ. ბარათაშვილი, თხზულებანი, 1945, გვ. 75-76.
[26] ნ. ბარათაშილი, თხზულებანი, 1922 წლის გამოც., გვ. 243.
[27] საქართველოს სახელმწიფო ლიტერატურული მუზეუმის ხელნაწერების ფონდი, შ. რ. ერისთავის დღიური – 223-2.
[28] შ. ჩხეტია, ნ. ბარათაშვილი ( მასალები), 1945, გვ. 222.
[29] საქ. სახელმ წ. მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილება, გვ. 111.
[30] Welbraham, Fravels In the Frans – Caucalion Provinces, London, 1835.
[31] «Записки Е. С. Андреевского», Одесса, 1941, т. I გვ.178
[32] ¨ ლიტერატურის მატიანე¨ , 1940, N 1 –2, გვ. 387.
[33] ნ. ბარათაშვილი, თხზულებანი, 1945, გვ. 80.
[34] ნ. ბარათაშვილი, თხზულებანი, გვ. 79.
[35] გ. ლეონიძე, ¨ ნ. ბარათაშვილის გარშემო¨ , ¨ ლიტერატურის მატიანე¨ , 1940, N 1 გვ.  413.
[36] ზ. მთაწმინდელი, ნ. ბარათაშვილი, 1885, გვ. 14.
[37] აღსანიშნავია, რომ პროფ. აკ. გაწერელიამ ¨ ჩემს ლოცვაში¨  მიაკვლია ¨აბდულმესიანის¨ პოეტური სტრიქონის რომინისცენციას, რაც ერთხელ კიდევ ადასტურებს, რომ ბარათაშვილი ზედმიწევნით იცნობდა ქართულ კლასიკურ პოეზიას.
[38] ნ. ბარათაშვილი, თხზულებანი, 1945, გვ. 93
[39] პ. უმიკაშვილი, ¨ ხალხური სიტყვიერება¨ , 1937, გვ. 392.
[40] ¨ დროება¨ , 1881,N 206.
[41] იოანე ქართველიშვილის მემუარები, ა. იოსელიანის რედ., 1952, გვ. 73.
[42] ა. ვახ.-ძე ჯამბაუკრ-ორბელიანი. აღა-მაჰმად-ხანის შემოსვლა თბილისში,1895,
გვ.11.
[43] პლ. იოსელიანი, ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა. აკ. გაწერელიას რედ. 1936, გვ. 255.
[44] საქართველოს სიძველენი, ტ. III, საბუთი N587.
[45] ა. ჯ ორბელიანი, ლეკთა დაღესტნიდან გადმოსვლა და სხვა ამბები, გამოც. ს.კაკაბაძისა, 1914, გვ. 12.
[46] ცერემონია ერეკლე მეფის დასაფლავებისა, ¨ ივერია¨ , 1887, N 8890.
[47] პლ. იოსელიანი, ცხოვრება გიორგი მეცემეტისა, გვ. 332. ეშიკ-აღა ბაშ თამაზ ჯორჯაძეში არ უნდა აგვერიოს მეორე ეშიკ-აღა-ბაში თამაზ, რომელიც მოხსენებულია მანუჩარ თუმანიშვილის არზაზე 1783 წელს, ერეკლე მეორის მიერ მიწერილ ბრძანებაში ( ე. თაყაიშვილი, ¨ სიძველენი¨ , III ,N 551), ეს თამაზი უნდა იყოს ორბელიანი ( შდრ. ალ. ორბელიანის ნაწერები, 1879, გვ .225).
[48] ალ. ორბელიანის ნაწერები, 1879, გვ. 117.
[49] ზ. მთაწმინდელი, ნ. ბარათაშვილი, 1881, გვ. 18 –19. ამ ლექსთან ერთად მისივე ავტორის მიწერილი სიტყვები ნათლად გადმოგვცემს, თუ რამდენად პოპულარული ყოფილა ჯერ კიდევ ავტორის სიცოცხლეში პოემა¨ ბედი ქართლისა¨ - ¨ ლექსი ესე ¨ბედი ქართლისა¨, - ვკითხულობთ აღნიშნულ მინაწერში,- ჯერეთ 1840 წელს მქონდა გადაწერილი და შემდგომ რა სრულიად გადავწერე, მაშინ ჩემ მიერ წარწერილი ლექსი ნიკ. ბარათაშვილზე აქვე ზედ დავწერე¨ ( იქვე, გვ. 18), ¨ბედი ქართლისა¨ ნ. ბარათაშვილს ალ. ჭავჭავაძის სახლის ბანზე წაუკითხავს, პოემა იმ დროსვე ცნობილი ყოფილა თავისი რადიკალური ხასიათით. პოეტის მეგობარი ლევან მელიქიშვილი 1846  წ. გრიგოლ ორბელიანს სწერდა:- ¨ არ ვიცი ¨ ბედი ქართლისა¨ როგორ უნდა დაიბეჭდოს, რადგანაც ზოგი ადგილი ძალიან თავისუფლად არის, თუ გასწორდება, კარგად იცი, ბევრს დაჰკარგავს მთელი პოემა, მაგრამ ამის ამბავსაც შეგატყობინებენ რასაც ვარჩევთ¨ .
[50] ¨ დროება¨ , 1881,N 206.
[51] ზ. მთაწმინდელი, ნ. ბარათაშვილი, 1885, გვ. 17.

სოლომონ რაზმაძე (1797 –1860)

სოლომონ რაზმაძე დაიბადა 1797 წლის 10 ნოემბერს. მამამისი ივანე (იგივე გივი) ერეკლე II–ს ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი მოუყვანია ყაბარდოდან და პირადი მზრუნველობით აღუზრდია. გიორგი XII –ის ძე დავითთან ერთად ივანეს მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაშიმიუღია მონაწილეობა და მრავალჯერ გამოუჩენია თავი ვაჟკაცობით. მეფისადმი თავდადებული ერთგულებითა და ბრძოლაში გამოჩენილი გმირობით ივანეს სასახლის წევრთა პატივისცემა მოუპოვებია და აზნაურობის წოდება დაუმსახურებია. ივანეს გარდაცვალების შემდეგ მისი ცოლ-შვილი გიორგი XII-ის ძის დავითის თხოვნით თავის მზრუნველობის ქვეშ აიყვანეს  თეიმურაზ ბატონიშვილმა და მისმა მეუღლემ ელენემ. საქართველოს სამეფოს გაუქმების შემდეგ გიორგი მეფის მრავალრიცხოვანმა მემკვიდრეებმა დაკარგული პოლიტიკური უფლებების დაბრუნება სხვადასხვა გზით სცადეს, ზოგი მათგანი ამას უცხო ძალის დახმარებით ცდილობდა, ზოგმა შინაური შფოთის მოწყობა განიზრახა. მეფის შთამომავალთა ნაწილი შეურიგდა არსებულ მდგომარეობას და რუსეთში გადასახლდა.თეიმურაზი არ დაემორჩილა ხელისუფლების მოთხოვნას რუსეთში გადასახლების შესახებ და სპარსეთში გაიქცა, ხოლო მისი მეუღლე ელენე საცხოვრებლად გორში გადავიდა, სადაც თან წაიყვანა ივანე რაზმაძის ოჯახი.
თეიმურაზი 1810 წ. დაბრუნდა სპარსეთიდან საქართველოში და ნებაყოფლობით გამოცხადდა გენერალ ტორმასოვთან, რომელმაც იგი საცხოვრებლად რუსეთში გაგზავნა. ბატონიშვილის ოჯახს თან გაჰყვა სოლომონ რაზმაძე და დედამისი – თამარი.
სოლომონი ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა, 12 –13 წლისა, 1811 წლის 12 იანვარს ჩავიდა პეტერბურგს. ამ დღიდან მოკიდებული მთელი 21 წლის მანძილზე, 1832  წ. თებერვლამდე, სოლომონი პეტერბურგშია, ცხოვრობს ბატონიშვილებთან, სადაც თეიმურაზის მზრუნველობითა და ხელმძღვანელობით იღებს განათლებას და ეუფლება მეცნიერებას. აქ მას კარგად შეუსწავლია რუსული და ფრანგული ენები.
რუსეთში ცხოვრების მთელ მანძილზე სოლომონ რაზმაძეს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა თეიმურაზ ბატონიშვილთან, მწიგნობარ იონა ხელაშვილთან და იქ მყოფ სხვა მოღვაწეებთან, იგი ლიტერატურულ საქმიანობაში ეხმარებოდა თეიმურაზ ბატონიშვილს და იყო მისი მდივანი. 1826 წლისათვის პეტერბურგში უკვე არსებობდა 1832 წლის შეთქმულების უჯრედი. შეთქმულების შესახებ სოლომონმა ადრიდანვე იცოდა და იგი დიმიტრი იულონის ძის მიერ მოწყობილ შეთქმულთა შეკრებებს ესწრებოდა.
პეტერბურგში ბატონიშვილებთან შეკრებებზე შეთქმულნი ბაასობდნენ და განიხილავდნენ სხვადასხვა საჭირბოროტო საკითხს. იბადება კითხვა: შეთქმულთაგან რა მოვალეობა ეკისრებოდა სოლ. რაზმაძეს, რომელსაც არც ყმები გააჩნდა და არც ფული ჰქონდა. მართებულია ის მოსაზრება, რომ სოლ. რაზმაძის შეთქმულთა შორის მუშაობა პეტერბურგში ყველაზე უფრო მის ლიტერატურულ საქმიანობაში უნდა გამოხატულიყო. ამას სოლ. რაზმაძის იმ პერიოდის მთელი ლიტერატურული მოღვაწეობა ადასტურებს. მთარგმნელობითი მუშაობა სოლომონ რაზმაძეს ადრევე დაუწყია. იგი პირველ ხანებში უმთავრესად სასულიერო და ფილოსოფიური ხასიათის ნაშრომებს თარგმნიდა. ოცდაათიან წლებში,კერძოდ 1831 წლის იანვარში, სოლ. რაზმაძემ თარგმნა 1830 წლის საფრანგეთის რევოლუციური მოძრაობის ერთერთი თვალსაჩინო მონაწილის ოდილიონ ბაროს (1791 –1873) პოლიტიკური ხასიათის მოწოდება: ¨ წიგნი ფენელონისა ლუდოვიკ XIV –სთან მიწერილი და ერთი სიტყვა, რომელი ჰრქვა ოდილიონ ბარრო პარიჟისა ერსა ოქტომბრის 19 –1830 წ. ¨ .
აღნიშნული მოწოდება ოცდაათიანსავე წლებში ფრანგულიდან ითარგმნა რუსულად და იგი მაშინვე აიკრძალა. სოლ. რაზმაძის თარგმანი წინასწარ განზრახული პოლიტიკური მნიშვნელობით არის ნაკარნახევი. განსაკუთრებით საინტერესოა, რომ აღნიშნულ თარგმანს სოლ. რაზმაძემ ორიგინალური ლექსი წაუმძღვარა, რომელშიაც განსაზღვრა თავისი, როგორც მთარგმნელის, ამოცანა. სოლომონმა ამ ლექსში აშკარად განაცხადა, რომ მან მამულისათვის შეწევნის გზად მთარგმნელობა აირჩია და ვარაუდობს, რომ მისი შრომა ქართველებს დაეხმარება ¨ დესპოტისაგან განთავისუფლების საქმეში. ეს პატარა ორიგინალური ლექსი თავისი შინაარსით მეტად საინტერესოა და ნათლად გამოხატავს სოლ. რაზმაძის იმდროინდელ განყობილებას. მასში ვკითხულობთ:
„ვინა ვალია
თავის დადება
მამულისათვის
ყოვლი კაცისგან.
მის გამო მეცა,
კადნიერქმნილმან,
ვსთარგმნე ეს წიგნი
რუსთა ენისგან,
დაბეჭდვასაცა
არარა მრიდა,
ისწავლონ მისგან
და მით მწე ექმნან
მამულსა თვისსა
და თავი იხსნან
სკვითთ დესპოტისგან“.
პეტერბურგში სოლომონ რაზმაძე, ისე როგორც მთელი იმდროინდელი მოწინავე ქართველი ინტელიგენცია, გატაცებულია რუსული პოეზიით და განსაკუთრებით პუშკინის შემოქმედებით. ამ დროს, საერთოდ, დიდი ინტერესით თარგმნიან პუშკინის ლექსებს თეიმურაზ ბატონაშვილი და მისი მახლობელი პირები.
თეიმურაზის ხელნაწერებში შემონახულია ლამაზად გადაწერილი პუშკინის რამდენიმე ლექსი, რომელთა თარგმანები სოლომონ რაზმაძეს ეკუთვნის. რაზმაძე დიდი რუსი პოეტის ერთ-ერთი პირველი მთარგმნელია და საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მის მიერ თარგმნილი ორი ლექსი ¨განღვიძება¨ და ¨ღიშპანური სიმღერა¨ ან ¨მელოდია¨ პუშკინის სიცოცხლეშივე გამოქვეყნდა სოლ.დოდაშვილის ხელმძღვანელობით არსებულ გაზეთში. რაზმაძემ პუშკინიდან თარგმნა აგრეთვე ლექსები: ¨ლხინი¨ , ¨დემონი¨ , ¨წინასწარმეტყველი¨ , ნაწყვეტები პოემიდან: ¨ ევგენი ონეგინი¨ (¨ღამეს უვიან მთიებნი ნაზნი¨ ), ¨ რაზბონიკითგან (¨ვით ყვავნი, ორბნი ყორანნი...¨ ) და სხვ.სოლომონ რაზმაძის მიერ შესრულებული თარგმანები პუშკინის ქართულად ამეტყველების ერთ-ერთი ადრეული და თუმცა სუსტი ცდა იყო, მაგრამ ისტორიულად მაინც საინტერესო.
პუშკინის თარგმნისას სოლომონ რაზმაძე ცდილობს სათარგმნ მასალაში შეიტანოს ქართული ყოფის დამახასიათებელი ნიუანსი (მაგ., ლექსში ¨ ლხინი¨ ), ამიტომ იგი ზოგჯერ თავისუფალ თარგმანს უფრო წარმოადგენს. რუსულიდან სოლ. რაზმაძის მიერ შესრულებულ თარგმანებს შორის აღსანიშნავია აგრეთვე ფონვიზინის ¨ პეტერბურხი¨ ანუ როგორც მას ორიგინალში ეწოდება: ¨Послание к слугам моим Шумилову, Ванъке и Петрушке¨ დ. ფონვიზინის ამ მკაცრ სატირაში მხილებულია იმდროინდელი უსამართლობა და ჩაგვრა. მისი თარგმანით სოლ. რაზმაძემ გამოამჟღავნა თავისი უარყოფითი დამოკიდებულება საზოგადოებრივ ინდიფერენტიზმთან და პროტესტანტული განწყობილება ბიუროკრატიული ჩინოვნიკური სისტემისადმი. თარგმანში შენარჩუნებულია ორიგინალის მწვავე, გესლიანი ტონი.
სოლ. რაზმაძემ პირველმა გააცნო ქართველ საზოგადოებას ადამ მიცკევიჩის ¨ფარისი¨ . პეტერბურგში ყოფნის პერიოდშივე დაუწერია სოლ. რაზმაძეს პოლიტიკური ხასიათის არაკი ¨დათვი და ცხვარი¨ ,რომელიც მეტად გავრცელებული და პოპულარული იყო შეთქმულთა შორის. ამ არაკმა საგამომძიებლო კომისიის ყურადღებაც მიიქცია, რამდენადაც იგი ალეგორიულად გამოხატავდა შეთქმულთა წრის პოლიტიკურ შეხედულებებს, პოლიტიკურ მრწამსს, ანტიცარისტულ სულისკვეთებას. არაკში ნათქვამია, რომ მდინარე მტკვრის სანაპიროზე ¨იდგა მოხუცი - საბრალო ცხვარი¨ მშვიდობიან მოხუცს არ ასვენებდა ნადირი. ¨ტურა და მგელი, ვერაგი მელი¨ , რადგან როგორც ამქვეყნიური ბოროტება და წესი, ¨ ძლიერი სთრგუნავს მარად საწყალსა¨ . ტყის ბინადარნი ემორჩილებოდნენ ძლიერ დათვს, რომელთანაც საჩივლელად მივიდა განაწამები და გატანჯული ცხვარი. მოისმინა რა ცხვრის ვედრება ¨ბრჭყალებიანმა¨ , ისე მოაჩვენა თავი, თითქოს დიდად შეწუხდა და დაპირდა ცხვარს უსამართლობის ალაგმვას. დათვმა ცხვრის დასაცავად გაგზავნა ¨ნადირთა ჯარი¨ აფთრის წინამძღოლობით. გახარებულმა და დაიმედებულმა ცხვარმა ¨სწრაფლ გაუღო კარი, შეიწია ჯარი და უმასპინძლა...¨ მალე გარდაიცვალა მოხუცი ცხვარი, რომლის სიკვდილმაც დაამგლოვიარა მთა-ბარი, ხოლო აფთარმა კი, რა გაიგო მისი გარდაცვალება, სწრაფად უბრძანა თავის ჯარს: ¨აწვე წარვედით ცხვარის ცოლშვილსა შემოერტყენითო¨ . ნადირთა ჯარმა აყარა ცხვრის ცოლ- შვილი და გადაკარგა ისინი ¨ერთს ჭაობიანს ადგილსა მყრალსა¨ . აფთრის უსამართლობით შეწუხებულმა და შეშფოთებულმა ცხვრის ოჯახმა მფარველობისა და დახმარებისათვის კვლავ დათვს მიმართა.
„რატომ მადლობას ღმერთს არ შესწირავთ,
რომ თქვენის ქვეყნით გარდმოგასახლეთ?
თქვენ თქვენს მამულსა ვერ მოუარეთ
და ამისთვის ჩვენ შემოვიერთეთ“.
დათვის უდიდესი პასუხით იმედგაცრუებული ბატკნები მწარე სინანულით ესაყვედურებიან, რომ თქვენის შველითა და დახმარებით, მართალია, ჩვენი მამულიდან მგელი გავდევნეთ, მაგრამ სანაცვლოდ ჩვენ თვითონვე აღმოვჩნდით დატყვევებულნი და ის, რაც ტურა-მგელმა ვერ დაგვაკლო, თქვენ შეგვისრულეთო:
„ბატონო დათვო! ჩვენ შემოგჩივლეთ
ტურა-მგლისაგან და შველა გთხოვეთ
რადგან ბრძანებით მეფე ძლიერი, -
უთხრეს ბატკნებმა. - ¨ ახლა მშიერი
უნდა ვეყარნეთ, რა შევიმატეთ
თქვენის შველითა, მგელნი განსდევნეთ
ჩვენის მამულით, ჩვენ კი დავთრგუნეთ
ერთიანთა და დაგვატყვევეთ“.
არაკის დასასრულს ერთვის ფრიად მნიშვნელოვანი პოლიტიკური შინაარსის სენტენცია: როდის იქნება განათლდნენ კაცნი ქრისტიანულად და აღასრულონ სახარებისა სიტყვანი სრულად. არ ეჭირებათ მკურნალი მრთელთა არამედ სნეულთ და დავრდომილთა.
* * *
1831 წლის დასასრულს სპარსეთში რუსეთის გარდაცვლილი ელჩის ნაცვლად დაინიშნა გენერალ-მაიორი სიმონიჩი თეიმურაზ ბატონიშვილის ქვისლი. თეიმურაზის შუამდგომლობით რაზმაძე დანიშნულ იქნა მთარგმნელად სიმონიჩთან. 1832 წლის თებერვალში პეტერბურგიდან გამოსული რაზმაძე მოსკოვისა და თბილისის გავლით სპარსეთს გაემგზავრა.
თბილისში ჩამოსვლისთანავე რაზმაძე შეხვდა სოლ.დოდაშვილს, ელიზბარ ერისთავს და სხვებს. იგი აქტიურად დაუახლოვდა შეთქმულებს, გაეცნო ფილ. კიკნაძის მიერ შედგენილ ¨აქტი გონიურს¨  სოლ. რაზმაძეს შეთქმულთაგან დაევალა კავშირი დაემყარებინა სპარსეთში გარდახვეწილ ალექსანდრე ბატონიშვილთან და, საერთოდ, ხელი მოემართა განზრახულებისათვის.
სპარსეთში გაგზავნის წინ, 1832 წლის მაისის ბოლო რიცხვებში, ელიზბარ ერისთავმა სოლ. რაზმაძის პატივსაცემად გამართა გამოსათხოვარი სადილი, რომელზედაც მოპატიჟებულნი იყვნენ სოლ. დოდაშვილი, ალექსანდრე და ვახტანგ ორბელიანები, გ.ერისთავი, დ. ყიფიანი და სხვ. სადილის დროს საუბარი უმთავრესად პოლიტიკურ საკითხებს ეხებოდა. დიდი აღტაცებით შეისვა საქართველოს განთავისუფლების სადღეგრძელო. ალ. ორბელიანის მიპატიჟებით მონადიმენი ელიზბარ ერისთავის ბინიდან ერეკლე I-ის ასულის თეკლეს ბაღისაკენ გაემართნენ, სადაც განაგრძეს ლხინი და საუბარი. ამ დღის შთაბეჭდილებითა და შთაგონებით შექმნა სოლ. რაზმაძემ თავისი ვრცელი ლექსი ¨ დიანას მეჯლიში¨ . ¨დიანას მეჯლიში¨ რომანტიკული შინაარსის ლექსია, თუმცა პოეტი კლასიცისტური პოეზიისათვის დამახასიათებელი ხერხების გამოყენებით, მითოლოგიური პერსონაჟების, ამურების, ნიმფების და სხვათა მოშველიებით უმღერის ქართველ ქალთა მშვენიერებას, სინაზეს, სიკეკლუცესა და სინარნარეს. პოეტი აღწერს განთიადის წარმტაც სურათს და ამბობს, რომ ამ დროს ოლიმპიდან წამოვიდა უტურფესი დიანა თავისი მხლებლებით ¨ნიმფთა, ამურთა და მუზათა დასით¨ და ¨ განანათლა ივერთა მხარე¨ . დიანას მიესალმნენ ივერიელი¨ მნათობნი ქალნი, ჰაეროვანნი, პალადას დარნი¨ , რომელთა სილამაზით თვით დიანაც მოიხიბლა. დაიწყო ღმერთქალის მეჯლისი ქართველ ქალებთან, რომელთაც ემსახურებიან და სავსე ფიალებით აწვდიან სიყვარულის შარბათს.
დიანა წარმოთქვამს ქართველ ქალთა სადღეგრძელოს, სადაც ზმებით ჩამოვლილია ქართველი თორმეტი ასულის სახელი. ასე მაგ.:
¨ან კვლავ იამე
სოფლის სიამე
მერე განანონ მუზებმა ნანა
შესვი? გაამოს!
ნეტარ მას რაღა სურს ამა სოფელსა
რომელმა იკონა
ეს ვარდის კონა,
შესვი. რისთვის ჰფარავ ბროლისა ყელსა?
შესვი? გაამოს!
ფიალავ, ფიალა სავსე ნეკტარით
ვინ შესო ფიალა.
მას ეტრფიალა...¨ და ა. შ.
ალ. ორბელიანი მიუთითებდა, რომ ეს ლექსი სოლომონისაგან დაწერილია ¨თორმეტს მშვენიერს ქართველზეო¨ . მართლაც, ლექსში თორმეტი ქალის სახელი იხსენიება ( მანანა, მაიკო, სოფია, დარია, მაია, ნინო, ელენე, ანიკო, ( ანნა), მელანია, ეკატერინე, კონია და ბაბალე). შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სოლომონი ახსენებს შეთქმულების მონაწილე ქალებს. როგორც ცნობილია, შეთქმულებაში ბევრი ქალი იღებდა აქტიურ მონაწილეობას, მაგალითად, თამარ ბატონიშვილი, ალ. ორბელიანის მეუღლე ეკატერინე, მელანია შანშეს ასული მელნიკოვისა (ელიზბარ ერისთავის და), მანანა მირმანოზის ასული ორბელიანი და სხვები. მათი დასახელების დამთხვევა სოლ. რაზმაძის ლექსში ჩამოთვლილ სახელებთან შემთხვევით არ უნდა იყოს. ¨დიანას მეჯლიში ¨ ყურადღებას იპყრობს მოხდენილად შერჩეული მხატვრული სახეებით, შედარებებითა და მეტაფორებით. ლექსი, როგორც ჩანს, მკითხველთა სიყვარულით სარგებლობდა, ჩვენამდე მისი რამდენიმე ხელნაწერი შემონახულა.
* * *
თბილისიდან გამგზავრებული სოლომონ რაზმაძე მალე თავრიზში ჩავიდა, სადაც რუსეთის ელჩის ბინაში მოეწყო საცხოვრებლად. 1832 წლის 9 დეკემბერს შეთქმულება გაცემულ იქნა და დაიწყო ფარული ორგანიზაციის წევრთა დაპატიმრება. შეთქმულების ჩაშლა რაზმაძემ დაპატიმრებამდე ორი კვირით ადრე გაიგო და სავარაუდოა, რომ მან წინასწარ ზომები მიიღო საეჭვო წერილებისა თუ სხვა რამ მამხილებელი მასალების მოსასპობად. ამის შემდეგი იყო, რომ მას განჩხრეკისას ეჭვმისატანი ბევრი ვერაფერი უპოვეს.
იგი მაინც დააპატიმრეს და თავრიზიდან თბილისში გამოგზავნეს. სასამართლოს განაჩენით სოლომონ ივანეს (გივის) ძე რაზმაძეს მიესაჯა რუსეთის იმპერიის რომელსამე შიდა გუბერნიაში სამუდამოდ გადასახლება და იქ სამოქალაქო სამსახურის დაბალ მოხელედ განწესება.სასამართლოს განაჩენი იმპერატორმა 1834 წლის 20 აპრილს დაამტკიცა, ხოლო საქართველოს მართებელმა ბარონ როზენმა გადასახლების ადგილად ქ. პენზა დაუნიშნა.
1834 წლის 24 ივნისს თბილისიდან გადასახლების შორსა და მძიმე გზას გაუდგა ქართველი ინტელიგენციის ორი საუკეთესო წარმომადგენელი – სოლომონ დდოდაშვილი (ცოლ-შვილით) და სოლომონ რაზმაძე, რომელთაც მწარე ბედმა არგუნა სამშობლოდან შორს, ნათესავებსა და ნაცნობ-მეგობრებს მოშორებულთ დაელიათ მრავალტანჯული სული.
თბილისიდან გასული იმავე წლის 17 ივლისს ჩავიდნენ ქ. პენზაში. სადაც სამუდამოდ გამოეთხოვენ ერთმანეთს, სოლ. რაზმაძე პენზაში დატოვეს, ხოლო სოლ. დოდაშვილი კი 21 ივლისს ვიატკისაკენ გაამგზავრეს.
* * *
XIX საუკუნის პირველ ნახევარში პენზა წარმოადგენდა მსხვილ საგუბერნიო ცენტრს, რომელზედაც გადიოდა სარატოვიდან ტამბოვისა და მოსკოვისაკენ მიმავალი სავაჭრო გზა .ეს გარემობა დიდ როლს ასრულებდა ქალაქში ვაჭრობისა და ხელოსნობის განვითარების საქმეში. ვაჭრობა–ხელოსნობის განვითარება ხელს უწყობდა ქალაქის კულტურული დონის ამაღლებას და ამ მხრივ პენზა იმდროინდელი რუსეთის ბევრ საგუბერნიო ქალაქზე მაღლა იდგა. განაჩენის თანახმად, სოლომონს შესაძლებლობა ეძლეობა სამსახური დაეწყო გუბერნიის სამოქალაქო უწყებაში დაბალ მოხელედ საერთო უფლებებით, ამასთან, პოლიციას დაევალა მასზე ფხიზელი მეთვალყურეობა. დაახლოებით ჩასვლიდან ერთი თვის შემდეგ რაზმაძე განაწესს პენზის გუბერნიის მმართველობაში სამოქალაქო გუბერნატორის კანცელარიის საქმეთა გადამწერად (¨კოპიისტად¨ ).
პენზაში სოლომონი დაქორწინდა და 1845  წ. შეეძინა ვაჟი – ალექსანდრე, შემდეგში ცნობილი მუსიკოსი, მოსკოვის კონსერვატორიის პროფესორი, ავტორი რუსული მუსიკის ისტორიისა, მოპასანის ერთ -ერთი მთარგმნელი. 1842 წლის ბოლოს სოლომონმა საგუბერნიო მმართველობისაგან მიიღო პასპორტი, რაც უკვე მას საშუალებას აძლევდა რუსეთის იმპერიაში, სადაც სურდა იქ გადასულიყო საცხოვრებლად და სამუშაოდ ( გარდა საქართველოსა და რუსეთის ორივე დედაქალაქისა), მაგრამ იგი პენზაშივე დარჩა.
1837  წ. ქ. პენზაში დაარსდა გუბერნიის საჯარო ბიბლიოთეკა-სამკითხველო, რომლის ბიბლიოთეკარად რვა წლის მანძილზე (1845 –1853) იყო სოლომონ რაზმაძე.
1832 წლამდე პოლიტიკური საქმიანობით გატაცებული სოლომონი მხატვრულ სიტყვას ბრძოლის საშუალებით ხმარობდა და თვითეული მისი თხზულება, ორიგინალური თუ თარგმნილი,პროტესტის და წინააღმდეგობის სულით არის აღსავსე. ასეთი ხასიათის თხზულებები საქართველოს მაშინდელ პოლიტიკურ მდგომარეობას ეხმაურებოდა. მაგრამ შეთქმულების საქმე ჩაიშალა ფარული საზოგადოების წევრები, იმდროინდელი ინტელიგენციის საუკეთესო წარმომადგენლები, სოლ. რაზმაძის ჩათვლით, რეპრესირებულნი აღმოჩნდნენ. სოლომონ რაზმაძემ მწარედ განიცადა ბედის უკუღმართობა. დაპატიმრება - გადასახლების შემდეგ იგი ღრმა სულიერ დეპრესიას მიეცა.
გადასახლების წლებში პოეტმა შექმნა ღრმა პატრიოტული სევდის გამომხატველი ლირიკული თხზულებები, რომლებშიც მწარე ჩივილი ისმის, გადასახლებული პოეტი მტკივნეულად განიცდის სამშობლოს, მეგობრებისა და ნაცნობ-მოკეთეების სამუდამოდ დაშორებას. მწუხარებისა და სევდის გამოსახატავად პოეტი მისთვის ჩვეულ ხერხს –ალეგორიას მიმართავს. იგი თავის არც ისე შორეულ წარსულს ღრმად უფიქრდება და პოლიტიკური ბრძოლის განვლილ დღეებს იგონებს. საყვარელი დედის მოშორებით აღძრული მწველი განცდა, მამულის სიყვარულით გამოწვეული სულიერი ტანჯვა და მწუხარებაა გამოხატული სოლომონ რაზმაძის
მიერ 1835 წლის აპრილში პენზაში დაწერილ ლექსში ¨ მამულს¨ . პოეტს სანანებლად გაუხდია დიდი ხნის დაშორების შემდეგ სამშობლოს ხილვით გამოწვეული წამიერი ნეტარება. უღრმესი სევდით დამძიმებული პოეტი მწუხარედ გოდებს:
„ნეტამც, მამულო, არ მომდებოდა
შენის ხილვისა სურვილის ალი,
ურვის სახმილში არ დადნებოდა
ეს ჩემი გული, მომაკლდა ძალი“.
პენზაშივე დაწერილ ლექსში ¨სოფელს¨ (1841 წლის 22 აპრილი)პოეტი გადმოგვცემს საწუთროსადმი მიმართულ მწუხარებას და მდურვას. სოფელი თავისთავად მშვენიერია თავისი მაცოცხლებელი წყაროებით, ხავერდოვანი ბორცვებითა და ნაყოფიერი მთა-ველებით, მშვენიერია ფერადი ყვავილნარებითა და ნათელი მზის სხივებით, მაგრამ ეს მშვენიერება ვერ ათბობს და ვერ ახარებს პოეტის ¨ ბედისაგან მოკლულ გულს¨ , როგორც ¨საფლავში მკუდარსა მდებარეს¨ . პოეტს მისთვის ¨უცხო ადგილი ცივი¨  სამარედ ჰქცევია და იქ იგი ¨ლასლასებს აჩრდილის დარად¨ . სამშობლო და დედა – აი, ის ორი საოცნებო, სანუკვარი რამ, რომელთა დაშორებამ გამოიწვია პოეტის ეს უსაზომო სევდა ნაღველი, ამიტომაა, რომ იგი მოთქვამს:
„რას ვაქნევ სოფლის მშვენიერებას?
ან სიცოცხლისა ბედნიერებას!
თუ ვეღარ ვნახავ გულის სინათლეს,
ძვირფასის დედის ანგელოს სახეს!“
პოეტს მომავლის ყოველგვარი იმედი და რწმენა დაჰკარგვია, ცხოვრება მისთვის ამაოებად ქცეულა და სასომიხდილი ელოდება სიკვდილს, რომელიც მისთვის უკანასკნელი ხსნაა. ეროვნული ტკივილი არ ასვენებს გულმოკლულ პოეტს. საქართველოს იმდროინდელი პოლიტიკური მდგომარეობით, აწმყოთი სასომიხდილი პოეტი სევდიანად გასცქერის დიდებულ წარსულს და რომანტიკული აღტაცებით უმღერის გმირი მეფის – ერეკლე II-ის აღმზრდელ ქვეყანას.
პოლიტიკური ბრძოლის დამარცხების შედეგების, ამ ბრძოლის სავალალო დასასრულის მხატვრულ განზოგადებას იძლევა სოლ. რაზმაძე გადასახლების პირველ წლებში დაწერილ ლექსებში: ¨ელბრუსი¨ და ¨იდინე წვიმავ¨ . ამ ლექსებში პოეტი რომანტიკული პოეზიისათვის ნიშანდობლივს, მისთვის ჩვეულ ხერხს – ალეგორიას მიმართავს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ლექსი ¨ელბურსი¨ (1835 წლის 10 თებერვლით დათარიღებული, რომელსაც თან ახლავს ¨განმარტება¨ )[1].
წეროების გუნდს ¨დასავლეთიდან მომფრინველთა¨ წინ დაუხვდა იალბუზის მაღალი მწვერვალი და გზა გადაუღობა მათ. სუსტმა ფრინველმა ფრთები შეალეწეს მის კალთებს და მიწას დაენარცხნენ. მაგრამ, აი, გამოჩნდნენ ¨ მხნენი, ძლიერნი არწივები და შეძლეს მისი გადალახვა¨ . თავისუფლებისათვის ბრძოლას და ამ ბრძოლის ტრაგიკულ დასასრულს პოეტი კვლავ ალეგორიულად გამოხატავს ერთ-ერთ საუკეთესო ლექსში ¨იდინე წვიმავ¨, აღფრთოვანებული პოეტი მიმართავს წვიმას:
„იდინე წვიმავ, იდინე ღვარად,
ასიამოვნე მღელვარე ყანა,
მან უშრიალოს შვებისა ნანა,
პაპანებაში მაშვრალსა მარად“.
მაგრამ კვლავ გამოჩნდა ¨ბინდი გამწარებული¨ , რომელიც ¨ქვეყანას ჰღუპავს სიბნელეშია¨ . წამით გამოჩნდა პოეტის მასაზრდოებელი და სიცოცხლის ეშხის მომმატებელი იმედი - ¨ ღრუბელი ნათელიანი¨ , რომელშიაც ჩანს, ¨თეთრი ჰუნენით¨ შებმული ¨ეტლი მცხინვარე¨ , აქ ზის ¨გაზაფხულის მზეზე¨ , ძვირფასი მნათობი და მისი დანახვით განიცადა ¨ მანანა წყნარი, პირად ნარნარი¨ , მაგრამ ნეტარება დიდხანს არ გაგრძელდა და ¨განშორდა ელვისა დარად¨ , ¨რითაც მას კაეშნის ცეცხლში დაენთქა სული¨ , პოეტი კვლავ სთხოვს წვიმას, რომ ¨ღვარად იდინოს¨ და ¨განუნელოს გული, გონება ალმოდებული¨ .
მსგავსად ანაკრეონტელი პოეტებისა, ზოგჯერ სოლ. რაზმაძე ცდილობს სამშობლოს დაკარგვით გამოწვეული უნაპირო სევდა-ნაღველი გაიქარვოს ღვინოსა და მუსიკაში. ლექსში ¨ დიანას მეჯლიშის¨ მოტივის ვარიაციას წარმოადგენს. მუსიკისადმი აშკარა სიყვარული გამოხატა სოლომონ რაზმაძემ 1835 წლის 19 ნოემბერს პენზაში მცხოვრებ თოთხმეტი წლის მეჭიანურე ჟერომ გულემის ალბომში ჩაწერილ ოთხსტრიქონიან ლექსში.
დროთა ვითარებაში პოეტი თანდათან შეურიგდა ხვედრს, მას ახალი ინტერესები უჩნდება, მის შემოქმედებაში ახალი მომენტებია შესამჩნევი. ეს ახალი განწყობილება მკვეთრად მჟღავნდება სატრფიალო ლექსების იმ ციკლში, რომელიც სოლომონს პენზაში დაუწერია და არსებითად სევდის გაქარვებისა და სიამის განწყობილებას გამოხატავს.
სოლომონ რაზმაძისათვის სიყვარული უდიდესი ძალაა, რომლის წინაშეც ქედს იდრეკს სუსტი ძლიერი, დიდი და პატარა. სიყვარულის ცხოველმყოფელი სიმხურვალე ყოველგვარ ყინულს ადნობს და ჭაბუკის გულს მგზნებარე კოცონის ალში ხვევს.  სატრფოს, ქალის სახოტბოდ ნათქვამ სწორედ შვებისა და ნეტარების გამომხატველ ლექსებში სოლომონ რაზმაძე ხშირად იშველიებს რომაულ-ბერძნული მითოლოგიის პერსონაჟებს, მაგალითად, აი, როგორ მიმართავს პოეტი ტრფობის საგანს:
„შენში მზეობენ, შენ გამშვენებენ
სილამაზეი თვით დიაფასი,
სინარნარეი პროზერპინასი,
კანის სინაზე, ჰაეროვნება,
სირინოზის ხმა გულის მიმღები,
მისი სმენითა მარადის ვსდნები,
მინერვას სიბრძნე, ლმობიერება,
ნიმფთა დასიცა შენ გტრფიალებენ“.
პოეტს აქცენტი გადააქვს სიყვარულისაგან მოგვრილ სიამეზე. საყვარელი სახის შეხედვა პოეტის გულს სიამეს მატებს, მიჯნურთან სიახლოვე ყოველგვარ სევდას ანელებს, კაეშნიან ბურუსს არღვევს და იმედით ასულდგმულებს მას.
„მომენიავა სიო ცხოველი,
მან განმიოტა ურვა ყოველი,
მაპკურა გულსა სიამის ნამი
და გადამბანა კაეშნის ლამი“.
სატრფიალო ლექსებში სოლ. რაზმაძეს თანდათან კონკრეტულობა შექვს და მის ლექსებში ჩნდება საყვარელი ქალის სახელი.
პოეტს ჰყავს მომავლის დიდი იმედი – შვილი. ჩვილ ყრმაში იგი ხედავს ¨ მშობელთ გულის სიხარულს¨ , სასოებასა და ნუგეშს. იგი უღრმესი სინაზითა და სიფაქიზით უმღერის მას. აღსანიშნავია, რომ სოლომონ რაზმაძემ, რომელიც დიდხანს იყო მოშორებული სამშობლო მიწა-წყალს და აღიზარდა ძველი მწიგნობრების შემოქმედებაზე, რომლის პოეზიასა და, საერთოდ, მხატვრულ ნაწარმოებებში აშკარად შეინიშნება არქაული სიტყვები და გამოთქმები, ენის ძველი გრამატიკული ფორმები, მაინც განიცადა ცოცხალი, ხალხური ენის ერთგვარი გავლენა.
ზემოთქმულის დასადასტურებლად მარტო ლექსი ¨ მამულს¨ კმარა. ამ მხრივ ინტერესმოკლებული როდია აგრეთვე სოლომონ რაზმაძის ლექსი ¨ შენა გფერობს¨ , რომელიც დაწერილია ხალხურ კილოზე და თავისუფალია ყოველგვარი არქაიზმისაგან. სამწუხაროდ, სოლ. რაზმაძის ლიტერატურული მემკვიდრეობის უმეტესი ნაწილი დაკარგულია. პირველი პერიოდის ლექსები, საფიქრებელია, რომ სიფრთხილის გამო თვითონვე მოსპო, რაც შეეხება გადასახლებაში დაწერილ ლექსებს და პოეტის სხვა ლიტერატურულ მასალას,- დაიკარგა მისი შვილის ალექსანდრე რაზმაძის არქივთან ერთად.
სოლ. რაზმაძე გარდაიცვალა 1860 წლის 18 მარტს პენზაში, დაკრძალულია იქვე. [1] ამ ¨განმარტებას¨ პირველად ყურადღება მიაქცია პროფ. ს. ხუნდაძემ ( იხ. ს.ხუნდაძე, ნარკვევები, გვ. 72 –73).

მიხეილ თუმანიშვილი
(1818 — 1875)
მიხეილ თუმანიშვილის სახელი XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ქართული რომანტიზმის ისტორიასთანაა დაკავშირებული, ხოლო ამავე საუკუნის მეორე ნახევრიდან იგი რეალისტური ხელოვნების პრინციპების დამცველად გვევლინება და ერთი პირველთაგანია იმ მცირერიცხოვან მწერალთა შორის, რომლებიც გასული საუკუნის 50-იანი წლებიდან ხელს უწყობს ქართული კროტიკისა დაპუბლიცისტიკის განვითარებას.
იმ გვარმა, რომელსაც პოეტი ეკუთვნოდა, ძველიდანვე გამოიჩინა თავი მწერლობაში, ხოლო, ოფიციალური მდგომარეობის მიხედვით, მის წარმომადგენლებს რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში (დაახლოებით, მე-15 საუკუნიდან) საქართველოს სამეფო კარის მდივნის თანამდებობა ეჭირათ. ამ თანამდებობას ასრულებდა რუსეთთან საქართველოს შეერთებამდე მიხეილის მამა თავადი ბირთველ თუმანიშვილიც, ხოლო შეერთების შემდეგ, 1802 წელს, იგი დაინიშნა დუშეთის მაზრის თანამსაჯულად; რამდენიმე წლის განმავლობაში ბირთველი ქალაქის უფროსადაც იყო გორში; ბოლოს კი მან თავი დაანება სამსახურს და ხელი მოჰკიდა მეურნეობას.
დედა მიხეილისა, ანა, სომხეთის მელიქის ათანასე მირიმანოვის ასული, თავის დროისათვის განათლებული ქალი ყოფილა და, უმთავრესად, იგი ხელმძღვანელობდა შვილების აღზრდას. თუმანიშვილის ოჯახში კიდევ ცოცხლობდა ლიტერატურული ტრადიციები: საკმარისია აღვნიშნოთ, რომ თვით ბირთველს საკუთარი ხელით გადაუწერია ”ვეფხისტყაოსნის” ერთ-ერთი ნუსხა და ზოგიერთი სხვა ძეგლიც, ხოლო მისი უფროსი შვილი ავთანდილი ავტორია ლირიკული ლექსებისა, სატირული ხასიათის რამდენიმე დიალოგისა და, რაც მთავარია, მას ეკუთვნის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ხასიათის ნარკვევი — ”საქართველოს ქალაქის გორის ისტორია”, პეტერბურგში გამოცემული რუსულ ენაზე 1816  წ.
მიხეილ თუმანიშვილი დაიბადა 1818 წლის 19 მაისს. ბავშვობა  მან მამაპაპეულ საფელ ხელთუბანში გაატარა. მალე ბირთველის ოჯახი ქალაქში გადმოვიდა საცხოვრებლად და პატარა მიხეილიც 1831  წ. თბილისის გიმნაზიაში შეიყვანეს. მიუხედავად იმისა, რომ თბილისის გიმნაზიაში უხეშად მიმდინარეობდა ადგილობრივ მკვიდრთა გარუსების პოლიტიკა, ხოლო სასწავლო პროცესი მკაცრად იყო მოქცეული ოფიციალური პროგრამის ფარგლებში, გიმნაზიელთა ერთი ჯგუფი, პროგრესულად მოაზროვნე მასწავლებლის — სოლ. დოდაშვილის, დემენტიევისა და სხვათა ზეგავლენით, ეცნობოდა თავისი დროის მოწინავე პოლიტიკურსა და ლიტერატურულ იდეებს. ამ ჯგუფში მ. თუმანიშვილი თვალსაჩინო როლს ასრულებდა. საკმარისია ითქვას, რომ პირველი ლიტერატურული ალმანახი, ე. წ. ”ანთოლოგია”, რომელიც გიმნაზიელებს შეუდგენიათ (დაახლოებით 1833 წ.), გადაწერილია მიხ. თუმანიშვილის მიერ. ასევე, მიხ. თუმანიშვილის ინიციატივით გამოსცეს გიმნაზიელებმა ხელნაწერი ჟურნალი რუსულ ენაზე — ”თბილისის გიმნაზიის ყვავილი” («Цветок Тифлисской гимназии», 1835—1836 წწ.). უნდა აღინიშნოს, რომ როგორც ”ანთოლოგიაში”, ისე ”ყვავილში” მოთავსებულია 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე მწერალთა ნაწარმოებები (გრ. ორბელიანის, ალ. ორბელიანის, გ. ერისთავის, სოლ. დოდაშვილის და სხვათა). ამ თხზულებათა უმეტესობა აშკარა პოლიტიკურ ტენდენციას შეიცავს, რაც ნათლად მიუთითებს გიმნაზიელთა, მათ შორის მ. თუმანიშვილის, სულიერ განწყობილებაზე.
ლიტერატურული წრის წევრთაგან (ესენი იყვნენ: ლ. მელიქიშვილი, მ. ჭყონია, ი. ანდრონიკაშვილი, მ. ბებუთაშვილი, გ. ვარლამოვი, ე. ვილემსი და სხვ.) მ. თუმანიშვილს ყველაზე ახლო კავშირი ნიკოლოზ ბარათაშვილთან ჰქონდა. ჩანს, რომ ეს ურთიერთობა სკოლის ამხანაგთა უბრალო დამეგობრებას სცილდებოდა და ინტელექტურლური ინტერესების სფეროში გადადიოდა.
1836  წ. მ. თუმანიშვილმა დაამთავრა გიმნაზია და 1837 წლის იანვრიდან მუშაობა დაიწყო ე.  წ. ”საქართველოს სახაზინო ექსპედიციაში” (შემდგომ — ”სახაზინო პალატა”), ხოლო ერთი წლის შემდეგ იგი გადაიყვანეს ”ამიერკავკასიის მხარის მმართველობის დებულების პროექტის შემდგენელ კომისიაში”. სამსახურის დაწყების პირველ ხანებში მ. თუმანიშვილი, როგორც ჩანს, დროს პოულობდა პოეტური შემოქმედებისათვის და წინანდელ ურთიერთობას არ წყვეტდა ძველ მეგობრებთან. ამავე დროს მეგობართა წრეც გაფართოვდა: მ. თუმანიშვილი დაუახლოვდა კავკასიაში გადმოსახლებულ პოლონელს ფადეი ლადა-ზაბლოცკის, მთავრობისადმი ოპოზიციურად განწყობილ ნიჭიერ ახალგაზრდას. ზაბლოცკიმ პოლონურად თარგმნა მ. თუმანიშვილის ერთ-ერთი საუკეთესო ლექსი ”ფიალა” და, როგორც მთარგმნელი აღნიშნავს,  ”თითქოს საკმაოდ მარჯვედ” (ეს თარგმანი შემდეგ დაიბეჭდა ლადა-ზაბლოცკის თხზულებათა ლაიფციგის გამოცემაში). თვით მ. თუმანიშვილი ზაბლოცკის აწვდიდა მასალებს ”ქართული ლიტერატურის მოკლე ნარკვევის” დასაწერად პოლონურ ენაზე. მაგრამ გადის წლები და მ. თუმანიშვილი დროებით სცილდება ლიტერატურას, რადგან სახელმწიფო სამსახური მას თანდათან ბოჭავს; ამას ემატება დაოჯახებაც. მ. თუმანიშვილი მალე მრავალრიცხოვანი ოჯახის მამა გახდა. მის თორმეტ შვილთაგან ორნი — გიორგი და ანასტასია — ქართულ მწერლობაში საკმაოდ ცნობილი პირები არიან.
მ. თუმანიშვილი მალე დაწინაურდა სახელმწიფო სამსახურში. 1858 წლის დეკემბრიდან იგი ხელმძღვანელია კავკასიისა და ამიერკავკასიის მხარის სამოქალაქო მოწყობის საქმეთა განყოფილებისა და ამზადებს მასალებს საგლეხო რეფორმისათვის კავკასიაში. შემდეგ მ. თუმანიშვილი ინიშნება ”მემამულეთა გლეხების მომწყობი ამიერკავკასიის კომიტეტის” საქმეთა მმართველად. მართებულად აღნიშნავს პროფ. ალ. ხახანაშვილი, რომ მან ”თავის მხრებზე გადაიტანა კავკასიაში საგლეხო რეფორმის შემოღებისათვის საჭირო შავი სამუშაოს მნიშვნელოვანი წილი”[1]. მართალია, მ. თუმანიშვილი თანაგრძნობით შეხვდა საგლეხო რეფორმას და გლეხთა განთავისუფლება გარდაუვალ მოვლენად მიიჩნია, მაგრამ მისი პოზიცია ამ შემთხვევაში მხოლოდ ლიბერალურად განწყობილი თავადაზნაურობის თვალსაზრისს  გამოხატავდა.
1864 წლიდან მ. თუმანიშვილი ინიშნება გლეხთა მოწყობის საქმეთა კანცელარიის დირექტორად და ”გლეხთა მოწყობის კომიტეტის” საქმეთა გამგედ.1874  წ. მას ნიშნავენ მეფისნაცვლის მთავარი სამმართველო საბჭოს წევრად. მ. თუმანიშვილი მონაწილეობას იღებს მრავალ საზოგადოებრივ წამოწყებაში: იგი იყო ქართული თეატრისა და ჟურნალის აღორძინების ერთ-ერთი ინიციატორი, მონაწილეობდა თბილისის პირველი კერძო ბიბლიოთეკის დაარსებაში, ითვლებოდა კომიტეტის წევრად, რომელსაც უნდა შეედგინა სათავადაზნაურო ბანკის წესდება და პროექტი და სხვ.
მ. თუმანიშვილი გარდაიცვალა 1875 წლის 2 თებერვალს[2].
∗ ∗ ∗
მწერლობისადმი სიყვარულმა მ. თუმანიშვილში ადრე გაიღვიძა. ჯერ კიდევ 14—15 წლის ყმაწვილი, იგი თავს უყრის ლიტერატურულ ძალებს გიმნაზიაში და, რომლის დიდი ნაწილი თვით მ. თუმანიშვილის ორიგინალურსა და თარგმნილ ლექსებს უჭირავს. ”ანთოლოგიაში” მოთავსებულია მის მიერ კრილოვიდან თარგმნილი ”ფოთოლნი და ფესვნი”, ”სირი და ჭვინტა”, ”ბაყაყნი, მთხოვნელნი მეფისა”, ნაწყვეტი პუშკინის პოემიდან ”კავკასიის ტყვე”, ხოლო ორიგინალური ლექსებიდან — იდილია ”მირტილი” და ”კახეთს”[3].
მ. თუმანიშვილის ეს ლექსები ჯერ კიდევ მოუმწიფებელ შემოქმედს ამჟღავნებენ და მოწმობენ, რომ მათი ავტორი საკუთარი პოეტური ხმის ძიებაშია. ამ პერიოდში მ. თუმანიშვილი წერდა რუსულ ენაზეც. მისი რუსული ლექსები, გრაფ გორსკის ხელმოწერით, მოთავსებულია ”თბილისის გიმნაზიის ყვავილში”. ასეთებია: ”პოეტი და ზეშთაგონება”, ”ელეგია”, ”განმარტოება”, ”კავკასია”, ”მეგობარს”, ”მოგონება” და სხვ.[4]. ეს ლექსები მოდური ლიტერატურის გავლენის კვალს ამჟღავნებენ; ჭაბუკი ავტორი ცხოვრებაზე გულგატეხილი და პესიმიზმით შეპყრობილი ადამიანის პოზაში წარმოგვიდგება. როდესაც ამგვარად წერს 17 — 18 წლის ახალგაზრდა და თანაც დაკარგულ ბედნიერებასა და სიჭაბუკის დღეებს დაჟინებით მისტირის, ცხადია, ყოველივე ეს დამაჯერებლად არ ჟღერს და ღრმად განცდილის შთაბეჭდილებას არ ტოვებს. არ ჩანს, რომ ეს იყო დიდი მედიტაციის საფუძველზე წარმოქმნილი ტკივილები. ამ შემთხვევაში პოეტი უფრო თავისი დროის გავრცელებულ განწყობილებებს გამოხატავს.
მ. თუმანიშვილის ამდროინდელ ლექსებში აშკარად იგრძნობა ა. პუშკინის გავლენა როგორც თემატიკის, ისე ფორმის მხრივ. პუშკინის სტანსებს («Брожу ли я в доль улиц шумных») ეხმაურება მ. თუმანიშვილის ერთ-ერთი საუკეთესო ლექსი რუსულ ენაზე — ”ელეგია”; პოშკინის ”კავკასიის” მიბაძვითაა გაცოცხლებული კავკაიონის ზვიადი ბუნება მ. თუმანიშვილის ანალოგიური სახელწოდების ლექსში.
ეს ინტერესი პუშკინისადმი შემდეგაც ვლინდება; 1837 — 38 წლებში (ესაა მ. თუმანიშვილის პოეტური სიმწიფის პერიოდი) კვლავ თავს იჩენს პუშკინის პოეზიის მოტივები და შემთხვევითი არაა, რომ როგორც მთარგმნელი, მ. თუმანიშვილი მხოლოდ პუშკინისადმი ამჟღავნებს საგანგებო ინტერესს. ამ ხენებში მან თარგმნა პუშკინის ”კ-სადმი” («Я помню чудное мгновенье»), ”ადელს”, გადმოაკეთა ”ღამე” («Зимний вечер»), ”მაჰმადი” («Пророк»), ”მუჯასამი” («Черная шаль») და სხვ. მაგრამ, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, მ. თუმანიშვილს სრულად უთარგმნია ”ბაღჩისარაის შადრევანი”, ხოლო უფრო მოგვიანებით დაუწყია ”ქვის სტუმრის” თარგმნაც (”ღამის სტუმარი”), თუმცა ვეღარ დაუსრულებია.
მ. თუმანიშვილი ერთ-ერთი პირველი მთარგმნელია პუშკინისა, მისი საკმაოდ მელოდიური თარგმანები უმეტეს შემთხვევეში გადმოსცემენ დედნის საერთო განწყობილებას. მ. თუმანიშვილის ორიგინალური ლექსები მრავალრიცხოვანი არაა. უმეტესი მათგანი გამოიცა 1881  წ. მწერლის შვილის — გიორგი თუმანიშვილის ინიციატივით. ამ ლექსთაგან რამდენიმე იქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას, ასეთებია: ”უდაბნო”, ”სალამური”, ”ჩონგური”, ”ტირიფი”, ”ელეგია”, ”როდის იქნება...” და სხვ. პოეტის ერთ-ერთ საუკეთესო ლექსში ”უდაბნო” (რომელიც, ავტორისავე შენიშვნით, ბაირონის მიბაძვას წარმოადგენს) პესიმისტური განწყობილებანი ვლინდება. მ. თუმანიშვილი თავის თავს უდაბნოში განმარტოებით მდგარ, ”ციურის ცეცხლით გულჩამომწვარ”, რტოებდამჭკნარ ხეს ადარებს:
„ეს არს, მოყვასნო, გლახ ჩემი ბედი!
მეც ეგრეთ ვიქმენ დღეგანამწარი:
ვერღა მეახლოს ტკბილი იმედი,
ვეღარ აღყვავდეს მით გული მჭკნარი!“ [5]
ასეთივე პესიმიზმითაა აღბეჭდილი მ. თუმანიშვილის ზოგიერთი სხვა ლექსიც, რომლებშიც ავტორი ცხოვრების წარმავლობასა და ამაოებაზე ლაპარაკობს. პოეტის ასეთ უიმედო განწყობილებას კიდევ უფრო აძლიერებდა იმის შეგნება, რომ ”განვლილთა დღეთ და სიტკბოებათ” მოგონებას აღარ შეეძლო დაკარგული ბედნიერების დაბრუნება:
„თვალთ დაბინდებულთ ვერღა იხილონ
გაზაფხულისა დღენი მაშვენნი;
მოგონებათა ვერ აღადგინონ
სიჭაბუკისა მხიარულ წელნი.“ [6].
(”ჩონგური”)
არ შეიძლება ყურადღება არ მიექცეს იმ გარემოებას, რომ მ. თუმანიშვილის პოეზიაში ხანდახან იმედიანი განწყობილებაც იჩენს თავს. ერთ უსათაურო ლექსში, რომელიც უდავოდ ა. პუშკინის ლექსის (”კერნისადმი”) მიბაძვას წარმოადგენს, პოეტი ”ნუგეშცემული” და დამშვიდებული ადამიანის სახით წარმოგვიდგება:
„და დაამშვიდე გრძნებისა ძალით
სულისა ჩემის აღრეულება
და ნუგეშცემით და სასოებით
განსდევნე ფიქრთა შეცთომილება.
... და აწ უკეთუ ოდესმე ხელნი
შეეხებიან ჩანგისა ალყას,
მყის თვალთ მომივლენ სიამის ცრემლნი
და ენა აქებს თავისუფლებას“ [7].
(”ვით მოგზაური...”)
ანალოგიური განწყობილებით ხასიათდება აგრეთვე ლექსი ”იქნება ჯერეთ...” მაგრამ მ. თუმანიშვილის პოეზიის საერთო ტონს მაინც პესიმისტური განწყობილებანი ქმნიან. ამ მხრივ აღსანიშნავია მისი ერთ-ერთი უკანასკნელი ლექსი — ”სალამური”, რომელიც პოეტის გაცრუებული იმედების რექვიემს წარმოადგენს. იგონებს რა წარსულ დროს, როდესაც სალამური ”არაკრაკებდა სიხარულით და ხმანი მისი განიბნევიდნენ ყრუსა არეს მოუთმენელად”, გულგატეხილი პოეტი გამომწვევად მიმართავს ”მაცთურ ამაოებას”:
„იყო დრო... მაგრამ, ჰე, მაცდურო ამაოებავ,
რად დამინელე ოქროვანი ხატი ოცნების?!
რად დამდე ჯაჭვი დამონების?! რად მიმიზიდავ
აღელვებაში ამა სოფლის დაუდგრომელის,
სადაც გრილდება მგოსანისა მხურვალე გული,
სადაც ჰსჭკნებიან უწმინდესნი სულის გრძნობანი,
სად სალამური მექმნა ჟღერით დაყრუებული
და უპასუხოდ განიფანტნენ ტკბილნი შტვენანი“ [8].
ცხადია, პოეტის ზემოაღნიშნული განშყობილებანი, საერთოდ, ახალი არ იყო ქართული რომანტიზმისათვის. ჩვენი რომანტიკოსების უფროსმა თაობამ, ალ. ჭავჭავაძისა და გრ. ორბელიანის სახით, ყოველივე ეს უფრო ადრე გამოხატა. მაგრამ ამჟამად ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტეროსოა აღინიშნოს, რომ ლექსი ”სალამური” როგორც მოტივის, ისე განწყობილების და, განსაკუთრობით, მიმართვის ფორმის მხრივ დიდად ემსგავსება ნ. ბარათაშვილის ”სულო ბოროტოს”.
ეს მსგავსება შეამჩნია ჯერ კიდევ მ. თუმანიშვილის ლექსთა კრებულის პირველმა რეცენზენტმა ი. მაჩაბელმა. მაგრამ მანვე შენიშნა, რომ ამ შემთხვევაში ნ. ბარათაშვილის გავლენასთან არა გვაქვს საქმე, რამდენადაც მ.თუმანიშვილის ეს ლექსები, და მათ შორის ”სალამურიც”, დაწერილია 1837 — 1838 წლებში. მ. თუმანიშვილის დანარჩენ ნაწარმოებებშიც (”ტირიფი”, ”როდის იქნება...” და სხვ.) რომანტიკული განწყობილებანი იჩენს თავს. სევდაშემოწოლილი პოეტი ხშირად თავდავიწყებას ცდილობს და ე.  წ. ანაკრეონტულ მოტივებს მიმართავს (”ღამე”, ”ფიალა”); ზოგჯერ პოეტი ლაპარაკობს იმის შესახებ, რომ ”ანუგეშებს ბედსა კაცობრივს ბნელსა და მწირსა” (”როდის იქნება”...).
როგორც ვხედავთ, თავისი განწყობილებებით მ. თუმანიშვილი გარკვეულად უახლოვდება ჩვენს დიდ რომანტიკოსებს. ეს კი გამოწვეულია იმით, რომ საქმე გვაქვს ერთი და იმავე ეპოქის და სკოლის პოეტებან, რომელთა მსგავსი განწყობანი და ლიტერატურული ტენდენციები ერთსა და იმავე სოციალურ ნიადაგზე იყო აღმოცენებული. მიუხედავად ასეთი მსგავსებისა, მ. თუმანიშვილის პოეზიის თემატიკა, საერთოდ, რა თქმა უნდა, განუზომლად შეზღუდულია. მწერლის პოეტიკური ხედვა მხოლოდ, საკუთარი ემოციური სამყაროსაკენაა მიმართული და გარეშე საგნები და მოვლენები მას ნაკლებად აინტერეტებს. მ. თუმანიშვილმა ვერ შეძლო ჩაწვდომოდა და პოეზიის ენაზე გადმოეცა ის დიდი პრობლემები, რომლებიც აღელვებდა მის გენიოს მეგობარს ნ. ბარათაშვილს.
მ. თუმანიშვილის ლექსების ნაზი და ნაღვლიანი ტონიც საკმაოდ განსზვავდება არა მარტო ნ. ბარათაშვილის, არამედ, საერთოდ მებრძოლი რომანტიკოსების ვაჟკაცური და შემმართებელი ტონისაგან. ამ ლექსებში აშკარად შეიმჩნევა ტენდენცია, რომ საგნები და მოვლენები პოეტის უიმედო განწყობილების მიხედვით იქნეს შერჩეული. ამ მხრივ დამახასიათებელია ”გულჩამომწვარი” ხე, ”ჟღერით დაყრუებული” სალამური, ”დაცლილი ფიალა” და სხვ. როგორც ორიგინალური, ისე გადმოკეთებული და თარგმნილი ლექსების სათაურების შერჩევაც შეესაბამება ამ ტენდენციას (მაგალითად: ”უდაბნო”, ”ღამე”, ”ელეგია” და სხვ.).
მ. თუმანიშვილი, როგორც ლექსის ოსტატი, განსაკუთრებით არ გამოირჩევა, თუმცა მკითხველის ყურადღებას მაინც იქცევს ზოგჯერ მოხდენილი პოეტური გააზრება, ლექსის მელოდიურობა, უმეტეს შემთხვევაში სრული რითმა. მაგრამ, ბუნებრივია, იგი იჩრდილება დიდი თანამედროვეების — ალ. ჭავჭავაძის, გრ. ორბელიანისა და ნ. ბარათაშვილის გვერდით და მისი პოეზია, როგორც ეპოქის გარკვეული ტენდენციების გამომხატველი, ამჟამად მხოლოდ ლიტერატურის ისტორიის კუთვნილებასღა წარმოადგენს.
∗ ∗ ∗
მ. თუმანიშვილის მემკვიდრეობიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა მისი ლიტერატურულ-კრიტიკული და პუბლიცისტური წერილები. უნდა ითქვას, რომ ლიტერატურის, ისტორიისა და ეთნოგრაფიის საკითხებისადმი ინტერესს მ. თუმანიშვილი ჯერ კიდევ გიმნაზიის წლებში იჩენდა: ”გიმნაზიის ყვავილში” მოთავსებულია წერილი — ”დღესასწაული თელეთობა”, კომპილაციური ხასიათის სტატიები: ”შეხედულება ძველი სამყაროს მოვლენებზე”, ”ზოგადი წარმოდგენა შუა საუკუნეების მდგომარეობაზე”; ”ყვავილშივეა” მოთავსებული მ. თუმანიშვილის მიერ თარგმნილი სოლ. დოდაშვილის ნარკვევები: ”მოკლე განხილვა ქართულისა ლიტერატურისა” და ”მეფობა ირაკლის მეორისა” (რომლებიც დაბეჭდილი იყო ჟურნალში ”სალიტერატურონი ნაწილნი...”, 1832, № 1, 2, 3) და სხვ.
მაგრამ ყველაზე მნიშვენლოვანი, რაც ამ მხრივ მ. თუმანიშვილმა დაგვიტოვა, უმთავრესად შექმნილია გასული საუკუნის 50 — 60-იან წლებში, ე. ი. იმ დროს, როდესაც იწყება კრიტიკული აზრის გამოცოცხლება და მწერლობაში რეალისტური ტენდენციები მკვიდრდება. მ. თუმანიშვილი, რომელიც 40-იანი წლებიდან თანდათან ჩამოშორდა ლიტერატურას, კვლავ ჰკიდებს კალამს ხელს. შორს იყო უკვე ის დრო, როდესაც ჭაბუკს რომანტიკული მისწრაფებები აწვალებდნენ. მ. თუმანიშვილი სწრაფად ერკვევა გართულებულ სოციალურ ურთიერთობაში, ხვდება, რა სახეს იღებს საზოგადოებრივი ყოფა, რა მოთხოვნილებებს უყენებს ეს უკანასკნელი მწერლობას და, სავსებით შეგნებულად იგი რეალისტური ხელოვნების მხარეზე დგაბა. თავის კრიტიკულ-პუბლიცისტურ სტატიებში მ. თუმანიშვილი ლიბერალურად განწყობილი თავადაზნაურობის თვალსაზრისზე მდგომ პროგრესულად მოაზროვნე მწერლად გვევლინება.
უნდა აღინიშნოს, რომ მე-19 საუკუნის 50-იანი წლებიდან ქართული სალიტერატურო კრიტიკა გარკვეული ლიტერატურული სკოლების ტენდენციების გამომხატველია და , შეიძლება ითქვას, რომ ამ ხანებში, მხატვრული რეალისტური სკოლის დამკვიდრებასთან ერთად, რეალისტური სალიტერატურო კრიტიკაც ყალიბდება. მართალია, ეს უკანასკნელი ახალი ესთეტიკის პრინციპების ყოველმხრივ დასაბუთებას ჯერჯერობით ვერ ახერხებს, მაგრამ უკვე კატეგორიული განცხადება რეალისტური მწერლობის, რეალისტური მეთოდის საჭიროებასა და უპირატესობაზე ხშირია. მ. თუმანიშვილი ერთ-ერთი პირველთაგანია, რომელიც ამ მხრივ მეტად საყურადღებო შენიშვნებს აქვეყნებს.
ჯერ კიდევ 1852 წელს გაზ. ”კავკაზში” (№ 41) მან მოათავსა რეცენზია, ”მიხაკო და ნინას” სათაურით, რუსი მწერლის მ. ლივენცოვის რომანზე ”ქართული იდილია”. რეცენზენტი ლიტერატურას სინამდვილის რეალისტური ასახვის თვალსაზრისით აფასებს. იგი წერს: ”ჩვენს დროში პოეზია ხომ იქ არის, სადაც ჭეშმარიტებაა; ჩვენს დროში მეოცნებე პოეზიამ ადგილი დაუთმო უბრალოსა, მაგრამ თავისი უბრალოებით მაღალსა და შთაგონებულ არსებითს. ამჟამად ჩვენ გვიტაცებს დიკენსი, გოგოლი, გესნერისადმი ჩვენ რწმენა დავკარგეთ”. ამ დაპირისპირებით დიკენსისა და გოგოლისა გესნერისადმი[9] მ. თუმანიშვილი არსებითად რეალისტურსა და სენტიმენტალისტურ-რომანტიკულ მიმართულებებს უპირისპირებს ურთიერთს და ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ამჟამად მხოლოდ რეალისტური ხელოვნება პასუხობს მკითხველი საზოგადოების მოთხოვნილებასო. ეხება რა ლივენცოვის ნაწარმოებს, მ. თუმანიშვილი მიუთითებს, რომ ეს ”იდილია” პრიმიტიულია; ავტორი არ იცნობს ადგილობრივ ყოფას, ტრადიციას, ზნე-ჩვეულებებს; ყოველივე ამას დამახინჯებულად გადმოგვცემს. ამიტომ, კითხულობს რეცენზენტი: ”როტომაა ეს ქართული იდილია?” მწერალი მარტივი დაკვირვების უნარსაც ვერ იჩენს. ლივენცოვი ვერ გვაძლევს ქართველი გლეხის ტიპს; მოთხრობის ერთ-ერთი მთავარი პერსონაჟი, ნინას მამა დიმიტრი, არაფრით არ ჰგავს ჩვენებურ გლეხს: ”...მის ვერც ძალზე მდიდრულ ტანსაცმელში, ვერც ხასიათში, ვერც მეტყველების მანერაში თქვენ ვერ იცნობთ ქართველ გლეხს, ხოლო მისი ბინის მოწყობილობაში, რომელიც წარმოადგენს აზიურისა და ევროპულის რაღაც ნარევს, თქვენ ვერ იცნობთ ქართულ სოფლურ სახლს”. შემდეგ რეცენზენტი კიდევ უფრო აზუსტებს თავის მსჯელობას: ”თქვენ იცნობთ ქართველ გლეხს, როგორც უბრალო ადამიანს და ბუნებით საკმაოდ ჯიუტს, რომელიც გარკვეულ შემთხვევაშიც კი, როდესაც დოვლათი გააჩნია, თავის თავს ფუფუნების ნებას არასოდეს მისცემს, იმიტომ თქვენ უფდება გაქვთ ყალბად მიიჩნიოთ ფერები, რომლებშიც იდილისტმა გლეხი წარმოგიდგინათ. ხოლო თუ ვინმე დაიწყებს მტკიცებას, რომ არსებობენ, უსათუოდ არსებობენ ასეთი სოფელიც და ასეთი ტ ი პ ე ბ ი ც , მაშინ თქვენ გაბედულადუპასუხებთ მას, რომ ისინი ან საერთოდ არ არებობენ, ანდა შეიძლება არსებობენ სადმე, მაგრამ გამონაკლისის სახით, და რომ ასეთი სოფელი და ასეთი ტიპები არასოდეს არ მოგვცემენ ნამდვილ წარმოდგენას ს ა ე რ თ ო დ არც ქართულ სოფლებსა და არც ქართულ ტიპებზე”.
უნდა ითქვას, რომ მ. თუმანიშვილი პირველი კრიტიკოსია ქართულ მწერლობაში, რომელსაც გაცნობიერებული აქვს ტიპიურობის საკითხის მნიშვნელობა და იზიარებს იმ დროისათვის უკვე საკმაოდ გავრცელებულ შეხედულებას ტიპიურის შესახებ. ამიტომაა, რომ იგი ხაზგასმით აღნიშნავს: გამონაკლისი არ შეიძლება იყოს ტიპიური და იგი ვერ მოგვცემს წარმოდგენას საერთოდ ვერც ქართულ სოფელსა და ვერც ქართულ ტიპზეო. მ. თუმანიშვილი აცხადებს, რომ, ლაპარაკობს რა ლივენცოვის მოთხრობაზე, მას მხედველობაში აქვს აგრეთვე სხვა ნაწარმოებებიც ასეთივე ღირსებისა. კავკასიაზე და კერძოდ საქართველოზე უკვე ბევრი იწერება. ეს მისასალმებელია, რადგან ”ბელეტრისტიკას შეუძლია მოიტანოს დაუფასებელი სარგებლობა. რასაც სამეცნიერო ლიტერატურა ჩვენ გადმოგვცემს მშრალი, თუმცა სწორი ფაქტებით რომელიმე ადგილის, მასზე დასახლებული ხალხის შესახებ, მისი შინაგანი და ისტორიული ცხოვრებით, მას ბელეტრისტიკა გაამშვენებს და მოსავს ცოცხალი ფორმებით”. მაგრამ, სამწუხაროდ, არც ერთი თხზულება, გარდა ახუნდოვის კომედიებისა, არ აკმაყოფილებს  მოთხოვნილებას, რადგან მათ ავტორებს აკლიათ მთავარი, ”რაც უნდა იყოს ყოველი ნაწარმოების ძირითადი ელემენტი, არ აქვთ მხარის უშუალო, ნამდვილი ცოდნა, მათ ვერ მოახერხეს, თუ არ მოინდომეს, გაეცნოთ იგი, ჩაწვდომოდნენ ღრმად მის შინაგან ცხოვრებას”. და რეცენზენტი დასძენს, რომ მსგავსი რომანები ხელს უშლიან კავკასიაზე სწორი წარმოდგენის შექმნასო. მ. თუმანიშვილს ესმოდა, რომ კავკასიისა და, კერძოდ, საქართველოს ასე ეგზოტიკურად დანახვა აფერხებდა რეალისტური ტენდენციების განვითარებას როგორც რუსულ, ასევე ქართულ მწერლობაში. ეს თვალსაზრისი, ამ ერთ-ერთ პირველ დაბეჭდილ რეცენზიაში გამოვლენილი, გასდევს მ. თუმანიშვილის ყველა მომდევნო წერილს და ავტორი ბოლომდე რეალისტური ხელოვნების დამცველად რჩება.
∗ ∗ ∗
ამავე პერიოდშია უპირატესად დაწერილი მ. თუმანიშვილის სათეატრო წერილები, რომლებშიც იგი გვევლინება პირველი ქართველ თეატრალურ კრიტიკოსად და ერთგვარად ქართული თეატრის მემატიანის როლსაც კისრულობს. პირველი წერილი — სათაურით ”ქართული თეატრი” — მ. თუმანიშვილმა მოათავსა 1852 წლის ”კავკაზის” მე-10 და მე-11 ნომრებში.
მ. თუმანიშვილი ფიქრობს, რომ ”სცენიური ხელოვნება არასდროს არ იყო ცნობილი საქართველოში”. განათლებას, რომელიც ძველადვე დაეუფლა ამ მხარეს ქრისტიანობასთან ერთად, ყველა სასიცოცხლო ელემენტი არ შემოუტანია და მისი გავლენა უმთავრესად დამწერლობაზე აისახა. ამიტომ გასაგებია, რამდენად მნიშვნელოვანია ადგილობრივი, ქართული თეატრის დაფუძნებაო. მ. თუმანიშვილი, უპირველეს ყოვლისა, ყურადღებას ამახვილებს ქართული თეატრის რეპერტუარზე და აღნიშნავს, რომ გ. ერისთავმა აქაც გამოიჩინა უნარი, დაწერა პიესები და შემდეგ ამავე ასპარეზისაკენ წააქეზა თავისივე მსახიობები. გაგიგონიათ ოდესმე სახელები ანტონოვისა, ჯაფარიძისა, დვანაძისა, მეიფარიანისა? — კითხულობს რეცენზენტი, — ესენი არიან ჩვენი ლენსკები, კარატიგინები, გრიგორიევები, ჩვენი მსახიობი-მწერლები. უკანასკნელ დროს თითქმის მხოლოდ მათ პიესებს ეყრდნობა ქართული სცენაო.
მ. თუმანიშვილის ღრმა რწმენით, ”სცენის კაპიტალური საფუძველი” რეპერტუარის გარეშე არ არსებობს. მის ღირსებაზე დიდადაა დამოკიდებული დასის წარმატება, ურთიერთობა თეატრსა და საზოგადოებას შორის. მაგრამ კრიტიკოსი სვამს კითხვას: საჭიროა თუ არა ადგილობრივ სცენაზე შემოვიტანოთ სიუჟეტები სხვა ხალხის ცხოვრებიდან, მიიღებს თუ არა ქართული სცენა ამ უცხო ზნე-ჩვეულებებს, ინტრიგებს, რომლებიც არაფრით არ ეგუებიან ადგილობრივს? მ. თუმანიშვილი ამ კითხვაზე უარყოფითად პასუხობს: ამ უცხოურის არც შემსრულებლები გამოჩნდებიან და მას ვერც მაყურებელი გაიგებსო. მაყურებელი მხოლოდ მაშინ მოვა მოსასმენად, როდესაც ყოველივე ეს შეფარდებული იქნება ადგილობრივ ზნე-ჩვეულებებთან, მოვლენებთან, იუმორთან. მაგრამ მ. თუმანიშვილი პრინციპულად არც ამ უკანასკნელ მოსაზრებას უჭერს მხარს. იგი, საერთოდა, ილაშქრებს ”სესხების” წინააღმდეგ და თვლის, რომ ქართული თეატრის რეპერტუარი ამ გზით ვერ აღორძინდება.
მ. თუმანიშვილი პირველი ქართველი თეატრალური კრიტიკოსია, რომელსაც სავსებით შეგნებული და ჩამოყალიბებული აქვს ქართული ეროვნული დრამატურგიის ხასიათი და მისი მნიშვნელობა. საინტერესოა მ. თუმანიშვილის მომდევნო მსჯელობაც, რომ კომედიის დამკვიდრებამ ქართულ სცენაზე არ უნდა განდევნოს დრამის სხვა სახეები: ”განვსაზღვრეთ რა, რომ ქართული სცენის დანიშნულება უპირატესად კომიკურია და ამასთანვე დამოუკიდებელი, ამავე დროს არ უნდა შევზღუდოთ იგი დრამატურგიის სხვა სახეებშიც, მაგრამ იმ პირობით, რომ მათთვისაც შინაარსი ვისესხოთ ცხოვრებიდან ამავე მხარისა, რომელიც აღსავსეა ამდენი დრამებით, სახელგანთქმული გადმოცემებით”[10].
ავტორს მიაჩნია, რომ რომელიმე დრამა, აღებული ადგილობრივი ცხოვრებიდან და მხარის მთელი პოეტური კოლორიტით შემოსილი, ამეტყველებული რუსთაველის ძლიერი, მაგრამ ამავე დროს ფაქიზი ენით, ანდა ენით ალ. ჭავჭავაძისა, ნ. ბარათაშვილისა, გრ. ორბელიანისა, იმავე გ. ერისთავისა, გამოიხმობს მწერალთა მთელ თაობას. ამდენად, ქართულ თეატრს კიდევ მეტი მნიშვნელობა ენიჭება არა მხოლოდ ხალხის ზნეობის ჩამოყალიბებისათვის, არამედ ეროვნული ლიტერატურის აღორძინებისათვისაც.
ამავე წერილში მ. თუმანიშვილი ეხება გ. ერისთავის კომედიებსაც — ”დავას”, ”ძუნწს”, ”გაყრას” და აღნიშანავს, რომ მათ ავტორს აქვს დაკვირვებისა და მასალის შერჩევის დიდი უნარი. გ. ერისთავმა ”...შეძლო ადგილობრივი ცხოვრებიდან დაეჭირა და გადმოეცა დამახასიათებელი, შეძლო გაეცოცხლებინა იგი ადგილობრივი კოლორიტით, შეეზავებინა ადგილობრივი იუმორით. ასე, მაგალითად, კომედია ”დავაში” ჩვენს წინ წარმოდგება ქართველი მემამულეების მთელი ცხოვრება, მათ ნამდვილ გარემოში, მთელი ვნებებითა და ინტერესებით, უცნაურობითა და რწმენით. აქ თითოეული სახე მთელი პოემაა რამდენიმე თავად და სიმღერად”[11].
მ. თუმანიშვილის მომდევნო სტატია სათაურით ”კვლავ ქართული თეატრის შესახებ” (ფელეტონი) გამოქვეყნდა ”კავკაზშივე” 1855 წელს (№ 8). მასში თითქმის იგივე საკითხებია წამოჭრილი, რაც პირველში და ავტორი არსებითად ისევ ქართული რეპერტუარის საჭირბოროტო საკითხს უბრუნდება. წერილში კრიტიკოსი მაშინდელი ქართული დრამატურგიის წინსვლის არცთუ მაინცდამაინც სახარბიელო სურათს ხატავს; იგი ხაზს უსვამს, რომ ქართული დრამატურგია ვერ აკმაყოფილებს ქართულ სცენას და ამ უკანასკნელის მზარდ მოთხოვნილებებს კვალდაკვალ ვერ მიჰყვება: ”მაგრამ რეპერტუარი, რეპერტუარი! ბატონებო, რეპერტუარი ჰგოდებს. თავად ერისთავის ორი-სამი პიესა. ამდენივე განსვენებული ანტონოვისა, ესაა და ეს! მაგრამ შეუძლია თუ არა არსებობა თეატრს, თუ იგი რეპერტუარით არ იქნება უზრუნველყოფილი? ამაზე უნდა ვიზრუნოთ განსაკუთრებით ახლა, როდესაც ხალხში იღვიძებს ასეთი მოთხოვნილება და არსებითი რწმენა სცენიური სანახაობისადმი”.
ამიტომ, ბუნებრივია, რომ რეპერტუარის ჩამორჩენილობით შეშფოთებულმა მ. თუმანიშვილმა ენერგიულად მოუწოდა ქართველ მწერლებს ხელი შეეწყოთ ეროვნული თეატრის განმტკიცებისათვის. იგი სტატიას ამთავრებს მიმართვით: ”თქვენ, უპატივცემულესო ქართველო მწერლებო და, თუკი მოიპოვებით, მ წ ე რ ა ლ ო ქ ა ლ ე ბ ო , თქვენ შემოგღაღადებთ ნორჩი ქართული სცენა! წარმართეთ თქვენი ცოდნისმოყვარული მისწრაფებანი მისდა სასარგებლოდ, უწილადეთ მას თქვენი ნაყოფიერი მოცლილობის ნაწილი, დაასაჩუქრეთ იგი პიესებით...”, მსახიობები შესაფერისად განასახიერებენ თქვენს ქმნილებებს, ხოლო მაყურებლები აღურიცხველი ტაშით მოგიზღავენ სამაგიეროსო[12].
მაგრამ იმის შემდეგ, რაც ქართულმა თეატრმა არსებობა შეწყვიტა, მ. თუმანიშვილის თეატრალურ მოღვაწეობასაც გამოეცალა საფუძველი. მხოლოდ თორმეტი წლის შემდეგ იგი სპეციალურად კვლავ დაუბრუნდა ქართული თეატრის საკითხებს და 1867 წელს გაზ. ”დროებაში” მოათავსა რეცენზია — ”ქართული წარმოდგენა ტფილისში”. ამ წელს თბილისში დაუდგამთ ”მაიკო”, რომელიც შეცდომით გ. ერისთავისათვის მიუკუთვნებიათ, ნამდვილად კი იგი წარმოადგენს პავლე კამენსკის ამავე სახელწოდების რომანის გადაკეთებას პიესად ბეკლემიშევის მიერ. რეცენზენტი იწუნებს პიესას, რადგან მას ქართული არაფერი აცხიაო. ეს რეცენზია წინანდელი წერილების ლოგიკურ გაგრძელებას წარმოადგენს. ავტორი კვლავინდებურად ხელოვნების რეალისტურ თვალსაზრისზე მდგომ კრიტიკოსად გვევლინება.
მ. თუმანიშვილი მიუთითებს, რომ ”ვჰხედავთ, ისმიან სახელები და არ ინახვებიან ნამდვილი სახეები”, — სინამდვილე არ ჩანს, ხასიათები ცხოვრებიდან არ არის აღებული, პერსონაჟების მეტყველება მათ მდგომარეობასა და ბუნებას არ შეეფერება. მსახიობებიც შეზღუდულად გრძნობდნენ თავს და ამიტომ იყო, რომ საზოგადოებამაც არ მიიღო პიესაო. სამაგიეროდ 13 მაისს წარმოდგენილმა ზ. ანტონოვის პიესამ ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა” გამოასწორა მდგომარეობა: ”აი რას ნიშნავს ის, როდესაც მწერალი არ გამოუდგება თვალდახუჭვით მიბაძვას და აღრჩეულს ცხოვრებიდან საგანს წარმოავლენს ისე, როგორც არის ის ნამდვილად. რასაკვირველია, საჭიროა, რომ ჰქონდეს იმას ნიჭი აღრჩევისაც და წარმოვლენისაც. უნდა ვჰსთქვათ, რომ ანტონოვის პიესა არ არის არც მეტად ღრმად ნაფიქრები და არც დიდის დრამატიკულის მოძრაობით სავსე. მაგრამ რაც არის იმაში, არის იჭვ-გარეთ მართალი: ეს გრძნობა, ეს ფიქრები, ეს ლაპარაკი უსათუოდ ეკუთვნიან იმ პირთა, რომელნიც პიესაში არიან გამოყვანილნი”[13]. რეცენზენტი მხატვრულ ნაწარმოებს და, კერძოდ, დრამატურგიას დიდ ამოცანებს უსახავს. დრამატულმა ნაწარმოებმა (როგორც ჩანს, უმთავრესად აქ იგი კომედიას გულისხმობს) უნდა ასახოს რთული საზოგადოებრივი ურთიერთობანი და ძველისა და ახლის წინააღმდეგობა.
მ. თუმანიშვილის სათეატრო წერილები, როგორც მიმოხილვიდან ჩანს. უდავოდ ანგარიშგასაწევია ჩვენი წარსული კულტურის გასათვალისწინებლად. ამ წერილებში ავტორმა არა მარტო მთელი რიგი საინტერესო ფაქტები მოგვეწოდა ქართული თეატრის ისტორიიდან, არამედ, რაც მთავარია, განსაზღვრა ეროვნული თეატრის წარმატებისა და წარუმატებლობის მთავარი მიზეზები და პირველმა შეიგნო და დასახა ქართული დრამატურგიის განვითარების ჭეშმარიტი გზა, რომელიც, კრიტიკოსის ღრმა რწმენით, რეალისტური ხელოვნების განვითარებასთან იყო დაკავშირებული.
∗ ∗ ∗
ი. კერესელიძის მიერ განახლებულ ”ცისკრში” მ. თუმანიშვილმა თანამშრომლობა დაიწყო როგორც პუბლიცისტმა. ჟურნალის განყოფილებაში ”სხვა და სხვა ამბავი” იგი ათავსებდა ე.  წ. ”სალაყბო ფურცელს” მ ო ლ ა ყ ბ ი ს ფსევდონიმით. მ. თუმანიშვილის ამ სტატიებმა განსაკუთრებული გამოხმაურება პოვა: ძველი თაობა მტრულად შეხვდა მოლაყბის პირუთვნელ სიტყვას; სამაგიეროდ ახალმა თაობამ თავისი აღტაცება არ დამალა. კერძოდ, ილია ჭავჭავაძემ ხაზგასმით აღნიშნა ამ სტატიების მნიშვნელობა. და, მართლაც, მოლაყბე თავის სტატიებში მაშინდელი ”ქართველის უბედურების”, — როგორც ილია ამბობდა, — მრავალ მხარეს ეხება. ფელეტონებში ნაწილობრივ იგივე საკითხია დასმული, რომელთაც ავტორი ადრინდელ წერილებში იხილავდა; ოღონდ ახლა მ. თუმანიშვილი მამხილებლის როლში გამოდის და მკაცრსა და მიუკერძოებელ სიტყვას ამბობს ქართველი საზოგადოების მისამართით.
ჯერ კიდევ დაუზუსტებელია, თუ რომელი ფელეტონები ეკუთვნის მ. თუმანიშვილს, ქათველ მკვლევართა შორის ამ მხრივ აზრთა სხვადასხვაობაა. მაგრამ მთავარი და მნიშვნელოვანი ის არის, რომ მ. თუმანიშვილი მონაწილეა ”სალაყბო ფურცლების” შექმნისა. პირველი წერილის დასაწყისში ავტორი განმარტავს, თუ რატომ ეძახიან ”მოლაყბეს”: ”ამისათვის რომ, მართლისათვის, რასაც კი სიმართლეზედ ვილაპარაკებ გულმხურვალედ და ხანგრძლივ, მოლაყბე ვარ! ეს ქვეყანა ასეთია, მართალი რომ არ გადის... განა ტყვილია, რომ ქართველების უბედურებით მდგომარეობაში ყოფნის მიზეზნი ისევ თვითონ ქართველები არიან?”[14]
თუ ადრინდელ სტატიებში მ. თუმანიშვილი დიდი იმედით შეჰყურებდა ქართული თეატრის მომავალს, ახლა, ეროვნული სცენის მწუხრის მომსწრე, იგი თავისდროინდელ საზოგადოებას მკაცრად ამხელს და უკიჟინებს დიდი კულტურული საქმის დასამარებას. პუბლიცისტი სავსებით მართებულად აღნიშნავს ქართველი საზოგადოების ერთი ნაწილის გულგრილობას თეატრალური საქმისადმი, მაგრამ, გასაგები მიზეზების გამო, გვერდს უვლის ვორონცოვის შემდეგდროინდელი მმართველობის ცინიკურ დამოკიდებულებას ქართული თეატრისადმი. მ. თუმანიშვილი თვლის, რომ თავიანთ ეროვნულ საქმეს ქართველებმა თვით უნდა მიხედონ. მწარე გამოცდილების მქონე პუბლიცისტი შიშობს, რომ ახლად  აღორძინებულ ჟურნალსაც თეატრის ბედი არ ეწიოს და აფრთხილებს მკითხველს, რომ ”რედაქციის სიღარიბე არის საზოგადოების სიღარიბე, რადგანაც ლიტერატურა საზოგადოა და არა კერძოობითი. ყოველი ქართველი მოვალე არის თავის სამშობლო ენას მისცეს შემწეობა...”[15]
მ. თუმანიშვილი ჩივის, რომ ჟურნალს ხელისმომწერი მცირე ჰყავს, უმრავლესობას შეგნებული არა აქვს ამ ეროვნულ-კულტურული საქმის მნიშვნელობა. პუბლიცისტი სარკაზმით ლაპარაკობს ქარველი საზოგადოების იმ ერთი ნაწილის გადაგვარებაზე, რომელიც თაკილობს ყოველივე ეროვნულს: ”უკაცრავად კი ნუ ვიქნები და, ჩვენს ”ცისკარს” უმეტეს ნაწილად კითხულობენ ბუზები, რა რომ თავისუფლად განისვენებენ ფანჯრებში, მოსამსახურეების ოთახში, იმისი ადგილი იქ არის, კაბინეტში შეტანა როგორ იქნება — ქართულს ენაზედ არის დაბეჭდილი, სხვათა ენაზედ რომ იყოს, აი, ის სხვა არის! ჩვენს ენას ახლა აღარავინ ხმარობს, წამხდარი ენა არის, გასწორება რათ უნდა, სახლის პატრონმა, თავს რომ ჭერი ექცეოდეს, როდი უნდა გამოიცვალოს და გაიახლოს! ამასთანავე ჩვენი ქართული ენა მოდად აღარ გახლავსთ, ადრე, მართალია, დიდს პატივში იყო ჩვენი ენა...”[16]
როგორც ვხედავთ, მ. თუმანიშვილი სავსებით შეგნებულად იბრძვის არა მარტო ქართული ჟურნალის საკეთილდღეოდ, არამედ იცავს ქართულ ენასაც, რომელიც, როსიფიკატორული პოლიტიკისა და მოდური გატაცების შედეგად, ქართველი საზოგადოების ერთი ნაწილის მიერ სათაკილოდ იყო მიჩნეული. შემდეგ ავტორი ზიზღით ლაპარაკობს ინტელიგენციის იმ ნაწილზე, რომელიც ”უქვეშევრდომილეს” გრძნობებს ავლენს მმართველობის წინაშე და საკუთარი, ეროვნული კულტურის შეურაცხყოფით ცდილობს ხელისუფლების გულის მოგებას. ამ მხრივ პუბლიცისტი მეტად დამახასიათებელ სურათს ხატავს: ”ერთ დიდ საზოგადოებაში” იმყოფება ”ქართულის ენის მოყვარე ქართველი”.
ჩამოვარდება ლაპარაკი ქართულ თეატრზე, უმაღლესი პირი (ავტორი, ცხადია, მეფისნაცვალს გულისხმობს) ამბობს, რომ საჭიროა ქართულ ენასა და თეატრს ხელი შევუწყოთო, — ”ამ დროს დაფიქრდება ქართულის ენის მოყვარე ქართველი და მოახსენებს, აი ამ გრძნობიან ლექსებით: ”რა საჭირო გახლავსთ ქართული თეატრი მაშინ, როდესაც რომ არის რუსული და ამასთანვე ოპერა იტალიანურს ენაზედ (ესე იგი თრინჯულს ენაზედ), ეს იქით იყოს, რომ არავის უნდა ქართველებში”. უმაღლეს პირს ეს სიტყვები ისე საზიზღარად მიაჩნდება, რომ მოარიდებს თავს ქართულის ენის მოყვარეს ქართველს...”[17]
”სალაყბო ფურცლების” ავტორი მკითხველის წინაშე წარმოდგება როგორც თავისი დროის მოწინავე ადამიანი, როგორც შეგნებული პატრიოტი-პუბლიცისტი, რომელიც ებრძვის მაშინდელი საზოგადოების მანკიერებას და ცდილობს თანამედროვეთა შორის მიძინებული აზრის გაღვიძებას. ამ სტატიების მამხილებელმა ტონმა ხელი შეუწყო არა მარტო ქართული პრესის გამოცოცხლებას, არამედ, რაც მთავარია, ეროვნული ღირსების და შეგნების ამაღლებას.
დასასრულ უნდა დავსძინოთ, რომ სადა ენით დაძალდაუტანებელი ტონით დაწერილი ”სალაყბო ფურცლები”  ქართული ფელეტონის პირველ ნიმუშებად უნდა მივიჩნიოთ. მათი სახით ავტორმა, ქართული მწერლობის ისტორიაში პირველმა, შემოიტანა მკითხველთან გასაუბრების პუბლიცისტური ფორმა და, უნდა ითქვას, რომ ამ წერილების მამხილებელ ტონს ქართული სატირისა და იუმორის მკვლევარი გვერდს ვერ აუვლის.
[1] А. Х а х а н о в , Очерки, IV, 1906, გვ. 118.
[2] მ. თუმანიშვილის ბიოგრაფია დაწვრ. იხ. მ. ხელთუბნელის წიგნში —”სალიტერატურო-საზოგადოებრივი წარსულიდან”, 1938.
[3] საქართველის სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ხელნაწერთა ინსტიტუტი, H — 2684.
[4] ამავე ჟურნალში მ. თუმანიშვილს მოუთავსებია ისტორიული მოთხრობა ”კობის კოშკი”, ”ვისრამიანის” ნაწყვეტის თარგმანი და სხვ.
[5] მ. თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი , რჩეული ლექსები, თბილისი, 1881, გვ. 5.
[6] იქვე, გვ. 12.
[7] მ. თუმანიშვილი, რჩეული ლექსები, გვ. 14 — 15.
[8] იქვე, გვ. 6.
[9] სოლოსონ გესნერი — მე-18 საუკუნის გერმანელი სენტიმენტალისტი, ცნობილი თავისი ”იდილიებით”.
[10] «Кавказ», 1852, №11.
[11] იქვე.
[12] «Кавказ», 1855, № 21.
[13] ”დროება”, 1867, № 21.
[14] ”ცისკარი”, 1875, № 11, გვ. 63.
[15] ”ცისკარი”, 1857, № 11, გვ. 66.
[16] იქვე, № 12, გვ. 54 — 55.
[17] იქვე, გვ. 58.

ალექსანდრე ორბელიანი
(1802-1869)
ალექსანდრე ორბელიანი თუმცა პირველხარისხოვან მწერალთა რიგს არ ეკუთვნის, მაგრამ მისი შემოქმედება და მოღვაწეობა იმდენად მრავალმხრივ არის დაკავშირებული მაშინდელ საზოგადოებრივ ვითარებასთან, რომ ქართული ლიტერატურისა და ისტორიის მკვლევარი მას გვერდს ვერ აუვლის. ა. ორბელიანის პოეტური შემოქმედება, განსაკუთრებით მისი ისტორიული დრამები, აღბეჭდილია რომანტიკული სტილით. მან მეცხრამეტე საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში დაამკვიდრა რომანტიკული დრამა.
* * *
ა. ორბელიანი ცნობილი ფეოდალური გვარის წარმომადგენელია. მწერლის დედა, თეკლე, ერეკლე მეორის უმცროსი ქალიშვილი იყო, იგი თავისი გამჭრიახი გონებით და – ძმებში გამოირჩეოდა. ვაჟურად გამოწყობილი და იარაღასხმული თეკლე ხშირად თან ახლდა თავის სახელოვან მამას.
თეკლე მძაფრად განიცდიდა საქართველოს პოლიტიკური დამოკიდებულების დაკარგვას. მეფის რუსეთის მთავრობისადმი სიძულვილმა პოეტის დედა და მისი ვაჟები 1832 წლის შეთქმულებაში ჩააბა. თეკლე ბატონიშვილი თავის ლექსებში გამოხატავს ღრმა სევდას სამშობლო ქვეყნის პოლიტიკური თავისუფლების დაკარგვის გამო:
„იგლოვ მაღალ ტახტს, ვაი წახდომილს,
დიდებულს პალატს, მსწრაფლად დამხობილს,
შვების სიხარულს, ტრფობით შეტკბობილს,
ეტლს დაბრუნებულს, მოყვასთან გმობილს,
გსურს მყის სიკვდილი, გულ ლახვარ ცემულს,
არღარა გნებავს სიტყვის გებანი“.
სევდა და სამშობლოს სიყვარული მან გადასცა თავის ვაჟებს, მომავალ მწერლებს, ალექსანდრესა და ვახტანგს. გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ, 70 წლის ასაკში, თეკლე თბილისში გარდაიცვალა 1846 წელს.
ალექსანდრეს მამა ვახტანგი ერეკლე მეორის სამეფო კარზე გავლენიან პიროვნებად ითვლებოდა. იგი ერთ დროს საგარეჯოს მოურავადაც იყო. ვახტანგი კახეთის 1812 წლის აჯანყების ჩაქრობაში მონაწილეობისას დაიღუპა.
თეკლესა და ვახტანგს სამი ვაჟი ჰყავდათ: ალექსანდრე, დიმიტრი და ვახტანგი. მათ შორის ალექსანდრე უფროსი იყო. ა. ორბელიანი დაიბადა 1802 წლის 24 მაისს (ძვ. სტილით) თბილისში ერეკლე მეორის ოჯახში. მაშინ ა. ორბელიანის მშობლები ერეკლეს მეუღლის, დარეჯანის, სასახლეში ცხოვრობდნენ.
ა. ორბელიანი კეთილშობილთა სასწავლებელში სწავლობდა. თავდაპირველად მას, ისე როგორც ვახტანგს, ხელმძღვანელობას უწევდა ორბელიანთა კარის მწიგნობარი მღვდელი იოსებ ამირიძე და ქართული გრამატიკის კარგი მცოდნე იოანე ქართველიშვილი. როგორც თვით ალექსანდრე აღნიშნავს, მასზე აგრეთვე დიდი გავლენა მოუხდენია გამზრდელ ლომისახარს, რომელიც პატარა ალექსანდრეს ცარიზმის სიძულვილს უნერგავდა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ა. ორბელიანს სისტემატური სასკოლო განათლება არ მიუღია. მან მალე მიატოვა სკოლა და თვითგანათლებას მიჰყო ხელი. 1817 წლის დეკემბერში ალექსანდრე ორბელიანი სამხედრო სამსახურში შესულა, თავდაპირველად მას პრაპორჩიკის ჩინი მიუღია. ბატალიონი, რომელშიაც ა. ორბელიანი მსახურობდა, მონაწილეობდა იმერეთის აჯანყების ჩაქრობაში. ალექსანდრე ორბელიანს, როგორც ეს მისი ”მემუარებიდან” ჩანს, სამხედრო კარიერა სრულიად არ იზიდავდა. 1824 წელს მან სამხედრო სამსახურს თავი მიანება და ხელი მიჰყო მეურნეობის კეთილმოწყობას.
1828 წელს ალექსანდრე ორბელიანი თბილისის მაზრის თავადაზნაურობის წინამძღოლად იყო არჩეული. იგი ქართველ თავადაზნაურობას ხელმძღვანელობდა სპარსეთისა და ოსმალეთის წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლაში. 1829 წელს ორბელიანი მრჩევლის თანამდებობაზე მსახურობდა გუბერნიის სამმართველოში.
ოცდათიანი წლები საქართველოში ხასიათდება კულტურულ–პოლიტიკური ცხოვრების გამოცოცხლებით. ამ დროიდან ქართული კულტურის აღორძინების საქმეს მაშინდელმა ინტელიგენციამ ენერგიულად მოჰკიდა ხელი. დღის წესრიგში იდგა საკითხები: სკოლის ქსელის გაფართოების, გაზეთის, ჟურნალის, უნივერსიტეტის, თეატრისა და ბიბლიოთეკის დაარსების შესახებ. ამ დიდ ეროვნულ საქმიანობაში ა. ორბელიანი ერთ – ერთი პირველთაგანი იყო. სამწუხაროდ, ამ დიდი კულტურული წამოწყებების განხორციელება 1832 წლის შეთქმულების ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით შეჩერდა. ა. ორბელიანმა შეთქმულების ორგანიზაციაში დიდი როლი შეასრულა. შეთქმულთა დაპატიმრების შემდეგ, როგორც აქტიური მონაწილე, იგი დამნაშავეთა მეორე კატეგორიაში ჩარიცხეს, ერთხანს თბილისის საპატიმროში იჯდა, ხოლო 1834 წლის ივლისში რუსეთში გადაასახლეს. მასთან ერთად გადაასახლეს ა. ორბელიანის დედა, ბატონიშვილი თეკლე, ძმები: ვახტანგი და დიმიტრი. ა. ორბელიანი ორენბურგში გადაასახლეს, ხოლო თეკლე და მისი ორი ვაჟი – კალუგაში.
ა. ორბელიანის განთავისუფლებაზე მისი მახლობლები შეუნელებლად ზრუნავდნენ. მწერლის ”მემუარებში” აღნიშნულია, რომ კავკასიის მთავარმართებელს ბარონ როზენს იგი იმდენად საშიშ პიროვნებად მიუჩნევია, რომ საქართველოში მის დაბრუნებაზე უარი უთქვამს.
მწერალმა გადასახლებაში 5 წელიწადი და რვა თვე დაჰყო. 1840 წლის გაზაფხულზე იგი სამშობლოში დაბრუნდა. აქედან იწყება მისი საქართველოში მოღვაწეობის ახალი ხანა. ა. ორბელიანი 1869 წლის 28 დეკემბერს გარდაიცვალა თბილისში და დიდი პატივით დაასაფლავეს სიონის ტაძარში.
* * *
ა. ორბელიანის შემოქმედება მრავალფეროვანია. იგი ავტორია ლექსების, მოთხრობების, დრამების, მემუარების და პუბლიცისტური წერილების. სამწერლო ასპარეზზე ა. ორბელიანი ლექსებით გამოვიდა. ჯერ კიდევ 1832 წელს მან გამოაქვეყნა ლექსი ”მთოვარე”[1], რომელშიც სიმბოლურად წარმოდგენილია საქართველოს მაშინდელი მძიმე მდგომარეობა.
„გარდიყარა შემდეგ დროთა ღრუბელი,
ვნახე მთვარე მოშლილ, იყო სულ ბნელი,
მელოდა მშვენი, სახე ნათლად მსვლელი,
ვსთქვი ვნახე რა ესე, იგი თუ ვინა!“
პოეტი ვეღარ სცნობს თავის ქვეყანას. იგი სიბნელეს მოუცავს. მას აღარ ადგას მთვარის ნათელი.
ასეთ ალეგორიებს საქართველოს მაშინდელი მდგომარეობის გამოსახატავად მწერლები ხშირად მიმართავდნენ. ამას მოწმობს ამავე ჟურნალში გამოქვეყნებული გ. ერისთავის პოემა ”ოსური მოთხრობა”.
ცნობილია, რომ ამ პოემაში ალეგორიულად ჩაქსოვილია საქართველოს მაშინდელი ვითარება.
1832 წლის შეთქმულების ლიკვიდაციის შემდეგ ა. ორბელიანი თუმცა გადასახლებაში იმყოფებოდა, მაგრამ ხელიდან კალამი არ გაუშვია. ამ დროის ლექსები უმთავრესად პირადული ხასიათისაა. მათში გამოხატულია პატიმარი პოეტის სევდიანი განწყობილებანი. ამის საუკეთესო ნიმუშს წარმოადგენს ლექსი ”სიყრმით უბედური”.
„ჩემი ნუგეში არს მწუხარება,
ამითი სული სინაღვლით სტკბება,
ვცურავ ამაში ვით ოკიანში,
ხან მღელვარეში და ხან მყუდროში“.
1853 წელს ჟურნ. ”ცისკარში” ა. ორბელიანმა გამოაქვეყნა ლექსი ”რუსთველი”. ამ ლექსში დიდი პოეტი აღიარებულია მსოფლიო მნიშვნელობის მოვლენად. სანიმუშოდ მოვიყვანთ ამ ვრცელი ლექსის პირველ ნაწილს:
„რუსთაველ!
ყოვლის ზეციურის მადლით გაბრწყინებულო!
ნეტავი მითხრან, ანუ ზეციდგან გადმომძახონ,
ვინ გადმოაქცია შენზე მეტად კარგი უცხოება
ნეტარებისა,
ვინ მოგიტანა დიდ – სულოვნების რტო
სასუფევლიდან?
ვინ გადაიპო თავისი გული ლესულ ალმასითა
და იმაში ანთებული სიყვარული ვინ გაჩვენა?
ვინ გაჩვენა მომფრინავი სული, დავნებული
სურვილითა?
ვინ გაურია შენს მტკინვარე ცრემლში,
აუარებელში, სიტკბო...
ის ცრემლი, რომლის მაღაროში შეგუბებულია მეტად წმინდა
გაბროლვილი?
ის ცრემლი, რაც ემბაზით მიაქვს ცის კამარის მოსარწყავად მთვარე
სრულსა?
რომლის მინდორზე ილოცავდი, რომელ ცნობილთა მოგფინეს მზის
პოდირი?
რომელს მდინარეს მოუთხრობდი შენს გულის წადილს?
რომელ მკურნალმა გსვა წამლად უკვდავება შენ?
როგორ, საიდან ტკივილი სცან სოფლის გულისა?
ნეტა რად ილმე ტკინვა მისი, დაუდგრომლისა?“
ლექსი მიმართვითი ხასიათისაა, დაწერილია ურითმოდ, მაღალფარდოვანი რიტორიკული სტილით. მიუხედავად ამისა, ეს ვრცელი ლექსი საკმაოდ დინამიკურია, მაღალმხატვრულ სახეებში ოსტატურადაა გამოხატული რუსთაველის შემოქმედების სიდიადე, მისი გენიალობა.
ა. ორბელიანის ლექსებიდან აგრეთვე ყურადღებას იპყრობს ”ეპიტაფია – საქართველოს მეფის ირაკლის მეორისადმი”. ავტორი მოწოდებით მიმართავს ბაირონს, რათა მისი თაოსნობით ”ზეცისმგოსნებმა” ხოტბის ლექსი დაამღერონ ირაკლის საფლავს. ლექსში ირაკლი წარმოდგენილია, როგორც წარსული დროის ¨ ჭკუის ვარსკვლავი¨ და დიდი მხედართმთავარი.
ა. ორბელიანის ლექსები არქაული ენითაა დაწერილი. მისი პოეზიისათვის საერთოდ დამახასიათებელია მძიმე რიტორიკული სტილი. გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ ა. ორბელიანი აქტიურად თანამშრომლობს ჟურნ. ”ცისკარში”, სადაც აქვეყნებს როგორც მხატვრულ თხზულებებს, ისე პუბლიცისტურ – კრიტიკულ წერილებს. იგი წერს აგრეთვე მემუარებს.
ა. ორბელიანის პროზაული ნაწარმოებებიდან ყურადღებას იპყრობს ”უმანკო სისხლი”. მასში მოცემულია ”დიდი კაცის სახლში აღზრდილი” ქალიშვილების: ანას, ბარბარესა და მართას განდგომილი ცხოვრება თბილისის მთაწმინდის მონასტერში. ამ ნაწარმოებში მწერალი გადმოგვცემს იმ ხოცვა-ჟლეტის შესახებ, რომელიც სპარსელმა ურდოებმა თბილისის დაპყრობისას მოაწყვეს. ისინი აიჭრნენ მთაწმინდაზე და მონაზვნებს მოსთხოვეს მაჰმადის რჯულის მიღება. ქალებმა სამშობლოს ღალატს სიკვდილი არჩიეს. ისინი თავიანთ ხვედრს”შეწყობილი გალობით” შეხვდნენ. ქართველი ქალების ასეთმა გმირულმა საქციელმა მოაჯადოვა სპარსთა ათასისთავი, რომელმაც ზეცას შესძახა: ”ოჰ, ღმერთო, რა ბრალი აქვსთ ამ საცოდავებს?! ხოლო გაბოროტებულმა მისმა მოადგილემ ქრისტიანებისადმი ასეთი გამოსარჩლება მაჰმადისა და შაჰის შეურაცხყოფად მიიჩნია და ათასისთავს თავი მოჰკვეთა, შემდეგ კი ”მთაწმინდის ყველა მკვიდრნი ერთად დაჰკაფეს”. ძნელია იმის თქმა, ამ ნაწარმოებს რა დაედო საფუძვლად. ეს კი უნდა აღინიშნოს, რომ თავდადების ასეთი მოტივები პარალელს პოულობს ძველ ქრისტიანულ ლიტერატურაში. ა. ორბელიანი საკუთარი აზრის დაფარვის მიზნით ხშირად მიმართავს ალეგორიას. ამ მხრივ საინტერესოა მის მიერ შეთხზული ზღაპარი ”არაკი ტარტაროზისა (მოხუცი კაცისაგან ნაამბობი 1859 –სა წელსა, ერთსა ღამეს, ვახშმის შემდეგ)”[2]. ზღაპრისათვის დამახასიათებელ ფორმაში მწერალი მოგვითხრობს ”ავი სულების” შეკრებას ღამით მაღალ მთაზე, ბურთსაბძელზე. მავნე სულებში ა.ორბელიანს წარმოდგენილი ჰყავს ხალხის შემავიწროებელი მეფის მთავრობის მოხელეები, ხოლო ტარტაროზში – მათი ბობოლა მმართველები. მწერალი ნაწარმოებში განსაკუთრებით მიუთითებს, რომ ”ივერიაში” ერთმანეთისადმი დაუნდობლობა მეფობს, რაც ეშმაკებს ბატონობის საშუალებას აძლევსო.
განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ა. ორბელიანის ”მემუარები”. მასში გადმოცემულია მწერლის დროინდელი საქართველოს ვითარება. თავის თავგადასავალში მწერალი ოსტატურად აქსოვს მაშინდელი საზოგადოებრივი ცხოვრების დამახასიათებელ სურათებს. ამ მხრივ იგი წარმოადგენს არა მარტო მხატვრულ ნაწარმოებს, არამედ საინტერესო წყაროსაც მაშინდელი საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და წარსულის შესასწავლად. გარდასულ ისტორიულ ამბებს გადმოგვცემს ა. ორბელიანი ”ასპინძის ომში”, ”ქართველების ძველი დრო ”, ”ჩვენი ძველი სახლეულობანი” და სხვ. ეს გარდასული ამბები ა. ორბელიანისათვის არის მახლობელი, განცდილი და სანატრელი.
* * *
ა. ორბელიანის ლიტერატურულ მემკვიდრეობაში ყველაზე მეტ ინტერესს დრამატურგიული ნაწერები იწვევს. მისი პიესებიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა ისტორიული დრამები. ა. ორბელიანის დრამა ”დავით აღმაშენებელი ანუ უკანასკნელი ჟამი საქართველოსი” შედგება ოთხი მოქმედებისაგან. დაწერილია იგი 1846 წელს[3]. პიესა ისტორიულ დრამას წაროადგენს. მასში გადმოცემულია დავით აღმაშენებლის წინამძღოლობით მეთორმეტე საუკუნის პირველ ნახევარში საქართველოს დედაქალაქის თბილისის განთავისუფლება სელჯუკ –მაჰმადიანთა ბატონობისაგან. დრამის პირველ მოქმედებაში ავტორი გვიხატავს ქართველი პატრიოტების სამზადისს თბილისის განთავისუფლებისათვის. სცენაზე გამოჩნდება თბილისის მამასახლისის, აბულელის ძმა – სერაფიმი, მეუდაბნოე ბერი. ძმები მტკივნეულად განიცდიან საქართველოს მაშინდელ მდგომარეობას. მათ განუზრახავთ იბრძოლონ სამშობლოს განთავისუფლებისათვის. ამ მიზნით ისინი ჩაბმული არიან განთავისუფლებულ ბრძოლაში, რომელსაც მაშინ დავით აღმაშენებელი მეთაურობდა. აბულელის მშვენიერ ასულზე, ელენეზე, ბავშობიდან დანიშნული ყოფილა ლიპარიტი, თურქ – არაბების წინააღმდეგ შეუდრეკელი მებრძოლი, დავით აღმაშენებლის დიდად ერთგული ადამიანი. ლიპარტი შუამავლის როლს ასრულებს ქალაქში არალეგალურად მომუშავე ქართველებსა და დავით აღმაშენებელს შორის. იგი ატყობინებს მათ, რომ ”ახლოხანში დავით მეფე დიდგორისთავს გადმოივლის ჯარებით და დიღმის მინდვრის თავში დიდი ომი მოუხდება თურქებთან”. დიდგორზე ანთებული კოცონი აცნობებდა ხალხს, რომ იწყება გადამწყვეტი ბრძოლა თურქ – არაბებისაგან თბილისის განთავისუფლებისათვის.
თურქები და არაბები დრამაში წარმოდგენილი არიან არა მარტო ქართველი ხალხის, არამედ მთელი კავკასიის ხალხების მტრად, ამიტომ ამ დიადი ბრძოლისათვის ემზადებიან ქართველები, სომხები, როგორც კაცი ისე ქალი. მწერალი პიესაში ავითარებს საქართველოს მეზობელი ხალხების განთავისუფლების აზრს. ლიპარტის სატრფომთელ მსოფლიოს მიმართავს: ”მთელი ხმელეთის ერნო! თქვენც გულლმობიერად მოიხედეთ და ჭეშმარიტი, კეთილსინდისიერი სამართალი მოახდინეთ ივერიასა და თურქებს შორის: ადუღებულის გულით და გამწარებულის ცრემლით გევედრებათ თურქებისაგან მოტყუებით დატყვევებული ივერია!” დიდგორთან კოცონი დაინთო. კოცონმა ანიშნა ქართველ მებრძოლებს თავმოყრის ადგილი. დრამის მეორე მოქმედებაში მწერალი სწორედ ამ თავმოყრის პროცესს გვიჩვენებს. აქ ვრცელი ადგილი უჭირავს ლიპარტის მონოლოგს, მიმართულს სამშობლოსა და სატრფოსადმი. მისი სულიერი სამყარო გაორებულია, იგი თითქმის თანაბრად იტანჯება სამშობლოსა და აბულელის ასულის ელენეს სიყვარულით, რაც ერთგვარად ჩრდილს აყენებს მის პატრიოტულ, გმირულ სახეს. მეომართა რიგები თანდათან დიდდება, ნინოს და ანასტასიას მოჰყავთ ქართველ და სომეხ ქალთა ლაშქარი ”ამაზონის ტანისამოსში” გამოწყობილნი. აქ არის აბულელი, თბილისის მამასახლისი თავისი მეომრებით, აგრეთვე საომრად გამზადებული ბერები სერაფიმ ბერის ხელმძღვანელობით. დამხდურნი ზეიმით ეგებებიან დავით მეფეს, რომელიც თავის მხლებლებით და ლაშქარითურთ მოვიდა, ცოტახნის შემდეგ იმერეთის ლაშქარი მოჰყავს ყივჩაღთა ასულს, დავით მეფის მეუღლეს გურანდუხტს. დავით აღმაშენებელს თან ახლავს თავისი მოძღვარი არსენ იყალთოელი, კათალიკოსი იოანე, გიორგი ჭყონდიდელი, ეფრემ მცირე, პეტრიწი და სხვ. ყველას გადაწყვეტილი აქვს თავი შესწიროს სამშობლოს თავისუფლებას.
თუ პირველსა და მეორე მოქმედებაში მწერალი გადმოგვცემს ქართველთა სამზადისს თბილისის განთავისუფლებისათვის, მესამე მოქმედებაში უკვე ბრძოლა მიმდინარეობს თურქ – არაბ დამპყრობელებთან. მოქმედების დასაწყისშივე აშკარად ჩანს, რომ თურქებმა შეიტყვეს ქართველების საომარი სამზადისი და საბრძოლველად ემზადებიან.
კრიტიკული მდგომარეობის დროს ომში შემოიჭრება დავით აღმაშენებელი მთელი მეომრებით და მტერს უკან დაახევინებს. დავით მეფე იძლევა ბრძანებას, დაედევნონ მტრის დაშლილ რაზმებს. ბრძოლა კვლავ გააფთრებულ ხასიათს იღებს. ბოლოს სცენაზე შემოდის ომგადახდილი, გამარჯვებული დავით მეფე თავისი ლაშქრით. მტერმა თბილისი ცეცხლს მისცა, მოაოხრა, მაგრამ სცენაზე ისმის ხალხის მიმართ დავითის გამამხნევებელი სიტყვები: ”აღვაშენებ მე”.
მეოთხე მოქმედება წარმოებს მცხეთაში. იგი ძირითადად გამოხატავს ომში დახოცილთა და დასახიჩრებულთა მიმართ უსაზღვრო პატივისცემას და გამარჯვებულთა ზეიმს.ირგვლივ ისმის განთავისუფლებულთა აღფრთოვანებული შეძახილები – ”თავისუფლება!” დრამაში დავით მეფე გადმოგვცემს მის მიერ ქალაქ ანისის განთავისუფლებას და ამის გამო სომეხთა სიხარულს. ზეიმს ესწრებიან როგორც ადგილობრივი სომხობა, სომეხთა კათალიკოსი, ისე მაჰმადიანთა ახუნდიც. სომხები თავიანთი ქვეყნის განთავისუფლების გამო აღფრთოვანებას გამოხატავენ. დავით მეფე მათ მიმართავს: ”პატივცემულო ოჰანეს, ეს ჩემი კოცნა მარტო თქვენ, ინდოეთის სომხებს არ გეკუთვნისთ, სადაც კი სომხები იყვნენ, იმათთვისაც მითავაზებია, და ეს კოცნა იყოს ნიშანი ჩვენი ერთობისა, რადგან ერთი მამის შვილები ვართ და ერთი სისხლისანი”. დრამაში გარკვევით არის საუბარი კავკასიის ერთა მეგობრობაზე და მათ საერთო ინტერესებზე. დავით მეფე მიმართავს სომხებს, აზერბაიჯანელებს და ქართველებს: ”იყოს ერთი კავკასია და ერთი კავკასიის ერი საუკუნოდ... ვინც ამას იქით ჩვენი კავშირი დაარღვიოს, წყეულიმც იყოს!” გაერთიანებისაკენ მოწოდებას შეძახილებით ყველანი დასტურს აძლევენ. მაჰმადიანთა ახუნდი, ისე როგორც სომხების კათალიკოსი, დავითის მისამართით აღნიშნავს: ”ამდენი საუკუნოების განყოფილი ძმობა ჩვენი შენ შეაერთე, შენ გვასწავლე სიყვარული და ერთობა...” ყოველივე აქედან აშკარაა, რომ ა. ორბელიანი ამ დრამაში ხალხთა მეგობრობასა და სიყვარულსაც ქადაგებს. დავით აღმაშენებელი დრამაში დახატულია, როგორც ერის მისწრაფებათა დამცველი და გამომხატველი, მისი თავისუფალი ცხოვრების აღმაშენებელი.
”დავით აღმაშენებელი” ისტორიული დრამაა, მაგრამ ეს პიესა მარტო ისტორიას როდი ეხება, დაკვირვებული მკითხველი კარგად შეამჩნევს, რომ იგი ალეგორიულად გამოხატავს მწერლის თანამედროვე საქართველოს პოლიტიკურ ვითარებას. რაში მდგომარეობს ამ დრამის ისტორიული ხასიათი? როგორც ცნობილია, დავით აღმაშენებელს წილად ხვდა საქართველოს მიწა-წყლის განთავისუფლება თურქ – არაბ დამპყრობთაგან. მან განსაკუთრებით მამაცური და მოხერხებული ბრძოლა გამართა თბილისის განთავისუფლებისათვის.
დრამაში შეუძლებელი იყო დავით აღმაშენებლის დიდი და ხანგრძლივი საქმიანობის ისტორიული პროცესის გაშუქება. მითუმეტეს, რომ მწერალი მიზნად არ ისახავდა გადმოეცა მარტო ისტორიული ვითარებანი. ა. ორბელიანმა დრამას საფუძვლად მხოლოდ დიდგორის სახელოვანი ბრძოლა დაუდო. ამ ისტორიული მოვლენის საფუძველზედრამაში ნაჩვენებია მაშინდელი საქართველოს მმართველი კლასი – მაღალი ფეოდალური არისტოკრატია, როგორც სამშობლოს თავისუფლებისათვის თავდადებული, მებრძოლი კლასი.
აღსანიშნავია, რომ დრამაში არ ჩანს გლეხობა, დემოკრატიული ფენა, როგორც მოქმედი სოციალური ძალა, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობა ნაჩვენებია ამ კლასის მონაწილეობის გარეშე.
დრამაში მოქმედი პერსონაჟებიდან ისტორიული პიროვნებებია: დავით აღმაშენებელი და მისი მეუღლე, ყივჩაღთა მთავრის ასული გურანდუხტი. რაც შეეხება მოქმედ პირებს, აბულელს და ლიპარიტს, ასეთი სახელდების ადამიანები ისტორიულ წყაროებში ცნობილია, მაგრამ არა ისეთ პიროვნებებად, როგორადაც ისინი დრამაში არიან წარმოდგენილნი. ავტორს ისტორიული წყაროებიდან მხოლოდ მათი გვარები აუღია. ლიპარიტისა და ელენეს სიყვარული მწერლის შეთხზულია. შეიძლება ითქვას, დრამაში მწერლის ფანტაზიას დიდი ადგილი უჭირავს. დავით აღმაშენებლისა და მისი მეუღლის გარდა, აგრეთვე თუ მხედველობაში არ მივიღებთ არსენ იყალთოელს, ეფრემ მცირეს, ივანე ტარიჭის ძეს, პეტრიწს, რომლებიც პიესაში სილუეტებივით ჩანან, - ყველა პერსონაჟი მწერლის მიერაა შეთხზული იმგვარად, რომ მათი ხასიათი დრამის ისტორიულ ფონს სავსებით შეეფერება. თვით ა. ორბელიანი დრამის ბოლოსიტყვაობაში წერს: ”თუ ნამდვილი ისტორიული რამე გადასცდეს ამ დრამასა, მოგვიტეონ. ამგვარები უამისოდ არ დაიწერება”.
დრამაში ისტორიული ფაქტები ცოტაა და მის ადგილს იჭერს ჭეშმარიტი მხატვრული ნაწარმოებისათვის დამახასიათებელი გამომგონებლობა. მაგრამ გამოგონილი სავსებით უნდა შეეფერებოდეს იმ ისტორიულ პროცესს, რომლის გამოსახატავადაც იგი არის მოწოდებული. სამწუხაროდ, ”დავით აღმაშენებელში” ისტორიული კოლორიტი, გარემო, მკრთალად არის ნაჩვენები. დრამა დავით აღმაშენებლის ხოტბას წარმოადგენს. ა. ორბელიანი მას სამართლიანად გვიხატავს, როგორც დიდ სახელმწიფო მოღვაწეს, მებრძოლსა და მშენებელს. დრამა იმგვარად ვითარდება, რომ მის მიმართ ყოველი მოქმედი პირი ღრმა სიყვარულითა და თანაგრძნობითაა გამსჭვალული. ოდნავადაც კი არ იგრძნობა რაიმე წინააღმდეგობა მეფესა და ფეოდალებს შორის. ეს მაშინ, როდესაც ისტორიულად ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებლის მიმართ მრავალი ურჩი დიდებული მტრულად იყო განწყობილი და მეფეს დიდი ბრძოლები მოუხდა მათ ასალაგმავად. მაგრამ ა.ორბელიანისათვის, საერთოდ, არაა დამახასიათებელი წარსული ფეოდალური საზოგადოების ნაკლოვანი მხარეების ჩვენება და კრიტიკა.
აღსანიშნავია, რომ ა. ორბელიანი დრამაში იყენებს ფოლკლორს, ხალხურ გადმოცემას და მის საფუძველზე თხზავს დრამის ერთ შესანიშნავ ეპიზოდს. ამ ეპიზოდის გამო სქოლიოში ა. ორბელიანი შენიშნავს: ”მოხუცებულის პაპიჩემისაგან გამიგონია ჩემს სიყმაწვილეში: ”როდესაც დავით აღმაშენებელს მოუნდომებია ქალაქ თბილისის აღება, დავით აღმაშენებლის ცოლსა და არაბის სარდლის ცოლსა გამოუთხოვნიათ ერთმანეთი საომრათ; ვინც მოერიოს, იმისი იყოს ქალაქიო, დავით აღმაშენებლის ცოლსა უჯობნიაო”. თუმცა ისტორიაში არ არის ეს, მაგრამ ამ ორ ქალზე თქმული ასე გავაკეთე დრამისა ამისა მოსახდენად, მგონია შესაფერისი იყოს? – ესეც უნდა მოგახსენოთ, რომ უძველესი ჩვენი ისტორიაც დიდათ აქებს მაშინდელ ქართველს ქალებს და უკანასკნელად მეფის ირაკლის მეორის დროს რამდენი ვაჟკაცობის მაგალითია ჩვვენი ქალებისა!”. ასევე დრამაში საინტერესოდაა ჩართული დიღმელებსა და თურქ – არაბებს შორის გააფთრებული ბრძოლის ეპიზოდი. დიღმელმა დედაკაცებმა, როდესაც შეატყვეს, რომ ბრძოლაში სიკვდილი მოელოდათ, თავისი ქალიშვილები დახოცეს, რათა მტერს საჯიჯგნად ხელში არ ჩავარდნოდათ. შემდეგ კი, თავიანთ ქმრებთან ერთად, მტერთან ბრძოლაში ჩაებნენ. მწერალი შესანიშნავად გვისურათებს ომის პროცესში დავით აღმაშენებლის მეუღლის, ყივჩაღთა ასულის გურანდუხტისა და მაჰმადიანთა სარდლის მეუღლის ბრძოლას. აღსანიშნავია, რომ ავტორი პიესაში ქალს სამშობლოს თავისუფლებისათვის მებრძოლ ძლიერ ძალად წარმოგვიდგენს. ”დავით აღმაშენებელი”, როგორც აღვნიშნეთ, არ ეკუთვნის ისეთ ნაწარმოებთა რიცხვს, რომელიც მიზნად ისახავს მარტო ისტორიული ვითარების ჩვენებას. მასში ალეგორიული ფორმით გადმოცემულია ის ვითარება, რომელიც საქართველოში 1832 წლის შეთქმულებასთან დაკავშირებით შეიქმნა. დრამის ბოლოსიტყვაობაში თვით ავტორი სწორედ ამაზე უნდა მიუთითებდეს, როდესაც აღნიშნავს:
”ბატონიშვილი დედა ჩემი თეკლე, მეფის ირაკლის მეორის ასული, რომ გარდაიცვალა 1846 – სა წელსა 11-ს წელსა მარტსა, მწუხარების გამო დავწერე ეს თხზულება, იმავე ზაფხულს...” ამავე ბოლოსიტყვაობაში ა. ორბელიანი იმაზედაც მიუთითებს, რომ ისტორიული დრამისათვის არაა სავალდებულო მარტო ისტორიული წარსულის აღწერა. მართლაც, დრამის ზოგიერთი პერსონაჟის სიტყვებში ჩვენ შევიცნობთ 1832 წლის შეთქმულების მონაწილეთა აზრებს. სერაფიმ ბერი ნაწილობრივ მოგვაგონებს შუამთის ბერს, ფილადელფოს კიკნაძეს, 1832 წლის შეთქმულების აქტიურ მონაწილეს. სერაფიმ ბერის მონოლოგები ა. ორბელიანის დროინდელ საქართველოს ვითარებას მოგვაგონებენ, ნაწარმოებში პირველად XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში წამოყენებულია  საერთო მტრის წინააღმდეგ ამიერკავკასიის ხალხთა (საქართველო, სომხეთი, აზერბაიჯანი) გაერთიანების იდეა. სერაფიმ ბერის მონოლოგში გამოსჭვივის ა. ორბელიანის ავტობიოგრაფიული მომენტები. ამ მხატვრულ სახეში ავტორს ჩაუქსოვია უმთავრესად 1832 წლის შეთქმულებაში თავისი მონაწილეობის ზოგი მომენტი.
კომპოზიციურად პიესა სუსტადაა შეკრული. იგი გადატვირთულია ეპიზოდებით და სცენებით, რომელთაც მოქმედების მაგისტრალური ხაზის განვითარებასთან უშუალო კავშირი არა აქვს. ყოველივე ეს საგრძნობლად ანელებს მთავარი მოქმედების განვითარების ტემპს, მის აღმავლობას. ფაქტიურად დრამის მოქმედების განვითარება მთავრდება მესამე მოქმედების ბოლოს, როდესაც თურქ – არაბებმა თბილისი დატოვეს. საერთოდ, დრამაში მალიმალ იცვლება მოქმედებანი, კრიტიკული სიტუაციები, ისინი ყოველთვის ვერ არიან სათანადო ოსტატობით მოტივირებული.
პიესაში მოქმედი პირი მრავალია, განსაკუთრებით მეორეხარისხოვანი, რის გამო პიესა გადატვირთულია არაარსებითი ხასიათის სცენებით. პერსონაჟთა ინდივიდუალური სახეები ავტორს მკრთალად აქვს დამუშავებული. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ დრამაში ხშირია გრძელი, გაჭიანურებული მონოლოგები (სერაფიმ ბერის, ლიპარიტის, აბულელის და სხვ.). დრამას ახასიათებს რიტორიკული, ამაღლებული სტილი.
* * *
ა. ორბელიანმა 1862 წელს დაწერა ”ტრაგედია – ბატონიშვილის ირაკლის პირველი დრო, ოთხ მოქმედებად”, რომელიც ”ცისკრის” 1864 წლის მარტის ნომერში დაიბეჭდა (1877 წელს ცალკე წიგნად გამოსცა ზ. ჭიჭინაძემ). ეს პიესაც, როგორც სათაურიდანაც ჩანს, ისტორიული ხასიათის ნაწარმოებია, მასში ა. ორბელიანი გადმოვცემს XVIII საუკუნეში ოსმალ-ლეკებისაგან გავერანებულ აღმოსავლეთ საქართველოს ტრაგიკულ მდგომარეობას. ამ დროს სამხედრო ასპარეზზე გამოვიდა ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა ერეკლე მეორე. მწერალი მას, ქართველ თავდაზნაურობასთან ერთად, წარმოგვიდგენს საქართველოს მხსნელად.
პირველი მოქმედების დასაწყისშივე მეფე თეიმურაზ მეორე, რომელიც თავის ცოლ-შვილთან ერთად გახიზნულია ფშავში, გვაცნობს საქართველოს მძიმე მდგომარეობას. სამშობლოს დაცემას მწვავედ განიცდის 15 წლის ჭაბუკი ერეკლე – მომავალი მეფე. მშობლები, გამზრდელებთან ერთად, მოუწოდებენ ერეკლეს იხსნას საქართველო მოსპობისაგან.
პიესის ცენტრშია ახლად დაქორწინებული ცოლ-ქმრის მელანიასა და სარიდანის მიჯნურობა. მელანიას სტანჯავს ის გარემოება, რომ ერეკლეს მისი ქმარი სარიდანი ომში მიჰყავს. მაგრამ მელანიას პიროვნება გაორებულია. მასში ერთმანეთს ებრძვის სამშობლოსა და ქმრის სიყვარული. ქვეყნის სიყვარულით ანთებული, ხალხისაგან გამხნევებული ჭაბუკი ერეკლე რჩეული ვაჟკაცებით მთიდან დაეშვება ბარში. საქართველოს მთიანეთი იბრძვის ბარის განთავისუფლებისათვის; ფშაველი მწყემსი ისევე წუხს ბარში ”თავისი ძმების” ტანჯვის გამო, როგორც მეფე და დიდებულები. მთა და ბარი ერთიანდება და მეორე მოქმედება უკვე ბარში იშლება.
ალავერდის ეკლესიაში გაისმის ერეკლეს ხმა – ”ხმალი სისხლით უნდა შეიღებოს”, მთაში და ტყეში გახიზნული ქართველობა სახლებში დააბრუნეს, ვისაც ოსმალური ტანსაცმელი ემოსა, გაიძრო და ცეცხლს მისცა. ქუდზე კაცი გამოვიდა საომრად. ერეკლეს მეთაურობით ქართველობაში გაიღვიძა ეროვნულმა შეგნებამ. მესამე მოქმედება, მცირე ექსპოზიციის შემდეგ, გადმოგვცემს თელავის ახლოს წარმოებულ ბრძოლას ოსმალ – ლეკების წინაამდეგ. თავდაპირველად სცენაზე ვხედავთ თელავს, კახეთის მეფის სარეზიდენციო ქალაქს.
სასახლის ბანზე ასული მეფე, დედოფალი და სხვანი ზემოდან დაჰყურებენ თელავის მისადგომებზე გამართულ ბრძოლებს და გადმოგვცემენ ქართველ მეომართა გმირობას. ცოლები აქეზებენ ქმრებს გმირობისათვის. მწერალი განსაკუთრებული ინტერესით გადმოგვცემს ომის მსვლელობის პროცესში ახალგაზრდა ერეკლეს გონივრულ სამხედრო ტაქტსა და თავდაჭერილობას. ომი გადადის კახეთის სხვა მხარეზე, ბრძოლის მსვლელობის შესახებ ჩვენ ვგებულობთ სცენაზე შემოსულ პირთა ნაამბობით. მესამე მოქმედების ბოლოს ომიდან დაბრუნებული ერეკლე მამას, თეიმურაზს, ახარებს მტრის დამარცხებას.
მეოთხე მოქმედებაში ერეკლეს ვხედავთ დამპყრობთაგან განთავისუფლებულ დედაქალაქში. მისი თბილისში შემოსვლით საძირკველი ჩაეყარა ქართლ – კახეთის გაერთიანებას. მთელი თხზულება გაჟღენთილია ფეოდალურ – არისტოკრატიული მორალის ქადაგებით, მწერალი მისტირის ”დიდ კაცების”, ფეოდალთა ცხოვრებას და იდეალურად ხატავს მათ დამოკიდებულებას ყმა-გლეხობისადმი.
ამ პიესისათვის ა. ორბელიანს წინასიტყვაობა დაურთავს, რომელშიც აღნიშნულია: ”ეს ამბავი, ბატონიშვილის ირაკლის დროისა, იმიტომ ამოვირჩიე მე, რომ იმის ყმაწვილობას მოუხდებოდა ეს ტრაღედია. დროც იმისთანა საშინელი იყო მაშინ საქართველოში. მაგრამ რაც სახელი იმ დროს, იმ საშინელებაში იმ თხუთმეტის წლისამ შეიძინა, მგონია იმტოლა ყმაწვილისაგან სხვა მაგალითი არ იყო არსად ქვეყანაზედ!.. მეც ვეცადე, რაოდენ ჩემმა სუსტმა კალამმა შესძლო, რომ მაშინდელი ლაპარაკი, ხასიათი, ზნეობა თუ დრო ამ ტრაგედიაში გამოხატულიყო”. ამ სტრიქონებიდან ნათლად ჩანს ა. ორბელიანის მიზანი. მას გარდასული ცხოვრების ისტორიულ ფონზე თავისი პაპის ერეკლე მეორის ახალგაზრდობისდროინდელი გმირობის ჩვენება განუზრახავს. ავტორი თვით იყო მომსწრე იმ ადამიანების, რომლებიც ერეკლესთან ერთად ომობდნენ, ხოლო მწერლის დედა, ერეკლეს ასული თეკლე, ამ ამბების უშუალო შთამაგონებელი იყო. რადგანაც პიესაში გარდასული ცხოვრების დრამატული მომენტებია გადმოცემული, ამდენად იგი ისტორიული ხასიათის ნაწარმოებია. აქვე მოჩანს ა. ორბელიანის მიზანდასახულობა. მას ეროვნების ბურჯად მხოლოდ თავადაზნაურობა ჰყავს წარმოდგენილი. მწერალი წინასიტყვაობაში მიუთითებს, რომ იმ დიდი პოლიტიკური კრიზისის დროს, რომელიც ერეკლე მეორის სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოსვლისას საქართველოში შეიქმნა, ყველანი ”გაოსმალდნენ, გარდა თავადაზნაურობისა”. ასეთი შეხედულება გლეხობის მიმართ ა. ორბელიანისათვის დამახასიათებელია. ეს არასწორი შეხედულება მას გატარებული აქვს ამ ნაწარმოებში. ოსმალებისა და ლეკებისაგან ქართლ –კახეთი მოოხრებული იყო, გამუდმებული რბევისა და ხოცვა –ჟლეტისაგან მცხოვრებთა რიცხვი დიდად შემცირდა, ქართველ გლეხებს უცხოეთში ჰყიდდნენ მონებად, გახშირდა ლეკი მარბიელებისაგან განადგურებული, უკაცრიელი სოფლები. პიესაში ასახულია, როგორ ტრაგიკულად დაასრულა თავისი არსებობა თავად სარიდანის ოჯახმა. ქვეყანა კატასტროფის წინაშე იდგა და ალბათ, ამ მოსაზრებით ა. ორბელიანმა პიესას უწოდა ”ტრაგედია – ბატონიშვილის ირაკლის პირველი დრო”, თორემ თვით ნაწარმოებს არ შეეფერება ეს სახელი, რადგან პიესის მთავარი გმირი ერეკლე სრულიადაც არ არის ტრაგიკული პიროვნება. მისი ვაჟკაცური შემართება ნაწარმოებს გმირული დრამის ხასიათს აძლევს.
ამ მძიმე ვითარების დროს აიღო ხმალი ჭაბუკმა ერეკლემ. საბრძოლო ასპარეზზე მის პირველ გამოსვლას ასე მოგვითხრობს ცნობილი ისტორიკოსი ომან ხერხეულიძე:”ხოლო წელსა 1735 მოვიდნენ ლეკნი და ქიზიყი მოარბივეს. მაშინ იყო ძე მეფისა თეიმურაზისა ირაკლი წლისა თხუთმეტისა, რომელმაც შემოიყარა სოფლებიდან ჯარი, ეწია ნეიშნის მინდორში და ძლიერად შემოებნენ ლეკნი, გარნა თვით ეს ყმა, ძე მეფისა თეიმურაზისა ირაკლი, მეორედ შევიდა შინაგან ჯარსა ლეკისასა და პირველად ამან მოკლა კაცი; და ამის მხილველთა კაცთა ერთპირად მიმართავს ყივილითა და წინასწარაქციეს ჯარი ლეკისა, აჰყარეს ტყვენი და საქონელი და მოსწყვიტეს უმრავლესნი. და მოვიდა მაღაროს გამარჯვებული, რომლისათვის ფრიად მხიარულ იქმნენ კახნი, იხილეს რა სიმხნე და მამაცობა მემკვიდრისა თვისისა”. ა. ორბელიანის დრამას ეს ისტორიული სინამდვილე უდევს საფუძვლად.
ჩვენამდე მოაღწია ა. ორბელიანის მოგონებამ ”პირველი ამბავი მეფის ირაკლისა მეორესი. თვით მეფის ირაკლის თქმულსა ვიტყვი, იმის სიტყვით” მოგონება ეხება ჭაბუკ ერეკლეს პირველად გამოსვლას სახელმწიფოებრივ ასპარეზზე. ა.ორბელიანი ამ მოგონებასაც იყენებს პიესაში. მწერალი ისტორიული მონაცემების, მოგონებათა საფუძველზე გზას უხსნის თავის მხატვრულ ფანტაზიას და ქმნის სრულიად ახალ სახეებს და სიტუაციებს.
ომან ხერხეულიძის სიტყვით, 15 წლის ერეკლემ თავისი ძლიერი რაზმით პირველი ბრძოლა ლეკებთან გადაიხადა ”ნეიშნის მინდორში” (ქიზიყი). დრამაში ეს პირველი ბრძოლა მიმდინარეობს არა ”ნეიშნის მინდორში”, არამედ თელავთან. მწერალს თავისი მხატვრული ფანტაზიის გასაშლელად ესაჭიროებოდა ისეთი ადგილი, რომელიც ახლოს იქნებოდა მეფის სასახლესთან და საიდანაც შესაძლებელი იქნებოდა ომის მსვლელობისათვის თვალყურის დევნება. ასეთი იყო თელავი, კახეთის სამეფო ხელისუფალთა სარეზიდენციო ქალაქი. აქედან ხელისგულივით ჩანს ალაზნის გაშლილი ველი. მოქმედი პირები ომის მსვლელობას მეფის სასახლიდან მომზირალნი გადმოგვცემენ. თვით მწერალმა კარგად იცის, რომ ეს არის ისტორიული სიმართლე და ამიტომ ამ სცენის დასურათებისას შენიშნავს:”პირველი ომი ირაკლისა ნეიშნის მინდორზე იყო, აქ თელავში მხოლოდ სახესათვის დავესწრე, ნეიშნის ომი არის ქვემოდ”. რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში ადგილმდებარეობის შეცვლით ისტორიული სინამდვილის არსი არ დამახინჯებულა. საერთოდ კი მწერალი საკუთარი ფანტაზიით მოსავს მის მიერ გამოხატულ პერსონაჟებს (სარიდან, რევაზი, ბესარიონი, მელანია).
დრამაში მთავარი გმირის, ერეკლეს მოქმედება იწყება ფშავეთიდან, როდესაც იგი ჩაება დამონებული სამშობლოს განვითარებისათვის ბრძოლაში. აქ, მთებში, აღნიშნავს მწერალი, ”ნაცარში დამალულსავით” ერთი ცეცხლის ნაპერწკალი კიდევ იყო დარჩენილი, ეს იყო ფშავის სიმაგრეებში გახიზნული მეფე თეიმურაზ მეორე, თავისი სახლობით”, ამ მთებიდან თავისი მეომრებით, მოსპობის გზაზე შემდგარი ბარის სახსნელად დაეშვა ჭაბუკი. ფშავი–ალავერდი – თელავი – თბილისი, აი ის პირველი ბრძოლის გზა, რომელიც განვლო მომავალმა გმირმა. ეს არის დრამის ძირითადი ხაზი, მწერალი ახერხებს საინტერესო სცენის შექმნას და მოქმედებათაგანვითარების ფონზე ერეკლეს პატრიოტული სულისკვეთების ჩვენებას. მაგრამ აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ა. ორბელიანი გამსჭვალულია ერეკლესადმი დიდი სიყვარულით და პირველ მოქმედებაში მზამზარეულ ფორმაში იძლევა ერეკლეს ხასიათსა და მის მსოფლმხედველობას, შემდეგ მოქმედებაში ხდება ამ უკვე მოცემული ხასიათის თავისებური სცენური ილუსტირირება. ავტორი თავისი მთავარი გმირის სცენური განსახიერების დროს ყოველთვის ვერ იცავს თანამიმდევრობას. ერეკლეს შესაფერი ადგილი უჭირავს პირველ, მეორე და მესამე მოქმედებაში, მაგრამ მეოთხეში იგი ავტორს თვალთახედვიდან თითქოს ეკარგება. მას გვიჩვენებს მოქმედების დასაწყისში, ხოლო დასასრულს, როცა მთავარი მოქმედების განვითარების შედეგები უნდა გამოჩენილიყო, იგი აღარ ჩანს. მწერალი გაიტაცა ფეოდალთა ინტიმური, მორალური სამყაროს ჩვენებამ და მთავარი გმირი მიივიწყა.
მწერალს სურს აღმოფხვრას წინააღმდეგობა, დაცემულობა, რომელმაც ფეოდალურ ოჯახში იჩინა თავი. იგი ამის ნათელ სურათს ჯერ კიდევ გ. ერისთავის კომედიის ”გაყრის” მეშვეობით გაეცნო. ა. ორბელიანი მოუწოდებს ქართველ თავადებს, რომ ”მკვიდრადგაერთიანებულიყვნენ ერთმანეთში, ოჯახების განსაძლიერებლად”.
ნაწარმოები წარმოადგენს არა მხოლოდ ერეკლეს, არამედ მთელი ქართველი თავადაზნაურობის პანეგირიკს. ეს კლასი აქ, ნაჩვენებია, როგორც მაღალი თვისებების მატარებელი. მის გვერდით მშრალი სქემებივით მოჩანს გლეხობა (ვარდუა, ნინუა და სხვ.). ისინი თავიანთი ბატონის ერთგულ ყმებად არიან გამოყენებულნი. გამათავისუფლებელ ბრძოლაში კი სრულიად არ მოჩანან როგორც მებრძოლები. პირიქით, პიესის წინასიტყვაობასა და მეორე მოქმედებაში გლეხობის შესახებ აღნიშნულია, რომ ისინი გათათრდნენ, გადგვარდნენ, მხოლოდ თავადაზნაურობამ შეინარჩუნა ეროვნული სახე, რაც ისტორიული ჭეშმარიტების დამახინჯებაა. ცხადია, გადაგვარებული ქართველები გლეხებშიც იყვნენ, მაგრამ ეროვნების შემნახველი ძალა, პირველ ყოვლისა, ხალხი, გლეხობა იყო. პიესაში ზოგიერთი სცენა კარგად არის მოფიქრებული. სანიმუშოდ უნდა დავასახელოთ მესამე მოქმედების ის ადგილი, სადაც გადმოცემულია ბრძოლის ეპიზოდები. მწერალი ოსტატურად ახერხებს ცოცხალი, ამაღლებული სიტუაციების შექმნას. რაც შეეხება მესაფლავეთა სცენას, იგი შექმნილია შექსპირის ”ჰამლეტის” მიბაძვით. ა. ორბელიანის დრამატურგიაში პერსონაჟის ენა ჯერ კიდევ არ არის ინდივიდუალური სახის გამოკვეთის საშუალება. ა. ორბელიანის მიერ შექმნილ პერსონაჟებს საერთოდ აკლია ინდივიდუალური ნიშნები.
”ბატონიშვილის ირაკლის პირველი დრო” ეროვნულ-გამათავისუფლებული სულითაა გაჟღენთილი, მაგრამ ბოლოს, მეოთხე მოქმედებაში, მწერალი ხატავს უიმედო, პესიმისტურ განწყობილებებს, რაც სრულიად არ შეეფერება პიესის საერთო ტონს.
* * *
მართალია, ა. ორბელიანი გადასახლებიდან გაათავისუფლეს, მაგრამ მეფის მთავრობა მას მაინც უნდობლად უყურებდა. მასზე დაწერილი ყოფილა საიდუმლო ზედამხედველობა. ა. ორბელიანს თავის მოგონებაში აღნიშნული აქვს, რომ გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ ”ჯაშუშები დამდევნენო”. ამ მხრივ საინტერესო მოგონება დაგვიტოვა აკაკი წერეთელმა, თავის ”თავგადასავლის” იმ ნაწილში, სადაც იგი ა. ორბელიანის პიროვნებას ახასიათებს.
რუსეთიდან დაბრუნებული აკაკი წერეთელი ა. ორბელიანისათვის ივანე კერესელიძეს გაუცვნია. აკაკი ა. ორბელიანის შესახებ წერს: იგი იყო ნამდვილი ქართველი, ბევრის მნახველი, ბევრის გამგონე და ნაღვაწი. გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ პოლიტიკურ საკითხებში ისეთ სიფრთხილეს იჩენდა, ისევ უკან არ გამაბრუნონო, რომ ღამით, როდესაც მარტოკა დარჩებოდა მეგობრებთან, მოჰყვებოდა ხოლმე ხმის კანკალით სხვადასხვა ამბებს, მაგრამ მაშინაც დიდი სიფრთხილით სანთლებს აქრობდა, ”ბნელაში ჯობიაო”. ასე წელგატეხილი მოვიდა იგი საქართველოში.
ა. ორბელიანი პირადი სამეურნეო საქმეებით იყო დატვირთული, ცდილობდა სოფლის მეურნეობაში ტექნიკური გაუმჯობესება შეეტანა. მაგრამ საზოგადოებრივ საქმიანობაზე მას ხელი არ აუღია. ა. ორბელიანმა კვლავ ხელი მიჰყო მწერლობას და საზოგადოებრივ-კულტურულ მოღვაწეობას. მისი დახმარებით აღსდგა ჟურნალი ”ცისკარი”, იგი მონაწილე იყო იმ შეკრებებისა, სადაც ქართული თეატრის აღდგენის საკითხი შემუშავდა, იგი მოითხოვდა, ქართული გაზეთის დაარსებას, სკოლების გახსნას და სხვ. ვორონცოვის მმართველობით უკმაყოფილო იყო ა. ორბელიანი. სწამდა, რომ მეფის ამ ბობოლა მოხელეს ”ცბიერად სურდა ჩვენი წახდენა”. ა. ორბელიანი ახალი ცხოვრებით გართულ თავადაზნაურობას აფრთხილებდა, რომ მისი მმართველობისადმი კრიტიკული თვალსაზრისით შეეხედა. თუ ჩვენ, წერდა ორბელიანი, ვორონცოვის მიმართულებას გავყვებით, ისეთ მდგომარეობამდე მივალთ, რომ ბოლოს იტყვიან: ”ერთ დროს აქ ამ ქვეყანაში ქართველები ცხოვრობდნენ”. ა. ორბელიანის ამ სიტყვებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან ქართველი თავადაზნაურობა მოხიბლული იყო ვორონცოვის ”ცბიერი” პოლიტიკით და მრავალი მათგანი მეფის წყობილებისადმი უდიდეს ერთგულებას იჩენდა.
ა. ორბელიანმა ჟურნ. ”ცისკარში” გამოაქვეყნა პუბლიცისტური წერილები. ამ წერილებს მაშინდელი ვითარების შესწავლისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. წერილში ”უწინდელი დროის ბატონყმობა საქართველოში” (დაიბეჭდა ”ცისკარის” 1859 წლის ნოემბერში) მან ის აზრი გამოხატა, რომ ძველ ფეოდალურ საქართველოში ბატონყმობა ”მამაშვილურ” ურთიერთობაზე იყო აგებული. 1958წლის ”ცისკარში” ა. ორბელიანმა დაბეჭდა სტატია ”ჩვენი საქართველოს საზოგადოება”, რომელშიაც იგი წერს: ”ჩვენ უძლიერეს რუსეთს უპყრივართ სამოცი წელიწადია, იქიდან აქამომდე რავდენს კარგს მაგალითებსა ვხედავთ აწინდელს დროის ვაჭრობისას ან შემამატებას. მაგრამ ვერა ვისწავლეთ რა და შორს დავრჩით ყველაზედ. ნუ გგონია კარგი იყოს ეს, არა, ეს ამგვარი ჩვენი უწესო ცხოვრება, ანუ ქცევა, იმას მოასწავებს, ბოლოს ასე გავღარიბდეთ, რომ ღარიბ გლეხკაცებზედ უფრო მომეტებით, თუ ვაჭრობისათვის არა ვიფიქრებთ”.
მწერალი ბატონყმური საქართველოს ხსნას კლასთა შორის შეთანხმებაში, ვაჭრობის განვითარებასა და განათლების გავრცელებაში, ეროვნული ბურჟუაზიის შექმნაში ხედავს. მას განსაკუთრებით აშინებს საქართველოში სომხური ბურჟუაზიის გავლენის ზრდა. იგი ამავე წერილში დარიგებას იძლევა, რათა თავადაზნაურობამ მიჰბაძოს თავად ივანე მუხრანბატონს, რომელიც სხვადასხვა გზით მოხერხებულად ზრდიდა თავის ქონებას.
ა. ორბელიანის მისწრაფებები რომ უფრო ნათელი იყოს, ჩვენ აქ მოვიყვანთ მის მიერ 1861 წლის ნოემბერში გამოქვეყნებული წერილის წინასიტყვაობის ერთ ნაწილს: ”წარსულ წელიწადს, - წერს ა. ორბელიანი, - ”ცისკარში” დაბეჭდილ ჩემს აღწერაში წაიკითხავდით უწინდელს ჩვენ ბატონყმობას და იმ უწინდელს ჩვენ უმანკოებას ახლანდელი ევროპული სრული განათლება ზედ რომ დაერთოს და ერთ ზნეობად გადაკეთდეს, მაშინ იტყვიან: ”აი, ზეციური ცხოვრება ქვეყანაზე გადმოვლენილიო”. აქაც ა. ორბელიანი ”უწინდელ ბატონყმობის”, ”ევროპული განათლებისა” და ” ვაჭრობის” შეზრდას მოითხოვს. ამ ”ახალი ცხოვრების” მეთაური, მისი აზრით, კვლავაც თავადაზნაურობა უნდა დარჩეს.
ცნობილია, რომ ა. ორბელიანი თაობათა შორის უთანხმოებისას თავისი მსოფლმხედველობით ე.  წ. ”ძველი თაობის” მხარეზე იდგა. იგი თავისებურად აღიარებდა ”სამი სტილის თეორიას” და ქართულ ენას ყოფდა სამ ნაწილად: ”საღმრთო წერილად ანუ ეკლესიურად, დარბაისელთ უბნობად და ... გლეხკაცების ენად”. ა. ორბელიანი ერთმანეთს უპირისპირებს ”დარბაისლურსა” და ”გლეხურ” სასაუბრო ენას. ბოლოს იმ დასკვნამდე მიდის, რომ ისეთი მაღალი საგნისათვის, როგორიც მწერლობაა, მდაბიოთა ენა ხალხის ენა შეუფერებელია, მხატვრული ნაწარმოები უნდა იწერებოდეს მაღალფარდოვანი, ”საამო” დარბაისლური ენით, რომლითაც მაღალი ფეოდალური არისტოკრატია ლაპარაკობდა. აქედან ჩანს, რომ ა. ორბელიანი ქართულ ენას წოდებათა მიხედვით ანაწილებდა, თითქოს არსებობდა სასულიერო, თავადაზნაურული (”დარბაისლური”) და გლეხური ენა. ეს შეხედულება ყოველგვარ საფუძველს მოკლებულია.
აღსანიშნავია, რომ მაშინ, როდესაც ბატონყმობის შესახებ ქართველ მემამულეთა ”ჰაზრების შეკრება” მიმდინარეობდა, თვით ა. ორბელიანს ოფიციალურად გამოთქმული აქვს თავისი დამოკიდებულება ბატონყმობის მიმართ. იგი მოითხოვდა, რომ ”ადგილი ბატონის საკუთრება არის”, ”ყმები უმიწოდ” უნდა განთავისუფლდეს, ამასთან ამ ცარიელი თავისუფლების გამოსყიდვითო.
* * *
ა. ორბელიანი თავისი დროის სოციალურ საკითხებსაც შეეხო. ამ მხრივ საინტერესოა მისი პიესა ”ჟამნი მეფობენ”, რომელიც მას 1866 წელს დაუწერია. ცნობილია, რომ ქართველი თავადაზნაურების დიდი უმრავლესობა საქართველოში საგლეხო რეფორმების გატარებას მტრულად შეხვდა. ისინი, მიჩვეულნი სხვისი შრომით ცხოვრებას, თავიანთი პროექტებით იცავდნენ ბატონყმურ სისტემას და უკიდურეს შემთხვევაში თანახმა იყვნენ გლეხობის უმიწოდ განთავისუფლებისა. მართალია, ზოგიერთნი ამ მხრივ გამონაკლისს წარმოადგენდნენ და თავიანთი გამოსვლებით მხარს უჭერდნენ ბატონყმობის მოსპობას, ყმათა მიწით განთავისუფლებას, მაგრამ მათი რიცხვი საქართველოში ძალიან მცირე იყო. რეაქციულად განწყობილი მებატონეების ასეთ პიროვნებებს სასიკეთოდ სდევნიდნენ. ისინი გულუბრყვილოდ ფიქობდნენ, რომ თავიანთი გამოსვლებით ბატონყმურ ცხოვრებას კვლავ შეინარჩუნებდნენ. ეს მაშინ, როცა 1861 წლის 19 თებერვლის დებულების მიხედვით რუსეთში საგლეხო რეფორმა გატარებული იყო და საქართველოში კი მისი გატარებისათვის სამზადისი მიმდინარეობდა. პიესაში ” ჟამნი მეფობენ” მხატვრულ სურათებში გადმოცემულია საგლეხო რეფორმებისათვის სამზადისის პერიოდი. ნაწარმოებში ნაჩვენებია ისიც, თუ როგორ სარგებლობდნენ მეფის მოხელეები ბატონისა და ყმის კლასობრივი წინააღმდეგობებით. პირველ მოქმედებაში ა. ორბელიანი გამოხატავს მებატონეთა დამოკიდებულებას საგლეხო რეფორმისადმი. თბილისში მოხუცი მებატონის, ადამის, სახლში თავს იყრიან სხვადასხვა მისწრაფებების მქონე თავადაზნაურთა წარმომადგენლები. ზოგიერთი მათგანი სინანულს გამოთქვამს იმის გამო, რომ ბატონყმური ცხოვრება უნდა მოსპოს.
მოხუცი თავადის, ადამის აზრით, თანამედროვე ბატონყმურ საქართველოში სიყვარული სიძულვილმა შეცვალა. ბატონყმობა, რომელიც წარსულში ყმასა და ბატონს შორის სიყვარულის ხიდსა სდებდა, აჟამად მის ჩატეხვას უწყობს ხელს, რადგან ”ზოგიერთმა მებატონემ ჩვენი გლეხი კაცები სულ წაახდინეს, უკანასკნელი სულიც უნდა ამოართონ იმ ღვთის მტრებმა”, ”მებატონეებსა და ყმებს შორის დიდი სისხლია ჩამოვარდნილი”. თავადი ელიზბარი მიუთითებს კონკრეტულ მაგალითებზედაც, თუ მებატონემ უსაფუძვლოდ როგორ დაარბია ერთი გლეხი, ”ისე რომ, იმის სახლში დაგლეჯილი ფარდაგიც აღარ გაუშო”, ხოლო მეორე მებატონემ იმის გამო, რომ ფული ესაჭიროებოდა, რამდენჯერმე ყმებს შეაწერა გადასახადი, ”გლეხი იძულებული შეიქმნა ოჯახიდან უკანასკნელი სპილენძეული გაეყიდა”. თავად ელიზბარს მარჩენალი ხარები წაურთმევია ყმისათვის და გაუყიდია. ასეთი მაგალითები სხვაც ბევრი ყოფილა. მაგრამ ადამისა და ელიზბარის აზრით, ამაში, პირველ ყოვლისა, დამნაშავეა მეფის მთავრობის მიერ შექმნილი ახალი წყობილება, რომელმაც ქართველი თავადაზნაურობა ფუქსავატ ცხოვრებას მიაჩვია, გააღატაკა და გარყვნა.
მაგრამ ადამს ბატონყმობის გაუქმება უსამართლობად მიაჩნია, ამიტომაც აღნიშნავს: ”ძლიერება მოვიდაო და სამართალი ბადიდან ავიდაო”. რა აზრისაა ბატონყმობაზე თავადაზნაურთა ის ნაწილი, რომლის წარმომადგენელიც პიესაში ადამია? ისინი ფიქრობენ, რომ მდგომარეობა უნდა გამოსწორდეს. საქართველო კვლავ უნდა დაუბრუნდეს იმ ”ძველი დროის ბატონყმობას”, როდესაც, მათი აზრით, ყმასა და ბატონს ”მამაშვილური” ურთიერთობა ჰქონდათ.
სცენაზე შემოდიან სხვა თავადები. ისინი ამ ახალი ვითარების გამო ძალიან დამწუხრებულნი არიან. მაია შეშფოთებით აღნიშნავს, რომ ”წუხელის კინაღამ მოსამსახურეები და მოახლეები გაგვექცნენ. საჩქაროთ ჩემმა ქმარმა პოლიციას შეატყობინა, იმათ არ გაუშვეს, თორემ უკერძოთ დავრჩებოდით, სუფრის გამშლელი აღარ გვეყოლებოდა”. აქვე ა. ორბელიანს თავადთა წრიდან წარმოდგენილი ჰყავს მაშინდელი ”განათლებული ახალგაზრდები”, რომლებიც უპირისპირდებიან ძველ თაობას. ისინი სიხარულით ეგებებიან ბატონყმობის გაუქმებას. ძველი თაობა მათ უყურებს, როგორც ფუქსავატ ადამიანებს, რომლებიც არ იცნობენ საქართველოს სინამდვილეს და, საერთოდ, ზერელედ მსჯელობენ. ამ დროს ირკვევა, რომ ბატონყმობის გაუქმების პროექტს ადგენს ვინმე დავითი. მებატონეთა აღელვებული ბრბო ადამის სახლიდან გარბის, რომ მათი დამპყრობელი დავითი სახლიდან ”ჩამოათრიონ და მოჰკლან”, თუმც მათ არც კი იციან, თუ რა ხასიათისაა ეს პროექტი. ისინი ყველას მტრად თვლიდნენ, ვინც ბატონყმობის ყოფნა-არყოფნაზე მსჯელობდა და მისი ამათუ იმ ფორმით გაუქმებაზე ფიქრობდა.
მეორე მოქმედებაში ა. ორბელიანი წარმოადგენს მოხუცი ყმაგლეხის ოჯახს. თუ პირველ მოქმედებაში წარსული ბატონყმური ცხოვრების მოტრფიალედ გამოყვანილია მოხუცი თავადი ადამი, აქ ასეთივე მისწრაფებების გამომხატველია მოხუცი ყმა გოგია. ეს უკანასკნელიც ბატონსა და ყმას შორის კვლავ ჰარმონიული დამოკიდებულების დამყარებაზე ოცნებობს. გლეხის ოჯახი სიხარულს განიცდის იმის გამო, რომ ბატონყმობა უნდა გაუქმდეს. ეფემია თავადების მიმართ დაცინვით ამბობს, რომ იგი, განთავისუფლებული ყმა, ”მოირთვება და თავისი ბატონის სახლის წინ ეტლით ჩაივლის”, მათ გამოსაჯავრებლად. მისი ქმარი გაბრიელი კი უფრო თამამად ილაშქრებს ბატონის წინააღმდეგ, მაგრამ, მწერლის აზრით, ყველა ყმა ასეთსავე სიხარულს როდი განიცდის ბატონყმობის გაუქმების გამო. ყმა ნიკოლა ბატონების წინაშე მლიქვნელობს. იგი იმ აზრს გამოთქვამს, რომ თვით გლეხობა არის დამნაშავე, რომ ბატონი და ყმა ერთმანეთს სცილდებიან. თვით ოჯახის მეთაურნი, მოხუცი ყმა გოგია და მისი მეუღლე ეფემია, განაწყენებული არიან იმის გამო, რომ მათი ოჯახის ზოგიერთი წევრი ცუდ დამოკიდებულებას იჩენს ბატონის მიმართ. გოგია მათ მოაგონებს, თუ როგორ ”მამაშვილურად” ეპყრობა მას ბატონი.
როდესაც გოგია და მისი სახლობა საუბრობენ, სახლში შემოიჭრება ბატონი ბეჟანი, რომელსაც უკან მოსდევს რუსი ჩინოვნიკი ”პაველ პეტროვიჩი” და იასაულები. იგი რუს ჩინოვნიკს მიუთითებს, რათა ურჩი ყმა გაბრიელი დააპატიმრონ, მან საჯაროდ შეურაცხყო ბატონიო. ამ სცენაში აშკარად ჩანს, როგორ უხარია ჩინოვნიკს ბატონსა და ყმას შორის წინააღმდეგობა. მაგრამ მდგომარეობა იცვლება, როდესაც საქმეში ჩაერევა ბატონის ერთგული ყმა, გაბრიელის მოხუცი მამა – გოგია. იგი თავის ბატონს მოაგონებს, თუ როგორი სიყვარული არსებობდა მათ შორის, როგორი თავდადებით უყვარდათ ბატონსა და ყმას ერთმანეთი.
ბატონის გული მოალბო ერთგული ყმის სიტყვებმა. ბეჟანმა ყმის წინაშე ცრემლები გადმოყარა იმის გამო, რომ ახალ დროში ბატონსა და ყმას შორის წინააღმდეგობებმა იჩინა თავი, სიყვარული სიძულვილით შეიცვალა. მეფის მოხელე ”პაველ პეტროვიჩს” კი ხელს არ აძლევს ბატონისა და ყმის შერიგება.
მწერალი აქ ხაზს უსვამს თავის მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ წოდებათა შორის წინააღმდეგობა, კლასობრივი ბრძოლა ვნებს საერთო საქმეს და ამით ისინი სამსახურს უწევენ მეფის მთავრობის მოხელეებს, რომლებიც, სარგებლობენ რა ამ წინააღმდეგობებით, ძარცვავენ გლეხობას და თავადაზნაურობას. ა. ორბელიანმა ბატონი და ყმა, ბეჟანი და გაბრიელი, შეარიგა, თითქოს ამ გზით შესაძლებელი იყოს იმ დიდი წინააღმდეგობის მოხსნა, რომელიც ბატონსა და ყმას შორის არსებობდა. მესამე მოქმედების დასაწყისში სტეფანეს სახით ა. ორბელიანი წარმოადგენს პორტრეტს ისეთი ბოროტი ადამიანისას, რომელიც ცდილობს ბატონი და ყმა ერთმანეთს წაჰკიდოს, მათ შორის მტრობა დათესოს.
შემდეგ თბილისის სავაჭრო მოედანზე შემოდიან ყმა ნიკოლა და ვაჭარი ქიტესა, მათ დიალოგში ა. ორბელიანი იმ აზრს გამოხატავს, რომ უბატონოდ დარჩენილი გლეხი ხელში უვარდება ვაჭრებს. ამიტომ, მისი აზრით, ”განთავისუფლებული” გლეხი საჭიროა გამოფხიზლდეს და ჩაუკვირდეს თავის მდგომარეობას, რომ ”უპატრონოდ” ანუ უბატონოდ დარჩენილი საჯიჯგნი არ გახდეს, ერთ მხრივ, ვაჭრობის, ხოლო, მეორე მხრივ, ბიუროკრატ მოხელეებისა.
საგულისხმოა, რომ მწერალი გვიხატავს მათხოვრად ქცეულს, გაუბედურებულ ყმას პეტრეს. რამ მიიყვანა იგი ამ მდგომარეობამდე? მოურავს დაურწმუნებია ბატონი, თითქოს იგი ურჩი ყმა იყოს, ვითომ მას სურს გასცილდეს თავის ბატონს. ამის გამო განრისხებულ თავადს დაუწიოკებია პეტრეს ოჯახი, ყმას მიუტოვებია დარბეული სახლ-კარი და გაქცეულა. ახლა ჩვენს წინ დგას დასნეულებული, მათხოვრად ქცეული ყმა, პეტრე.
სასაფლაოზე მათხოვარ პეტრეს შემთხვევით წააწყდება ბატონის ქალიშვილი – ანგელიკა, რომელიც პიესაში წარმოდგენილია, როგორც დიდად ჰუმანური და ყმების მოსარჩლე. საინტერესოა, როდესაც ანგელიკა დასნეულებულ პეტრეს ბატონყმობის გაუქმებას ახარებს, ბატონისაგან გაუბედურებულ ყმას ეს სრულიადაც არ ჰგვრის სიხარულს. იგი ა. ორბელიანს წარმოდგენილი ჰყავს, როგორც ”კეთილი” და ”გულჩვილი” ყმა. პეტრე წუხს ”ღარიბ მებატონეებზე”, რომლებსაც ყმები აღარ ეყოლებათ და ”ლუკმა პურიც გაუწყდებათ”. ამას გარდა, მას არ სურს ბატონი და ყმა ერთმანეთს დასცინოდნენ, რადგან ამით დაირღვევა ”ერთობა და სიყვარული ქართველისა”.
ანგელიკა მხარში ამოუდგება დასნეულებულ პეტრეს, გაქცეული ყმა უბრუნდება მიტოვებულ ოჯახს. ამის შემხედვარე ”ახლანდელი განათლებული ახალგაზრდობა” შეძახილებით მიმართავს ბატონის ასულს: ”საქართველოს დედავ, დედავ, აი ჩვენი დედა ანგელიკა! ახლა ჩვენც შეუდგეთ კეთილ აზრებს, ჩვენის ქვეყნის, ჩვენი ხალხისთვის, გასწით ჩქარა კეთილსა აზრისათვის. ჟამნი მეფობენ”... ანგელიკას და პეტრეს დამოკიდებულებას პიესაში ავტორი მაგალითად წარმოუდგენს თავისი დროის საზოგადოებას. მწერლის აზრით, განათლებული ახალგაზრდობა მათ გზას უნდა გაჰყვეს.
ა. ორბელიანი პიესის ბოლო მოქმედებაში აღნიშნავს, თუ საიდან შექმნა მან თავადის ქალის ანგელიკას პორტრეტი. იგი წერს: ”რაც თვისება აქ სწერია ამ ქალისა მე ამისთანა ქალი ვიცი, მაგრამ შესაწუხებლად აღარ არის და ამისთანა კაციც ვიცი, ბატონისაგან აკლებული. გარდა ამაებისა, ეს მთელი თხზულება ჩვენში არის მოკრეფილი და აქ რიგზედ შეწყობილი. თუ რომ ნამდვილიდგან გადავსულვარ რასმე, დიახ ცოტას, მცირეს, ისიც ფრაზები სურათისათვის, რომელიც უამისოდ არ იქნებოდა, თორემ აქ ხსენებულ საგნებს, ანუ აზრებს და ანუ საქმეებსა, ვიცი ჩვენში გაუვლია.”
ა.ორბელიანი ამით აღნიშნავს, რომ სცენებში მან მაშინდელი ბატონყმური სინამდვილე გადმოქვცა. დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ნაწარმოებში მართლაც არის ცხოვრებიდან აღებული მომენტები, მაგრამ მწერალი მათ ტენდენციურად აშუქებს. ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ქართველი თავადაზნაურების უმრავლესობა ბრძოლას უცხადებს ყველას, ვინც ბატონყმობის ამა თუ იმ ფორმით ”გაუქმებას” მხარს უჭერდა. პიესაში ცოცხლად არის გადმოცემული გონებრივად ჩამორჩენილი და გაბოროტებული მებატონეების უკანასკნელი გაბრძოლება ბატონყმობის დასაცავად. ამ მხრივ განსაკუთრებით საყურადღებოა უკანასკნელი მოქმედება, როდესაც მებატონეთა ბრბო მიუვარდება ბატონყმობის ”გაუქმების” პროექტის შემდგენელს, დავითს, ტომით ქართველს (ეს დავით დიმიტრი ყიფიანი უნდა იყოს). ცნობილია, რომ სწორედ დ. ყიფიანს დაავალეს ბატონყმობის ”გაუქმების” პროექტის შედგენა. მიუხედავად ამისა, რომ ეს პროექტი მებატონეთა ინტერესებს გამოხატავს, ქართველი თავადაზნაურების დიდი ნაწილი დ. ყიფიანის უკმაყოფილო იყო, რადგან მას ისინი, როგორც ბატონყმობის ”გაუქმების” პროექტის შემდგენელს, თავიანთ მტრად თვლიდნენ. ისტორიულადაც ცნობილია, რომ ქართველმა თავადაზნაურობამ დიმიტრი ყიფიანი აიძულა ხელი აეღო პროექტის შედგენაზე. ხოლო მაშინდელ ხელისუფალთა და თავადაზნაურთა ერთი ჯგუფის თანხმობის შემდეგ იგი კვლავ შეუდგა პროექტის შედგენას. ზემოაღნიშნული სცენები სავსებით შეეფერაბა ისტორიულ სინამდვილეს.
მაშინდელი ცხოვრებიდანაა აღებული სცენებში გამოხატული პერსონაჟების უმრავლესობა. ისინი გამოკვეთილ პორტრეტებს წარმოადგენენ, მათი მეშვეობით ჩვენ შევიცნობთ ბატონყმური ცხოვრების უარყოფით მხარეებს.  ა. ორბელიანი ილაშქრებს ყმებისადმი ცუდი დამოკიდებულების წინააღმდეგ, ყმაგლეხობის შემავიწროებელ მებატონეებს გვისურათებს, როგორც ბოროტ ადამიანებს.ასევე გმობს იგი ბატონების წინააღმდეგ ყოველგვარ ბრძოლას. ა. ორბელიანი სრულიადაც არ თანაუგრძნობს იმ ყმებს, რომლებიც აჯანყებას აწყობენ და იბრძვიან თავისუფლებისათვის. ამგვარი ხასიათის ბრძოლას მწერალი გმობს. მისი იდეალია მოხუცი ადამი და ანგელიკა, თვინიერი ყმა პეტრე. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ანგელიკა თავისი მისწრაფებებით მოგვაგონებს ”მონანიე აზნაურს”, რომელიც შემდეგ ქართულ მწერლობაში (ეკ. გაბაშვილი) უფრო სრული სახით ჩამოყალიბდა. აშკარაა, რომ ა. ორბელიანი ამ დრამატულ ნაწარმოებში გამოხატული მისწრაფებებით უპირისპირდებოდა დ. ჭონქაძის, ი. ჭავჭავაძისა და ა. წერეთლის იმ მიმართულებას, რომლელიც მათ ბატონყმობის შესახებ თავიანთ ნაწარმოებებში  განავითარეს. დ. ჭონქაძის ”სურამის ციხის” შესახებ ა. ორბელიანმა წერილიც კი დაწერა სათაურით ”დასტურს დასტური”, რომელშიც ის აზრი განავითარა, რომ ”სურამის ციხეში” გამოხატული ბატონყმური ცხოვრება სინამდვილეს არ შეეფერება, ბატონსა და ყმას შორის მაშინ ასეთი ბრძოლა არ წარმოებდაო.
ა. ორბელიანის დრამა ”ჟამნი მეფობენ” თავისი იდეური მიმართულებით უპირისპირდება ილიას ნაწარმოებს – ”გლახის ნაამბობს”. აღსანიშნავია, რომ ორივე ნაწარმოებში ბატონყმობის წინააღმდეგ მებრძოლ ყმას ჰქვია გაბრიელი. ოღონდ ა. ორბელიანის გაბრიელი ქედს იხდის ბატონის წინაშე, ხოლო ”გლახის ნაამბობის” გაბრიელი შეურიგებელია ბატონთან. ახლა ამ მხრით ჩავუკვირდეთ ა. ორბელიანის მიერ ამ დრამატულ ნაწარმოებებში გამოყვანილ მეორე ყმაგლეხს, პეტრეს. როგორც აღვნიშნეთ, ბატონმა მისი ოჯახი დააწიოკა, აიძულა იგი თავის სახლიდან გაქცეულიყო და პატიოსანი მშრომელი, აწ დასნეულებული, მათხოვრად ქცეულიყო. ძნელი არაა შეამჩნიოთ, რომ პეტრეს თავგადასავალი ერთგვარად მოგვაგონებს ”გლახის ნაამბობის” გაბრიელის თავგადასავალს. მაგრამ ისინი სულ სხვადასხვა ხასიათის ადამიანები არიან. პეტრე შეურიგდა თავის ბატონს, ბატონყმურ ცხოვრებას, დაუბრუნდა ოჯახს, გაბრიელი კი ჰკლავს თავის დამღუპველ ბატონს და ემიჯნება ბატონყმურ ცხოვრებას.
აქ შეიძლება გავიხსენოთ აგრეთვე ნიკოლას (”ჟამნი მეფობენ”) ნათქვამი: ”კარგი მებატონე კარგია და ცუდი ღმერთმა შეინახოს”, ახლა მოვუსმინოთ ყმას ”კაკო ყაჩაღიდან”, ზაქრო ასე ახასიათებს ბატონს: ” თავადის შვილი კარგი რა არის, ავი რა იყოს”. ცხადია, აქ ორ მოპირდაპირე მსოფლმხედველობასთან გვაქვს საქმე. ”გლახის ნაამბობის” მეორე თავში გაბრო გადაჭრით ამბობს, რომ ”ბატონყმობის შუა სიყვარულის ხიდი არ გაიდება”. ცხადია, ბატონყმური ცხოვრების გაგებაში ა. ორბელიანი და ი. ჭავჭავაძე ერთმანეთს უპირისპირდებიან.
ა. ორბელიანი ფიქრობს, რომ კლასებს შორის სიყვარული არის ის მთავარი საფუძველი, რომელმაც ბატონი და ყმა ერთმანეთთან ”მამაშვილურად” უნდა შეაკავშიროს. ამიტომაც იგი თავის მხატვრულ თუ პუბლიცისტურ ნაწარმოებებში ცდილობს ერთმანეთს დაცილებული ბატონი და ყმა კვლავ დააახლოოს და ამ გზით ბატონყმური ცხოვრება გააკეთილშობილოს და შეინარჩუნოს. საზოგადოებრივი წყობის შესანიშნავ ნიმუშად ა. ორბელიანსსავაჭრო კაპიტალიზმთან შეზრდილი, ”მამაშვილურ სიყვარულზე” აგებული ბატონყმური ცხოვრება მიაჩნდა, ხოლო საქართველოს ეროვნულ მედროშედ – ქართველი თავადაზნაურობა. ასეთითვალსაზრისია გატარებული ა. ორბელიანის მხატვრულ შემოქმედებასა და პუბლიცისტურ – კრიტიკულ წერილებში.
* * *
ა. ორბელიანი საქართველოს წარსულს რომანტიკოსის თვალსაზრისით უყურებს. მისი ისტორიული დრამები თავისი იდეური და მხატვრული მიმართულებით რომანტიკული დრამებია. ამ ნაწარმოებებში მოცემულია წარსული ფეოდალური საზოგადოების იდეალიზაცია. ამავე დროს ა. ორბელიანის შემოქმედებაში მაღალი ფეოდალური წრის წარმომადგენელნი ავტორის მისწრაფებებს გამოხატავენ. რელიგიური მოტივები, პათეტიკური ხასიათის მონოლოგები, რიტორიკული სტილი ამ ნაწარმოებებისათვის დამახასიათებელია.
ა. ორბელიანის რომანტიკული დრამები (”დავით აღმაშენებელი”, ” ირაკლი მეორის დრო...”) თავიანთი მხატვრული აღნაგობითაც უპირისპირდება კლასიცისტური დრამის პრინციპებს. მის დრამებში უარყოფილია ადგილის, დროისა და მოქმედების ერთიანობის კანონი. ”დავით აღმაშენებელში” ერთგვარად შერეულია ტრაგიკულთან კომიკური. ა. ორბელიანის დრამები თავისი შინაარსით ჰეროიკული ხასიათისაა, მაგრამ დრამაში ”ბატონიშვილის ირაკლის პირველი დრო” შეიმჩნევა სენტიმენტალური ხასიათის განწყობილებები. ყოველივე ეს დამახასიათებელი იყო რომანტიკული დრამისათვის. რაც შეეხება ა. ორბელიანის დრამატურგიის ენას, შეიძლება ითქვას, რომ იგი არ არის არქაული, რადგან დრამატული ნაწარმოების ბუნება ისეთია, რომ იგი არქაულობას ვერ ითმენს. ამ მხრივ ა. ორბელიანის დრამატურგიის ენა განსხვავდება მისი ადრეული დროის ლექსების ენისაგან, რომელიც საკმაოდ მძიმეა. ა. ორბელიანი ”დავით აღმაშენებლის” ბოლოსიტყვაობაში წერს, რომ ეს ოთხმოქმედებიანი პიესა, თუ საჭიროდ დაინახონ, შეიძლება ”სამ მოქმედებად წარმოადგინონ”, მაგრამ ჩვენ არ მოგვეპოვება ცნობა ა. ორბელიანის დრამატული ნაწარმოებების სცენაზე დადგმის შესახებ. ”დავით აღმაშენებელი” ისეთ დროს არის შექმნილი, როდესაც საქართველოში მუდმივი თეატრი არ არსებობდა. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ა. ორბელიანის ისტორიული პიესები საკითხავ დრამებს წარმოადგენს. განსაკუთრებით ეს ითქმის ”დავით აღმაშენებელზე”, რომელშიც 40 მოქმედი პირია გამოყვანილი და მასიურ სცენებშიაც ორასამდე ადამიანი მონაწილეობს. ამავე დროს მოქმედებები იმგვარადაა გამართული, რომ მაშინდელ სცენურ პირობებს არ ითვალისწინებს. საქართველოში ორმოციან წლებში ნაწარმოებები ხშირად ხელნაწერების საშუალებებით ვრცელდებოდა. ჩვენ მოგვეპოვება რამდენიმე ცნობა იმის შესახებ, რომ მაშინდელ თავადთა ოჯახებში ა. ორბელიანის დრამები პოპულარობას არ იყვნენ მოკლებულნი. ა. ორბელიანი თავის მოგონებაში აღნიშნავს: ”ჩემი ტრაღედია ”ბატონიშვილის ირაკლის პირველი დრო, ანუ თავდადება ქართველებისა” ”ცისკარში” რომ გამოვეცი, იმაზედ ხომ რამდენი მადლობა იყო, რამდენი გულლმობიერი ცრემლი დაბნეულიყო იმის წაკითხვაზე. ერთს დარბაისელთან გ... მივედი სანახავათ, კარების გაღების უმალ დამიძახა: ”ეს რა გვიყა,. რომ შენმა ირაკლის ტრაღედიამ იმდენი გვატირა? მე ჩემის მხრით მადლობას გეტყვი...” ამასთანავე ცრემლები მოერია თვალებში. რამდენმა კიდევ ბევრმა მითხრეს ამგვარათ¨ [4]. შესაძლებელია, რომ ეს გარემოება ჰქონდა მხედველობაში  გაზ. ”დროების” თანამშრომელს, როდესაც ა. ორბელიანის”ბატონიშვილის ირაკლის პირველ დროს” ცალკე წიგნად გამოცემის გამო წერდა: ”ეს ტრაგედია სავსეა ნამდვილის გრძნობითა და მამულის სიყვარულით. როგორც ტრაგედია კი ეს თხზულება სუსტია, თუმცა შიგადაშიგ სწორეთ ხელოვნური და დრამატული სცენები ურევია; მაგიერად წაკითხვის დროს მკითხველი ნამდვილ სიამოვნებას იგრძნობს”[5]. ჩვენი აზრით, ა. ორბელიანის პიესები ”საკითხავ დრამებს” წარმოადგენს.
ა. ორბელიანმა უარყო ფსევდო – კლასიკური დრამატურგია, რომელიც ჩვენში ჯერ კიდევ XVIII საუკუნის ბოლო წლებში და შემდეგ XIX საუკუნის პირველ ნახევარში უმთავრესად თარგმანების გზით შემოვიდა. ა. ორბელიანი ქართული დრამატურგიის ისტორიაში რომანტიკული დრამის შემქმნელია. მას ამ მხრივ საქართველოში წინამორბედი არ ჰყავდა.
ა. ორბელიანი თავისი შემოქმედებით ამხელდა საქართველოში მეფის მთავრობის პოლიტიკურ სისტემას. იგი თანამიმდევრულად იცავდა საქართველოს ეროვნული თავისუფლების იდეას. ეს მისი დამსახურებაა. ახალ ცხოვრებასთან, სავაჭრო კაპიტალიზმთან შეზრდილი ”მამაშვილური” ბატონყმობა იყო მისი იდეალი. ამით იგი ცხოვრების განვითარებას უკან ეწეოდა. ეს იყო მისი შემოქმედების ნაკლი.
[1] “სალიტერატურო ნაწილნი ტფილისის უწყებათანი”, 1832, N 2.
[2] ჟურნ. “ცისკარი”, 1860 N 2.
[3] პიესა “დავით აღმაშენებელი ანუ უკანასკნელი ჟამი საქართველოსი” 1891 წელს ცალკე წიგნიდან გამოსცა ზ. ჭიჭინაძემ.
[4] ა. ორბელიანის მოგონებები, ა – 1634.
[5] გაზეთი “დროება”, N 60, 1878.
დავით მაჩაბელი
(1814 – 1873)

დავით მაჩაბელს, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ყრმობის მეგობარს, სოლომონ დოდაშვილის მოწაფეს, 1832 წლის ქართველ თავად – აზნაურთა შეთქმულების მონაწილეთა ახლობელ თანამზრახველს, როგორც პოეტს და შემოქმედს, ნაკლებად ვიცნობთ. აღსანიშნავია, რომ თავის დროზე დავით მაჩაბელი ”პოპულარული იყო, როგორც ნიჭიერი მელექსე... რომლის ლექსი სხვა მის თანამედროვე პოეტებისაგან გაირჩევა მუსიკალობით...”[1]
დავით მაჩაბელი დაიბადა 1814 წელს სოფელ თამარაშენში. მომავალი პოეტის მამა ბარძიმ მაჩაბელი თავის დროისთვის გავლენიანი და შეძლებული მემამულე იყო. ოჯახში მიღებულ პირველდაწყებითი განათლების შემდეგ დავით მაჩაბელი სწავლობდა თბილისის გიმნაზიაში, სადაც დაუახლოვდა ნიკოლოზ ბარათაშვილს, მიხეილ თუმანიშვილს და სხვ. ”1832  წ. შეთქმულების მასალებიდან ირკვევა (მაჩაბელი ამ შეთქმულებაში ერია), რომ მოწაფე მაჩაბელს, როგორც ნიჭიერ ახალგაზრდას და პოეტს, პირადად ხელმძღვანელობდა თვით სოლომონ დოდაშვილი... ამავე მასალებიდან ჩანს, რომ ჯერ კიდევ ყრმა დავითი ცხოვრობდა ცნობილ მწიგნობარ ეფრემ ალექსი -მესხიშვილთან”[2].
საინტერესოა რომ გიმნაზიის მოწაფე – დავით მაჩაბელი – მონაწილეობდა შეთქმულთა საქმიანობაში და მის ლექსებს შეთქმულნი თავიანთ კრებებზე კითხულობდნენ. 1832 წელს სოლომონ დოდაშვილის ხელმძღვანელობით არსებულ ”თბილისის უწყებების” სალიტერატურო ნაწილში გამოქვეყნდა დავით მაჩაბლის ლექსი ”თოვლი”, რომელიც საინტერესოა როგორც თავისი მხატვრულობით, ასევე იდეური ჩანაფიქრით. ლექსში ავტორი გვიხატავს ზამთრის ალეგორიულ სურათს. ნაჩვენებია, თუ როგორი ძალმომრეობით სპობს მკაცრი ზამთარი შემოდგომას, თუ როგორ ”წარუღო მან ნაყოფთა სრულად ძალია”, როგორ ”მოსძრა, მოწვა და გალია” მთისა და ველის ყვავილები. ასეთია ამ სოფლის ბუნება, იგია ”შემცვლელი მიწყივ სახისა... ბრწყინვალედ შემმოსი, სხვისი ჩამცმელი თალხისა”. ძალადობა, ძლიერისაგან სუსტის ჩაგვრა, დამორჩილება და უსამართლობა პოეტს აქვს გამოხატული ლექსის შემდეგ სტრიქონებში:
„ძლიერი მძლავრობს მას ზედა, ვისოდენ თვით მოერევის.
მაღალს სხვა მაღლობს, თანდისთან ზედ მოდის, ცაში ერევის,
მუნ ღვთისა სწორი არვინ არს: ძალუძს მეტობა მერე ვის?
ეგრეთ ამ მძლავრსაც სხვა მძლავრობს, სხვა უმეტესი ერევის“.
ამ ლექსში აშკარად გამჟღავნებულია ქვეყნად არსებული სოციალური უთანასწორობა და იგი მებრძოლი იდეითაა გაჟღენთილი. დავით მაჩაბლის აღნიშნული ლექსი გიმნაზიის მოსწავლეებმა თავიანთ ხელნაწერ ჟურნალ ”თბილისის გიმნაზიის ყვავილში” შეიტანეს. სამწუხაროდ, ”თბილისის უწყებანის სალიტერატურო ნაწილი მალე დაიზურა, შეთქმულების მონაწილენი დააპატიმრეს და გადაასახლეს და დავით მაჩაბლის მუზაც კარგა ხნით დადუმდა.
დავით მაჩაბელმა თბილისის გიმნაზია დაასრულა 1835 წელს და უბრალო მოხელედ დაიწყო სამსახური თბილისის მთავარ მმართველობაში. მალე იგი სამხედრო სამსახურში შევიდა და ერთგვარ წარმატებასაც მიაღწია, მაგრამ მამის გარდაცვალების გამო იძულებული იყო სამხედრო და სამოქალაქო სამსახურისთვისაც თავი დაენებებინა და სამუდამოდ სოფლად დასახლებულიყო. 1839 წლიდან იგი იშვიათად ჩამოდის თბილისში.
პირველი ლექსის გამოქვეყნებიდან ოცი წლის შემდეგ დავით მაჩაბელი კვლავ გამოჩნდა სალიტერატურო ასპარეზზე. 1852 წლის აპრილში გიორგი ერისთავის ”ცისკარში” გამოქვეყნდა დ. მაჩაბლის ლექსი ”ვარდი”, რომელიც იმდენად პოპულარული გამხდარა, რომ 1864 წელს განმეორებით დაიბეჭდა ივანე კერესელიძის ”ცისკარში”.
ჟურნალის სარედაქციო შენიშვნაში აღნიშნული იყო: ”ეს საგანგებო ლექსი დაბეჭდილი იყო თავად გიორგი ერისთავისაგან გამოცემულს ”ცისკარში” და ჩვენ ისე მოგვწონს, როგორც სანიმუშო ქმნილება, რომ ჩვენგნით გამოცემულს ჟურნალშიაც ვბეჭდავთ, რადგან ბევრმაც ისურვა ამისი წაკითხვა. ავტორისაგან ხელმეორედ თვალგადავლებულია და ამ დღეებში მივიღევით ჩვენის თხოვნით” (”ცისკარი”, 1864,N 6).
დავით მაჩაბლის ლექსი ”ვარდი” ”ვარდბულბულიანის” ცნობილი თემის ახლებური გაშუქებაა. წინააღმდეგ აღმოსავლურ და აქედან ქართულ პოეზიაში გავრცელებული ვარდისა და ბულბულის ცალმხრივი მიჯნურობისა, დავით მაჩაბლის სიუჟეტიან ლექსში გამოყვანილი ვარდი და ბულბული ერთმანეთის სიყვარულით სულდგმულობენ, ოღონდ შეერთებას ხელს უშლის გარეშე ძალა. ლექსის დასასრულს ღრმა ოპტიმიზმით გამსჭვალული პოეტი აცხადებს, რომ მიჯნურთა საქმე საბოლოოდ დამარცხებული არ არის და მომავალში იგი კვლავ იჩენს თავს, რადგან ”ელის ახალსა გაზაფხულს ფესვი, ღვთით დამკვიდრებული...
როგორც ჩანს, ვარდისა და ბულბულის ბედში ავტორი ადამიანთა თუ ქვეყნის ბედს ჭვრეტს. იგი პირდაპირ აცხადებს, რომ ”ვარდი ჯერ აყვავებული, მერე გამხმარი, შიშველი, ყოვლის ფრით გამქისებული... ქვეყანასა ჰგავს”. მაღალმხატვრულობასთან ერთად ალეგორიულმა ხასიათმა უდავოდ დიდი როლი ითამაშა ამ ლექსის პოპულარობაში.
დავით მაჩაბლის შემოქმედებაში ერთ-ერთი მთავარი მოტივი სიყვარულის გრძნობაა. ჟურნალ ”ცისკარში” გამოქვეყნდა მისი ლექსები:”ლოცვა ტრფიალისა” (1853,N 4), ”ალერსი” (იქვე).”უმანკოება”  (1853, N4),”ჩემს მინერვას” (1864,N5) და სხვ. სატრფიალო ლექსებში უდავოდ იგრძნობა ბესიკისა და ალექსანდრე ჭავჭავძის პოეზიის გამოძახილი. დავით მაჩაბელი ამ ლექსებში მწარედ ჩივის სატრფოს განშორებას, უმღერის ”წმინდას სიყვარულს, მის სიტკბოებას, ტრფობით მხნეობას”. სიყვარულში იგი ისეთ ძალას ხედავს, რომელიც აგულოვნებს მას და ბრძოლის ველზე რისხვად აქცევს. თავის სატრფოს პოეტი ამგვარად მიმართავს:
„შენი ტრფიალი მქმენ უძლეველად;
კეკლუცთ, დაჩაგრულთ პატივის მცველად,
სიბრძნის მსახურად, სიმართლის მთქმელად
და წმინდის მცნების თავ შემწირველად“.
დავით მაჩაბლის ისეთი ლექსები, როგორიცაა ”ქართლოს ძუელად”, , ”კალამი”, ”ჩონგური, ”დიდი პარასკევი”, ”ჩემი ლოცვა”, ”პირველი მაისი” და სხვ. დიდი მოწონებით სარგებლობდნენ მის თანამედროვეთა შორის. ამ ლექსებში ავტორი ლირიკული გზნებით უმღერის სიცოცხლესა და გაზაფხულს, ქართველი ხალხის ბრძოლასა და თავდადებას სამშობლოსათვის. დავით მაჩაბელი, რომელიც, როგორც ვთქვით, მიუხედავად თავისი მცირეწლოვანებისა, მონაწილეობას იღებდა 1832 წლის ქართველ თავად –აზნაურთა შეთქმულებაში და ახლოს იყო შეთქმულებთან, რადიკალურად იცვლის თავის შეხედულებას და აშკარად ქადაგებს საქართველოსა და საერთოდ მთელს კავკასიაში რუსეთის დამკვიდრებას. ამ საკითხისადმი მიძღვნილ მის ნაწარმოებებში ნათლად ჩანს ავტორის სურვილი – გაამართლოს რუსეთის მეფის არმიის მოქმედება და გვერდი აუაროს უარყოფითი მხარეების ჩვენებას. ამ მხრივ ნიშანდობლივია დავით მაჩაბლის ვრცელი ლექსი ”ქართლოსი” და პოემა ”მთიული”. ლექსში ”ქართლოს” ავტორი იგონებს ქართველი ხალხის ისტორიულ წარსულს, ლაპარაკობს იმის შესახებ, თუ როგორ დაიღალა ქართლოსი გამუდმებულ ბრძოლებში და როგორ ამოუდგა მას მხარში ერთმორწმუნე რუსეთი, რომელმაც იხსნა იგი დაღუპვისაგან. რუსი და ქართველი ეხლა ერთად იბრძვის მტრების წინააღმდეგო. პოეტი აქ, რასაკვირველია, გამოხატავს იმ საზოგადოების აზრს, რომელიც რუსეთ – ს აქართველოს ურთიერთობაში პროგრესულ მხარეს ხედავდა.
განსაკუთრებით საინტერესოა დავით მაჩაბლის ისტორიული პოემა ”მთიული”, რომელშიაც აღწერილია რუსეთის ჯარების მიერ ჯიქეთის დაპყრობა, კერძოდ, ადლერის აღება. პოემის მიზანია გაამართლოს რუსეთის შემოჭრა კავკასიის მხარეში, რამდენადაც მას, ავტორის რწმენით, შემოჰქონდა ევროპული კულტურა. ნაწარმოების მთავარი გმირია ახალგაზრდა ჯიქი, სოსლან –ბაია, რომელსაც გამოუვლია მრავალი ტანჯვა - წამება, ტყვეობა, უცხოობა და საბოლოოდ სამშობლოში დაბრუნებულა.
სოსლანი თავის სამშობლოს უსაზღვრო პატრიოტია. იგი თავდადებით იბრძვის ჯიქეთის თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის. ამასთან, პირველსავე ბრძოლებში დამარცხების შემდეგ მას უმიზნოდ მიაჩნია შემდგომი სისხლისღვრა და მზად არის მიიღოს რუს ოფიცერთა საზავო წინადადება. პოემის უკანასკნელ ნაწილში მოთხრობილია რუსეთის მხედრობის საბოლოო გამარჯვება, როცა აღებული იქნა ადლერის ციხე – სიმაგრე და გამარჯვების ნიშნად აშენდა სულიწმინდის სახელობის ეკლესია, ხოლო ადლერს ეწოდა კონსტანტინოვკა. პოეტი დარწმუნებულია, რომ რუსეთი, როგორც ქრისტიანული რელიგიის დამცველი, დაეხმარა და ხელს უწყობს ჯიქეთში სწავლა – განათლების  შეტანას და ქვეყნის უკეთეს მომავალს. აქვე პოეტი გულწრფელად დასტირის რუსეთის ორი დიდი პოეტის ტრაგიკულ დაღუპვას. ეს პოეტები ა. ს. პუშკინი და ა.ა. ბესტუჟევ – მარლინსკი.
პოემის უკანასკნელი ნაწილი წარმოადგენს მიმართვას ქართველებისადმი, სადაც პოეტი კვლავ უბრუნდება რუსეთთან ურთიერთობის საკითხს და რუსეთ – საქართველოს კავშირს თვლის დადებით მოვლენად, რომელიც საწინდარია ქვეყნის განახლების, კულტურული და საზოგადოებრივ –ეკონომიკური წინსვლისა. პოეტი ქართველებს მოაგონებს სამშობლოს გმირულ წარსულს და იმ სიკეთეს, რაც რუსეთ – საქართველოს კავშირს მოჰყვა.
ნაწარმოების მთავარი გმირი სოსლან ბაია მწერლის საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ შეხედულებათა გამომხატველია. მისი აზრები ავტორის გრძნობა განწყობილებათა მხატვრული ხორცშესხმაა. ნაწარმოების მთავარი ტენდენციაა, როგორც აღვნიშნეთ,  გაამართლოს რუსეთის დამკვიდრება საქართველოსა და კავკასიაში.
1864 წელს დ. მაჩაბელმა ჟურნალ ”ცისკარში” გამოაქვეყნა ”ქართული ზნეობა”, რომელიც, როგორც ჩანს, მას ვრცლად ჰქონია მოფიქრებული. სამწუხაროდ, ამ ნაწარმოების მხოლოდ ერთი ნაწილი გამოქვეყნდა, იგი შეეხება ქართულ გალობას. წერილში ავტორი ახასიათებს მუსიკასა და ქართულ ხალხურ სიმღერებს, მიმოიხილვას მის ისტორიას და ვრცლად ჩერდება ქართული საეკლესიო გალობის საკითხებზე.
დავით მაჩაბელი ტრაგიკულად დაიღუპა 1873 წელს.
[1] ლიტერატურის მატიანე, წიგნი 1-2, თბილისი, 1940 (გიორგი ლეონიძე – “ნიკოლოზ ბარათაშვილის გარშემო), გვ. 427.
[2] იქვე, გვ. 428.


ვახტანგ ორბელიანი
(1812 – 1890)

XIX საუკუნის ქართველი რომანტიკოსის ვახტანგ ორბელიანის შემოქმედება თითქმის მთლიანად საქართველოს წარსულზე ოცნებითა და სევდითაა აღსავსე. მისი პოეზია, დიდი ილია ჭავჭავაძის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ”ერთი გულსაკვდომი, მაგრამ გულწრფელი გოდებაა წარსულისათვის, თითო სიტყვა მის უკეთეს ლექსებისა თითო ცალკე მარგალიტია ცრემლისა, ღრმად ნატკენ გულისაგან წარმოდგინებული”[1].
ვახტანგ ვახტანგის ძე ორბელიანი დაიბადა 1812 წლის 5 აპრილს. დედა მომავალი პოეტისა, თეკლე ბატონიშვილი, საქართველოს მეფის ერეკლე II –ის საყვარელი ასული იყო. მამა, ვახტანგ ორბელიანი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ სამხედრო სამსახურში იმყოფებოდა. კახეთის გლეხთა აჯანყების დროს იგი მარკიზ პაულიჩს ახლდა და მოჰკლეს ერთ –ერთ ბრძოლაში.
მამით ობოლი ვახტანგ ორბელიანი თავის ორ ძმასთან - ალექსანდრესა და დიმიტრისთან ერთად იზრდებოდა დედის უშუალო მზრუნველობის ქვეშ. ეს ის დრო იყო, ”როცა ჯერ კიდევცხოვრებას ზედ ეჩნეოდა წყლულნი და დაკოდილებანი მეთვრამეტე საუკუნისა, და მეცხრამეტე საუკუნის ქარს ვერ გაეფანტა მათ მიერ მოვლენილი ნაღველი, მწუხარება და სასოწარკვეთილება. ჯერ კიდევ თითო –ოროლა ოჯახში ცოცხალი იყო ხსოვნა მეთვრამეტე საუკუნისა, რომელმაც სული დალია 1795  წ. 11 სექტემბერს სოღანლუღს”[2].
საქართველოს წარსულის ერთ-ერთი თვალცრემლიანი ჭირისუფალი თეკლე ბატონიშვილი იყო, რომელიც მცირეწლოვან მგრძნობიარე ვახტანგს სიყვარულით მოუთხრობდა ქართველი ხალხის გმირული  თავდადებული ადამიანების მოწამეობრივ ცხოვრებას, მებრძოლი მეფის – ერეკლე II – ის ომებსა და თავგადასავალს. პოეზიის თაყვანისმცემელი და თვითონ პოეტი მეფის ასული შვილებს შთააგონებდა ერის და ქვეყნის სამსახურს, სამშობლოსადმი ერთგულებასა და მისი დიდი წარსულისადმი პატივისცემას. ვახტანგ ორბელიანმა დედის ხელმძღვანელობით შეისწავლა ქართული წერა – კითხვა და საკმაოდ გაიწაფა ფრანგულ ენაშიც.
1820 წელს რვა წლის ვახტანგ ორბელიანი თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში შეიყვანეს, სადაც 1827წლის შემოდგომამდე სწავლობდა. აქედან იგი პეტერბურგის პაჟთა კოპუსში გადავიდა. 1828 წელს, პეტერბურგში ჩასვლისთანავე, ვ. ორბელიანი რუსეთის ხელისუფლებისადმი ოპოზიციურად განწყობილ ქართველ ბატონიშვილთა წრეში მოხვდა და მალე იგი 1832 წლის შეთქმულების წევრი გახდა.
სუსტი აგებულების ვ. ორბელიანმა ვერ აიტანა ჩრდილოეთის სუსხიანი და მკაცრი ჰავა, იგი ხშირად ავადმყოფობდა, რის გამოც დედამ ჯერ ხანგრძლივი შვებულებით ჩამოიყვანა სამშობლოში, შემდეგ კი მას სწავლა აღარ განუგრძია და ამით დამთავრდა მისი სასკოლო განათლება. ცოდნას მოწყურებული ჭაბუკი ხარბად დაეწაფა თვით განათლებას და უმეტეს დროს ქართული, ფრანგული და რუსული წიგნების კითხვაში ატარებდა. ვ. ორბელიანის ყრმობის მეგობარი, კ. მამაცაშვილი, იგონებს, რომ 1830 – 1831 წლებში, ჯერ ისევ სრულიად ახალგაზრდა ვახტანგი თავის გონიერებით, განვითარებით და გარეგნული მიმზიდველობით ირჩეოდა თავის ტოლებში და ქართულ საზოგადოებაში. პატარა ჯგუფი ქართველი რჩეული ახალგაზრდობისა, რომელთაც ვახტანგი მეთაურობდა, ხშირად ხვდებოდა ერთმანეთს, უმეტესად ბატონიშვილ თეკლესთან, და საუბრობდა ლიტერატურასა და ხელოვნებაზე. ამ პერიოდს ეკუთვნის ვ. ორბელიანის მიერ რუსულიდან თარგმნილი კარატიგინის კომედია ”Знакомый незнакомец”, რომლის დადგმა იმჟამად უსახსრობის გამო ვერ მოხერხდა.
1832 წლის შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის ვახტანგ ორბელიანი დააპატიმრეს და, როგორც ამ შეთქმულების აქტიური მონაწილე, გადაასახლეს ქ. კალუგაში. აქ იგი განაწესეს კალუგის სამოქალაქო გუბერნატორის კანცელარიაში დაბალ მოხელედ. ოთხი წელი გაატარა ვ. ორბელიანმა გადასახლებაში და მთელი ამ ხნის განმავლობაში მას ერთი წუთითაც არ დავიწყებია საყვარელი სამშობლო, რომლის თავისუფლება და ბედნიერება პოეტის უწინდესი საოცნებო იყო. ამავე წლებს ეკუთვნის ვ. ორბელიანის პირველი პოეტური ცდები.
1834 წელს ვ. ორბელიანი წერს ლექსს ”გამოსალმება”. სამშობლოს სიყვარულის უსაზღვრო გრძნობით გამთბარ ამ პატარა ლექსში პოეტი ღრმა სულიერი ტკივილებით ემშვიდობება სამშობლოს ”ზურმუხტ ველებს”, ”ამაყ, ახოვან, ცად მიბჯენილ მთებსა და მოცინარე, მოკამკამე წყლებს”, პოეტი მტკიცე ფიცს დებს, რომ არასოდეს დაივიწყებს თავის საყვარელ სამშობლოს და მარად მზად იქნება მისთვის თავდასადებად.
„მშვიდობით, ჩემო გამომზრდელო, ჩემო მამულო!
მშვიდობით, მაგრამ შენთან მრჩება ოცნება ტკბილი...
გმირთ ძეთ სამარევ, იმათ წმინდა სისხლით მორწყულო,
სადა გინდ ვიყო, რაც გინდ ვიყო, ვარ შენი შვილი! -
მიმართავს ვ. ორბელიანი მშობლიურ ქვეყანას.
გადასახლებაში მყოფი ახალგაზრდა პოეტის სამშობლოსთან დაშორიების მძაფრი განცდა და მაღალი პატრიოტული მისწრაფებანი თავის პოეტურ გამოსახულებას პოულობენ კალუგაში დაწერილ ლექსებში. გულდათუთქული პოეტის ღრმა სულიერი ღელვაა გადმოცემული ლექსში ”წინგი მოწერილი რუსეთიდამ”. შორს, ”შეუწყნარსა და წყვდიადს მხარეს” განდევნილი პოეტი წუხს, რომ უცხოობაში მას აწამებს ”ჭმუნვა მკვლელი” და ვერ ახარებს ”ღამით მთვარე, დღე მზე ცხოველი”, ვერ ხედავს სანუკვარ სამშობლოს და როგორც უსხივო ყვავილი, ისე ჭკნება, რადგან თუ ნერგს მოაკლდა ნამი ცისა, ცვარი არ ერგო, ვინ ჰკითხავს: ”რისთვის აღარ ხარობ და ჰხმები ნერგო?”
სამშობლო ქვეყნით გარდახვეწილს, გულსა დამშვრალსა, სწყურხარ, როგორც სწყურს ცის ნათელი სხივი ბნელ თვალსა, ვით განდევნილთა – თვის ქვეყნითა მის მღერა ტკბილი, ვით უდაბურში, მზით დამწვარში, მგზავრს წყარო, ჩრდილი!
განდევნილებში მწუხარე პოეტს მარად თვალწინ ედგა ”ჩვენი მამული, მშვენიერი ჩვენი ქვეყანა, ჩვენის სამშობლოს მშვენიერი მთანი და ბარნი” და ”წარსულთ დღეთა ყოფა – ცხოვრება” (”მოგონება”), იგი ალეგორიულად ვარდსა და ვარსკვლავებს ადარებს სამშობლოს და მის განახლებას, მის კვლავ ხილვას ნატრობდა.
განვლო სამშობლოდან გადასახლების მწარე ჟამმა და პოეტი 1838 წელს დაბრუნდა საქართველოში. კვლავ ეღირსა ”ლოდინით დაბერებულ გულს” ეხილა ”ისევ ცისკარი, მოჭედილი ვარსკვლავებითა, ისევ მთა – ბარნი, შემოსილნი ყვავილებითა”, კვლავ მივიდა პოეტი მდინარე ალაზნის ნაპირებთან; სამშობლო, თუმცა ”კი იყო მაინც ტურფა და მშვენიერი”, მაგრამ მან პოეტს ”მწარე ოცნება ვერ მიუძინა”, რადგან მის ”მშვენიერს მკერდს ქვეშ წმინდა გული ძლივს-ღა უძგერდა”.
ადრეული ხანის ამ რამდენიმე ლექსში ვახტანგ ორბელიანმა უკვე თითქმის მთელი სისავსით გამოამჟღავნა ის სულისკვეთება, ოცნება და მოვლენებისადმი დამოკიდებულება, აზრები და
შეხედულებანი, რაც მას შემდეგ მთელი თავისი ხანგრძლივი სიცოცხლის მანძილზე არ შეუცვლია და რაც იყო მისი შემოქმედების პოეტური მრწამსი.
გადასახლებიდან დაბრუნებული პოეტი 1838წლის ივნისში ჩარიცხეს პრაპორშჩიკად ნიჟეგოროდის დრაგუნთა პოლკში, დაიწყო ლირიკოსი პოეტის სამხედრო კარიერა და იგი წლების მანძილზე ეწევა მხედრულ ცხოვრებას. სხვადასხვა დროს ვ. ორბელიანი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა თერგისა და დაღესტნის ოლქებში წარმოებულ ბრძოლებში და 1853 – 1855 წლებში თურქეთის წინააღმდეგ ჩატარებულ საომარ ოპერაციებში. ბრძოლებში გამოჩენილი გმირობისა და მამაცობისათვის ვ. ორბელიანს აჯილდოებენ სამხედრო ხარისხითა და ოქროს ხმლით. 1860 წელს მას გენერალ – მაიორობა მიენიჭა და დაინიშნა კავკასიის არმიაში. მალე ოჯახური პირობების გამო ვ. ორბელიანი თავს ანებებს სამხედრო სამსახურს და სამოქალაქო სამსახურში შედის. დაახლოებით ამ პერიოდში ისხამს ფრთებს მისი მხატვრული შემოქმედება.
ვახტანგ ორბელიანის შემოქმედების ღრმა ანალიზი და დახასიათება ქართულ სალიტერატურო კრიტიკაში პირველად მოგვცა ილია ჭავჭავაძემ. ქართული რომანტიზმის ნიჭიერ წარმომადგენელს ილიამ XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი მიანიჭა.
სტატიაში”წერილები XIX საუუკნის ქართულ ლიტერატურაზე” ი. ჭავჭავაძემ აღნიშნა: ”თ. ვახტანგ ორბელიანს ამ ორმოცდაათიან წლებში განსაკუთრებულ მიმართულებით თავი არ უჩენია. მან სამოციან წლებიდამ მიიქცია ყურადღება საზოგადოებისა და როგორც ამ წლების ხანაში, ისეც მერმე, თითქმის მარტო ერთი სფერო აუჩინა თავის პოეზიას და მით მოიპოვა სახელი და ადგილი ჩვენს აზრთა მსვლელობის ისტორიაში... მართალია, სამოციან წლებში გამოსულთ მწერალთა დაიწყეს გახსენება წარსულისა და ჩაუდგეს ქვაკუთხედი იმ ხიდს, რომელიც ჩასტყდა წარსულსა და აწმყოს შუა, და რომლის ხელახლად გადებას სცდილობს დღევანდელი დღე, მაგრამ ისე სულით და გულით არავინ მისცემია ამ წარსულის ნატვრას და სიყვარულს, როგორც თ. ვახ. ორბელიანი, ამისთანა ერთგული მოყვარეც წარსულისა საჭიროა იქ, საცა იგი დავიწყებულია, იმიტომ, რომ ერის დაცემა იწყება იქიდამ, სადაც,თავდება წარსულის ხსოვნა.
და ამიტომაც ნუ გვიკვირს, რომ ვახ. ორბელიანმა თითქმის მთელი თავისი პოეტური ძალ –ღონე სულ ამ საგანს მოახმარა და ამით განმსჭვალული ცოტად თუ ბევრად იმ სფერომდე მივიდა, რომელსაც ”რომანტიზმს” ეძახიან... ვ. ორბელიანის შემოქმედებისადმი ილია ჭავჭავაძის დამოკიდებულებაზე ნათელ წარმოდგენას გვაძლევს ”აჩრდილის” ავტორის მიერ 1894 წელს დაწერილი ”მოკლე ბიოგრაფია ვახტანგ ვახტანგის ძისა თავ. ჯამბაკურიან – ორბელიანისა”. თვითონ ის ფაქტი, რომ ჭავჭავაძემ თავს იდო პოეტის ბიოგრაფიის დაწერა, მეტყველებს იმ დიდ პატივისცემაზე, რასაც იგი იჩენდა ვახტანგ ორბელიანისადმი. ”მოკლე ბიოგრაფიაში”ი. ჭავჭავაძემ მთელი სისრულით დაახასიათა ვახტანგ ორბელიანის პიროვნება. მან ვ. ორბელიანის პოეზიის მიმართულება და იდეურობა მართებულად ახსნა იმ საზოგადოებრივ – პოლიტიკური ატმოსფერით, რომელშიც აღიზარდა მომავალი პოეტი. მიმოიხილავს რა ეპოქას, ილია ჭავჭავაძე ასკვნის: ”საკვირველი არ არის ამის შემდეგ, რომ ჩვენი პოეტი თ. ვახტანგ ორბელიანი ასეთი გულწრფელი ტრფიალია თავის სამშობლო ქვეყნისა, ასე გულმწუხარე მგოდებელია მის წარსულის დიდებისა, ასე გულაყრილია აწმყოზე” ი. ჭავჭავაძემ დაწვრილებით განიხილა ვ.ორბელიანის პოეზიის სევდის მიზეზი, დაახასიათა იგი, როგორც ”ნამდვილი ლირიკოსი რომანტიული სკოლისა” და მაღალი შეფასება მისცა მის შემოქმედებას.
სიცოცხლის მიწურულში (1884 წ.) ვ. ორბელიანმა ერთ-ერთ თავის დაუმთავრებელ ლექსში (”პოეტს”) გადმოგვცა მთელი თავისი პოეტური მრწამსი. აქ მან მკვეთრად გაილაშქრა აშუღური პოეზიის წინააღმდეგ. დაგმო აღმოსავლურ – სპარსული ”ყარაჩოღლური” სტილობრივი გამოსახვა, მუხამბაზური პოეზია, რომელიც, პოეტის აზრით, დეკლასიური წრეების განწყობილებებს გამოხატავდა. ამ ლექსში ვ. ორბელიანი აცხადებდა:
„მე არ მიყვარს კილო მუხამბაზისა,
კინტოთ კილო, კილო შუა – ბაზრისა;
იმ კილოთი რა იმღერო, პოეტო,
თუ არ ღვინო, ტოლუბაში და კინტო,
მათ დუდუკი, დიპლიპიტო და ზურნა,
მათ უაზრო ლაზღანდარობა, ყიჟინა?
მე არ მიყვარს სურათები ამგვარი.
მუხამბაზით სხვას რას იტყვი, მითხარი?
მე მომეცი კილო რუსთაველისა,
გაფურჩქვნილი, ვით ყვავილი ველისა,
მოკამკამე, როგორც წყარო მცინარი,
ვით მდინარე, მშვენივრად მომდინარი“.
საპირისპიროდ მუხამბაზური პოეზიისა პოეტმა ”რუსთაველის კილო” მიიჩნია პოეზიის მაღალ დანიშნულებათა გამოსახატავად და მას დააკისრა სოციალურ უკუღმართობათა ხილება:
„შეგვიყვანე გლეხის კაცის სახშია,
იმათ ბაღში და იმათ ვენახშია;
დაგვანახვე, რით სწუხს, რით ხარობს გლეხი;
ჩარჩებს დაეც რისხვა ღვთისა და მეხი...
და ჩვენც მაღლა გვამხილე, რაც გვჭირს ავი,
სიზარმაცე და უმეცრება შავი!“
დასასრულ პოეტი კვლავ ილაშქრებს მუხამბაზური პოეზიის წინააღმდეგ და გადაჭრით გმობს მას:
„რისთვის მინდა და რაში ვაქნევ კინტოს,
იმის დუდუკს და იმის დიპლიპიტოს,
ან ლოპიანს, ან დიმიტრი ონიკოვს?
ჩემი გული სხვა გვართ სურათებს ითხოვს.
მაინც ამ ხმით ვცდი, როსმე რამ გიამბოთ,
მდაბიური, - იქნება, ზოგთ გიამოთ“.
რომანტიკული პოეზიის ერთ – ერთი უმთავრესი სტილური ნიშანი არის ბუნების სიმშვენიერის ტრფიალი და გაიდეალება. მიუღებელი აწმყოთი გამოწვეული მძაფრი სულიერი ტკივილების დასაყუჩებლად რომანტიკოსები თავდავიწყებით მიმართავდნენ ბუნებას, რომელიც მათ ესახებოდათ თავიანთი სევდისა და მწუხარების ერთგულ მოზიარედ.
ვ. ორბელიანი ბუნებას უცქერის, როგორც არსებას, ბუნების საიდუმლო სიჩუმეში, მის სინარნარეში პოეტის ოცნება ფართოდ შლის ფრთებს, სცილდება ”ამ ბინძურსა და ცოდვილს ქვეყანას”, განიცდის ”უნაზეს სულიერ სიმშვიდეს” და ტკბილს განსვენებას. ბუნება არის ყოველგვარი სიკეთის შემქმნელი, ” ყოველი არსი მასში ზენა, არს ღმერთა სრული”, მასშია სიცოცხლისა და სიყვარულის აზრი, იგია გამკურნავი ტანჯული გულის, იგია ნუგეში და გამქარვებელი მწუხარებისა. პოეტი” სოფლისა და ბედისაგან დაჩაგრულ ადამიანთ”
მოუწოდებს:
„ვინც სოფლისაგან და ბედისგან არს დაჩაგრული,
დღენი კეთილნი ამ სოფელში ვინც ვერა ნახა,
ვისიც ამ ქვეყნის მშვენებისთვის აღარ სძგერს გული,
ვინცა სიცოცხლე უვარგისად და ცრუდ დასახა,
ვისაც მაღალი აღარ ესმის ბუნების ენა, -
მან მომცეს ხელი, მას ავიყვან მთასა მაღალსა;
იქ იმის გული სიცოცხლისთვის კვლავ გაიღვიძებს:
ოღონდ შეჰხედოს დაბლა ვრცელს ველს, მის წინ გარდაშლილს,
ველსა ედემსა, ტურფა ედემს, ღვთისგან პირველ ქმნილს,
მის წინ მთათ რიგთა, დიდებულად ცამდინ აღმართულთ,
მაღლა ყინულით, ძირს ფურჩვნილის ტყეებით მორთულთ;
მას ვრცელს ველს შუა შვენიერსა დიდს მდინარესა,
ზოგან კამკამით, ზოგან მჩქეფრად მომდინარესა;
შეჰხედოს, ნახოს მისი მდიდარი, ტურფა შვენება,
და მისი გული სიცოცხლისთვის კვლავ გაიშლება!“
(”კახეთს”)
ასეთია მშობლიური ბუნების ზემოქმედების ძალა და მნიშვნელობა, მაგრამ რომანტიკოსი პოეტისათვის არ არსებობს სრული სულიერი სიმშვიდე და ”ის საიდუმლო სიჩუმე ცისა” კიდევ უფრო ძლიერად აღელვებს მის სულსა და გულს, აგონებს სამშობლოს, ”დაღუპულ” წარსულს და ამ წარსულის განუმეორებელი სიტკბოების მოგონება მოსვენებას არ აძლევს მის დაუმცხრალ აზრს.
საქართველოს ბუნება ვ. ორბელიანისათვის იმიტომაცაა საყვარელი, რომ იგი მოწმეა სამშობლოს წარსული დიდებისა; ვ.ორბელიანის შემოქმედებაში ლოკალიზებულია ბუნების სიყვარული.
თითქოს მშობლიური ბუნების წიაღში ბუდობს პატარა კახის გმირული სული. ვ. ორბელიანს განუსაზღვრელად უყვარს ”ეგ ციხე...
საქართველოს დიდებულ წარსულის მოწმე კოშკნი, ტაძარი... როსმე მაგარი და ამაყნი, დღეს დარღვეულნი ”, რადგან იგი არის ”მამაპაპათ ისტორიის წმინდა რვეული”
„მოგესალმები დიდ ნანგრევთა პატრონი თქვენი,
დიდის შენობის, როგორც თქვენა, საბრალო შთენი,
ვდგევარ თქვენ წინა თავმოხრილი, ფიქრით მოცული,
ვდგევარ და ფიქრში მიახლდება, რაც არს წარსული“.
(”ძველი დმანისი¨ )
ეს დიდი წარსული, რომელიც ”მდიდარსა ფანტაზიას და ზღაპარს ჰგავს”, დღეს ამ ნანგრევებშია მოქცეული და იგი გამოუთქმელი სევდით ავსებს პოეტის გულს. ვ. ორბელიანის მთელ შემოქმედებას ასაზრდოებს სიყვარული სამშობლოს წარსულისა, დიადი, ძლიერი და მშვენიერი საქართველო იყო პოეტის შემოქმედების მთავარი თემა. იგი ”ძველი ივერიის” გულწრფელი მომღერალია. აწმყოთი გულმოკლული პოეტი მხოლოდ საქართველოს წარსულში ხედავს ხსნას და ამ წარსულის ტკბილი მოგონება ამშვიდებს მის მღელვარე გრძნობას. იგი მოთქვამს საქართველოს დაკარგულ დიდებაზე, მუხლმოდრეკით ლოცულობს სამშობლოს წარსულზე და იმ გმირებზე, რომელთა სახელებიც წმინდად შენახულა მის გულში. ძველი უკვდავია, დიადი და სათაყვანოა. მის სიძლიერესა და სიდიადეს ვერას აკლებს ჟამთა სრბოლა და უამინდობა. პოეტს ედემად ესახება ათასი წლის უძლეველი შენობა – გელათი, რომელიც მოწმეა იმისა, თუ ”როგორც ამაღლდა საქართველო, როგორც დაეცა”; იგი თავის წიაღში ინახავს ”ბრწყინვალე თამარს” და ”დიდ დავითს”, იგი მათი მცველია და შეუდრეკელი სიმტკიცით დგას, თუმცა ამ ათას წელში მრისხანებით მე მბერდნენ ქარნი,  იძროდნენ მათგან ხეობანი, მთანი და ბარნი; სეტყვა და მეხი მრისხანენი ძლიერად მცემდნენ, ჩემს შერყევასა და დარღვევას თითქოს ცდილობდნენ.
„მაგრამ, ხომ ხედავთ... აწცა მაგრად, ვით ძველად, ვდგევარ,
თუმცა ათასის წლის ხავსითა შებურვილი ვარ!
(”არის დაგილი”).
ძველისა და ახლის დაპირისპირებისას ვ.ორბელიანი ყოველთვის წარსულს, ძველს ანიჭებს უპირატესობას და მას ახალზე, აწმყოზე მაღლა აყენებს. ამ მხრივ საინტერესოა ლექსი ”ორი შენობა”, რომელშიც შედარებულია ძველი და ახალი საქართველო, კონტრასტების გზით ნაჩვენებია წარსულის უპირატესობა.
პოეტი ხედავს ორ შენობას, ერთი მათგანი ახალია და გარეგნულად წარმტაცი, ”თვალს იზიდავს მისი შვენება”, ”წალკოტი ჰყვავის მშვენივრად მის კედელთ გარე”, ”ტურფა ასულივით” არის მორთული მისი კედლები, მაგრამ მას, ”ვით სუსტ ასულსა, არც ძალი და არც ღონე აქვს”. მეორე მხრით დგას ”დღეს უჭერო, უპატრონო, აოხრებული”, უსიამო, ”დაჩაგრული, დახავსებული”, ოდესღაც დიდებული, ეხლა კი ”შამბით და ეკლით მოცული” შვიდასი წლის წარსულის მქონე შენობა. მაგრამ თუ პირველის დასანგრევად საკმარისია მცირე დრო, თუ მის ნანგრევებთან ერთად ”განქრება მისი კვალი და მისი ხსენება”, რადგან ”არ აქვს წარსული” და ამიტომაც ”მომავალი მას არ ექნება”, სულ სხვაა მეორე, რომელიც დღეს უპატრონოდაა აოხრებული, მაგრამ მას არ ეშინის არც დროთ დენის, არც ქარიშხლისა:
„თუმცა მტრის ხელით შერყეული, შეგინებული,
მაინც დგას გმირად, გმირთა ხელით აღშენებული!
და თუ ოდესმე მის კედელნი დაინგრევიან,
შთენნი კი მისნი საუკუნოდ მთლად დარჩებიან;
დარჩება მისი საუკუნოდ ქვეყნად ხსენება,
მაგრამ დიდს წარსულს მომავალიც დიდი ექნება.
მას აქვს წარსული დიდი, გრძელი, და ისტორია,
იმის წარსული მის კელდებზედ სისხლით სწერია!“
მომავლის ეს იმედი, რაც საწყისს დიდ წარსულში და არა აწმყოში პოულობს, თითქმის ყველგან იგრძნობა ვ. ორბელიანის შემოქმედებაში და ამით იგი ძირეულად განსხვავდება როგორც რომენტიკოსებისაგან, რომელთათვისაც ამგვარი იმედი სხვისი უცხო იყო, ისე რეალისტებისაგანაც, რომელნიც თანამედროვეობის პროგრესულ ძალებში ეძებდნენ დიადი მომავლის საწყისებს. ვახტანგ ორბელიანს ყოველივე კარგი გარდასულში ეგულება, მისთვის აწმყო საზარელი და ჭმუნვის მომგვრელია, მაგრამ მაინც მის ”სიყრმითვე დამშვრალს გულს მხოლოდ იმედი აცოცხლებს”. ეს იმედია მისი ”ბნელის გზის” ”მანათობი ვარსკვლავი”, რომელიც მომავლის რწმენას არ უკარგავს პოეტს:
„ჩემი მზე არის იმედი, ხვალ ტკბილ საუბარს კვალად ვსვამ;
მზეს ნათლად ვხედავ იმედით, დღეს გნახე, კვლად ხვალ გნახავ,
ხვალ გნახავ, გისმენ, და ჩემს გულს ნათელი მოეფინება,
დამშვრალს, დაღალულს სოფლისგან სიცოცხლე მოევლინება!“
(”როგორც განაბნევს”)
მომავლის ასეთი რწმენა პოეტმა ყველაზე სრულყოფილად გამოხატა თავის ერთ – ერთ უმშვენიერეს ლექსში ”იმედი”. ამ ლექსს იმდროინდელმა სალიტერატურო კრიტიკამ მაღალი შეფასება მისცა, ხოლო ილია ჭავჭავაძემ მას ქართული პოეზიის ”უწარჩინებულესი მარგალიტი” უწოდა.
”იმედში” დიდი ადგილი აქვს დათმობილი საქართველოს წარსულსა და აწმყოზე ფიქრს; სამშობლოს თავისუფლებისათვის ქართველი ხალხის თავგანწირული ბრძოლის ასახვას. პოეტს ნუგეშისცემლად და იმედის მომასწავებლად ევლინება ჩვენება, მშვენიერი ასულის სახით.
პოეტი ცით მოფრენილ მშვენიერ ასულს ეკითხება ვინაობას, ესალმება ”ნათლის გულით” და სთხოვს მას, ”გაუღიმოს სიმშვიდითა ძველსა ივერსა”; იგი უცხო ასულს აცნობს ტურფა სამშობლოს, სადაც, ”რუსთაველის ლექსნი კვალად ატკბობენ ყურსა”, სადაც ”ისმენ ბესიკისას მღერას ციურსა”. პოეტი მწუხარე თვალებს მიაპყრობს დიდებულ პალატთა და ტაძართა ნანგრევებს და მათში მიმობნეულ ”წმინდა საფლავებს”, რომლებიც ღაღადებენ ”ივერიის შავ ბედზე”. ეს შავი ბედი ”სისხლითა და ცრემლითაა წარწერილი წმინდა ჯვარზე”, იგი მეტყველებს იმ დღეებზე, როცა ერთის ხელითა წმინდათ ტაძართ, პალატთ ვაგებდით და მეორეთი მტერსა ვცემდით, ხმალს არ ვაგებდით.
საქართველოს მთელი ისტორია, მამა – პაპათა ვაჟკაცური ბრძოლები მოწმობენ ამ ჯვარისათვის თავდადებას:
„ჩემი ივერი მშვენიერი არს სისხლის კალო,
გმირთა აკლდამი, გულთ საკლავი და სავალალო!“
არსებულით უკმაყოფილო და გულმოკლული პოეტი მშვენიერ ასულს მოუთხრობს ქართველთა წარსულ ისტორიას, მის ”მწარე  ბედს”, სახელოვანი ერეკლე მეფის ხმალჩაუგებელ ბრძოლებს. ერეკლე მეფე ვ. ორბელიანისათვის წარსულის შარავანდედმოსილი გმირია, რომელიც ”პატარა დასით”, სამი ათასით ”სამოც ათასს წინ უხვდებოდა”. პოეტი იგონებს კრწანისის ბრძოლებს და იგი წუხს, რომ მის თანამედროვეთა ”გაყინულს, გაქვავებულს და უგრძნობელს გულს მწარე მოთხრობა წარსულ დროთა არ აცხოველებს”, - დროის უკუღმართობამ ქართველები უგრძნობნი გახადა:
„ჩვენ არც კი ვიცით, იმ უბედურთ რაც დაგვდეს ვალი,
ჩვენსა გარეშე ვერას ვხედავთ: ბნელი გვაქვს თვალი...
ოღონდ მამათგან დაშთომილი მამული ვსჭამოთ,
და ჩვენთ მოყვასთა, ჩვენთ ნათესავთ –ძმათ ცილი ვწამოთ;
ოღონდ კი ჩვენთვის მზე მნათობდეს და ცაში ნუ ჰქუხს,
რა გვენაღვლება, რაც რომ მოხდა მაშინ სოღანლუხს!...“
პოეტი აუგად იხსენიებს იმ ” შვილთ”, რომელთაც არ აღელვებთ და არას აგრძნობინებს არაგვისა და მტკვრის ნაპირებში ”დიდი მოთხრობა სისხლით ჩართული”. საქართველომ უდიდესი სამსახური გაუწია დასავლეთის ქრისტიან ერებს, დაიცვა იგი მაჰმადიანთა შემოსევებისაგან, მაგრამ სანაცვლოდ მხოლოდღა ცარიელი ” ტაში და ქება” მიიღო. ამიტომ ქართველთა ისტორიული ღვაწლის დაუფასებლობით გულნატკენი პოეტი მწარე საყვედურით მიმართავს მათ:
„და დასავლეთის ქრისტეს ერნო, თქვენ რას შვრებოდით,
როცა ქრისტესთვის თქვენ თვალ-წინა, თქვენს კარს ვწყდებოდით?
და შვილებსაც კი ხშირად გაზისთ შავი ბეჭედი.
არ დაიდუმებს ისტორია, ნუ გაქვსთ იმედი!
მართლმადიდებელთ წმინდა სისხლი კისერს გედებათ,
მაგრამ მოგკითხვენ, მაგიერი როსმე გეგებათ!...“
პოეტი ღრმა ტკივილს განიცდის და ღვთის მოსავს, ღრმად მორწმუნეს, ”გულსა და სულს ცეცხლი ედება, რა საქართველო დანგრეული მოელანდება”, ამიტომ იგი უკიდურეს დასკვნამდე მიდის – თვით ღვთის არსებობაშიც კი ეჭვი შეაქვს. მისთვის გაუგებარია, თუკი ღმერთი არსებობს და ”თუ ქვეყანასა წესი მისგან მიენიჭების, თუ ნათელი არს და ნათელი ჭეშმარიტების, - მაშ საქართველო ასე მწარედ რისთვის დაემხო!?” მაგრამ პოეტი აქვე ერკვევა ბურუსიდან და ინანიებს დაუფიქრებლად წამოსროლილ ღვთის გმობას. ამას მიაწერს ”გაშმაგებას” ივერიის უბედობით გამოწვეულს.
დამშვიდებულ პოეტს კვლავ იმედის შუქი შემოანათებს, მშვენიერი ასული ”აძგერებული გულით” უახლოვდება მას და წარმოთქვამს სანუგეშო სიტყვებს:
„გწამდესო, ღვაწლნი მამა- პაპათ არ განქრებიან,
გწამდეს, ეს შთენნი დიდებულად კვლავ აღსდგებიან:
მართლმადიდებელთ ჭეშმარიტი, ღმერთი ძლიერი
მოგფენსთ თვისს სხვისა, თავისს სიუხვეს, და თქვენი ერი,
ქრისტეს ჯვარისთვის წამებული, კვლავ გამრავლდება,
თქვენი სამშობლო დანგრეული კვლავ აღყვავდება“.
აღნიშნულ ლექსში საქართველოს წარსულის მოგონებით გამოწვეული სევდის, აწმყოს უნუგეშო და უსასო ყოფის მიუხედავად, საბოლოოდ მაინც ნათლად ჩანს მომავლის იმედი და ამ იმედით გამოწვეული სიხარული. ვ. ორბელიანს სამშობლოს წარსული იდეალურად აქვს წარმოდგენილი. აწმყო ჭმუნვისა და სევდის სადგურია, მაგრამ ეს გარემოება პესიმიზმში მაინც არ აგდებს პოეტს, რადგან ”დიდს წარსულს მომავალიც დიდი ექნება”.
ვ. ორბელიანი თავის შემოქმედებით, ისტორიული ყოფისა და წარსულის გმირების იდეალიზაციით აფხიზლებდა თანამედროვე საზოგადოებას, აღძრავდა მასში გარდასულ დროთა პათოსს, აღვიძებდა სამშობლოს სიყვარულის დიად გრძნობას. ვ. ორბელიანის ოცნება ხშირად მიმართავს სახელოვან პაპას - ერეკლეს; თუმცა პოეტი უკმაყოფილო იყო ერეკლე მეფის გადაწყვეტილების პრაქტიკული შედეგით, იგი თავისი ლექსებით ისტორიულად ამ აუცილებელი ნაბიჯის დამცველად გამოდის. პოეტი ამართლებს სახელოვანი მეფის პოლიტიკურ ორიენტაციას - საქართველოს რუსეთთან შეერთებას.
ამის ნათელი დადასტურებაა ლექსი ”ირაკლი და მისი დრო”. ერეკლე მეფე წლების მანძილზე გამირულად იბრძოდა მომხდურთა წინააღმდეგ ” რჯულისა და მამულისათვის”, მაგრამ ”მძლავრდება მტერი, მცირდება ერი”, ”ჰხედავს მამულსა, სისხლით მორწყულსა” და მის წინაშე დგება სამშობლოს გადარჩენის საკითხი. ბრძენი მეფე იღებს ისტორიულ გადაწყვეტილებას ”და ჩრდილოეთი აჩვენა თითით”:
ბრძანა: ”ვიბრძოლებ,
მანამ ვიცოცხლებ;
აღარ ვიქნები, - მას ერს შეერთდით!”
პოეტი გრძნობს, რომ ამ ნაბიჯმა ”გადაგვარჩინა” და აღფრთოვანებით ამბობს:
„სამშობლოს კუთხეთ
ყოვლის მხრით ჰკითხეთ
და გადაავლეთ მის კვალთა თვალი:
მათ გულს მოგვითხრონ,
მათ გულს გვამხილონ,
ირაკლიმ მამულს რაც დასდო ვალი!“
ასევე ერეკლე მეფის პიროვნების იდეალიზაციის, მისი ისტორიული ღვაწლის განდიდებისადმია მიძღვნიდლი ”ირაკლი და კოხტა ბელადი” და სხვა მთელი რიგი ლექსებისა, სადაც პოეტი ერთმანეთს უპირისპირებს წარსულსა და აწმყოს და კვლავ წარსულის მოტრფიალედ რჩება. ვ. ორბელიანი იმდენად თავდავიწყებული თაყვანისმცემელია ისტორიული წარსულისა, რომ მასში ოდნავ ნაკლსაც კი ვერ ხედავს, ყველაფერი ძველი მისი აღფრთოვანების წყაროა, ყველაფერი რომანტიკულად ესახება და მის ფონზე კიდევ უფრო საშინლად მოჩანს ის სინამდვილე, რომელშიაც პოეტი ცხოვრობდა. იგი გულს მხოლოდ წარსულის სურათების მოგონებით იბრუნებს და მწუხარედ მოთქვამს:
„ნუ თუ ჩავიდე ისე საფლავს და დავიმარხო?
ნუ თუ ვერ ვნახო, რაც თვალთა სურთ, გულთ ენატრება,
რაც, რომ სიზმარში და ცხადადაც სულ მელანდება!“
საქართველოს აწმყოსა და მისი მომავლის სურათები დახატა ვ. ორბელიანმა ლექსში ”ორი სიზმარი”. პირველად პოეტი ხედავს ”შემმუსვრილ ტაძრებს”, ”უსულო ივერს”, რომელსაც გაჰქრობია ”სიცოცხლის ცეცხლი”, რომელიც ”გულხელ დაკრეფილი” და ”გაციებული”, მაგრამ ”მკვდარიც კი ტურფა და მშვენიერია”.
მეორედ პოეტი სიზმრად ხედავს, რომ მის წინ დგას გაცოცხლებული, მშვენიერი ივერია. დანგრეული პალატები და ტაძრები აღმდგარა და გაუმარჯვნია ”ერს მშრომელსა და ბედნიერსა”.
როგორც ზემოთაც ავღნიშნეთ, ვ. ორბელიანს სწამს საქართველოს მომავალი, მაგრამ ეს მომავალი მას ესახება, როგორც წარსულის აღდგენა, განვლილის განახლება, მის მიერვე იდეალიზებულის განმეორება. იგი ყოველგვარი ბოროტების სათავეს აწმყოში ხედავს, ხოლო წარსული, მისი აზრით, ყოველგვარი სოციალური უთანასწორობისა და წინააღმდეგობებისაგან თავისუფალია. პოეტის რწმენით, ძველი ფეოდალური საქართველოს თავადაზნაურობა მკვეთრად განსხვავდებოდა თანამედროვეთაგან. იგი იცავს მოსაზრებას, თითქოს ძველ დროში ბატონსა და ყმას შორის ”მამაშვილური” დამოკიდებულება არსებობდა. ვ. ორბელიანი ბატონყმობასაც იდეალურ ერთობად წარმოგვიდგენს და ბატონისა და ყმის ურთიერთობის ასეთ სურათს გვიხატავს:
„უყვარს მოხუცსა თავის გლეხნი - ყმანი, -
მისთვის ის ყმანი არის ძმანი, -
მათთან ნადიმი და მათთან ლხენა,
მათ საუბარი, უმზაკვრო ენა.
ყმას ჰყავს პატრონი, არა ბატონი:
ერთნი არიან ყმა და პატრონი.
(პოემა ”განკითხვა”)
დაბალი წოდება, გლეხი თავისი შრომით ქმნიდა დოვლათს, მაღალი წოდება კი სახელმწიფოს მართავდა და მათ შორის სრული ”ჰარმონია” იყო – აი, ვახტანგ ორბელიანის ისტორიის ”ფილოსოფია”, წარსულის სოციალური ვითარების გაგება.
ვ. ორბელიანი თვალნათლივ ხედავდა, რომ ოდესღაც ქვეყნის წარმმართველი ფეოდალური კლასი დეგრადაციის გზაზე იდგა და მისი დაღუპვა აუცილებელი იყო. პოეტი მწვავე სატირით დაცინის იმ კლასს, რომლის წარმომადგენელიც თვითონაა და რომელმაც ალღო
ვერ აუღო ახალ ცხოვრებას, ისტორიული განვითარების ახალ ეტაპს. თავადაზნაურობა ”ზარმაცობას” და ”სმასა და ძილს”, ”დავასა და მტრობას” მისცემია.
„ზოგთ დავა-დარაბაში დაჰღუპეს, რაც ებადათ,
რაც ქველ მამა –პაპათგან მათ დარჩენოდათ ბედად!
ჩემთ დიდებულთ ძეთ ძენი ბევრნი ეხლაც იღწვიან:
მარჯვნივ და მარცხნივ ჰფანტავენ... სად? – თითონ არ იციან!
ჩარჩებს ფულებს ართმევენ. მერე ემალებიან!
და ან ვალის დაცდასა ცრემლით ევედრებიან!
მთელის წლის შემოსავალს ერთ – ორს კვირაში სცლიან...“
(”სამშობლო ქვეყნის პასუხი”)
პოეტი წუხს, რომ გმირი წინაპრების შთამომავლებისაგან სამშობლო ელოდა, ”მამათა დიდ ღვაწლს დაასრულებდნენ”, ”შრომას, ძმობას, ერთობას, სწავლას დააარსებენ, მუშაობით, ოფლის ღვრით” დანგრეულს აღადგენენ, მაგრამ ამის ნაცვლად, ნახა ”შრომის წილ დავა, მტრობა!” ფეოდალური კლასის ნაცვლად ცხოვრების სარბიელს ეპატრონებოდნენ ” ძუნწი ჩარჩნი”, რომელნიც სამშობლოს ”ნაჭერ-ნაჭერ ყიდიან”.
ვ. ორბელიანის შემოქმედებაში 80-იან წლებში იჭრება რეალიზმის სხივი. იგი პოეტს მოუწოდებს, შეიხედოს ”გლეხი კაცის სახლშია, იმათ ბაღში და იმათ ვენახშია”, რომ დაგვანახოს ”რით სწუხს, რით ხარობს გლეხი”. ვ. ორბელიანი ოთხმოციან წლებში იზიარებს თავისუფალი შრომის პრინციპს და აცხადებს:
„ნუ გეძნელებათ,
ნუ გებრკოლებათ,
ყოველს სიძნელეს შრომითა სძლიეთ,
ძენნო იგონეთ,
ოფლით იშრომეთ:
ოფლით, შრომითა აღმოცენდება
ტკბილი ნაყოფი...
(”ხმა სამშობლო ქვეყნისა”)
ვ. ორბელიანმა მიუხედავად ასეთი სურვილისა, ვერ შეძლო ეჩვენებინა, ”რით სწუხს, რით ხარობს გლეხი”, რადგან ნაკლებად იცნობდა მშრომელი გლეხების ცხოვრებას და, საერთოდ, ეს მოტივი მის შემოქმედებაში უფრო დროის, ეპოქის წაბაძვით ნაკარნახევი იყო, ვიდრე შინაგანი და განცდილი.
ვ. ორბელიანმა ლექსებში ”კაცი ის არის” და ”ქალი ის არის” გარკვეული კოდექსი ჩამოაყალიბა იმის შესახებ, თუ როგორი უნდა იყოს ნამდვილი კაცი და ქალი. ავტორი კაცისაგან მოითხოვს, რომ მას უყვარდეს შრომა, იყოს ”ქვრივ – ოხერთ” დამხმარე, უშრობდეს ”მშიერთ, ობოლთა ცრემლებს”:
„კაცი ის არის,
ვისაც გულს ესმის
ციური სიტყვა: ”ძმობა, ერთობა”
და სიყვარულით
აღვსილის გულით
დავრდომილ ძმათა მოეხმარება“.
(”კაცი ის არის”)
ასევე დიდბუნებოვანი უნდა იყოს ქალიც, მან არ უნდა უღალატოს”თავის დიდსა მოვალეობას”, ღრმად უნდა სწამდეს ”სათნოება, სარწმუნოება”.
ვ. ორბელიანის პოეზიაში საინტერესოდ არის წარმოდგენილი შეხედულება ქართველ ქალზე. პოეტის აზრით, ქართველი ქალის ერთგულება და სიყვარული სამშობლოსადმი განუსაზღვრელია, იგი ისტორიულადაა განმტკიცებული და ეს გრძნობა ყველა სხვა გრძნობას ჩრდილავს. ლექსში ” მთის ქალი და მოგზაური”, რომელსაც ატყვია რ. ერისთავის ლექსის – ”სამშობლო ხევსურისა” – გავლენა, ვ. ორბელიანი ერთმანეთს უპირისპირებს სამშობლოსა და ვაჟისადმი სიყვარულს და სამშობლოს სიყვარულს ბევრად მაღლა აყენებს.
უცხოელ მოგზაურს წრფელი გრძნობით შეუყვარდა ქართველი ქალი, სთხოვს მას წაჰყვეს თავის სამშობლოში, სადაც მას დახვდება ”დიდი სასახლე” ”ყვავილთ წალკოტით მორთული”, სიმდიდრე და ფუფუნება, სადაც ქალი იქნება ”მის – დედოფალი” და უზრუნველი ბრწყინვალე ცხოვრებით. მაგრამ ქართველ ქალს, რ. ერისთავის ხევსურის მსგავსად (”სამშობლო ხევსურისა”), არ იტაცებს უცხო ქვეყნის სიმშვენიერე და ფუფუნება, მას მშობლიური მიწა-წყალი და ”მყინვარი მთები” ურჩევნია შორეულ ედემს:
„მე ჩემი ქოხი მირჩევნია შენს დიდს პალატსა,
შენს ყვავილთ წალკოტს, მშვენიერსა და გულწარმტაცსა.
მე აქ ვშობილვარ, აქ გავზრდილვარ, აქ უნდა მოვკვდე,
ჩემი სამარე უნდა იყოს ისევ დიდი კლდე“.
ვ. ორბელიანს აქვს რამდენიმე საბავშვო ლექსი და თარგმანი. მისი საბავშვო თხზულებებიდან აღსანიშნავია ლექსი ”ვასიკოს თავგადასავალი” და ჟუკოვსკის ცნობილი ზღაპარი ”თითისტოლა ბავშვი”, რომელიც პოეტმა ”პატარა მოსწავლეთათვის” გადმოაკეთა რუსულიდან.
თარგმანებიდან აღსანიშნავია პუშკინის ”რა მზე დასავალს ჩაესვენება”, ”სიცოცხლის რაში”, ”ქარიშხალი ჰბერავს”, ”მშვენიერთ დასნი” და სხვ. უნდა ითქვას, რომ ეს თარგმნები უმეტესად თავისუფალ გადმოქართულებას წარმოადგენს და მათში პოეტი ორგანულად აქსოვს სევდას სამშობლოს ისტორიულ წარსულზე დაძველ გმირებზე. პოეტს იმდენად ძლიერ უყვარს თავისი ქვეყნის წარსული და მისი ”გულსაამო ზღაპრები”, რომ , როგორც კი საშუალებას პოულობს, ნათარგმნ ლექსში საქართველოსთან დაკავშირებული ისტორიული მომენტები შეაქვს:
„მიამბე მე აზათ – ხანთან ომები,
ის ქართველთ ხმალი დიდებული დროები, -
იმ დროებზედ ბევრი გაგიგონია,
და ან ძველი მიმღერე სიმღერები“.
ვახტანგ ორბელიანის ლექსის ფორმა არ არის რთული და ორიგინალური, ლექსის მეტრიკის მხრივ იგი არაფრით არ განსხვავდება მისი წინამორბედი ქართველი რომანტიკოსებისაგან, იგი არც რიტმის მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. პოეტი ხშირად თოთხმეტმარცვლოვან ბესიკურ და თერთმეტმარცვლოვან ლექსს იყენებს, უფრო იშვიათად თექვსმეტმარცვლოვან შაირს. მისი საუკეთესო ლექსები თოთხმეტმარცვლოვანი ზომითაა დაწერილი.
ვ. ორბელიანის შემოქმედებაში გვხვდება გარეგანი, ჯვარედინი და მიჯრილი რითმები. მიჯრილი რითმების ხმარებისას პოეტი იყენებს ინტერვალიან და უინტერვალო რითმას (მაგ., ვ. ორბელიანის საუკეთესო ლექსი ”იმედი” დაწერილია 14 – მარცვლოვანი ლექსის ზომით, უინტერვალო მიჯრილი რითმით). ჯვარედინი რითმებითაა დაწერილი პოეტის ლექსები: ”გამოსალმება”, ”დახშულის გულით”, ”ბულბული”, ”ბაქარ ქართლელს” და სხვ. ზოგჯერ გვხვდება გარემომცველი რითმებიც (მაგ., ლექსებში: ”კაცი ის არის”, ”ხმა სამშობლო ქვეყნისა”, ”ქალი ის არის” და ა. შ.).
ბგერადობის მიხედვით ვ. ორბელიანი ხმარობს სამმარცვლოვან დაქტილურ (მაგ., ” მოგიწყენია – მოგილხენია”), ორმარცვლოვან ქალურ (”ხელი ძნელი”, ”ძველი – ველი” ) და სპორადულად ერთმარცვლოვან ვაჟურ რითმებს (”ძალს – თვალს”, ”გზას – მას” და ა. შ.); ზოგჯერ ერთსა და იმავე ლექსში ერთდროულად გამოყენებულია დაქტილური რითმის შეერთება (მაგ., ლექსში ”იმედი”) და სხვ.
ვ. ორბელიანის პოეზიაში არ გვხვდება რთული სალექსო სტროფები. ახალი და ეფექტიანი შედარებები, ალიტერაციები. ამ მხრივ მისი შემოქმედება შედარებით ღარიბია, გაუბრალოებულია მისი ლექსის კომპოზიცია. ჟანრის თვალსაზრისით პოეტი მიმართავს ელეგიას, რაც კარგად გამოხატავს უკმაყოფილო სულიერ განწყობილებას. ელეგიის ჟანრითაა შექმნილი ისეთი საინტერესო ნაწარმოებნი, როგორიცაა ”ძველი დმანისი”, ”ვიდექ შენს წინა”, ”რა მზე დასავალს ჩაესვენება” და სხვ. გარდა ელეგიასა, ვ. ორბელიანი იყენებს პოემის ფორმას და ზღაპარს (”რა ნახა ლაზარემ საიქიოს”).
ვახტანგ ორბელიანი გარდაიცვალა თბილისში 1890 წლის 29 სექტემბერს. პოეტი დაკრძალეს სიონის ტაძარში. პოეტის ცხედარს წინ მიუძღოდა გვირგვინი წარწერით მისივე ლექსიდან „სული მიკვნესის, გული ჩემი მწარედ ღონდება,
რა საქართველოს მწარე ბედი მომაგონდება!“
[1] ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. III, 1953, გვ. 240.
[2]იქვე, გვ. 235.


გრიგოლ რჩეულიშვილი
(1820 –1877)

როგორც ცნობილია, გასული საუკუნის პირველ ნახევარში ლირიკა ყველაზე შესაფერისი ჟანრი აღმოჩნდა ჩვენი რომანტიკოსების განწყობილებების გადმოსაცემად. მაგრამ შეუძლებელია ანგარიში არ გაუწიოს ამ პერიოდში შექმნილ ცალკეულ ესკიზებს, მცირე მოთხრობებს, მოგონებებს. ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გრ. ორბელიანის ლიტერატურული მემკვიდრეობა. გარდა იმისა, რომ გრ. ორბელიანს უთარგმნია დასავლეთ ევროპულ და რუს მწერალთა პროზაული ქმნილებები (ცშოკესი. ჰერდერისა და სხვ.), მას აგრეთვე დაუწერია ორიგინალური მხატრული ესკიზები - ლირიკული პროზის საუცხოო ნიმუშები და უწარმოებია დიდი ერუდიციითა და ფართო ინტერესებით აღბეჭდილი დღიურები. მაგრამ, ცხადია, ყოველივე ეს არ მოწმობს ქართული მხატვრული პროზის ინტენსიურ განვითარებას.
მხოლოდ მე –19 საუკუნის 50-იანი   წლებიდან იწყებს აღორძინებას მხატვრული პროზა და თანდათან ივსება ის ხარვეზი, რაც საუკუნის პირველ ნახევარში ასე თვალსაჩინო იყო.
ლიტერატურის ამ საერთო აღმავლობის პერიოდში რომანტიკული პროზაც იჩენს თავს და საკუთარ ტენდენციებს ამჟღავნებს.
მაგრამ რომანტიკული პროზა მე –19 საუკუნის ქართულ მწერლობაში, საერთოდ, დიდად ვერ განვითარდა და ეს სავსებით გასაგები მოვლენაა: ცხოვრება უკვე სულ სხვა მოთხოვნილებებს აყენებდა, რომელთა დაკმაყოფილება რომანტიკულ პროზას აღარ შეეძლო. ახლადაღორძინებულმა, მაგრამ უკვე მტკიცედ ჩამოყალიბებულმა რეალისტურმა პროზამ სავსებით დაჩრდილა იგი. მაგრამ, უეჭველია, რომ ქართული რომანტიკული პროზა მაინც ყურადღებას იქცევს და განხილვის ღირსია, უწინარეს ყოვლისა, ჩვენი მწერლობის ისტორის თვალსაზრისით.
რიცხვი შემოქმედთა, რომლებიც ამ პროზას ქმნიან, არ არის დიდი, ესენი არიან: ალ. ორბელიანი, ი. კერესელიძე, გრ. რჩეულიშვილი და სხვ. აღნიშნული მწერლები ”ცისკარში” მოღვაწეობენ და ჟურნალს გარკვეულ სახეს აძლევენ. მათ შორის ერთ-ერთი კოლორიტული ფიგურაა გრ. რჩეულიშვილი, რომლის ლიტერატურული მემკვიდრეობა ნათელ წარმოდგენას იძლევა ქართულ რომანტიკულ პროზაზე აღნიშნულ პერიოდში.
გრიგოლ ივანეს (ილარიონის) ძე რჩეულიშვილი დაიბადა 1820 წელს. პირველდაწყებითი სწავლა მან მამის ხელმძღვანელობით მიიღო. შემდეგ იგი შეიყვანეს თბილისის გიმნაზიაში, რომელიც 1838 წელს დაასრულა. ამ დროიდან მოკიდებული გრ. რჩეულიშვილი მსახურობს თბილისის სახაზინო პალატაში ნოტარიუსის თანამდებობაზე. სხვა სამსახურებრივ სარბიელზე, როგორც ჩანს, მას თავისი კარიერა არ უცდია, გარდაიცვალა იგი 1877 წლის 20
სექტემბერს.
* * *
სალიტერატურო ასპარეზზე გრ. რჩეულიშვილი ნათარგმნი ნაწარმოებებით გამოვიდა. 1853 წელს მან დაბეჭდა ”მასკარადის შეცთომილება ”(”ცისკარი”, N10, 11), ხოლო 18 57 წლის ”ცოლის სიყვარული” (”ცისკარი 4”)[1].
გრ. რჩეულიშვილმა ჟურნალში გამოაქვეყნა რამდენიმე ლექსი და პროზაული ნაწარმოები – ორიგინალური და გადმოკეთებული. თავისი დროისათვის საკმაოდ პოპულარული იყო გრ. რჩეულიშვილის სატრფიალო ლექსები. ბევრი მათგანი სიმღერად იქცა (მაგალითად, ”მთვარევ, მთვარევ...”, ”მესალმე ჩემო თვალის სინათლევ!”, ”რაც შენ დაგშორდი...”).
გრ. რჩეულიშვილის ლექსები, გარდა სატრფიალო მოტივისა, სხვა თემებსაც ეხმაურება. ასეთებია: ”ამაოება”, ”მდიდარი” და სხვ.
უნდა აღინიშნოს, რომ გრ. რჩეულიშვილის ლექსების უმრავლესობა იმეორებს მთელ რიგ მოტივებს, რაც ქართველ რომანტიკოსთა წინა თაობამ დაამუშავა. ამ შემთხვევაში ზოგჯერ პირდაპირ გავლენასთან გვაქვს საქმე. ასე, მაგალითად, ლექსს ”ნუთუ ტურფავ...”, რომელშიც გატარებულია აზრი, რომ სიყვარული ზეციური გრძნობაა, რომ სიტკბოებასთან ერთად იგი ტანჯვასაც შეიცავს, ალ. ჭავჭავაძისა და გრ. ორბელიანის პოეზიასთან მივყავართ.
გრ. რჩეულიშვილის მეორე ლექსიც – ”მდიდარი” შეიცავს ტენდენციას, რომელიც უფრო ადრე აღნიშნულ რომანტიკოსთა პოეზიაში იჩენს თავს. გრ. რჩეულიშვილის აზრით, მდიდარი ის არ არის, ”ვინც დიდება იყიდა ფულით, იამპარტავნა მახლობელთან”; ასეთი დიდება წარმავალია:
„ყველა პოეტი მოარულ ჩქარათ,
სიცოცხლის კართან დაიმარხება“.
აქ მკითხველი უთუოდ იგრძნობს ალ. ჭავჭავაძის ”მუხამბაზი ლათაიურის” გავლენას:
„ამა სოფლისა ცხოვრება
ვერცხლით არ მოიპოვება
მდიდარნი ბევრნი ყოფილან,
ოხრად რჩენიათ ქონება“.
გრ. რჩეულიშვილის სიტყვით,
„იგი არს მდიდარი, ვინც აზრით ვრცელით
შეფრთოსნა თვისი სული უკვდავი,
და სასარგებლოდ ქვეყნიერების,
სიმართლისათვის შესწირა თავი“ [2].
ამ შემთხვევაში პოეტი უკვე იმ პროგრესულ იდეებს ეხმაურება, რომელებიც ჯერ კიდევ ქართული რომანტიზმის კორიფეებს აღელვებდნენ[3].
გრ. რჩეულიშვილის ლექსები გამოირჩევა ლირიზმით, შინაგანი სითბოთი და ზოგჯერ ორიგინალური მხატვრული სახეებით. ამ ლექსების ავტორს უეჭველად აქვს პოეტური სიტყვის გრძნობა და ამ მხრივ გრ. რჩეულიშვილი ”ცისკარის” ბევრ თანამშრომლებზე მაღლა დგას.
მაგრამ ვერც თარგმანები და ვერც რამდენიმე ლირიკული ლექსი, უმეტეს შემთხვევაში თემატურად შეზღუდული, ნიჭიერი შემოქმედის სახელს ვერ დაუმკვიდრებდნენ გრ. რჩეულიშვილს. მწერლის ადგილი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში მისმა მხატვრულმა პროზამ განსაზღვრა.
* * *
გრ. რჩეულიშვილის პროზაულ თხზულებებს სალიტერატურო კრიტიკა პირველ ხანებში ცივად შეხვდა. მაგრამ შემდეგ მწერლისადმი დამოკიდებულება თანდათან შეიცვალა და ამ მოკრძალებულმა შემოქმედმა ერთგვარი პოპულარობაც კი მოიპოვა.
ჯერ უიდევ გრ. რჩეულიშვილის სიცოცხლეში შეეცადნენ გაერკვიათ მისი პროზის ლიტერატურული წყაროები და ამ მხრივ ბევრი უმართებულო მოსაზრებაც გამოითქვა. ერთ-ერთი პირველი, ვინც მწერლის წინააღმდეგ გაილაშქრა და მკაცრად გააკრიტიკა ”ანუკა ბატონიშვილი”, იყო ”კახეთის მებუკე”[4].
მისი აზრით, მოთხრობის შინაარსი ორსინის ნაწარმოებიდან არის გადმოღებული (თვით ნაწარმოებს არ ასახელებს), ხოლო მოქმედება გადმოტანილია ფლორენციიდან გრემს; ქართველმა მწერალმა მოთხრობის გმირებს შეუცვალა სახელები, ტანსაცმელი და ისინი ”გარყვნილების მორევში” შეაცურაო.
მაგრამ კრიტიკოსის ეს განცხადება, რომელსაც მომდევნო ხანის მკვლევარებიც იმეორებდნენ, დაზუსტებას საჭიროებს. ნამდვილად გრ. რჩეულიშვილს გადმოუკეთებია იტალიელი მწერლის ი. ფიორენტინოს ისტორიული რომანი ”იზაბელა ორსიანი”[5].
ასეთივე გაუგებრობას ჰქონდა ადგილი გრ. რჩეულიშვილის მეორე ცნობილი ისტორიული მოთხრობის – ”თამარ ბატონიშვილის” – ლიტერატურული წყაროს ძიების დროსაც. გამოირკვა, რომ გრ. რჩეულიშვილს უსარგებლია ფრანგი რომანისტის ა. დიუმა – მამის ისტორიული რომანით – ”ორი დიანა”, თავისებურად დაუმუშავებია მისი სიუჟეტი და ზოგიერთი პერსონაჟი გადმოუკეთებია[6].
ასე რომ, გრ. რჩეულიშვილის ნაწარმოებთა ლიტერატურული წყაროების ძიებას რომანტიკული პროზისაკენ მივყავართ. მასალა, რომელსაც გრ. რჩეულიშვილი სესხულობს, ძალზე განსაზღვრულია და მწერალი მასაც სავსებით უცვლის სახეს. ი. ფიორენტინოს მოზრდილი რომანი, რომელიც გრ. რჩეულიშვილმა საინტერესო ნოველად აქცია, დიდად განსხვავდება ამ უკანასკნელისაგან. იტალიელი მწერლის ნაწარმოები ერთგვარად ქრონიკის შთაბეჭდილებას ტოვებს, ავტორი უმთავრესად მშრალ აღწერას და თხრობას მიმართავს. გრ. რჩეულიშვილი კი ყოველთვის გმირების შინასამყაროს დახასიათებას ისახავს მიზნად და ბევრი რამ ამ მხრივ ნიუანსებით აქვს გადმოცემული. ქართველ მწერალს ფიორენტინოს რომანიდან მხოლოდ გარეგნული შტრიხები გადმოაქვს და ხორცს თვითონ ასხამს. მრავალი ცოცხალი დიალოგი და სცენა გრ. რჩეულიშვილის კუთვნილებას შეადგენს. აქ მუდამისმის შემოქმედის დამოკიდებული ხმა და უმართებულო იქნებოდა მისთვის ყურადღება არ მიგვექცია.
ასევე შეიძლება ითქვას მეორე ისტორიული მოთხრობის შესახებაც. ასე რომ, ის რაც ქართველ ბელეტრისტს სხვისგან აუღია, თავისებურადაა დამუშავებული; გრ. რჩეულიშვილს იგი საქართველოს სინამდვილისათვის შეუფარდებია და მშობლიური ელფერი მიუცია. ამ მოკრძალებულ მწერალს ჰქონდა თავისი დროის შესაფერისი გემოვნება, სხვა შემოქმედის მხატვრული ნიმუშების შეგრძნობისა და საკუთარ სულში გარდაქმნის ნიჭი და ზოგჯერ დეტალის თუ ნიუანსის მიგნებისა და დამუშავების ისეთი უნარი, რაც მხოლოდ ჭეშმარიტ ოსტატებს ახასიათებს.
ამიტომ მოულოდნელი არ უნდა იყოს აკაკი წერეთლის სიმპათიური მოგონება გრ. რჩეულიშვილზე, რომ მას ” დიდი ნიჭი ჰქონდა უცხოდან გადმოქართულებისაო”[7].
მაგრამ ამ ”გადმოქართულებას” თავისი მიზეზები ჰქონდა და ამ მხრივ გრ. რჩეულიშვილის გამონაკლისს არ წარმოადგენს. მე-19 საუკუნის 50-იან წლებში, როდესაც ქართული მხატვრული პროზა კვლავ იწყებდა აღორძინებას, ბუნებრივია, მას საკუთარ ფეხზე დგომა უჭირდა და იძულებული იყო ზოგჯერ რუსულ-ევროპული მწერლობისათვის მიემართა.
გრ. რჩეულიშვილის პროზის ძირითად წყაროს მაინც საქართველოს წარსული წარმოადგენს. აქედან იღებს მწერალი სათანადო მასალას და აცოცხლებს მას. მატიანეში მოთხრობილი ამბები აძლევს გრ. რჩეულიშვილს ნამდვილ შთაგონებას.
”თამარ ბატონიშვილში” გამოყენებული ისტორიული მასალა ავტორს უმთავრესად ნასესხები აქვს ” ქართლის ცხოვრებიდან”. ამ უკანასკნელით სარგებლობა მწერალს გაუადვილა მატიანის I ნაწილის 1849 წლის მარი ბროსესეულმა გამოცემამ[8]. გრ. რჩეულიშვილი ისტორიული ფაქტების გადმოცემის დროს ხშირად პირდაპირ მოჰყვება მატიანეს.
”თამარ ბატონიშვილის” პერსონაჟები, უმეტეს შემთხვევაში, ისტორიულად ცნობილი პირები არიან და იხსენიებიან ”ქართლის ცხოვრებაში”. მხოლოდ ელიზბარს, პეტრე ერთგულაძეს, სოფიოს და კიდევ ორიოდე მეორე ხარისხოვან გმირს არ იცნობს ჩვენი მატიანე.
თამარისა და შალვას, რუსუდანისა და ლაშა-გიორგის, ულუ-დავითისა და სოსნას და სხვათა თავგადასავალი მეტ-ნაკლებად ისტორიულ მასალას ემყარება. მწერალი უმეტესად ისტორიულ ფაქტებს მოჰყვება, ოღონდ ქრონიკის მშრალ გადმოცემას ხორცს ასხამს და მხატვრული წარმოსახვით ავსებს.
მაგრამ გრ. რჩეულიშვილს ”ქართლის ცხოვრებიდან” არა მარტო პერსონაჟები და ფაქტები, არამედ მთელი პასაჟებიც აქვს აღებული. ასე, მაგალითად, ჯალალ- ედინის მიერ თბილისის აოხრების სცენა მოთხრობაში დიდად არ განსხვავდება მატიანის სათანადო ადგილისაგან, ხანდახან ტექსტობრივადაც კი მისდევს მას; ასევე, ჯალალ-ედინის საუბარი აქ თან პირდაპირ გადმოღებულია ”ქართლის ცხოვრებიდან”.
თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ, გარკვეული მხატვრული მოსაზრებებით, მწერალი ხშირად შეგნებულად ცვლის ისტორიულ ხასიათებს (მაგალითად, ივანე ათაბაგის პიროვნებას) და ახდენს ისტორიული ფაქტების გადაადგილებას (რუსუდანის დაქორწინება, ლაშას რომანიული თავგადასავალი, ზაქარია ამირსპასალარის მონაწილეობა ლაშასდროინდელ სამხედრო ექსპედიციებში).
შეუძლებელია იმის უარყოფაც, რომ გრ. რჩეულიშვილი ზოგჯერ ისტორიული ფაქტების უცოდინარობასაც იჩენს. ეპოქის დამახასიათებელ ზოგიერთ აქსესუარზე, რომელთა შესახებ მწერალს ყალბი წარმოდგენა აქვს, ჯერ კიდევ თანამედროვეებმა (ანტ. ფურცელაძემ და სხვ.) მიუთითეს.
გრ. რჩეულიშვილის მიერ მოთხრობაც ”ანუკა ბატონიშვილი” თავის ისტორიულ ნაწილში ”ქართლის ცხოვრებას” ემყარება. ამ შემთხვევაში მწერალს სამსახური გაუწია ”ქართლის ცხოვრების” II ნაწილის 1854 წლის დ. ჩუბინაშვილისეულმა გამოცემამ, რომელიც ერთადერთი ისტორიული წყაროა გრ. რჩეულიშვილისათვის.
იმის თქმა, თუ რამდენად მართებულად არის დახატული ესა თუ ის ისტორიული პირი, თითქმის შეუძლებელია, რადგან მოთხრობაში მთელი სიმძიმე არაისტორიულ, გამოგონილ ამბებზეა გადატანილი, თანაც ეს პირები თვით მატიანეში მკრთალად, ორიოდე სიტყვით არიან წარმოდგენილი. მაგრამ მწერალს ზოგიერთი ისეთი ისტორიული დეტალისათვის ჩაუვლია ხელი, რომელთაც სხვა მკითხველი იქნებ საგანგებოდ არც მიაქცევდა ყურადღებას, და გამოუყენებია მოთხრობის წამყვან, ძირითად ინტრიგად.
მოთხრობის მიხედვით, მოქმედება წარმოებს კახთა მეფის ალექსანდრე ლევანის ძის დროს (1574 – 1605). მწერალი მოგვითხრობს, რომ ალექსანდრე მეფის და, ბატონიშვილი ანუკა, ღალატობს თავის მეუღლეს – ოთარ ჩოლოყაშვილს და სიყვარულით ასაჩუქრებს მისივე ქმრის მოურავს - უდაბნოელს (ყოფილ ბერს). გრ. რჩეულიშვილს, ამ შემთხვევაში, ყურადღება მიუქცევია მატიანის ერთი ადგილისათვის, სადაც აღნიშნულია, რომ ალექსანდრე მეფის და, რომელსაც ”ფარულად თანაეყოფოდა ალავერდელი”, ამ უკანასკნელთან ერთად იმერეთს გაიქცა.
მწერალს გამოუყენებია ეს ცნობა, მაგრამ ამბისათვის სხვაგვარი ხასიათი და განვითარება მიუცია, დაახლოებით ისეთი, როგორც ამას ი. ფიორენტიონოს ”იზაბელა ორსინში” ვხვდებით. მატიანეში ქალის სახელი არ არის აღნიშნული. ალავერდელი, რომელთანაც მას ურთიერთობა ჰქონია, არის სწორედ იმ ოთარ ჩოლოყაშვილის ძმა, რომელიც, მოთხრობის მიხედვით, ანუკა ბატონიშვილის ქმარია.
მოთხრობაში ისტორიულ პირთა როლები შენაცვლებულია: ალავერდელის ადგილზე გამოყვანილია უდაბნოელი, ხოლო ოთარ ჩოლოყაშვილი კეთილშობილი მეუღლის როლს თამაშობს. მატიანის მიხედვით, ალექსანდრემ მიუტევა დანაშაული დასა და ალავერდელს, გრ. რჩეულიშვილის მიხედვით კი, შეურაცხყოფილი მეფე შურს იძიებს.
კრიტიკოსთა ერთი ნაწილი ”ანუკა ბატონიშვილში” საქართველოს წარსულის დამახინჯებას ხედავდა, ხოლო ძველი თაობის ისეთ წარმომადგენელს, როგორიცაა ბ. ჯორჯაძე, მოთხრობაში გადმოცემული ამბები, კერძოდ, ანუკას რომანული თავგადასავალი, ქართველი არისტოკრატიის შეურაცხყოფად მიაჩნდა. მწერალი ქალი დაბეჯითებით ამტკიმცებდა, რომ ძველ საქართველოში ასეთ რაიმეს არავინ ჩაიდენდა, მით უმეტეს, ბატონიშვილიო[9].
მაგრამ, როგორც ჩანს, ამ შემთხვევაში მწერალი უკეთ იცნობდა ისტორიულ მასალას, ვიდრე მისი კრიტიკოსები. გრ. რჩეულიშვილის მესამე ისტორიული მოთხრობა – ”ქვრივის ლიმონები”- სინამდვილეში ისტორიულ ფონს არ ქმნის, აქ მხოლოდ რომანული ამბავია გადმოცემული მარტივად და მიმზიდველად.
მიუხედავად ისტორიული მასალის მხრივ შეზღუდულობისა, მოთხრობა რამდენიმე ანაქრონიზმს შეიცავს. ძირითადად ყველა ეს ლაფსუსი თავის დროზე აღნიშნა ა. ორბელიანმა[10]. ა. ორბელიანის შენიშვნათაგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთ შეცდომებზე მითითება, რომლებიც ისტორიული ეპოქის კოლორიტს არღვევენ. ასე, მაგალითად, კრიტიკოსი აღნიშნავს, რომ ძველ საქართველოში ”კნეინობით” და ”კნიაზობით” წოდება არ იყო, რაც მეფეს მიმართავდნენ: ”თქვენო დიდებულებავ”, არამედ, ”ჩვენო ბატონო”, ”ბატონო მეფევ” და სხვ.
”ქვრივის ლიმონები” გრ. რჩეულიშვილის პირველი ისტორიული მოთხრობაა[11]. უნდა ითქვას, რომ შემდგომ მწერალი ზოგიერთ ამ შენიშვნას ითვალისწინებს და სხვა მოთხრობებში ასეთ ანაქრონიზმებს აღარ აქვს ადგილი, მაგრამ სამაგიეროდ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სხვა სახის ლაფსუსები იჩენს თავს ისტორიის სუსტი ცოდნის გამო.
ამრიგად, როგორც წინათ განხილულ მოთხრობებში, ისევე, და უფრო მეტადაც, ”ქვრივის ლიმონებში” მხოლოდ გმირთა სახელები და ზოგიერთი პასაჟია ისტორიული. პერსონაჟთა ინდივიდუალობა და ხასიათი ისტორიულ მოვლენათა ფონზე კი არ იშლება, არამედ უმეტესად გამოგონილ, რომანულ ინტრიგათა საშუალებით ვლინდება და ისტორიულ ამბებთან მეტად პირობითი კავშირი აქვს. გრ. რჩეულიშვილისათვის ეს გარემოება შემთხვევითი არ არის. იგი რომანტიკული ისტორიული პროზის გარკვეულ მანერას უკავშირდება. რომანტიკოსთა უმრავლესობისათვის ისტორია იყო მხოლოდ მასალა, საიდანაც მწერალი ნებისმიერად სასურველს არჩევდა და თავისებურად იყენებდა წინასწარაღებული მიზნისათვის.
ცხადია, ისტორიული პირობების და ისტორიული სიტუაციების გამოყენება ჯერ კიდევ არ წყვეტს მხატვრული ნაწარმოების ისტორიულობის საკითხს. ჭეშმარიტად ისტორიული ნაწარმოები ეხება და ასახავს მოვლენას, რომელსაც თავისთავად, მართლაც, ისტორიული მნიშვნელობა და ღირებულება აქვს. თუ ამ თვალსაზრისით მივუდგებით რომანტიულ პროზას, ვნახავთ, რომ რომანტიკოსები ნამდვილ ისტორიულ ნაწარმოებს ვერ ქმნიან; ისინი ისტორიას იყენებენ მხოლოდ ფონად, რომელზეც შემოქმედის განწყობილებათა სურათი აისახება. მთავარი მნიშვნელობა ენიჭება მწერლის პირად გრძნობებსა და ემოციებს, რომელთაც აღებულ ისტორიულ ეპოქასთან ხშირად არაფერი აქვთ საერთო. გრძნობა, რომელიც მხატვარს აწმყოში ფლობს, მას წარსულში გადააქვს. გასაგებია, რომ ამ გრძნობას ნაკლები კავშირი აქვს აღებული ისტორიული ეპოქის მოვლენებთან და გმირთა ხასიათიც ისტორიულ ამბებში იშვიათად იშლება. რომანტიკოსები ”ეპოქის სულით გამსჭვალვას” ნაკლებად ახერხებენ. ეს, რა თქმა უნდა, მათი ტალანტის სიმცირით არ აიხსნება, არამედ გარკვეული მხატვრული მეთოდით: როგორც აწმყოში რომანტიკოსს საგანი კი არ აინტერესებს, არამედ, უწინარეს ყოვლისა, ამ საგნის მიერ აღძრული გრძნობა, ასევე იქცევა იგი წარსულის მიმართაც. ისტორიული მოვლენა იმდენადაა მისთვის საყურადღებო, რამდენადაც ხელოვანში გარკვეულ ემოციას აღძრავს და მწერლის გულისყურიც ამ უკანასკნელის დახატვისკენაა მიპყრობილი. ამიტომ შემთხვევითი არ იყო ჰიუგოს განცხადება, რომ ”ერნანში” იგი ხატავს არა ”ისტორიის სიმართლეს”, არამედ ”პოეზიის სიმართლეს”. ჰიუგოსათვის ისტორია იგივეა, რაც ა. დიუმასთვის –”ლურსმანი, რომელზეც იგი ჰკიდებს სურათს”.
მაგრამ არის მეორე მხარეც. მხატვრული ნაწარმოების ისტორიულ სიმართლეს არამცირედ განსაზღვრავდა ისტორიული მეცნიერების განვითარების დონე ამა თუ იმ ქვეყანაში. ხოლო თუ გავითვალისწინებთ ქართული ისტორიოგრაფიის მდგომარეობას მე–19 საუკუნის 50 – 60 წლებში, გასაგები იქნება, თუ რამდენად შეზღუდული იყო მწერალი, რომელიც ისტორიული მასალის მხატვრულ დამუშავებას ჰკიდებდა ხელს.
ამითაც უნდა აიხსნას ისტორიული თვალთახედვის ის სიმკრთალე, რაც გრ. რჩეულიშვილს ახასიათებს. მის მოთხრობებს აკლია ისტორიული პერსპექტივა. მწერალს ნაკლებად ესმის და თითქოს არც აინტერესებს აღწერილ ეპოქათა სოციალური წინააღმდეგობანი. გრ. რჩეულიშვილი ვერ ახერხებს დახატოს მთავარი პერსონაჟები მრავალფეროვან ურთიერთობაში მთელ ხალხთან, ქვეყნის საზოგადოებრივ ყოფასთან. ამასთან დაკავშირებით მართებულად აღნიშნავდა პროფ. ა. ხახანაშვილი: ”ნაკლულევანება ამ მოთხრობისა (ლაპარაკია ”ქვრივის ლიმონებზე”-რედ.), როგორც, საერთოდ, ყველა გრ. რჩეულიშვილის ისტორიული რომანებისა, ის არის, რომ ავტორმა ნაკლებად იცის საქართველოს ისტორია, ამახინჯებს ფაქტებს, ჰქმნის თავისებურს გენეალოგიას. მკითხველს მაინც იტაცებს მისი ხელოვნურად გამოგონილი მოთხრობის არაკი, რომანული ინტრიგა, და თუმცა იგი ნაკლებად გვიხატავს მაშინდელ დროს, მაინც ქართული ელფერიაძევს მის შემოქმედებითს ნიჭს და მგრძნობიარე კალამს”[12].მაგრამ, ასეა თუ ისე, გრ. რჩეულიშვილი მაინც დამწყებია ისტორიული მხატვრული პროზისა ქართულ ლიტერატურაში; მას ამ მხრივ წინამორბედი არა ჰყავს. მართალია, ისტორიული პროზისადმი ინტერესი საქართველოში მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარშიც დასტურდება[13], მაგრამ ამ ინტერესს მე- 19 საუკუნის მეორე ნახევრამდე სერიოზული პრაქტიკული გამოხატულება ჩვენს მწერლობაში არ ჰქონია.
* * *
როდესაც მწერლის შემოქმედების, ამ შემთხვევაში გრ. რჩეულიშვილის პროზის, ხასიათზე ვლაპარაკობთ, საგანგებო ყურადღებას ვაქცევთ ე. წ. ”დახასიათების პრობლემას”, რადგან ეს უკანასკნელი უშუალოდ მხატვრულ მეთოდთანაა დაკავშირებული.
რომანტიკულ პროზაზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ, განსხვავებით რეალისტური ლიტერატურისაგან, მწერალი ვერ იძლევა ”სოციალურ ტიპებს”, ვერ ახერხებს მოგვცეს გმირის ხასიათის თანდათანობითი ჩამოყალიბება ”წრის” ზეგავლენით, ვერ იძლევა გმირის მოქმედების ”სოციალურ მოტივირებას”.
რომანტიკული გმირი უმეტესად ნაწარმოების დასაწყისშივე ჩამოყალიბებული სახით გვევლინება და ამის მიხედვით გრძელდება ხასიათის მთელი შემდეგი ჩვენება. რომანტიკოსი ნებისმიერად წინასწარ შერჩეულ ხასიათებს გვაწვდის და არა ტიპებს, რომლებიც გარკვეულ გარემოში თანდათან, აუცილებლობის გამო, ამა თუ იმ სახით ყალიბდებიან. ამიტომ რომანტიკოსი უპირატესად საკუთარ შინაგან ხმას, გრძნობას ემორჩილება და ამის მიხედვით წარმართავს გმირის მოქმედებას.
რომანტიკული გმირების ასეთი შერჩევა ნაწარმოების პერსონაჟებს მეტ ტენდენციურობას ანიჭებს, ვიდრე ეს დამახასიათებელია რეალისტური ლიტერატურისათვის.
რომანტიკული პროზის აღნიშნული ტენდენციურობა, უპირველეს ყოვლისა, ორი სახის გმირების დაპირისპირებაში მჟღავნდება. რომანტიკოსთა შემოქმედებითს პრაქტიკაში დომინირებული ეს მოვლენა შემთხვევითი არ არის. იგი არა მარტო მხატვრული ხერხია, არამედ გარკვეულ რომანტიკულ თვალსაზრისთანაცაა დაკავშირებული. ეს თვალსაზრისი უკვე კონკრეტულად ჩამოაყალიბა ვ. ჰიუგომ ”კრომველის” წინასიტყვაობაში, რომლის მიხედვითაც სიკეთის გვერდით არსებობს ბოროტება, სილამაზის გვერდით – სიმახინჯე, სინათლის გვერდით – სიბნელე და რომ სინამდვილეში ერთმანეთს ერწყმის ორი ესთეტიკური კატეგორია:
ამაღლებული (sublime) და გროტესკული (grotesque). ჰიუგო მიუითთებდა, რომ ეს საწინააღმდეგო თვისებები არა მარტო სიტუაციებში, არამედ თვით ადამიანებშიც იჩენს თავს. მისი აზრით, პიროვნებებში ასეთი წინააღმდეგობების დანახვა აგვაცილებდა იმ სქემატიზმს, რასაც ადგილი ჰქონდა კლასიცისტურ დრამაში პერსონაჟთა დახატვის დროს.
კეთილმა და ბოროტმა, სილამაზემ და სიმახინჯემ, ამაღლებულმა და გროტესკულმა მხატვრულ ნაწარმოებში მსგავსივე პერსონაჟების სახით პოვეს გამოხატულება და, რაც დრო გადიოდა, ამ დაპირისპირებულთა ჩვენება მით უფრო მექანიკურ ხასიათს იღებდა, გმირი თანდათან ერთი რომელიმე წამყვანი ვნების გამომხატველად იქცეოდა. მიუხედავად ამისა, ეს ერთი წამყვანი გრძნობა, რომელიც ფლობდა გმირს, არ იყო შეზღუდული და ჩარჩოებში მოქცეული. იგი ბუნებრივად ამოძრავებდა პერსონაჟს და მიაქანებდა იქითკენ, საითაც შინაგან სიმართლეს უნდა წაეყვანა, და აქ რომანტიკული გრძნობა მთელი სიღრმით იშლებოდა. რომანტიკოსთა ამ გზას მიჰყვება გრ. რჩეულიშვილიც, რომლის ისტორიულ თუ სხვა მოთხრობებში გმირთა დახატვის ეს ხერხი თითქმის უცვლელია. მაგალითად, ”თამარ ბატონიშვილი” კონტრასტული ხასიათების სწორედ ასეთ დაპირისპირებაზეა აგებული: ერთი მხრივ – შალვა, თამარი, ელიზბარი, მეორე მხრივ – ივანე აღუთაშვილი, რუსუდანი, ლაშა – გიორგი. ამ პერსონაჟთა შორის წარმოქმნილი წინააღმდეგობანი ქმნიან ნაწარმოების მთავარ ინტრიგას. შალვა, თამარი და სხვები იმ ესთეტიკური კატეგორიის ხორცშესხმას წარმოადგენენ, რომელსაც რომანტიკოსები ”ამაღლებულს” უწოდებენ. ესენი არიან კეთილშობილი ადამიანები,ცხოვრებაში კეთილი საწყისის განსახიერება და, ვინაიდან ეს კეთილშობილება აბსოლუტურია, გასაგებია, რომ მათ არავითარი მანკიერება არ ახასიათებთ; მათ გულს აროდეს შეხებია ანგარება და შური; ისინი მხოლოდ თავიანთ ამაღლებულ ზრახვებს მისდევენ და ეწირებიან კიდეც მათ.
მაგრამ, ვინაიდან სინამდვილეში კეთილის გვერდით ბოროტის არსებობაც იმთავითვე ნავარაუდევია, ცხადია, რომ ამ უზადო ადამიანების კეთილშობილ მისწრაფებებს მავალი წინააღმდეგობა ეღობება. ამ წინააღმდეგობას სწორედ მეორე კატეგორიის პერსონაჟები ქმნიან, რომლებიც განასახიერებენ ბოროტსა და დაბალის მცნებებს. მოთხრობაში ასეთ როლს კეთილსინდისიერად ასრულებენ ივანე ათაბაგი და რუსუდან დედოფალი. მათი წყალობითაა, რომ ბოლოს და ბოლოს დადებითი გმირების ბედნიერება იშლება. ხოლო, რაც შეეხება ლაშა – გიორგის, მასში კეთილი და ბოროტი ებრძვიან ურთიერთს და თავისი შინაგანი, საპირისპირო თვისებებით იგი იმ სახეს წარმოადგენს, რომელიც უფრო ადრე ჩამოაყალიბეს რუსმა დასავლეთევროპელმა რომანტიკოსებმა ,(მაგ., ა. ბესტუჟევ – მარლინსკი ამალათბეგი, ვ.ჰიუგოს კრომველი, დონ – კარლოსი და სხვ.).
გრ. რჩეულიშვილის გმირები ტიპიურ რომანტიკულ გრძნობას ავლენენ. ისინი ხასიათდებიან გრძნობით, რომელიც ძლიერი და ბობოქარია, რომელიც ყველაფერს წალეკს თავის გზაზე და რომელმაც საზღვარი არ იცის. ეს გმირები არა გონების ხმას, არამედ საკუთარ შინაგან მისწრაფებებს ემორჩილებიან ისე, რომ თვით არ იციან და არც ვარაუდობენ, საით წაიყვანოს მათ ეს ძლიერი, სახიფათო გატაცება: დაღუპვისა თუ ბედნიერებისაკენ. და თუკი იციან არ იხევენ და ანგარიშს არ უწევენ მოსალოდნელ შედეგს,  რადგან ეს გრძნობა, ამ შემთხვევაში სიყვარულისა, ღვთაებრივი წარმოშობისაა და მასთან ბრძოლა უშედეგოა, - იგი თვით ბედისწერაა.
შალვასა და თამარის ტრაგიკულ სიყვარულში მთელი სიღრმით ცნაურდება ამ ”ვნებიანი, ვულკანური” გრძნობის ძალა. შალვა თითქოს ხორცშესხმული რომანტიკული გრძნობაა, რომლის ყოველ სიტყვასა და ქცევაში მჟღავნდება ეს თავდავიწყებული გატაცება; ეს გრძნობა იმდენად ფლობს გმირს, რომ იგი ანგარიშს აღარ აძლევს საკუთარ თავს, წონასწორობას კარგავს და ქრისტიანობისათვის თავდადებული მებრძოლი მკრეხელურ სიტყვასაც კი ამბობს, რათა ღმერთს ”მოჰსთხოვოს სამართალი”.
შალვასა და ივანეს დიალოგში ამ რომანტიკული მანერითაა ყოველივე გადმოცემული. ასეთივე თავდავიწყებით პასუხობს შალვას სიყვარულს თამარიც და თუ მის მოქმედებას გაბედულება აკლია, მხოლოდ იმიტომ, რომ გრ. რჩეულიშვილი უფრთხის მკითხველი საზოგადოების გარკვეული ნაწილის გულისწყრომას და თამარს ათქმევინებს: ”... მე ვერა ვიქმ იმ საქმეს, რომელიც ჯერ საქართველოში არ მომხდარა...”[14] ”ანუკა ბატონიშვილის” გამოქვეყნების შემდეგ ატეხილი ხმაური მწერალს სიფრთხილესკარნახობდა.
”ანუკა ბატონიშვილიც”, გრძნობის გამოვლენის თვალსაზრისით, ანალოგიურ სურათს იძლევა. ეს ”ვულკანური გრძნობაა”, რომ მოიცავს ანუკას და ადიულტერისაკენ უბიძგებს მას. ანუკა ვერ ახერხებს წინააღმდეგობა გაუწიოს ამ გრძნობას, რადგან ეს უკანასკნელი ნებისყოფის პარალიზებას იწვევს და, როგორც ანუკა აცხადებს, ”აღარ შეუძლია ბრძოლა საკუთარ გულთან”, ”მას სისხლი ეწვის სიყვარულისგან”.
ასეთივეა ტიტიკო ამავე მოთხრობაში, ასეთივე არიან სხვა გმირებიც. ამ თავდავიწყებულმა სიყვარულმა შეიძლება უმძიმესი დანაშაულიც ჩაადენინოს ადამიანს და ამის ნიმუშია გრ. რჩეულიშვილის ორი მოთხრობა ”ლუნატიკი” და ”შეშლილი”[15].
გრ. რჩეულიშვილის გმირებს, მათ შორის შალვასაც, ბედისწერის დაღი ”შუბლზე ატყვიათ”. ასეთმა პერსონაჟებმა, საერთოდ, განსაკუთრებით საპატიო ადგილი დაიკავეს რომანტიკულ ლიტერატურაში. ბედისწერა, დაუნდობლად სდევნის მათ, წყევლა, რომელიც არ შორდებათ, წარმოშობის საიდუმლეობა და არცოდნა საკუთარი ვინაობისა, - ყოველივე ეს ამ რომანტიკულ გმირებს მიმზიდველს ხდიდა. შალვას მთელი დიალოგიც თამართან საიდუმლეობისთვისაა და ბედისწერის გარშემო ტრიალებს. ასეთ დიალოგებში ყველაზე მეტად იგრძნობა გრ. რჩეულიშვილის წერის რომანტიკული მანერა.
შალვა პირველად საყვარელ ქალს უმჟღავნებს თავისი საიდუმლეობრივი წარმოშობის ამბავს და აცხადებს, რომ მას ბედისწერა სდევნის, როგორც მამამისს: ”მაშ მე რაღას მოველოდე იმისაგან კეთილსა? ვჰგრძნობ, რომ მეც მწარე ბედი მომელის”...; დღევანდელ დღეს აქვს საიდუმლო კავშირი მამიჩემის უბედურებასთან... მეც მიმიზიდამს მისკენ ჩემი ბედი...”[16] და ეს გმირები იღუპებოდნენ ”უსამართლო ბედისწერასთან” ბრძოლაში, ხოლო იბრძოდნენ იმიტომ, რომ ”ღირსნი იყვნენ უკეთესი ხვედრისა”.
გრ. რჩეულიშვილის მხრივ ამ თავდავიწყებით შეყვარებული გმირების ჩვენებას ქართველი თავადაზნაურობის ერთი ნაწილი სიმპათიურად არ შეხვედრია: ქართველ არისტოკრატთა ეს თავგადასავალი, ცოლქმრული ღალატის ჩვენება და სხვ., რაც გრ. რჩეულიშვილის მხატვრულ პროზაში იყო წარმოდგენილი, მან თავისი ღირსების შეურაცხყოფად მიიჩნია, რადგან ტრადიციულად მხატვრულ ლიტერატურაში მას საკუთარი თავი ამ მხრივ მანამდე არ დაენახა.
რა თქმა უნდა, გრ. რჩეულიშვილი სრულებითაც არ ფიქრობდა ქართველი თავადაზნაურობის ღირსების შელახვას, თვითონ იგი ამავე წოდების შვილი იყო. მწერალი მხოლოდ რომანტიკული პროზის უკვე ცნობილ გზას მიჰყვებოდა.
* * *
მაგრამ, გარდა ზემოაღნიშნულისა, გრ. რჩეულიშვილის მხატვრული პროზა სხვა ტენდენციასაც შეიცავს, კერძოდ, ესაა ღრმა პატრიოტული გრძნობა და შეგნება.
გრ. რჩეულიშვილის ინტერესი ისტორიული მასალისადმი რომანტიკოსის მხოლოდ უბრალო გატაცებით არ არის გამოწვეული, მიდრეკილებით ”ეკზოტიკისადმი, რომელიც დროისადმია მიმართული”. მას უფრო ღრმა, ეროვნული საფუძველი აქვს.
როგორც ცნობილია, მე –19 საუკუნის ქართულ ლიტერატურას ყოველთვის ახასიათებდა პატრიოტული ტენდენცია, ხოლო რომანტიკოსები, რომლებიც იწყებენ ახალი ქართული მწერლობის ისტორიას, ამ მხრივაც პირველნი არიან და მათგან დიდად არის დავალებული მომდევნო ხანის ლიტერატურა.
რომანტიკული პროზაც, მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით და მკრთალად ვითარდება, მაინც ამბობს თავის სიტყვას. გრ. რჩეულიშვილის ისტორიულ მოთხრობებსაც თავისდროზე ჰქონდა პატრიოტული რეზონანსი და შემთხვევითი არ არის, რომ ”თამარ ბატონიშვილი” ორჯერ გაილექსა – რაფ. ერისთავისა და ს. გუგუნავას მიერ, ხოლო კ. მესხმა პიესად გააკეთა და იგი დიდხანს შერჩა ქართულ სცენას, როგორც პატრიოტული დრამა. შეიძლება ითქვას, რომ თვით მწერალი, გატაცებული გმირების რომანული თავგადასავალით, ხშირად ვერ ახერხებდა ამ მხრივ გაემძაფრებინა თავისი ნაწარმოების სიუჟეტი, მაგრამ იგი უთუოდ იყო დაჯილდოებული ღრმა პატრიოტული გრძნობით. აი, როგორ მიმართავს ლაშა – გიორგი ხალხს: ”გახსოვდეთ – ყოველ წამასა, რომ თქვენ გასულხართ საომრად მამულისა და სარწმუნოების დასაცველად, რომელნიც აქამომდე შეურყევლად შეუნახამთ ჩვენს წინაპართ და რომელნიც, ჩვენ ვალი გვადევს, ჩავაბაროთ ეგრეთვე ჩვენს ჩამომავლობასა. ნუ გამოუდგებით ამაოდ ამ ქვეყნიერის სარგებლობას; ნუ დაივიწყებთ, რომ თქვენ იბრძვით იმ ადგილისათვის, სადაც არიან დამარხულნი ჩვენთვის თავგანწირულთა მამა- პაპის ძვალნი, და სადაც თავის დროს ჩვენც უნდა დავიმარხოთ პირნათლად. ნუ გექნებათ დასაღუპავი შური ერთმანეთში, მოიქცით მორჩილებით ისრე, როგორც შვილნი ერთის სახლისანი და მაშინ გამარჯვება ჩვენია” (თამარ ბატონიშვილი”). მოთხრობის ასეთი ადგილები უთუოდ აღვივებდნენ მკითხველის პატრიოტულ გრძნობას.
”თამარ ბატონიშვილის” მთავარ გმირს შალვას, როდესაც იგი პირად ბედნიერებას სამუდამოდ გამოეთხოვება, კიდევ რჩება არსებობის მიზანი: საქართველოს კელდღეობას შესწიროს თავი, სამშობლოს თავისუფლებისათვის იბრძოლოს, იმ დროს, როდესაც მაგალითად, ალფრედ დე –ვინის გმირი სენ –მარი (ამავე სახელწოდების რომანიდან) იარაღს ყრის და ბრძოლა მისთვის ყოველგვარ აზრს კარგავს, როდესაც შეცდომით რწმუნდება, რომ სატრფოს –მარია გონზაგოს იგი აღარ უყვარს. ასე ხატავს ფრანგი რომანისტი გმირს, რომელსაც მხოლოდ სიყვარული ამოძრავებს.
მაგრამ გრ. რჩეულიშვილს არ შეეძლო ამ სახით წარმოედგინა თავისი პერსონაჟი, რადგან ქართველი მწერალი პატრიოტულ ტენდენციას გვერდს ვერ აუვლიდა. ასევე თამარშიც სამშობლოსადმი მოვალეობის გრძნობა ებრძვის შალვასადმი სიყვარულს და პირველი სძლევს მეორეს (თუმცა ეს მომენტი მწერალს მკრთალად აქვს გადმოცემული). ეროვნული საკითხით დაინტერესება მოჩანს ”ქვრივის ლიმონებშიც”. ეს, უპირველესად, მჟღავნდება რუსეთთან საქართველოს ურთიერთობის საკითხში. ამ შემთხვევაში გრ. რჩეულიშვილი იმავე პოზიციას იზიარებს, რომელზეც იდგა ქართველი ინტელიგენციის მოწინავე თაობა. მწერალი აღიარებს რუს ხალხთან კავშირის აუცილებლობას. რუსეთთან საქართველოს შეერთება მისთვის დიდმნიშვნელოვანი პოლიტიკური ფაქტია, არათუ დასაშვები, არამედ ისტორიულად აუცილებელიც. გრ. რჩეულიშვილი ახერხებს ამ თვალსაზრისის სათანადოდ მოტივირებას და ყოველივე ამას ერეკლეს პირით გადმოგვცემს. ამ შემთხვევაში მწერალი დიდად არის დავალებული ქართველ რომანტიკოსთა პირველი თაობისაგან, განსაკუთრებით კი ნ. ბარათაშვილის პოემას მოუხდენია მასზე უშუალო გავლენა. აი ეს ადგილიც:
”...არ ვიცი, როდემდის უნდა გაგრძელდეს ამ გვარი მდგომარეობა საქართველოსი! ვინც უკეთესნი შვილნი ჰყავდა მას, თითქმის ყველამ თავი შეაკლა მამულსა... ოც კაცში ხუთი ძლივსღაკვდება ქვეშაგებში საშვალ სახლობისა თვისისა, და ნაშთენნი  წვებიანველსა ზედა ბრძოლისასა... რა არის ეხლანდელი ჩვენი ცხოვრება? რა ყოფილა ძველად და რა იქნება მომავალში? -განაგრძელა მეფემ დაფიქრებულმა, თითქოს მარტო თავისთავს ელაპარაკებოდა... - დღეს არის თუ ხვალ საქართველოს მოეღება ბოლო, იგი აუცილებლად გათათრდება... თან და თან უკან მიდი. შებეზრდა ხალხიც დაუცხრომელ სისხლის ღვრასა და ტანჯვასა... საქართველოს აღარ შეუძლიან მარტო ბრძოლა ყოველის მხრივ ასივებულ მტრებთან. იგი მოხუცია, მოუძლურდა, ძალა გამოელია ჩემსავით... მე დავიწყე შეკავშირება საქართველოსი რუსეთთან, რუსნი ძლიერნი არიან, - ჩვენი მერჯულენი არიან, იმათ შეუძლიანთ მტრის გაძღოლა, ისინი დაამყარებენ ქართველთ თავის სარწმუნოებაზედ, დაფარავენ თავის ძლიერის ფრთებით... ვინც უნდა მლანძღოს, ვინც უნდა მაგინოს, მე ამ საქმისათვის მხოლოდ შთამომავლობისაგან მოველი სიმართლეს: იგი დააფასებს ჩემს შრომას, ჩემს მოქმედებას... გულთა მხილავმა ღმერთმა ხომ იცის, რომ მხოლოდ შენი ბედნიერებისათვის დავიწყე რუსეთთან ეს კავშირი და არა ჩემის დიდებისათვის...”[17]
მომდევნო ხანის კრიტიკამაც, უპირველეს ყოვლისა, ეს ღირსება დაინახა გრ. რჩეულიშვილის ისტორიულ მოთხრობებში და შეეცადა მათი საშუალებით მკითხველის ეროვნულ გრძნობაზე კიდევ უფრო მეტად ემოქმედა[18]. ამიტომ შემთხვევითი არ იყო, ს. მგალობლიშვილი სემინარიის ცხოვრებიდან რომ იგონებდა: ”...კერძოდ ვშოულობდით ”საქართველოს მოამბეს”, ”ცისკრის” და ”დროების” ნომრებსა, ”ქართლის ცხოვრებასა”, დიდ პატივში გვყავდა თხზულება გრ. რჩეულიშვილისა ”თამარ ბატონიშვილი” თითქმის მთელმა სემიანარიამ ზეპირად იცოდა”[19].
* * *
გრ. რჩეულიშვილი, როგორც ხელოვანი, ”ცისკარის” თანამშრომელთა შორის უთუოდ ყურადღებას იქცევს. ჯერ კიდევ ბ.ბელინსკი აღნიშნავდა: ”ჩვენს ძველ მწერლებს მხოლოდ მხატვრული თვალსაზრისით თუ შევხედავთ, მაშინ არა მარტო რომელიმე სუმაროკოვი, ხერასკოვი,და პეტროვი, ლომონოსოვიც კი – ეს კიდევ ცოტაა - თვით დერჟავინი დაჰკარგავს თითქმის მთელ თავის მნიშვნელობას და აღარ მოგვეჩვენება არამც თუ დიდად, არმედ შესამჩნევ მოვლენადაც კი რუსული პოეზიის სფეროში... და ამიტომ ლიტერატურაზე მსჯელობის დროს, გარდა ესთეტიკური თვალსაზრისისა, საჭიორა აგრეთვე ისტორიულიც ”[20]. ასეთი ისტორიული თვალსაზრისით უნდა მივუდგეთ გრ. რჩეულიშვილის პროზასაც. მაგრამ თუ ზოგჯერ თანამედროვე მკითხველის ესთეტიკური მოთხოვნილებების სიმაღლიდან გავსინჯავთ, აღმოჩნდება, რომ ხანდახან ამ უჩინარ რომანტიკოსსაც შეუძლია გვაგრძნობინოს თავი, როგორც ნამდვილმა ხელოვანმა.
მიუხედავად იმისა, რომ გრ. რჩეულიშვილი, როგორც მწერალი, ზოგჯერ გულუბრყვილოა, ხანდახან თავს იჩენს მოუმწიფებელი ოსტატის ხელიც, ხოლო ენა აქა-იქ დაუწმენდავია, - მის პროზაში მაინც არ არის ის, რაც მხატვრის ტალანტს ამჟღავნებს.
უწინარეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ მოთხრობის კომპოზიციურად კარგად შეკვრასთან ერთად, მწერალს სიუჟეტის მოხერხებულად განვითარებაც ეხერხება. მართალია, გრ. რჩეულიშვილს არა აქვს ”ბრწყინვალე ტალანტი მთხრობელისა”, მაგრამ მას მაინც შეუძლია მკითხველის გატაცება. მწერალს ემარჯვება როგორც სიუჟეტის გაკვანძვა, კულმინაციურ წერტილზე აყვანა, ისე კვანძის გახსნა. ხოლო მისი მოთხრობების ეპილოგი, საერთოდ, ყოველთვის კარგი ოსტატის ხელით შესრულებული ტილოს შთაბეჭდილებას ტოვებს. ვინაიდან გრ. რჩეულიშვილის მოთხრობებს ყოველთვის სასიყვარულო ინტრიგა უძევს საფუძვლად, ამიტომ მოქმედების განვითარების ძირითადი მომენტები რომანულ კოლიზიებთან არის დაკავშირებული. მწერალს არ სჩვევია სიუჟეტის ძირითადი ხაზიდან გადახვევა და ჩართული ადგილებით ნაწარომოების გადატვირთვა.
პარალელურ სი უჟეტებს მის მოთხრობებში თითქმის არ ვხვდებით. როგორც აღვნიშნეთ, მწერალს ემარჯვება ეპილოგის მოხდენილად მოცემა და წერტილის დროულად დასმა. როცა ძირითადი ინტრიგა მთავრდება, ავტორი მეორეხარისხოვანი გმირების ამბავს აღარ აჭიანურებს, გრძნობს, რომ მკითხველის ინტერესი აქ დამთავრდა. ეს მწერლის მხატვრულ ტაქტზე მიუთითებს. საერთდ, მისი მოთხრობის უკანასკნელი მწუხარე აკორდი ყოველთვის შეეფარდება ნაწარმოების ძირითად მელოდიას. ასეთია ფინალი ”თამარ ბატონიშვილისა”, ”ანუკა ბატონიშვილისა” და სხვ.
გრ. რჩეულიშვილს ეხერხება დიალოგიც, და უპირატესად აქ მჟღავნდება მწერლის ფსიქოლოგიური დაკვირვების უნარი. აქ ჩანს არა მარტო ოსტატი მხატვარი, არამედ შემოქმედიც, რომელიც ფლობს ფსიქოლოგიური მოთხრობის სირთულეს და მოხდენილ დიალოგში ახერხებს ადამიანის სულიერი მოძრაობის ნიუანსის გადმოცემას. ამ მხრივ საინტერესოა ”თამარ ბატონიშვილიდან” ”სატრფიალო” სცენა რუსუდანსა და შალვას შორის: ხანდაზმული ქალი, რომელიც ვნებიანი გულისთქმით ეპოტინება დაკარგულ გაზაფხულს, ახალგაზრდა რაინდი, რომელსაც გაჭირვება აიძულებს დახვეწილი ქათინაურები შეაგებოს აღგზნებულ დედოფალს, შემდეგ შეცდომის გამომჟღავნება, - ყოველივე ეს ისეთი უშუალობითა და ბუნებრიობითაა გადმოცემული, რომ მკითხველი გრძნობს, მწერალს აქვს მხატვრის უცდომელი ალღო და ტაქტი. აქ გმირების მიმიკა, ჟესტი და ინტონაციაც კი არის გათვალისწინებული.
ასეთივე ფსიქოლოგიური და მხატვრული სიმართლითაა გადმოცემული სცენები ყიასდინ სულთანსა და სოსნას შორის, ანუკასა და ტატიკოს შორის და სხვ. დამაჯერებელია გრ. რჩეულიშვილის პერსონაჟების თვითანალიზიც (მაგალითად, ანუკას აღსარება საკურთხეველში). ასევე, მხატვრის ინსტიქტი კარნახობს მწერალს თავისი იდეალური გმირიც არ დაგვიხატოს მხოლოდ და მხოლოდ ”უშიში, ვითარცა უხორცო”. როდესაც ჯალალ-ედინი სიკვდილით დასჯას დაუპირებს შალვას, ეს უკანასკნელი თრთის, მასში იღვიძებს სიცოცხლის წყურვილი, შალვას თვალწინ წამით გაიელვებს მთელი წარსული, გაახსენდება, რომ იგი ჯერ კიდევ ასე ახალგაზრდაა, რომ შეიძლება მას კიდევ ელოდა ბედნიერება. მაგრამ სულის სიმტკიცე იხსნის მერყეობისაგან და, დასასჯელად თვალებახვეული, იგი გადაჭრით უარყოფს ჯალალ-ედინის დამცირებულ წინადადებას. მწერალი ზედმეტი რომანტიკული ცდუნებისაგან დროზე იკავებს თავს და არჩევს, ფსიქოლოგიური სიმართლით წარმოგვიდგინოს გმირი, რადგან ეს გმირი, უპირველეს ყოვლისა, ადამიანია.
ასეთი ფსიქოლოგიური ნიუანსი საკმაოდაა გრ. რჩეულიშვილის მოთხრობებში. მწერალს ეხერხება გმირის გრძნობის ანალიზი და, საერთოდ, შინაგანი სამყაროს დაკვირვებულად და დამაჯერებლად ჩვენება. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ ფსიქოლოგიური მოთხრობა მე–19 საუკუნის ქართულ მწერლობაში გრ. რჩეულიშვილისაგან იღებს სათავეს. თუ მწერალი ძლიერია ეპილოგში, სამაგიეროდ მისი რომანების ექსპოზიცია სრულებით არ იქცევს ყურადღებას: ის ერთფეროვანი და ხშირად ტრაფარეტულიცაა. ამ მხრივ მხოლოდ ”თამარ ბატონიშვილის” დასაწყისი გამოირჩევა, სადაც გმირთა უცნაურ შეხვედრასა და მათი წარსულის გახსნაში მოჩანს რომანტიკული მოთხრობების ექსპოზიციისათვის დამახასიათებელი თავისებურება.
გრ. რჩეულიშვილის მოთხრობები მრავალრიცხოვანი პერსონაჟებით არ ხასიათდება. ეს უმთავრესად მწერლის მხატვრული ტალანტის ვიწრო დიაპაზონით აიხსნება. მას არ შესწევს უნარი მოგვცეს საზოგადოებრივი ცხოვრების უფრო ფართო სურათი. ამიტომ მისი მხატვრული ტილოების მოცულობაც განსაზღვრულია.
მიუხედავად იმისა, რომ გრ. რჩეულიშვილის ყველა მოთხრობა რომანულ ინტრიგაზეა აგებული, სიტუაციათა ერთგვარობას მაინც არ აქვს ადგილი. ეს ხელს უწყობს გმირთა ხასიათის (რაც ყველა ნაწარმოებში თითქმის არსებითად ერთნაირია) უფრო დამაჯერებლად გახსნასა და გადმოცემას. მწერალი მისდევს გმირთა დახატვის პირდაპირ გზას. ის თითქმის ყოველთვის გარეგნული ნიშნების დახასიათებით იწყებს და შემდეგ მკითხველი მიჰყავს გმირის სულიერი სამყაროსაკენ.
გრ. რჩეულიშვილს სრულებით არ ეხერხება პეიზაჟის დახატვა და არც იძლევა მას. ასევე არ ეხერხება მწერალს ბატალური სცენების აღწერა და საჭიროების შემთხვევაში, თუ ეს მოსახერხებელია, ისტორიულ წყაროს მიმართავს და მას მიჰყვება. თუ პროზას ჩვეულებრივი გაგებით გააჩნია რიტმი, მაშინ უნდა ითქვას, რომ მისადმი მიდრეკილება მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში ყველაზე უფრო რომანტიკოსებს ჰქონდათ. გრ. რჩეულიშვილი სიტყვათა განმეორებით ხშირად ქმნის რიტმულობის შთაბეჭდილებას და ამავე დროს აღწევს პათეტიკურ ინტონაციას (სცენა საკურთხეველში ”ანუკა ბატონიშვილიდან”, შალვასა და ივანეს დიალოგი ტყვედ ჩავარდნის წინ ”თამარ ბატონიშვილიდან” და სხვ.), მაგრამ ეს უკანასკნელი იშვიათად იღებს რიტორიკულობის ხასიათს; და უნდა ითქვას, რომ გრ. რჩეულიშვილის პროზაში ეფექტს უპირატესად ქმნის ამაღლებული რომანტიკული პათოსი, რაც მის ყველა ნაწარმოებს თითქმის ბოლომდე გასდევს. რომანტიკულ ლიტერატურაში უკვე გვაქვს მისწრაფება კონკრეტული მხატვრული სახეებისადმი და ამავე დროს რომანტიკოსებს ”სურთ ხატონ სიტყვებით”. ამ მხრივ საკმაოდ დაჯილდოებულია გრ. რჩეულიშვილიც (”ვარდის სიწითლე მის ლოყებზედ”, ”ლაჟვარდი ცა”, ”მტრედისფერი ცა”, ”ბრწყინვალე თვალნი, თითქოს შავის ალმასისაგან გამოკვეთილნი” და სხვ.).განყენებული სახეები გრ. რჩეულიშვილს არ ეხერხება. ამას, ალბათ, ისიც უწყობდა ხელს, რომ ქართულ მწერლობას ტრადიციულად მოსდევდა ხატოვანი მეტყველება.
დასასრულს უნდა აღინიშნოს, რომ, თუ გრ. რჩეულიშვილის პროზის ხასიათი აზრთა სხვადასხვაობას იწვევდა, სამაგიეროდ მისი ენის ღირსების შესახებ ორი აზრი არ არსებობდა. მწერლის თვით უმკაცრესი კრიტიკოსებიც კი აღიარებდნენ ამას.მართლაც გრ. რჩეულიშვილის ენა, იმ დროსთან შეფარდებით, საკმაოდ გამართული და ლაპიდალურია. მას ემჩნევა სისადავისაკენ მიდრეკილება, საკმაოდ უახლოვდება სასაუბრო ენას. ეს გარემოება, უპირველეს ყოვლისა, ცხადია, ეპოქის საერთო მოთხოვნითა და მისწრაფებით აიხსნება. მაგრამ ამასთან ერთად გრ. რჩეულიშვილის ენას ზოგიერთი ნაკლიც ახასიათებს.ეს, უწინარეს ყოვლისა, რუსიციზმების შესახებ ითქმის. ამ მხრივ მწერლის ისტორიული მოთხრობები მეტი სიწმინდით ხასიათდება.
აქვე უნდა ითქვას, რომ მწერლისა და მისი გმირების ენა და სტილი თითქმის ერთგვარია. ამ მხრივ გრ. რჩეულიშვილი ვერ ახერხებს ზღვარის გავლებას. ეს ერთხელ კიდევ მიუთითებს იმაზე, თუ რამდენად ორგანულია მწერლისათვის ყველაფერი ის, რასაც მისი გმირები ავლენენ, და რომ ამ გმირების პირით თვით ავტორის რომანტიული გრძნობა მეტყველებს.
* * *
ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ გრ. რჩეულიშვილი ერთი პირველთაგანია, რომელიც იწყებს მე-19 საუკუნის ქართული პროზის აღორძინებას, ხოლო ისტორიული მხატვრული პროზა უშუალოდ მასთან იღებს სათავეს. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ იგი თითიქმის ერთადერთია, რომელიც რომანტიკული პროზის რამდენადმე თვალსაჩინო ფიგურას წარმოადგენს ქართულ მწერლობაში.
მართალია, როგორც იტსორიული პროზის დამწყებს, მას უშუალო გავლენა არ მოუხდენია მომდევნო თაობაზე, მან პირველმა გადადგა ნაბიჯი ამ ჟანრისაკენ. ამიტომ გრ. რჩეულიშვილის მოთხრობებს არანაკლები მნიშვნელობა ენიჭება ამ მხრივ. მათი ავტორი ერთ – ერთი პირველი აპყრობს საქართველოს წარსულისაკენ პროზაიკოსის მხატვრულ თვალს და ერთ პირველთაგანს სიახლე შემოაქვს ნამდვილი ფსიქოლოგიური მოთხრობის სახით.
ამიტომ ის მოკრძალებული წვლილი, რაც გრ. რჩეულიშვილმა ქართულ მწერლობაში შეიტანა, უეჭველად ყურადღების ღირსია. მაგრამ გრ. რჩეულიშვილის მხატვრული მემკვიდრეობა ლიტერატურის ისტორიიდან უფრო მკრთალად გამოიყურება, ვიდრე ზოგიერთი მისი თანამედროვე მწერლისა, რომელთაც იგი თავისი მხატვრული ძალით თუ არ აღემატება, ყოველშემთხვევაში არ ჩამორჩება. მწერლის ხმა დროთა მსვლელობაში დაიკარგა და ქართულ ლიტერატურაში გრ. რჩეულიშვილი თითქმის მუდამ ჩრდილში მდგომი პროზაიკოსი იყო. ეს გარემოება სავსებით გასაგებია: გრ. რჩეულიშვილის პროზის ძირითადი ხასიათი არ პასუხობდა თავის დროის ყველაზე მტკივნეულ საკითხებს. მწერალი თითქმის ვერ ამჩნევდა მის თვალწინ მომხდარ დიდ სოციალურ ძვრებს და უმეტესად წარსულისაკენ იცქირებოდა. ცხოვრება კი უკვე სხვა გზით მიდიოდა და მას უფრო სერიოზული საკითხები ჰქონდა გადასაჭრელი, ვიდრე გრ. რჩეულიშვილის რომანტიკული პროზა შეიცავდა. 60-იანი წლების დიდი სოციალური იდეები მწერალს თითქმის არ შეხებია (ამით იყო უმთავრესად გამოწვეული, რომ ახალი თაობის წარმომადგენლები – ი. ჭავჭავაძე, გ. წერეთელი, ა. ფურცელაძე და  სხვ. სიმპათიურად არ უყურებდნენ გრ. რჩეულიშვილს). ამ ხანებშიც მწერალი ძველი, ფეოდალური საქართველოს სიყვარულით სუნთქავდა და, როგორც ჩანს, პატრონყმური ინსტიტუტი ყველაზე სრულყოფილ სოციალურ ფორმად მიაჩნდა.
სიყვარულის ტრაგედიას მწერალი სოციალურ წინააღმდეგობამდე კი არ აღრმავებდა, არამედ იგი ადამიანთა შორის შესაძლო კერძო კონფლიქტამდე მიჰყავდა. გრ. რჩეულიშვილის მხატვრული ხედვა უმთავრესად უმაღლესი არისტოკრატიის წრით იფარგლებოდა და დაბალი სოციალური ფენები მას ნაკლებად აინტერესებდა. უკეთეს შემთხვევაში, მწერალი მხოლოდ და მხოლოდ ერთგულ ყმათა და მსახურთა სახეებს ხატავდა. გრ. რჩეულიშვილის ინტერესი აწმყოდან წარსულშია გადატანილი, ხოლო ეს წარსული მწერალს უმთავრესად ისეთ ასპექტში აინტერესებდა, რომ მას არ შეეძლო რაიმე მჭიდრო კავშირი ჰქონოდა თანამედროვე ცხოვრების ყველაზე სასიცოცხლო მოთხოვნილებებთან.
[1] გარდა აღნიშნულისა, გრ. რჩეულიშვილს სხვა პროზაული თარგმანებიც ეკუთვნის: “ავრორა¨ (“ცისკარი”, 1864, N1, 2), “ნორმა” (“ცისკარი”, 1865, N7), “აღსარება მარიონ დელორმისა” (“ცისკარი”,1865, N10, 11, 12-1866, N1, 2, 3, 4, 5). ყველა ეს ნაწარმოები რომანიულ ინტრიგაზეა აგებული, გარდა ამისა, გრ. რჩეულიშვილის მიერ თარგმნილია ანეგდოტური ხასიათის რამდენიმე თხზულება: “მოტყუებული ბრილიანჩიკი” (“ცისკარი”, 1857, N12), “მართლმსაჯულება არაბეთში” (“ცისკარი”, 1866, N2) და სხვ. მის მიერვეა თარგმნილი ისტორიული ხასიათის ნაწარმოები “ალექსანდრე მაკედონელი” (“ცისკარი”., 1865, N7. ) გრ. რჩეულიშვილის აღნიშნული თარგმანებიდან უფრო მნიშვნელოვანია “ნორმა” (რომელიც იტალიელი კომპოზიტორის ვინჩენცო ბელინის ამავე სახელწოდების ოპერის ლიბრეტოდან უნდა იყოს გადმოღებული), “აღსარება მარიონ დელორმისა” (რომელიც თემატიკურად ძალიან უახლოვდება ჰიუგოს “მარიონ დელორმს” და დე-ვინის “ სენ – მარს”) და მაინ – რიდის “ავრორა”.
[2] “ცისკარი”, 1857, N5, გვ. 8.
[3] ასევე, რჩეულიშვილის ლექსი – “სიყვარულო, რა გრძნობა ხარ, რისგანა ხარ შედგენილი” – წარმოადგენს მიბაძვას ალ. ჭავჭავაძის ლექსისას – “სიყვარულო, ძალსა შენსა”. ქართველ რომანტიკოსთა წინა თაობას, კერძოდ ნ. ბარათაშვილის გავლენა, როგორც შემდეგ ვნახავთ, შეინიშნება მწერლის მხატვრულ პროზაზეც. საინტერესოა აქვე აღინიშნოს, რომ გრ. რჩეულიშვილი გრ. ორბელიანის პოეზიის ერთ-ერთი თაყვანისმცემელი ყოფილა და ამ უკანასკნელის “გაფანტულ ლექსებს” (იხ. გრ. ორბელიანი ლექსები, 1884, რედაქციისაგან).
[4] ანუკა ბატონიშვილის მოთხრობაზედ (კრიტიკა), “ცისკარი”, 1861, N 3. თვით “ანუკა ბატონიშვილი” დაიბეჭდა “ცისკარში” 1860 წ., N11.
[5] იხ. И. Фиорентини, Изабелла Орсини, герцогиня Гречиано. Исторический роман. С.П., 1890.
[6] იხ. А. Диума, Две Дианы, Соч., т. XIV- XVI, 1905.
[7] ა. წერეთელი,ჩემი თავგადასავალი, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. IV, 1948 გვ. 74.
[8] თვით “თამარ საქართველოს ბატონიშვილი” დაიბეჭდა “ცისკარში” 1862 წ., N 5,6, 7, 8,.
[9] კნ. ნინა ერისთავისა, კრიტიკა ანუკა ბატონიშვილის მოთხრობაზედ, “ცისკარი”, 1861, N 1.
[10] ა. ორბელიანი, “ქვრივის ლიმონების” განხილვა ანუ კრიტიკა, “ცისკარი”, 1858, N 4.
[11] დაიბეჭდა “ცისკარში” 1857 წ., N 10.
[12] ა. ხახანაშვილი, ქართული სიტყვების ისტორია (მე-19ს.) ტფილისი, 1913, გვ.80.
[13]იხ. გრ. ორბელიანის წერილი ილია ორბელიანისადმი 1843 წლის თარიღით (გრ.ორბელიანი, წერილები, ტ. I, ა. გაწერელიას რედ., 1936, გვ. 12).
[14] თამარ საქართველოს ბატონიშვილი, “ცისკარი”, 1862, N5, გვ. 51.
[15] “ლუნატიკი” დაიბეჭდა “ცისკარში” 1860 წ., N9, ”შეშლილი” – 1862წ., N4. ორივე მოთხრობა გადმოკეთებულია რუსულიდან, როგორც მართებულად მიუთითა ქართულმა კრიტიკამ გასული საუკუნის 60 –იან წლებში.
[16] თამარ ბატონიშვილი, “ცისკარი”, 1862, N6, გვ. 93.
[17] მართალია, “ბედი ქართლისა” პირველად 1858 წ. დაიბეჭდა ”ცისკარში” (”ქვრივის ლიმონები”)გამოქვეყნდა 1957წ.), მაგრამ, ეჭვს გარეშეა, გრ. რჩეულიშვილი ამ პოემის ხელნაწერ ტექსტს იცნობდა.
[18] ასეთია სტატია ალ. ცაგარელისა – ”ჩვენი უბედური მწიგნობრობა ამ საუკუნეში” (”დროება”, 1877 N7) და განსაკუთრებით გ. თუმანიშვილის წერილი – ”ჩვენი ძველი გმირების” სერიაში დაბეჭდილი (”დროება”, 1875, N 10).
[19] ს. მგალობლიშვილი, მოგონებანი, 1938, გვ. 46.
[20] В. Белинский, Собр. соч. в трех томах, т. II, Москва, 1948, გვ. 115.

სოციალურ-პოლიტიკური და კულტურულ-ლიტერატურული ვითარება XIX საუკ. 40-50-იანი წ წ. საქართველოში.
 მე-19 საუკუნის 40- 50-იანი წლები საქართველოს პოლიტიკურ-ეკონომიურ და კულტურულ ცხოვრებაში მთელი რიგი სიახლით ხასიათდება. აღნიშნულ პერიოდში გარკვეული ცვლილებები იქნა შეტანილი მმართველობის იმ სისტემაში, რომელიც რუსეთთან შეერთების შემდეგ დამკვიდრდა საქართველოში. ამასთან, კაპიტალისტური განვითარების გზაზე დამდგარ რუსეთთან მჭიდრო ურთიერთობამ საქართველოში დააჩქარა ახალი კლასის- ბურჟუაზიის წარმოშობა და გაძლიერება; უკიდურესობამდე გამწვავდა დამოკიდებულება ყმასა და ბატონს შორის. საწარმოო ძალთა განვითარებამ ბატონყმური ურთიერთობა თავისი არსებობის დასასრულს მიუახლოვა. ეკონომიურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მომხდარმა ცვლილებებმა გავლენა მოახდინეს ქვეყნის კულტურულ ვითარებაზეც. საჭირო გახდა სწავლა განათლების ქსელის გაფართოება და სხვა კულტურულ დაწესებულებათა დაარსება.
განვითარების ახალი ეტაპი იწყება ქართულ ლიტერატურაში. ნაცვლად რომანტიზმისა, საფუძველი ეყრება კრიტიკულ რეალიზმს როგორც ლიტერატურულ მიმართულებას. 40 – 50-იანი წლები ქართული ლიტერატურის ისტორიაში აღინიშნა, როგორც რეალიზმის წარმოშობის ეპოქა.
რეალიზმი, როგორც შემოქმედებითი მეთოდი, ყველა ქვეყნის ლიტერატურაში ჩამოყალიბდა სოციალურ – პოლიტიკური და კულტურული ვითარების შესატყვისად. ამიტომ მისი ბუნებისა და თავისებურების გასაგებად აუცილებელია აღნიშნული გარემოების გათვალისწინება. ხალხის უკმაყოფილება და დიდი წინააღმდეგობა ცარიზმს ზოგჯერ აიძულებდა ცვლილება შეეტანა მმართველობის სისტემაში, მაგრამ ძირითადი მიზანი მაინც უცვლელი რჩებოდა: მისთვის საჭირო იყო საქართველოს გადაქცევა მორჩილ კოლონიად და ადგილობრივ მცხოვრებთა რუსიფიკაცია. როდესაცც თავისი ხანმოკლე და უღიმღამო მოღვაწეობის შემდეგ, 1844 წელს, გენერალი ნეიდგარტი განთავისუფლებულ იქნა კავკასიის მთავარმართებლის თანამდებობიდან, იმპერატორმა, ნაცვლად მთავარმართებლობისა, დააწესა კავკასიის სამეფისნაცვალო. მეფისნაცვალს კი მეტი უფლებები გააჩნდა. იგი უშუალოდ იმპერატორს ემორჩილებოდა. იმპერატორმა ნიკოლოზ პირველმა თავის სასურველ კანდიდატად ცნო გამოცდილი და ერთგული მოხელე მ. ს. ვორონცოვი. 1845 წლის მარტში ვორონცოვი უკვე თბილისში ჩამოვიდა და მოვალეობის შესრულებას შეუდგა. მ. ვორონცოვის კავკასიაში დანიშვნით დამთავრდა სამხედრო წესებისა და სამხედრო მმართველობის ბატონობა და დაიწყო სამოქალაქო მმართველობის განმტკიცება.
სამხედრო მმართველობიდან სამოქალაქო მმართველობაზე გადასვლა 40-იანი   წლებისათვის უკვე საკმარისად მომზადებულია. თუ მანამდე მეფის მთავრობა შეშფოთებული იყო ადგილობრივ მცხოვრებთა უკმაყოფილებითა და აღმოსავლეთელი მეზობლების (სპარსეთისა და თურქეთის) მეტოქეობით, 4-იანი წლებისათვის მდგომარეობა სხვაგვარი იყო. აჯანყებათა და შეთქმულებათ ჩახშობა საქართველოში და სპარსეთ – თურქეთის დამარცხება მეფის რუსეთს უადვილდება მმართველობის სისტემა სამოქალაქო რელსებზე გადაეყვანა. ამჯერად მეფის რუსეთს აინტერესებდა არა საქართველოს შეერთება, არამედ მისი შემომტკიცება. ვორონცოვმა, რომელსაც კარგად ესმოდა ცარიზმის ინტერესები კავკასიაში და ითვალისწინებდა თავის წიამორბედთა უხეშ შეცდომებს, ხელი მიჰყო მოქნილი და მშვიდობიანი ღონისძიებების განხორციელებას.
მართვა – გამგეობის საქმეში თავისებური და უფრო მოქნილი მეთოდების შეტანა არ გამომდინარეობდა დაპყრობილ ხალხებთან დამოკიდებულებაში მომხდარი რაიმე რადიკალური გარდატეხიდან, იცვლებოდა მხოლოდ მეთოდები, ხერხები, რათა უფრო ადვილად დაემორჩილებინათ თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობის მოყვარე ხალხი.
მეფის რუსეთის მმართველობის სისტემის სიტლანქისა და სიმძიმის შესახებ კ. მარქსი შენიშნავდა: ”რუსეთის მმართველობის სისტემა ყველგან, სადაც კი ის დაკავშირებულია ფეოდალურ დაწესებულებებთან, განა იგივე არ არის, რაც სამხედრო ოკუპაცია, რომელშიც სამოქალაქო ხელისუფლება და იურიდიული იერარქია ორგანიზებულია სამხედრო საწყისებზე და ხალხს აწევს შესანახად?”[1].
კ. მარქსის ეს შეფასება მთელი სისრულით გამოხატავს გასულ საუკუნეში მეფის რუსეთის მიერ საქართველოში დამკვიდრებული მმართველობის სიტემის ხასიათსაც.
მას შემდეგ, რაც მმართველობის თავისი სისტემა დაამკვიდრა საქართველოში, თვითმპყრობელობამ ხელი მოჰკიდა ქვეყნის ეკონომიურ ”დაპყრობასაც”. კავკასია და, კერძოდ, საქართველო მეფის რუსეთს აინტერესებდა არა მარტო სამხედრო და პოლიტიკური თვალსაზრისით, არამედ როგორც ბაზარი და ნედლეულის წყაროც. მაგრამ, როგორც ვ.ი. ლენინი აღნიშნავს, რუსეთის მიერ კავკასიის ”ეკონომიური დაპყრობა” გაცილებით უფრო გვიან მოხდა, ვიდრე პოლიტიკური დაპყრობა”[2].
კაპიტალისტური განვითარების გზაზე დამდგარ რუსეთთან მჭიდრო ურთიერთობამ ხელი შეუწყო 40-იან წლებიდან საქართველოს ეკონომიურ ცხოვრებაშიც გარკვეული ცვლილებები მომხდარიყო. ფეოდალურ – ბატონყმური მეურნეობის რღევასთან ერთად განმტკიცებას იწყებს ბურჟუაზიული ურთიერთობა. ვორონცოვი, რომლის საქმიანობა მიმართული იყო კაპიტალიზმის განვითარების სასარგებლოდ, ყოველმხრივ უწყობდა ხელს ვაჭრობა – მრეწველობის გაფართოებას. ქმნიდა ხელსაყრელ პირობებს, რომ რუსეთის ბურჟუაზიას ბატონობა მოეპოვებინა საქართველოს ბაზარზე. ამ მიზნით მან მოახერხა შეღავათიანი საბაჟო ტარიფის დაწესება კავკასიაში, ხელი შეუწყო მიმოსვლის განვითარებას მდინარეებსა და ზღვებზე, სახმელეთო გზების გაყვანასა და სავაჭრო მაღაზიების გახსნას. თბილისში თავისუფლად გრძნობდნენ თავს პეტერბურგიდან და მოსკოვიდან ჩამოსული ვაჭრები. იზრდებოდა ადგილობრივ ვაჭართა რიცხვიც, განსაკუთრებით თბილისში მცხოვრებ სომეხთაგან. ჩქარი ტემპით ვითარდებოდა ფაბრიკების მშენებლობაც. თუ 1835 წლისთვის საქართველოში მხოლოდ აბრეშუმსახვევი ფაბრიკა იყო, 40-იანი წლებისათვის უკვე რამდენიმე ფაბრიკა – ქარხანა მუშაობდა.
ყურადღებას იქცევს ოღონდ ის ფაქტი, რომ ვაჭრობა-მრეწველობის მესვეურთა შორის მეტად მცირე პროცენტია ქართველები. ”მთელი მეცხრამეტე საუკუნის პირველი ნახევრისგანმავლობაში ა/კავკასიაში ვაჭრობის ისტორია არის რუსული და რუსული ორიენტაციის სომხური სავაჭრო კაპიტალისა და ევროპის (უმთავრესად საფრანგეთის) და აზიის (ირანისა და თურქეთის) სავაჭრო კაპიტალს შორის ა/ კავკასიის ბაზრებზე საკონკურენციო ბრძოლის პროცესი”[3].
მთელი ეს პროცესი, რომელიც ვაჭრობა – მრეწველობის გაფართოებასთან იყო დაკავშირებული, უშუალო გავლენას ახდენდა ქართველი ხალხის ცხოვრებაზე.
ვაჭრობა –აღებმიცემობის გაფართოების შედეგად თბილისის ბაზარზე შემოსულმა რუსულმა და ევროპულმა საქონელმა მოხიბლა ქართველი თავადაზნაურობა, რომელიც დღითი დღე მეტად ებმებოდა ევროპული ცხოვრებისათვის დამახასიათებელ დროსტარებაში. ვორონცოვის მოხსნილ პოლიტიკას ამ მხრივაც გარკვეული შედეგებიმოჰქონდა. დროსტარებითა და ფუქსავატური ცხოვრებით გატაცებამ თავადაზნაურობას მოსთხოვა ფული, რამაც აიძულა იგი მევახშე-ვაჭარს დაკავშირებოდა, აეღო ვალი და უმოწყალოდ ეფლანგა თავისი ქონება, ადგილ- მამული. მიკირტუმ-კარაპეტები და მეჯღანუაშვილები ეპატრონებოდნენ ფუქსავატ მემამულეთა ქონებას, ყოველდღიურად იზრდებოდა პირველდამგროვებელთა ქისები. 40 -50-იანი წლები საქართველოში ხასიათდება ფეოდალური წყობილების რღვევით და ბურჟუაზიული ურთიერთობის განვითარებით. კავკასიასა და, კერძოდ, საქართველოში ფეხს იკიდებს რუსული კაპიტალიზმი, რომელიც, ვ. ი. ლენინის თქმით, ”კავკსიას ითრევდა საქონლის ბრუნვაში, ანიველირებდა მის ადგილობრივ თავისებურებებს – ძველებური პატრიარქალური კარჩაკეტილობის ნაშთს, ჰქმნიდა ბაზარს თავისი ფაბრიკებისათვის”[4].
ვორონცოვი ცდილობდა შეემსუბუქებინა თავადაზნაურობის მძიმე კეონომიური მდგომარეობა, რომელიც ყოველთვიურად უარესდებოდა სავაჭრო ბურჟუაზიის გაძლიერებისა და ევროპული ცხოვრებით გატაცების შედეგად, ამ მიზნით მან დააარსა  საადგილმამულო ბანკი (”პრიკაზი”), სადაც თავადაზნაურობას შეეძლო დაეგირავებინა მამული და აეღო სესხი.
ფუქსავატური გართობით გატაცებული თავადაზნაურობა, რომელიც ალღოს ვერ უღებდა ბურჟუაზიული ცხოვრების საჭიროებას, სესხს სესხზე იღებდა, ხოლო გადახდის შესაძლებლობა არ ჰქონდა; მათი მამულები ვალში იყიდებოდა, ამდენად ”პრიკაზის” დაარსება კიდევ უფრო სავალალო გამოდგა მაღალი წოდებისათვის, რომელსაც ახალი კლასი – ბურჟუაზია – ცხოვრების ასპარეზიდან ერეკებოდა.
ვორნოცოვმა, რომელიც მეტად მოხერხებულად ახორციელებდა ცარიზმის პოლიტიკას კავკასიაში, შეძლო მაღალი წოდების ერთი ნაწილის გადაბირება მთავრობის მხარეზე. ამაზე მეტყველებს ქართველ თავადაზნაურთა 1848 წლის 24 აპრილის მიმართვა იმპერატორისადმი, სადაც ლაპარაკია მათი ერთგულების შესახებ. ცარიზმი, მართლაც, უწყობდა ხელს თავადაზნაურთა მდგომარეობის გაუმჯობესებას, მაგრამ ეკნომიური ცუხოვრება, რომელიც ბურჟუაზიის სასარგებლოდ ვითარდებოდა, არარად ხდიდა ამგვარი ხელშეწყობის შედეგებს. ცხოვრების კანონზომიერი მსვლელობა თავისას აკეთებდა. ინგრეოდა ფეოდალურ - ბატონყმური მეურნეობა.
რუსეთთან შეერთების შემდეგ საქართველოში ხელუხლებლად იქნა დატოვებული ბატონყმური ურთიერთობა. ქართველი თავადაზნაურობა თავისი უფლებებით თანდათან გაუთანასწორეს რუსეთის არისტოკრატიას, ჩააბეს სამხედრო და სამოქალაქო სასმსახურში, აჯილდოებდნენ ”ჩინ – მედლებით”, სამოქალაქო და სამხედრო სამსახურის ხარისხებით, არავის ჰქონდა უფლება ჩარეულიყო ბატონისა და ყმის ურთიერთობაში. მემამულე თავისი ყმების სრულუფლებიანი ბატონ – პატრონი იყო. 1807 წელს გამოცემული სპეციალური კანონით გლეხებს აეკრძალათ საჩივრის შეტანა თავიანთი ბატონის შესახებ. ყოველი სადავო საკითხი თვით მემამულეს უნდა გადაეწყვიტა. 40-იანი   წლებისათვის კი ყმების გაროზგვაც ოფიციალურად დაკანონდა.
მემამულე თავის ყმებს უყურებდა, როგორც ნივთს, რომლის გაყიდვის უფლებაც ჰქონდა; გაზეთებისა და სპეციალური განცხადებების საშუალებით არაერთხელ აუწყებდნენ ხოლმე საზოგადოებას ყმების ოჯახების საჯარო ვაჭრობით გაყიდვას. ახალი ცხოვრების შედეგად ეკონომიურად შევიწროებული თავადაზნაურობა თავისი მდგომარეობის გამოსწორებას ყმაგლეხობის გაძლიერებული ექსპლოატაციით ცდილობდა. გლეხობას თავს დააწვა უამრავი გადასახადი, რომლის გადახდა მას არ შეეძლო. სოფლებში, სადაც გლეხები ვერ ახერხებდნენ დროზე მოეხადათ ბეგარა მემამულის წინაშე, მეფის მთავრობა აგზავნიდა ეგზეკუციებს, რომლებიც მთელი სისასტიკით უსწორდებოდნენ უმწეო გლეხებს.უუფლებობა და არაადამიანური შევიწროება გლეხობას აიძულებდა აჯანყებისათვის მიემართა. აღნიშნულ პერიოდში საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ადგილი ჰქონდა გლეხთა მასობრივ გამოსვლებსა და აჯანყებებს. აჯანყებულნი მკაცრად უსწორდებოდნენ თავიანთ მებატონეებს და აჯანყებები კლასობრივი ბრძოლის ხასიათს იღებდა.
ფეოდალურ – პატრიარქალურ მეურნეობასა და ბატონმურ ინსტიტუტზე დაყრდნობილი მეფის რუსეთის სახელმწიფოებრივი აპარატი 50-იანი   წლებისათვის აშკარად გაიხრწნა, ყირიმის ომში (1853–1856წწ) მეფის რუსეთის დამარცხებამ უდავო გახადა ქვეყნის სისუსტე, ”ყირიმის ომმა ცხადყო ბატონყმური რუსეთის სიდამპლე და უძლურება”[5].
ფეოდალურ – მემამულურული მეურნეობის რღვევამ, ვაჭრობა-მრეწველობის განვითარებამ და გლეხთა აჯანყებებმა, რაც თანდათანობით უფრო ფართო ხასიათს იღებდა, მთავრობა აიძულა ეფიქრა გლეხთა ზევიდან განთავისუფლებაზე, რაც რუსეთში განხორციელდა 1861წელს, საქართველოში კი – 1864 წელს.
* * *
40-იანი  წლებისათვის საქართველოში, კერძოდ, თბილისში ბევრი სახელმოხვეჭილი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე ეწეოდა შემოქმედებითს მუშაობას. მათი ფიქრები და ყურადღება ქართული ეროვნული კულტურის, ლიტერატურის განვითარებისაკენ იყო მიმართული. მაგრამ არ იყო პირობები შემოქმედებითი მუშაობის გაშლისათვის. თბილისში ამ დროს ქართულ ენაზე არ გამოდიოდა არც ერთი ჟურნალი, არ არსებობდა თეატრი და სხვა.
1845 წელს თბილისში დაარსდა რუსული თეატრი, 1846 წელს – საჯარო ბიბლიოთეკა, 1850 წელს – ქართული თეატრი, 1851 წელს - იტალიური ოპერა; 1852 წელს გამოვიდა ჟურნალი ” ცისკარი”. გაფართოვდა განათლების ქსელიც. როდესაც ასეთი ღონისძიებების გატარებას ვორონცოვი არათუ ხელს არ უშლიდა, არამედ მხარსაც უჭერდა, მას მიზნად ჰქონდა არა ქართული ეროვნული კულტურის აყვავება და განვითარება, არამედ ქართველი ხალხის რუსიფიკაცია უფრო ელასტიური მეთოდებით. ქართველ მოღვაწეთა დიდ უმრავლესობას სწორად ესმოდა ვორონცოვის საქმიანობა, არ ეგებოდა მის ანკესზე და ფხიზლად აფასებდა მეფისნაცვლის შენიღბულ პოლიტიკას. სკოლა, თეატრი, პრესა, ყველაფერი, რაც ვორონცოვს თავისი მიზნებისათვის უნდოდა გამოეყენებინა, ქართველ პროგრესულ მოღვაწეთა გონივრული მოქმედებით ეროვნული თვითშეგნების ამაღლების, გამოფხიზლებისა და განვითარების რეალურ ძალად იქცა. მეფის მთავრობა, რა თქმა უნდა, დაინტერესებული არ ყოფილა ხალხში სწავლა – განათლების შეტანით, გარკვეულ ღონისძიებებსაც მიმართავდა ხოლმე მოსწავლეთა რიცხვის შესამცირებლად, მაგრამ სახელმწიფოებრივი აპარატის მოხელეთა, სამხედრო პირთა და სამეურნეო მუშაკთა კადრების აუცილებელი საჭიროება აიძულებდა მას შესაფერი სკოლების დაარსებაზე ეზრუნა.
გვერდს უვლიდა რა სახალხო სკოლების გახსნას, მეფის მთავრობა კავკასიაში საჭიროების მიხედვით აარსებდა სამხედრო და სასულიერო სასწავლებლებს, გიმნაზიებს მაღალი წოდების შვილებისათვის. გიმნაზიის, სასულიერო სემინარიისა და სამხედრო სასწავლებლების კურსდამთავრებულთა გარკვეული ნაწილი სწავლის გასაგრძელებლად, მათი ”მორჯულების” მიზნით, იგზავნებოდა რუსეთშიც. სკოლების წინაშე იდგა ამოცანა: ვაჟები აღეზარდა ერთგულ მოხელეებად, ქალები - ფრანგული ენისა და სალონების ეტიკეტის მცოდნე ასულებად.
გარდა სასულიერო სემინარიისა, სამხედრო სასწავლებლებისა და გიმნაზიასა, 1845 წლისათვის თბილისში დაარსდა ოთხი კერძო პანსიონი. მათი რიცხვი საგრძნობლად გაიზარდა ვორონცოვის დროს, როცა, თბილისის გარდა, ამგვარი პანსიონები სხვა ქალაქებშიც გაიხსნა. ოფიციალური სასწავლებლები მოსწავლე ახალგაზრდობას ვერ აძლევდა საჭირო განათლებას. სკოლებში დანერგილი იყო გაზეპირების მეთოდი, აკრძალული იყო წიგნების თავისუფალი  კითხვა, მოწაფეებს წასაკითხავად ეძლეოდათ მხოლოდ სახელმძღვანელოები.
მოსწავლეები, რომლებიც ექცეოდნენ პროგრესულად მოაზროვნე მოღვაწეების გავლენაში, ახერხებდნენ თვითგანვითარების საშუალებით შეევსოთ ცოდნა; ჰქონდათ თავიანთი წრეები და ეწეოდნენ შემოქმედებით მუშაობას. ასეთ წრეებში ქართველი მოსწავლე ახალგაზრდობა სწავლობდა მშობლიური ქვეყნის ლიტერატურასა და ისტორიას, რაც სკოლების პროგრამებით არ იყო გათვალისწინებული და არც იმდროინდელ პრესაში შუქდებოდა სათანადოდ.
40 – 50-იან წლებისათვის ქართულ პრესას არცთუ ხანგრძლივი ისტორია ჰქონდა. 1832 წლიდან 1838 წლამდე თბილისში არ გამოდიოდა არც ერთი პერიოდული გამოცემა, არც რუსულ და არც ქართულ ენებზე. 1838 წელს გამოსვლა დაიწყო ყოველკვირეულმა გაზეთმა ”Закавказский Вестник”-მა (გამოდიოდა შაბათობით), რომელშიც იბეჭდებოდა ოფიციალური განკარგულებანი, ინსტრუქციები და ქრონიკები. 1845 წლიდან, იმავე პროგრამით, ქართულ ენაზე გამოსვლას იწყებს ”კავკასიის მხარეთა უწყებანი”, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწე პ. იოსელიანი. ” Закавказский Вестник”-ი შემდეგში შეუერთდა გაზეთ "Кавказ”-ს, რომელიც 1846 წლიდან გამოდიოდა თბილისში. ”კავკაზი” 1850 წლამდე წარმოადგენდა არაოფიციალურ ორგანოს და თავისი პროგრამით იყო პოლიტიკურ –ლიტერატურული შინაარსის, რედაქტორობდა ი. კონსტანტინოვი; 1852 გამოდიოდა კვირაში ერთხელ, ხოლო 1852 წლიდან – კვირაში ორჯერ. ”კავკაზი” ფართო პროგრამით გამოდიოდა და უფრო ამართლებდა გაზეთის დანიშნულებას, ვინემ ყველა მისი წინამორბედი. XIX საუკუნის 40 -იან წლებში ქართველი ინტილიგენციის ერთ ჯგუფს გადაუწყვეტია გამოეცა ყოველთვიური პოლიტიკურ-ლიტერატურული ჟურნალი ”სინათლე”. მათ, როგორც ჩანს, მიიღეს კიდევაც ნებართვა ჟურნალის გამოცემისათვის და გამოაქვეყნეს სპეციალური ”გამოცხადება”, რომლითაც საზოგადოებას განუარტავდნენ ჟურნალის პროგრამასა და ხელისმოწერის პირობებს.
ქართული ლიტერატურისა და კულტურის ისტორიაში გიორგი ერისთავის სახელი მაინც უკვდავი იქნებოდა, თუნდაც მისი ღვაწლი მწერლობითა და ქართული მუდმივი თეატრის დაარსებით შემოფარგლულიყო, მაგრამ მის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ იგი გახდა სხვა დიდი კულტურული წამოწყების ინიციატორი და სულისჩამდგმელიც. მან დააარსა ”ცისკარი” – პირველი ”სიტყვიერებითი ჟურნალი” საქართველოში. გ. ერისთავის ”ცისკარს” მეტად ღარიბი ტრადიციები ჰქონდა. მის წინამორბედს მხოლოდ ”სალიტერატურონი ნაწილნი ტფილისის უწყებათგანი” წარმოადგენდა, რომელმაც მეტად მცირე ხანს იარსება. გ. ერისთავმა ვორონცოვს ოფიციალურად მიმართა განცხადებით და სთხოვა ეშუამდგომლა იმპერატორის წინაშე, რათა მას ნება დაერთო გამოეცა ქართული სალიტერატურო ჟურნალი ”ცისკარი”. რამდენიმე დღის შემდეგ, 1851 წლის 12 თებერვალს, მ. ვორონცოვმა ა. ი. ჩერნიშოვს წერილი გაუგზავნა და სთხოვა თავის თავზე აეღო იმპერატორთან შუამდგომლობა”ცისკრის” გამოცემის შესახებ.
ა. ჩერნიშოვმა, მ. ვორონცოვის ბარათის მიღებისთანავე,
იმპერატორს წარუდგინა მოხსენება, რომელშიც თავის მხრივ იმეორებდა მ. ვორონცოვის სიტყვებს ქართულ ენაზე ჟურნალის საჭიროებისა და გ. ერისთავის პიროვნების შესახებ. ამასთან, ჩერნიშოვმა მოხსენებითს ბარათს დაურთო საგანგებო ცნობები, რომელთაგან ერთი გ. ერისთავის მოქალაქეობრივი სახის მოკლე დახასიათებას წარმოადგენდა.
იმპერატორმა, რომელიც განსაკუთრებული ნდობით ეპყრობოდა მ. ვორონცოვის შუამდგომლობებს, მაშინვე დააკმაყოფილა თხოვნა. ამასთანავე, გააფრთხილა ჩერნიშოვი, ჟურნალი გამოსულიყო საერთო ცენზურული წესდების საფუძველზე და მასში არ დაბეჭდილიყო პოლიტიკური შინარსის სტატიები. მიიღო რა ”ცისკრის” გამოცემის ნებართავა, გ. ერისთავმა საგანგებო ფურცელზე დაბეჭდა ”განცხადება” რუსულ და ქართულ ენაზე.
როგორც განცხადებიდან ჩანს, ”ცისკარი” 1851 წელსვე უნდა გამოსულიყო, მაგრამ მისმა გამოცემამ დააგვიანა. ”ცისკრის” პირველი ნომერი გამოვიდა 1852 წლის იანვარში. დაგვიანების მიზეზი იყო ხელისმომწერთა სიმცირე, რამაც გ. ერისთავი უხერხულ მდგომარეობაში ჩააგდო.
ჟურნალს ჰქონდა ოთხი ძირითადი განყოფილება: პოეზია, პროზა, სწავლა და ხელოვნება, სოფლური სახლის პატრონობა. საკუთარი სტამბის უქონლობა ”ცისკრის” გამოცემას აძნელებდა, მაგრამ ვორონცოვმა გ. ერისთავს მისცა საბეჭდი მანქანა და მანაც თავისი სტამბა გამართა. მეშვიდე ნომერი უკვე დაიბეჭდა ”საბეჭდსა შინა გ. ერისთავისა”. ამის შემდეგ, გარდა იშვიათი გამონაკლისისა, ”ცისკარი” გ. ერისთავის სტამბაში იბეჭდებოდა.
გ. ერისთავის რედაქტორობით ”ცისკარი” გამოდიოდა სრული ორი წელი (1852–1853 წწ.) და გამოცემულ იქნა 24 ნომერი. 1854 წლიდან ”ცისკარი” აღარ გამოსულა. 1853 წლის მეთორმეტე ნომერში არაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, რომ ჟურნალის გამოსვლა შეწყდებოდა. ჩანს, რომ რედაქცია ფიქრობდა კვლავ განეგრძო ჟურნალის გამოცემა, მაგრამ ხელისმომწერთა საჭირო რიცხვი ვერ შეაგროვა. ამ გარემოებას თან დაერთო სხვა მიზეზებიც: ვორონცოვის თბილისიდან წასვლა, ყირიმის ომი.
გ. ერისთავის ”ცისკარს” თავიდანვე დაჰყვა მანკი, რომლის გამოსწორება რედაქტორს არ შეეძლო. ”ცისკრის” გამოცემის ნებართვაში, რომელიც გ. ერისთავმა მიიღო, ხაზგასმით იყო აღნიშნული, რომ ჟურნალში არ უნდა დაბეჭდილიყო პოლიტიკური შინაარსის სტატიები და წერილები. ამ გარემოებამ იმთავითვე განსაზღვრა ჟურნალის ბედი. აშკარა იყო, რომ ”ცისკარი” მოწყვეტილი იქნებოდა თანამედროვე საზოგადოებრივ ცხოვრებას და, ამდენად, ჟურნალის ერთ მთავარ დანიშნულებასაც. გ. ერისთავმა, რომელმაც თავის თავზე გამოსცადა ცარისტული რეჟიმის სიმკაცრე და კარგად იცოდა, რა თვალითაც უყურებდნენ ”ცისკარს” მეფის რუსეთის მოხელეები, თავის ჟურნალს მიზნად დაუსახა ქართული მწერლობის გამოცოცხლება, ქართველ მწერალთა საუკეთესო ქმნილებების გატანა ხალხში და მათი პოპულარიზაცია.
იგი იძულებული იყო ”ცისკრის” ფურცლები აევსო გარდაცვლი მწერალთა თხზულებებით. თანამედროვეთაგან მის ჟურნალს მხოლოდ გრ. ორბელიანის ადრე დაწერილი ლექსები ამშვენებდნენ. დანარჩენ ავტორთაგან თითქმის ყველა მეორეხარისხოვანი პოეტი იყო. თვითონ გ. ერისთავი კარგად გრძნობდა, რომ საჭირო იყო თანამედროვე მწერლები შემოეკრიბა ჟურნალის გარშემო; იგი საგანგებო მადლობასაც კი უცხადებდა ჟურნალის ფურცლებზე მათ, ვინც თავიანთი კალმის ნამოღვაწარს მიაწვდიდა ჟურნალს, და სთხოვდა მომავალშიც არ მოეკლოთ ყურადღება ”ცისკრისათვის”.
”ცისკარში” იბეჭდებოდა იმდროინდელ მწერალთა ნაწერებიც, მაგრამ მხატვრულად იმდენად სუსტი, რომ მათ არ შეეძლოთ მეტოქეობა გაეწიათ ძველი და რომანტიკოსთა პირველი თაობის მწერალთა შემოქმედებისათვის. ამიტომ გ. ერისთავის ”ცისკრის” მთავარი დამსახურებაც ამ უკანასკნელთა შემოქმედების გამომზეურება არის. ძველ მწერალთა თხზულებების ბეჭდვა არ შეიძლება ჟურნალს ჩამორჩენად ჩაეთვალოს, ვინაიდან მათ ფართო მკითხველი არ იცნობდა. გ. ერისთავი თავიდან შეიძლება არ ფიქრობდა ძველების წინაშე დათმობაზე წასულიყო, ამიტომაც, პირველი ნომერი მთლიანად თავისი ორიგინალური და ნათარგმნი თხზულებებით შეავსო, მაგრამ სხვები არც შემდეგ წამოეშველნენ. სხვა გზა არ იყო, მანაც თავის წინამორბედთ მიმართა.
გ. ერისთავის ”ცისკრის” მნიშვნელობის გათვალისწინებისას საჭიროა მოვიგონოთ, რომ ამ ჟურნალის ფურცლებზე პირველად დაიბეჭდა თეიმურაზ პირველის, ვახტანგ მეექვსის, სულხან – საბა ორბელიანის, დავით გურამიშვილის, დიმ. ბაგრატიონის, ალ.ჭავჭავაძის, გრ. ორბელიანის, ნ. ბარათაშვილის, გ. ერისთავის და სხვათა მრავალი თხზულებანი, რომელთაგან ბევრი უცნობი იქნებოდა ჩვენთვის დღესაც, ”ცისკრის” ფურცლებს რომ არ შემოენახა.
”ცისკარმა” მკითხველს გააცნო რუსი და ევროპელი მწერლების ბევრი საყურადღებო ნაწარმოებიც. მის ფურცლებზე დაიბეჭდა პუშკინის, მარლინსკის, მიცკევიჩის, ჰიუგოს, კორნელის, შილერის, ბერნარისა და სხვათა ნაწარმოებნი. მთარგმნელთა შორის ყველაზე ნაყოფიერი თვითონ რედაქტორი გ. ერისთავი იყო.
მართალია, გ. ერისთავის ”ცისკარს” არ ჰქონია გარკვეული მიმართულება, უფრო სწორად, მისი მთავარი ამოცანა ყოველი სახის ქართული თხზულების გამომზეურება იყო, მაგრამ თავის დროისათვის ესეც მნიშვნელოვან საქმეს წარმოადგენდა. ”ცისკარი ” იყო ერთადერთი მაშინდელი ჟურნალი, რომლის დანიშნულებას ქართული მწერლობის განვითარება და გამოცოცხლება წარმოადგენდა; მისი პირველი მოვალეობა იყო ეჩვენებინა, რა გვქონდა რათა უფრო ცხადი გაეხადა თუ რა გვესაჭიროებოდა მომავალში.
გ. ერისთავის ”ცისკარმა” გაამართლა თავისი დანიშნულება. მან ძველი ქართული სიტყვაკაზმული მწერლობის უკვდავი ნიმუშები ადვილმისაწვდომი გახადა. ამ ჟურნალმა 50-იანი   წლების მოღვაწეებას, საზოგადოებას, მის ფართო ფენებს აგრძნობინა, რომ ქართველ ხალხს ჰქონდა დიდი ლიტერატურული ტრადიცია, რომელიც ნიჭიერ გამგრძელებლებს ელოდებოდა.
”ცისკრის” ტექნიკური მხარე არაა უნაკლო. ჟურნალში უამრავი კორექტურული და ენობრივი შეცდომაა, წარმოდგენილ პროდუქციას დახვეწილობა და გაშალაშინება აკლია, მასალის შერჩევა და დალაგება გარკვეულ წესს არ მისდევს.
გ. ერისთავმა ჟურნალ ”ცისკრის” გამოცემის უფლება გადასცა ი. კერესელიძეს, რომელმაც 1854 წელსვე ითხოვა ნებართვა ჟურნალის ბეჭდვის გასაგრძელებლად. მან მოისურვა როგორც ჟურნალის სახელწოდების შეცვლა, ასევე ჟურნალის ახალი პროგრამით გამოცემა, ამიტომ მთავრობამ გაუქმებულად ცნო გ. ერისთავის მიერ მასზე გადაცემული უფლება, რამაც საქმე გაართულა, ი. კერესელიძემაც უკან დაიხია და დათანხმდა ჟურნალის ძველი სახელწოდებითა და პროგრამით გამოცემაზე. ამის შემდეგ, 1855 წლის 30 ნოემბერს, მთავრობისაგან მიღებულ იქნა ”ცისკრის” განახლების ნებართვა. ნებართვის მიღების შემდეგ ი. კერესელიძეს ერთი წელი დასჭირდა მოსამზადებელი მუშაობის ჩასატარებლად. ”ცისკარმა” გამოსვლა დაიწყო მხოლოდ 1857 წლიდან და იარსება 1875 წლამდე. ამ ხნის განმავლობაში მას უცვლელად ხელმძღვანელობდა ი. კერესელიძე.
”ცისკარი” ი. კერესელიძის რედაქტორობისას შედარებით უფრო მაღალ საფეხურზე დგას, ვიდრე ეს იყო გ. ერისთავის ხელში. ამის მთავარი მიზეზი ის იყო, რომ ი. კერესელიძის ”ცისკარში” მოღვაწეობა დაიწყეს ”თერგდალეულებმა”, რომლებმაც ჟურნალი გამოაცოცხლეს. 50-იანი   წლები მნიშვნელოვანია ქართული თეატრის ისტორიაშიც. ხანგრძლივი ”შესვენების” შემდეგ კვლავ დადგა ქართული თეატრის აღდგენის საკითხი.
გ. ერისთავმა თავისი კომედიებით მოამზადა საფუძველი ქართული თეატრის აღდგენისათვის, საჭირო იყო მხოლოდ ქართველ ინტელიგენციას შესაფერი ნებართვა მიეღო მეფის მთავრობისაგან. ვორონცოვის დაინტერესებამ სხვადასხვა კულტურული ღონისძიებებით და რუსული თეატრის დაარსებამ იმედი გაუღვიძა ქართული სცენის მოყვარულთ. მათ იგრძნეს, რომ ყველაზე კარგი მომენტი ქართული თეატრის დაარსებისათვის უკვე დადგა; გადაწყვიტეს ესარგებლათ ქართველ ოჯახებთან ვორონცოვის ახლო ურთიერთობითა და მისი საერთო პოლიტიკით. ამიტომ იყო, რომ ქართველმა ინტელიგენციამ გადაწყვიტა, მანანა ორბელიანს ეთხოვა ვორონცოვისათვის ქართული თეატრის დაარსება, მასვე უნდა წარედგინა მეფისნაცვლისათვის გიორგი ერისთავი, რომელიც ადრევე ჰყავდათ ნავარაუდევი ამ საქმისათვის. გ. ერისთავი, როგორც ჩანს, იმდროინდელ ინტელიგენციას უცვნია ყველაზე შესაფერ კანდიდატად, რომელსაც სხვებზე უკეთ შეეძლო თეატრის ხელმძღვანელობა; მათ დიდი ხნით ადრე იცოდნენ გიორგი ერისთავის თეატრალური ნიჭის შესახებ, იგი აქტიურმონაწილეობას იღებდა ჯერ კიდევ 30-იანი   წლებში გამართულ შინაურ წარმოდგენებსა და ლიტერატურულ შეკრებებში. მწერალმა თავისი სატირული ნიჭი გამოამჟღავნა გადასახლების პერიოდშიც. გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ სახელი მოიხვეჭა, როგორცსატირული ლექსებისა და კომედიების ავტორმა. ამ დროისათვის გ.ერისთავს უკვე დაწერილი ჰქონდა: ”შეშლილი” (1839 წ.), ”დავა” (1840 წ.), ”გაყრა” (1849 წ.) და სხვ. ამიტომ, ბუნებრივია, რომ მეგობრებმა გადაწყვიტეს თეატრის ხელმძღვანელად სწორედ გიორგი ერისთავი წარედგინათ ვორონცოვისათვის.
ვორონცოვს სიამოვნებით მიუღია გიორგი ერისთავი, რომელსაც მისთვის გაუცვნია ”გაყრა”[6] (ხელნაწერი). ვორონცოვის დაინტერესება ქართული თეატრით გასაგებია. პირველ ყოვლისა, რუსული თეატრი, რომელიც ენის უცოდინარობის გამო მიუწვდომელი იყო ფართო წრისათვის, ნაკლებ ამართლებდა მიზანს, რომელსაც ვორონცოვი თეატრს უსახავდა, მეორეც – ვორონცოვს შესაძლებლობა ჰქონდა ქართული მოწინავე საზოგადოების გული მოეგო.
გ. ერისთავი მაშინვე დიდი სიყვარულით შედგომია საქმეს. ”მისი სამარადისო ნატვრა სრულდებოდა, ქართული თეატრი არსებობდა და ”გაყრა” უნდა დადგმულიყო მის კურთხევაზე, მის საძირკვლის ჩაყრაზე”[7], გიორგი ერისთავს პირველ ყოვლისა, მსახიობთა შეგროვება დაუწყია; მას ბევრი მუდარა არ დაჭირვებია, ყველა სიამოვნებით დათანხმებულა, ვინაიდან იცოდნენ, ქართული თეატრის ბედი ამ პირველ წარმოდგენას უნდა გადაეწყვიტა.
მეგობართა წრე თუ ასე კარგი გრძნობით იყო განწყობილი გ. ერისთავისადმი, სამაგიეროდ აღმოჩნდნენ ისეთებიც, რომლებმაც სცადეს ხელი შეეშალათ მისთვის და მოესპოთ სურვილი ქართული თეატრის დაარსებისა. თეატრის მოწინააღმდეგეთა ამ ჯგუფში, პირველ ყოვლისა იყვნენ: პლ. იოსელიანი, რევაზ ერისთავი და მარიამ ბატონიშვილი, რომლებიც სხვადასხვა ხმებს ავრცელებდნენ სცენისმოყვარულთა დასაშინებლად.
განსაკუთრებით ძნელი იყო თეატრალურ მუშაობაში ქალების ჩაბმა. გ. ერისთავისთვის დიდი დახმარება აღმოუჩენია ქეთევან ერისთავ-ორბელიანისას, რომელ საც თავისი მეგობარი ქალები ჩაუბამს წარმოდგენის მზადებაში. ”კნ. ქეთევანმა, - შენიშნავს გ. წერეთელი ქართული თეატრის ისტორიაზე დაწერილ ერთ სტატიაში, - მტკიცე ხასიათი გამოიჩინა, ის არ შეუშინდა არც რ –ს (რევაზ ერისთავის – რედ.) ხრიკებს, არც ბატონიშვილის მუქარას, თანაუგრძნობდა თავის ნათესავის ნიჭს, წინდაწინვე გულში ისახავდა, რა დიდი საქმეც იქნებოდა მომავალში ქართული თეატრის დაარსება და, აი, ამ ქალმა მოიმხრო სხვა წარჩინებულის გვარის ქალებიცა, როგორც, მაგალითად ბაბალე ანდრეევსკისა , ან. ოგლობჟიოსი (ორბელიანი – რედ.), კნ. ან. გაგარინისა (ორბელიანი – რედ.). მეორე მხრით, მისი თანამედროვე ამხანაგებიც შეურყეველი ბურჯები გახდნენ გ. ერისთავის საქმის დასამთავრებლად”[8].
წარმოდგენის წინ ვორონცოვს ვ. ბუბუთოვისათვის მიუნდვია პიესის ცენზურობა. ბუბუთოვისათვის პიესა თვით გ. ერისთავს წაუკითხავს და ” ბუბუთოვი სიცილით აღარ იყო თურმე”. ამის შემდეგ მას ვორონცოვისათვის მოუხსენებია, რომ პიესაში არაფერია ისეთი, რომელმაც მისი წარმოდგენა დააბრკოლოსო.
წარმოდგენა დიდი წარმატებით ჩატარდა. გიმნაზიის პატარა დარბაზს გაუჭირდა მაყურებელთა დატევა. წარმოდგენას თავის მეუღლით დაესწრო ვორონცოვი, რომელიც, მსახიობთა თამაშით აღფრთოვანებილი, სხვა მაყურებელთან ერთად გაცხარებული ტაშს უკრავდა, განსაკუთრებული მოწონება დაუმსახურებია გიორგი ერისთავს, როგორც ავტორსა და მსახიობს. მას დიდი ოსტატობით შეუსრულებია მიკირტუმ გასპარიჩის როლი.
1850 წლის 2(14) იანვარს საფუძველი ჩაეყარა ქართულ რეალისტურ თეატრს. ”გაყრის” წარმატებით წარმოდგენამ როგრც მაყურებელი, ისე მონაწილენი და ინიციატორები დაარწმუნა, რომ  ქართული პროფესიული თეატრის დაარსებისათვის ნიადაგი მზად იყო.
”გაყრის” წარმოდგენამ კარგმი შთაბეჭდილება დატოვა არა მარტო ქართველ მაყურებელზე, არამედ მათზედაც, ვინც არ იცოდა ქართული ენა. ამ მხრივ მეტად საგულისხმოა ცნობილი რუსი პოეტის იაკობ პოლონსკის წერილები გაზეთ ”ზაკავკაზსკი ვესტნიკში”, რომლის რედაქციაშიც მუშაობდა იგი იმ დროს.
ი. პოლინსკის თქმით, 1850 წლის 2 იანვარი საქართველოს განათლების ისტორიაში ჩაიწერა, როგორც ღირშესანიშნავი დღე. ამ დღეს, შეიძლება ითქვას დაიბადა ჭეშმარიტი ქართული ლიტერატურა. გიმნაზიის დარბაზში ქართველი მაღალი საზოგადოების კეთილშობილმა პირებმა... პირველად წარმოადგინეს ქართულ ენაზე ქართული ნაციონალური კომედია ”გაყრა”. პიესა იმდენად კარგია, ისე გააკვირვა ყველა მან თავის უბრალოებით, თავის ორიგინალობით და თავის ღრმა იუმორით, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია უბრალო შექებით დავკმაყოფილდეთ, არამედ მოვალენი ვართ მივცეთ ჩვენს მკითხველებს, რამდენადაც შესაძლებელია, ამ პოეტური ქმნილების დაწვრილებითი გარჩევა და მისი თარგმანიც კი ვაჩუქოთ. პიესის ავტორი თავადი გიორგი ერისთავი, როგრც პოეტი დიდი ხანია ცნობილია საქართველოში, მაგრამ არც ერთს ჩვენგანს, რუსს, არ ჰქონდა წარმოდგენილი, რომ იგი ასეთი კომიკი იქნებოდა. კომედიის შესრულება, რომელშიც თვით პოეტი იღებდა მონაწილეობას... ყოველნაირ შექებაზე მაღლა იდგა. როლების საუკეთესო ცოდნა, კოსტუმები, თამაში – ყველაფერს აღტაცებაში მოჰყავდა მრავალრიცხოვანი მაყურებლები. ერთი სიტყვით, პიესა რომ გაეგოთ და ქართველებივით მოხიბლუდიყავით, ამისათვის საჭირო არ იყო ქართული ენის ცოდნა”!
”გაყრის” რუსული თარგმანი (შესრულებული დ. ყიფიანის მიერ) მალე გამოვიდა. პოლონსკიმ შეასრულა თავისი დაპირება და მისცა მკითხველს მისი მოკლე გარჩევა. ამჯერად ი. პოლონსკი წერდა: ”როცა კომედია ”გაყრა” პირველად ვნახე სცენაზე... თუმცა ქართული ენის არაფერი მესმოდა, მაგრამ პიესის შინაარსი მაინც გავიგე და არ შემეძლო, არ მეცინა... უნებლიეთ გამოვიტანე დასკვნა, რომ კომედია ისე მსუბუქად არის დაწერილი, რომ ადვილად ითამაშება. მოქმედნი პირნი სინამდვილესთან ისე სიმართლით დგანან, რომ მათთვის მიბაძვა ძლიერ ადვილია, განსაკუთრებით იმ პირთათვის, რომელნიც ამათ მსგავს ტიპებს შორის გაიზარდნენ. პიესა ყველას მოეწონა და, რაც ყველაზე უფრო სახარბიელოა, მისი წარმატება არ განისაზღვრება მხოლოდ თეატრის კედლებით, რომლებიც ტაშის გრიალით და ამსრულებელთა სცენაზე გამოძახილით ირყეოდა, არამედ პიესა წარმოადგენის შემდეგ, მეორე დღესვე იქცა სახალხოდ. ბაზარში იმეორებდნენ კომედიიდან ამოღებულ მთელ ფრაზებს, და ისეთ სახლებშიც, სადაც შეიძლება არავითარი წარმოდგენა არა აქვთ იმაზე, თუ რა არის თეატრი. თავად ერისთავის სახელი შეიქმნა ცნობილი და კომედია იქცა ხანგრძლივი მსჯელობის საგნად. რომელი მწერალი, რომელი კომიკი არ ინატრებდა ამას?!”[9] ი. პოლონსკიმ 1851 წელს ლექსიც კი დაწერა – ”თბილისის თეატრის გახსნის გამო”. ”გაყრის” პირველ წარმოდგენებს მაღალი შეფასება მისცა აგრეთვე გაზეთ ”კავკაზ”-ის რეცენზენტმაც. როგორც ვხედავთ, ”გაყრის” ლიტერატურულმა ღირსებებმა, ასევე დადგმის მაღალმა ხელოვნებამ, მეტად დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. საყურადღებოა ის გარემოება, რომ თავიანთ აღტაცებას ასე დაბეჯითებით გამოთქვამენ მოწინავე რუსი ლიტერატორებიც, რომლებსაც შედარებით ნაკლები შესაძლებლობა ჰქონდათ ჩაწვდომოდნენ პიესის მთელ ღირებას.
წარმატებით წახალისებული გ. ერისთავი მაშინვე შეუდგა მზადებას მეორე კომედიის (”დავა”) წარმოსადგენად. რეპეტიციები კიდევ მეტი ინტერესით მიმდინარეობდა, ხალხიც უფრო სიხარულით მოელოდა მომავალ წარმოდგენას. ქედი მოიხარეს ქართული თეატრის მოწინააღმდეგეებმაც, რომლებმაც თავიანთი დანაშაულის გამოსყიდვა წარმოდგენაში უშუალო მონაწილეობის მიღებით სცადეს; ”დავაში” ონოფრეს როლს ასრულებდა პლატონ იოსელიანი, ხოლო ლომინ გოდაბრელიძისას – რევაზ ერისთავი. ”დავა” წერმოდგენილ იქნა 1850 წლის 3 (15) მაისს მანეჟის თეატრში, პიესაში მონაწილეთაგან ბევრი პირველად გამოდიოდა სცენაზე. ყოველი მათგანი სცენის უბრალო მოყვარული იყო და არა მსახიობის პროფესიით დაინტერესებული. ”დავის” წარმოდგენაც წარმატებით ჩატარდა. გ. ერისთავმა, სარქის ბუღდანიჩის როლში, კვლავ დიდი მოწონება დაიმსახურა.
გაზეთი ”კავკაზი” წერდა: ”3 მაისს,თბილისის თეატრში ღარიბთა სასარგებლოდ, სასცენო ხელოვნების კეთილშობილ მოყვარულთა მიერ, წარმოდგენილ იქნა თავად ერისთავის ახალი კომედია ”დავა”... ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მხიარული საღამო, ჩვენ თბილისში გავატარეთ”[10]. ვორონცოვი საბოლოოდ დარწმუნდა, რომ საჭირო იყო ქართული თეატრის დაარსება და მუდმივი დასის შედგენა. მან გიორგი ერისთავი დანიშნა საგანგებო დავალებათა უმცროს მოხელედ და დაავალა ქართული თეატრისათვის მუდმივი დასის შედგენა.
”მაგრამ სად უნდა ეპოვა, - შენიშნავს ი. მეუნარგია, - მომავალი თეატრის დირექტორს ქართული სცენისათვის საჭირო აქტიორები და ნამეტნავად აქტრისები? მაშინ ჯერ კიდევ დაკეტილებში ისხდნენ ჩვენი ქალები და ვინ იქნებოდა ისეთი გულადი, რომელიც თავის ასულის მიცემას გაბედავდა თეატრში და მამა – პაპურ ლეჩაქს აქტრისის წოდებაზე გასცვლიდა?”.
გიორგი ერისთავს გადაუწყვეტია სოფლისათვის მიემართა და თავის ნაცნობთა წრეში მოეძებნა მომავალი მსახიობები. მას, ვორონცოვის განკარგულებით, მსახიობებზე მისაცემად მიუღია 2.000 მანეთი და გამგზავრებულა გორში. გიორგის ზოგი ჯამაგირით დაუინტერესებია, ზოგიც თბილისში ცხოვრებითა და ვორონცოვის ყურადღებით. მას მალე მოუგროვებია მსურველები, რომელთა შორის იყვნენ: ქალები – სააკაძე, ტატიშვილი, ანტონოვა, ლაფერაშვილი; ვაჟები – დვანაძე, ტატიშვილი, რჩეულიშვილი, კორძაია, ელიოზიშვილი, კიკნაძე. რეპეტიციებს გიორგი სოფელში ატარებდა, შემდეგ თბილისში ჩამოიყვანა აქტიორები და ბევრი მათგანი საკუთარ ბინაში დააყენა, ვინაიდან ”ეშინოდა გული არავის შეეცვალა”.
თბილისში ყოველდღიურად ტარდებოდა რეპეტიციები, რასაც ზოგჯერ ვორონცოვიც ესწრებოდა. 1851 წლის 1(13) იანვარს მანეჟის თეატრში წარმოდგენილი იქნა ”გაყრა”, რომელსაც უამრავი მაყურებელი დაესწრო, მათ შორის ვორონცოვი მეუღლითურთ. ვორონცოვს იმდენად მოეწონა წარმოდგენა, რომ ყოველი შესვენების დროს თავის ლოჟაში იბარებდა მსახიობებს და მადლობას უცხადებდა. გაზეთ ”კავკაზის” რეცენზენტი წერდა: ”ამ კომედიის დადგმას თბილისის თეატრში აქვს თავისი განსაკუთრებული მნიშვნელობა. ასრულებდნენ ქართველი მსახიობები, ასრულებდნენ ქართულ ენაზე, პიესას, რომელიც ქართველის მიერ იყო დაწერილი”[11].
1851 წლის 18 (30) იანვარს წარმოდგენილი იქნა ”ძუნწი”, 4 თებერვალს – ”კომისარი შტატგარეშე ქალაქისა”, 17 თებერვალს – ”ბებიას თუთიყუშები” (”Бабушкины папугай), 22 აპრილს – სოლოგუბისა და კარატიგინის პიესა ”Дагеротип, или знакомые все лица”. გადმოკეთებული გ. ერისთავის მიერ. 1850 –1851 წლის სეზონი ქართულმა თეატრმა კარგად ჩაატარა.
გ. ერისთავის დასს მალე შეემატნენ ნიჭიერი დრამატურგები და მსახიობები: ზ. ანტონოვი, ა. მეიფარიანი, ი. კერესელიძე, გ. ჯაფარიძე და სხვები. გიორგი ერისთავიც სიხარულით ღებულობდა ყოველ ახალ თანამშრომელს. ქართული დასი საკმაოდ გაძლიერდა, გამდიდრდა თეატრის რეპერტუარი ორიგინალური პიესებით.
რამდენიმე ხნის შემდეგ გ. ერისთავმა ი. კერესელიძე თავის თანაშემწედ დანიშნა სარეჟისორო ნაწილში. ი. კერესელიძე, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგჯერ მას თბილისიდან ხანგრძლივი ვადით წასვლა უხდებოდა ხოლმე, ნაყოფიერი მუშაკი აღმოჩნდა ქართული თეატრისათვის. მან თეატრის რეპერტუარს შემატა  რუსულიდან გადმოკეთებული და ორიგინალური პიესები, რომლებიც იმ დროს წარმოუდგენიათ.
განსაკუთრებით ნაყოფიერი იყო თეტრისათვის ზურაბ ანტონოვი, რომელიც, როგორც მსახიობი და დრამატურგი, გ.ერისთავის სკოლას ეკუთვნის. გ. ერისთავი ზურაბ ანტონოვს უსწორებდა პიესებს, უთითებდა გადმოსაკეთებლად ვარგისპიესებზე, აძლევდა ცალკეულ სიუჟეტებს პიესებისათვის. მაგრამ ზ. ანტონოვის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ იგი თავისი მასწავლებლის ბრმა გავლენაში არ მოქცეულა, მან თავის პიესებში ბევრ ახალ მოვლენას მიაქცია ყურადღება და ქართული დრამატურგია გაამდიდრა მეტწილად დაბალი წრის ხალხის ცხოვრების ამსახველი პიესებით. მან ქართული თეატრის რეპერტუარს შესძინა ისეთი პიესები, როგორიცაა: ”მე მინდა კნეინა გავხდე”, ” ქმარი ხუთი ცოლისა”. ”განა ბიძიამ ცოლი შეირთო?”, ”ქოროღლი”, ” მზის დაბნელება საქართველოში”, ”ქორწილი ხევსურეთში”, ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა” და სხვ.; გ. ჯაფარიძემ – ”მაიკო” , ”იჭვიანი ქმარი”, გ. დვანაძემ – ”სახლი კუკიაში”; ა. მეიფარიანმა – ”ქმრები გავაბით მახეში”.
ამგვარად, ქართულ თეატრს, სულ მცირე ხნის შემდეგ, უკვე ჰქონდა საკუთარი რეპერტუარი, ჰყავდა საკმაოდ დახელოვნებულ მსახიობთაგან შემდგარი დასი, ჰქონდა ბინა და ღებულობდა თანხებს საჭირო ხარჯებისათვის. ამას უნდა დაემატოს ვორონცოვის განსაკუთრებული ყურადღება, რომლის წყალობით გ. ერისთავი ახერხებდა ქართული დასის წინაშე შექმნილი დაბრკოლებების დაძლევას.
არსებული წესის მიხედვით, თეატრს უფლება ეძლეოდა წარმოედგინა პიესა მას შემდეგ, როცა მას განიხილავდნენ იმპერატორის კანცელარიის III განყოფილებაში, რაც მოითხოვდა დიდ დროს და პიესის დაუყოვნებლივ თარგმნას. მაგრამ ვორონცოვმა მოახერხა გვერდი აევლო ცენზურული ბიუროკრატიზმისათვის და ქართული პიესების ცენზორობა დაავალა პლატონ იოსელიანს, რომელიც იმ დროს რედაქტორობდა გაზეთს ”კავკასიის მხარეთა უწყებანი”.
1851– 852 წლის სეზონს ქართული თეატრი მომზადებული შეხვდა. გ. ერისთავის კომედიებთან ერთად დაიწყო წარმოდგენა ზ. ანტონოვის და სხვათა კომედიებისა. 1851 წლის განმავლობაში ნაჩვენები იქნა 22 წარმოდგენა.
იმპერატორისადმი წარმოდგენილ მოხსენებაში ვრონცოვი ქართული თეატრის შესახებ წერდა: ”1850 წლის დასაწყისში თბილისის მაღალი საზოგადოების პირებმა პირველად სცადეს ქართულ ენაზე წარმოდგენის გამართვა. ცდა სრული წარმატებით დამთავრდა და აჩვენა, რომ შესაძლებელია სისტემატურად ეწყობოდეს ქართული სპექტაკლები.. და მე თავს უფლებას ვაძლევ ვიფიქრო, რომ  თქვენი იმპერატორული უდიდებულესობა კეთილს ინებებს დარწმუნდეს, რომ ასეთ ღონისძიებას შეიძლება ჰქონდეს უფრო სასარგებლო გავლენა მეცნიერებისა და გემოვნების განვითარებაზე, ხასიათის ჩამოყალიბებასა და ადგილობრივ მცხოვრებთა რუსებთან დაახლოებაზეო”[12].
ვორონცოვი თავის მოხსენებაში მოხერხებულად მიუთითებს ქართული თეატრით დაინტერესების მიზეზზე, მაგრამ მთავარი ის იყო, რომ იგი მოითხოვდა ქართული თეატრის არსებობის გაგრძელებას, თუმცა თეატრის გასავალი აღემატებოდა შემოსავალს. მ. თუმანიშვილმა და ვ. სოლოგუბმა სპეციალური წერილები უძღვნეს გაზეთ ”კავკაზში” ქართული წარმოდგენების განხილვას. მ. თუმანიშვილი წერდა: ”თავადი ერისთავი, რომელიც, უწინარეს ყოვლისა, პოეტია, თუმცა ამასთანავე ერთად დაჯილდოებულია დიდი კომიკური ნიჭით, ერთი უნდა შებრძოლებოდა დრამატული ცხოვრების სიბნელესა და სიცარიელეს საქართველოში და უნდა გაეძლო ამ გამოცდისათვის. თუ როგორ შეძლო მან ამ საგმირო საქმისშესრულება – ამას ჩვენ მისი პირველი მიღწევებით ვხედავთ. იგი კიდევ ბევრს გვპირდება და ეჭვს არ იწვევს, რომ შეასრულებს. მსახიობ ვაჟების – ჯაფარიძის, დვანაძის, კორძაიასა და მსახიობ ქალის ტატიშვილის სახით, მას ჰყავს მოხდენილი შემსრულებელნი სცენური ხელოვნებისა; ხოლო მსახიობ ანტონოვის სახით კი – ნიჭიერი და გულმოდგინე დრამატურგი. ყველა იგინი ერისთავის მიერ არიან აღზრდილნი; ეჭვი არაა, რომ იგი მათ კიდევ მეტად გაწრთვნის, უჩვენებს მათ შეცდომებს და მის გამოსწორების საშუალებებს”. ეხებოდა რა თეატრის რეპერტუარს, მ. თუმანიშვილი ამბობდა: ”თავისთავად იგულისხმება, რომ რეპერტუარი არის ყველაფრის საფუძველი, მისი საშუალებით მყარდება კავშირი თეატრსა და საზოგადოებას შორისო”.
რეცენზენტის თქმით, ბუნებრივი და დროული იყო ქართული თეატრის რეპერტუარის შევსება ძირითადად კომედიებით, მაგრამ აფრთხილებდა თეატრს, მინიმუმამდე შეემცირებინა ნათარგმნი და გადმოკეთებული პიესების წარმოდგენა. იგი მოითხოვდა ადგილობრივი ცხოვრების ამსახველი პიესების მეტი რაოდენობით წარმოდგენას. ამიტომ იგი იწონებდა გ. ერისთავის კომედიებს: ”კომედია ”დავაში” ჩვენს წინაშე ისახება ნამდვილი მდგომარეობა ქართველ მემამულეთა მთელი ყოფაცხოვრებისა, მთელი თავისი მისწრაფებებითა და ინტერესებით, ჟინიანობითა და რწმენით, აქ რამდენი პირიცაა, იმდენი პოემაა, რამდენიმე თავისა და სიმღერებისაგან შემდგარი. გმირთა გრძელ რიგში, რომელიც იქაა წარმოდგენილი სინამდვილის სინათლეზე, ნამდვილი ენითა და ქცევით, განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ორი მკვეთრად გამოხატული პორტრეტი, ორი ბედნიერი შემთხვევა, რომელიც ჩართულია პიესაში; ეს არის იაია – ნაღვლიანი ნიმუში იმ დრომოჭმული ქართული მოხუცებისა, რომლებიც მწუხარებით უყურებენ ახალი ცხოვრების ორომტრიალს, და ლომინ გოდაბრელიძე – ტიპი იმერელი თავადისა, ცოცხალი – მუდამ მოძრავი არსება... თანამედროვე ტიპთა ასეთსავე ცოცხალ სურათს წარმოადგენს სომეხი კარაპეტა, კომედია ”ძუნწი”[13].
1852 – 1853 წლის სეზონში ქართული თეატრი კვლავ ძველ პირობებში დარჩა: მსახიობებს წლიურად ეძლეოდათ 4000 მანეთი, დამატებით იღებდნენ აგრეთვე ხარჯებს ტრანსპორტისათვის, ხელმძღვანელობა კვლავ გ. ერისთავს ჰქონდა დაკისრებული, წარმოდგენები იმართებოდა თამამშევის ახალ შენობაში, მიუხედავად ამისა, ქართული თეატრის მდგომარეობა აღნიშნულ სეზონში გაცილებით მძიმე იყო. თუ აქამდე მას კონკურენციის გაწევა უხდებოდა მხოლოდ რუსულ თეატრთან და მაყურებელს იკრეფდა იმის გამოც, რომ ბევრმა რუსული ენა არ იცოდა, 1851 წლის შემოდგომაზე თბილისში დაარსდა იტალიური ოპერა, რომელმაც ბევრი მაყურებელი მიიზიდა.
1851 წლის 1 (13) ნოემბერს თამამშევის ახალ შენობაში წარმოდგენილ იქნა ოპერა ”ლუჩია დილამერბურ”, რომელმაც უდიდესი შთაბეჭდილება მოახდინა მსმენელებზე. ოპერის დასმა ისეთი წარმატებით დაასრულა 1851 –1852 წლის სეზინი, რომ ვორონცოვმა საკმაო თანხები გამოჰყო დამატებით, რათა იტალიიდან კიდევ ჩამოეყვანათ სოლისტები და შეეძინათ საჭირო კოსტუმები. 1853 წელს თბილისში იდგმება აგრეთვე ბალეტი, რომელსაც მაყურებელი
გაუჩნდა.
1852 –1853 წლის სეზონი ქართულმა თეატრმა წარმატებით დაასრულა, მან მაყურებელს უჩვენა: სკრიპის ”ფაშას თეთრი დათვი”, ზ.ანტონოვის ”მზის დაბნელება საქართველოში, ” ქოროღლი”, ”ხევსურთა ქორწილი” და გ. ერისთავის ორიგინალური და გადმოკეთებული კომედიები. ბევრი ახალი დადგმა განახორციელა ქართულმა თეატრმა 1852 –1853 წლის სეზონშიც; მაგრამ ამჯერად მას ეკონომიურად მეტად გაუჭირდა სეზონის დამთავრება. თეატრების ახალი დირექტორი –  ბოგდანოვი – კარგი თვალით არ უყურებდა ქართულ თეატრს.
ქართული წარმოდგენები ინიშნებოდა იტალიური ოპერის შემდეგ, ან წინ, საგანგებო დღე მას არ ეძლეოდა. ამის გამო მაყურებელი, განსაკუთრებით ქართული ენის არმცოდნე, ან დაგვიანებით მიდიოდა თეატრში (თუ ქართული წარმოდგენა პირველად იყო დანიშნული), ან ბოლომდე არ რჩებოდა (როცა ქართული წარმოდგენა შემდეგ იყო დანიშნული), მაგრამ ასეთი მაყურებელი ადგილს მაინც ”იკავებდა” რადგან ბილეთი აღებული ჰქონდა.
1854 წლის 17 თებერვალს თბილისის თეატრების დირექციამ ვორონცოვს წარუდგინა მოხსენება, რომელშიც ხაზგასმით იყო აღნიშნული ქართული თეატრის მიერ გამოწვეული ხარჯების სიმძიმე და მეფის ნაცვალს ურჩევდა, უარი ეთქვა ქართული თეატრის არსებობაზე. გ. ერისთავს დიდი დავა და კამათი ჰქონდა თეატრის დირექციასთან, კერძოდ, ბოგდანოვთან. ამის გამო იყო, რომ მას აბეზღებდნენ კიდეც.
გაეცნო რა თბილისის თეატრების დირექციის ამ მოხსენებას, ვორონცოვმა კვლავ ძალაში დატოვა ქართულ თეატრთან დადებული პირობები. მან, თბილისიდან წასვლის წინ, გასცა განკარგულება, რათა დეფიციტის დასაფარავად საჭირო თანხა გაეცათ და ქართული თეატრის მსახიობებისათვის წლიური ჯამაგირი (4000 მან.) წინასწარ მიეცათ. მაგრამ ეს იყო უკანასკნელი დახმარება, რომელსაც ქართული თეატრი იღებდა. ვორონცოვის წასვლის შემდეგ გ. ერისთავის დასი მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა.
1854 – 1855 წლის სეზონს ქართული თეატრი მეტად ცუდ პირობებში შეუდგა. მას არათუ ეხმარებოდნენ, არამედ ცდილობდნენ მოესპოთ იგი. 1854 წლის 14 (26) ოქტომბერს ქართულმა თეატრმა მაყურებელს უჩვენა ზ. ანტონოვის ”ქოროღლი”. როგორც გაზეთი ”კავკაზი” წერდა, წარმოდგენის დროს პარტერში 20 –მდე მაყურებელი იყო, მაშინ, როცა უკანა ადგილებზე ტევა არ იყო და კმაყოფილი მაყურებელი გაცხარებულ ტაშსაც უკრავდა.
გ. ერისთავი დაიქანცა, მისთვის აუტანელი გახდა მუდმივი უსიამოვნება, ოჯახური მდგომარეობაც გაუარესდა, რის გამო თეატრის დირექტორმა ზ. ანტონოვს დაუთმო, ხოლო თვითონ სოფელ ხიდისთავში გადასახლდა. ეს მოხდა 1854 წლის ნოემბერში. 1854 წლის დეკემბერში ქართულმა თეატრმა განიცადა უდიდესი დანაკლისი: გარდაიცვალა ზურაბ ანტონოვი, რომელიც შესცვალა ი. კერესელიძემ ქართული თეატრის მდგომარეობა თანდათან უარესდებოდა. ეს იმ დროc, როცა მსახიობთა კოლექტივი შედარებით გამოწრთობილი და გამოცდილების მქონე იყო და ადმინისტრაციის მხარდაჭერის შემთხვევაში შეეძლო განეხორციელებინა ყოველი პიესის დადგმა. შემთხვევითი არ იყო, რომ 1855 წელს გაზეთ ”კავკაზის” მერვე ნომერში რეცენზენტი წერდა:
”ქართველი აქტიორები, ქალებიცა და კაცებიც, ყოველგვარ მოლოდინს აჭარბებენ... აბრამიძე, დვანაძე, ჯაფარიძე, -არ ვიცით, რომელ მათგანს შევასხათ მეტი ქება; პირველი უბადლოა ვაჭარ – მევახშეთა როლებში; დვანაძე – საუკეთესო წარმომადგენელია სოფლური ჩვეულებებისაგან თავდაუღწეველი მემამულის როლში; ჯაფარიძე – მიჯნურის როლების პირველი მოხერხებული შემსრულებელია; ტატიშვილი – საუკეთესოა ჩინის მქონეთა და კეთილშობილი მამების როლებში; ელიოზიშვილი – მდაბიოთა როლებში, ზეინკლოვი – ჯერ კიდევ ბავშვია, იმედს კი იძლევა. მსახიობ ქალებში პირველობა მიეკუთვნება ტატიშვილს, შემდეგ აბრამიძეს.... მათ შეუძლიათ წარმოადგინონ რომელიც გინდათ პიესა”.
1855 წლისათვის ქართულ თეატრს რეპერტუარში ჰქონდა 30-მდე პიესა, რომელთა უმრავლესობა თარგმანს ან გადმოკეთებას წარმოადგენს.
1854 – 1855 წლის სეზონის დასასრულს დაემთხვა იმპერატორ ნიკოლოზ პირველის გარდაცვალება, რის გამო გლოვა გამოაცხადეს და თეატრებს 6 თვით მუშაობა შეაწყვეტინეს. მაგრამ ეს ”შესვენება” არ გამოდგა დროებითი ქართული თეატრისათვის. 1855 წლის 18 აპრილს ბოგდანოვმა აცნობა ქართულ დასს, რომ იგი დათხოვილია. დათხოვილი იქნა იტალიური ოპერის დასიც; შემცირდა რუსული თეატრის მსახიობთა კოლექტივი.
ქართველი მსახიობები კიდევ არ კარგავდნენ იმედს. 1855 წლის 1 სექტემბერს, მსახიობებმა: აბრამიძემ, ლაფერაშვილმა, უზნაძემ, ივანიძემ, ელიოზიშვილმა და სხვებმა ბებუთოვს მიმართეს განცხადებით, რომელშიც განუმარტავდნენ თავიანთი გამოუვალი მდგომარეობის შესახებ, მოაგონებდნენ, რომ მსახიობობა მათ დაიწყეს მეფისნაცვალის – ვორონცოვის – დაპირებით და ანგარიში არ გაუწიეს არავითარ სიძნელეს, მაგრამ ამჟამად სრულიად უმართებულოდ იქნენ დათხოვნილი, ითხოვდნენ, უფლება დაერთოთ მათთვის კვირაში ერთხელ გაემართათ წარმოდგენა, მაგრამ ამის ნებასაც არ აძლევდა რუსული თეატრის დირექცია.
განცხადებაზე ქართველმა მსახიობებმა უარყოფითი პასუხი მიიღეს. მაშინ, 1855 წლის 31 დეკემბერს (ახალი სტილით 1856 წლის იანვარს), ი. კერესელიძემ თვითონ მიმართა ბებუთოვს განცხადებით, რომელშიც იგი აღნიშნავდა, რომ ქართული დასი წარმოდგენებს გამართავს დაქირავებულ დარბაზში, მაგრამ, დეკორაციებსა და სხვა საჭირო საშუალებების უქონლობის გამო, ძნელდება დადგმების განხორციელებაო. იგი ითხოვდა დახმარებას თამამშევის თეატრში წარმოდგენების გამართვისათვის. განცხადების პასუხად ი.კერესელიძემ უარი მიიღო.
ი. კერესელიძე სხვა ახალ დაბრკოლებებსაც წაწყდა. თუ მანამდე ქართული პიესების ცენზურად პ. იოსელიანი ითვლებოდა და პიესების თარგმნა თავიდან აცილებული იყო, ახლა უკვე მოითხოვეს, რომ საერთო წესს დამორჩილებოდნენ. პიესები მე- 3 განყოფილებაში უნდა განხილულიყო. მსახიობებმა: ტატიშვილმა, ლაფერაშვილმა, ელიოზიშვილმა, კიკნაძემ და ზეინკლოვმა 1856 წლის 2 (14) კვლავ გაუგზავნეს მოხსენებითი ბარათი გენერალ მურადოვს. ისინი მოკლედ მოაგონებდნენ მას ქართული თეატრის თავგადასავალს და კვლავ სთხოვდნენ მიეცათ ნება კვირაში ერთხელ წარმოდგენების გამართვისა რუსული თეატრის შენობაში. თხოვნას არავითარი შედეგი არ მოჰყოლია.
1856 წლის 6 (19) ივნისს ი. კეკელიძემ და ნ. ყანდიაშვილმა ისევ მიმართეს მეფის მოადგილის კანცელარიის დირექტორს თხოვნით და ციდილობლნენ მიზნისათვის მიეღწიათ, მაგრამ ამაოდ, ქართულმა თეატრმა არსებობა შეწყვიტა
საყურადღებოა, რომ გ. ერისთავი თბილისიდან წასვლის შემდეგაც ყურადღებას არ აკლებდა თავის დაარსებულ თეატრს. დროდადრო თბილისში ჩამოდიოდა და ამხნევებდა თეატრის კოლექტივს, რომელსაც მრავალ დაბრკოლებასთან უხდებოდა ბრძოლა.
გ. ერისთავის საქმის გამგრძელებული ი. კერესელიძე თავის მოგონებაში ამბობს: ”ბოლოს, როგორც იცით, ჩვენი საზოგადოების საქმე, თანაგრძნობაც ცოტა გვქონდა. ხშირად, როდესაც გიორგი ერისთავი ქალაქში ჩამოდიოდა, დადიოდა თეატრში და გვაქეზებდა, მაგრამ ამით რა იქნებოდა: ვალი თავისას თხოულობდა, სახლის ქირა თავს დაგვაწყდა, საჩივარი აგვიტეხეს, ლოჟები, სკამები, დეკორაციები დაგვიყიდეს ნახევარ ფასად და ჩემი გრუპპა დარჩა ცარიელი. რო არა დაგვრჩა რა, გრუპპა დაიშალა. ზოგი სად წავიდა ზოგი სად. მე დავრჩი ვალში ჩაფლული. გიმნაზიაში ვმსახურობდი და ჩემი ჯამაგირი სამი წლის განმავლობაში სულ მოვალეებს მიჰქონდათ.”
ასე უსამართლოდ იქნა მოსპობილი მეფის რუსეთის ბიუროკრატიული მმართველობისაგან გ. ერისთავის მიერ დაარსებული და ავტორიტეტმოპოვებული ქართული თეატრი, სწორედ იმ დროს, როცა მას შეეძლო უკეთესი დადგმების განხორციელება. მართალია, წარმოდგენები შემდეგაც იმართებოდა, მაგრამ იშვიათად და არაოფიციალურად, სანამ, 1879 წელს, კვლავ არ განახლდა მუდმივი ქართული თეატრი.
მიუხედავად იმისა, რომ სულ რამდენიმე წელს არსებობდა გ. ერისთავის მიერ დაარსებული თეატრი, მან მაინც დიდი როლი შეასრულა ქართული თეატრალური ხელოვნებისა და საერთოდ ჩვენი კულტურის განვითარებაში. ეს თეატრი დაარსებიდანვე მაღალი თეატრალური ხელოვნების მოთხოვნის სიმაღლეზე იდგა. მსახიობთა კოლექტივი შედგენილი იყო საქმის ნაკლებ მცოდნე, მაგრამ დაინტერესებული ადამიანებისაგან, რომლებიც გამოცდილი ხელმხღვანელის გ. ერისთავის დაუღალავი მუშაობლის წყალობით მალე გახდნენ თავიანთი საქმის ოსტატები და როლების კარგი შესრულებით აღფრთოვანებას იწვევდა მაყურებელში.
განსაკუთრებით აღსანიშნავია მ. თუმანიშვილის, როგორც თეატრალური კრიტიკოსის როლი ქართული თეატრის განვითარების საქმეში. იგი იყო ქართული თეატრის ერთგული დამცველი და პირუთვნელი კრიტიკოსი. პოეზიაში რომანტიკოსი, მ. თუმანიშვილი იბრძოდა ქართულ თეატრში რეალიზმის განმტკიცებისათვის. მისი საყურადღებო შენიშვნები მიზანს აღწევდა. გ. ერისთავის თეატრი იყო ნამდვილი რეალისტური თეატრი, რომელიც მოურიდებლად ამხელდა ჩამორჩენილ და უსამართლობით აღსავსე ცხოვრებას. იგი იბრძოდა დრომოჭმული სოციალური ურთიერთობისა და ბიუროკრატიული მმართველობის თავგასულობის წინააღმდეგ. თეატრის სცენაზე გ. ერისთავმა მახვილი იუმორით სასაცილოდ აიგდო გონებაჩლუნგი და ფუქსავატი თავადები, ძუნწი და უზნეო ვაჭრები, უვიცი და მექრთამე მოხელეები. შემთხვევითი არ იყო, რომ იგი თავის კომედიებში დიდ ყურადღებას აქცევდა საზოგადოების მორალური ამაღლების საკითხს და თავისი იუმორით თავს ესხმოდა ზნეობრივად გადაგვარებულსა და დაკნინებულს. თავის კომედიებს გიორგი ჩვეულებრივ აბოლოებდა სიტყვებით: მე დავსწერე იმაზედა, ვინც ზნეობით არის მრუდი, ჩვენც ვეცდებით და განვდევნით, რაცა არის ჩვენში ცუდი. ამ სიტყვებს თვითონ პოეტი წარმოთქვამდა ხოლმე სცენიდან,წარმოდგენის დასასრულს.
* * *
დიდი სოციალური ძვრების ეპოქაში ლიტერატურა, ცხადია გულგრილი ვერ იქნებოდა არსებითი ხასიათის ცვლილებებისადმი. ცხოვრების სინამდვილე მის წინაშე აყენებდა ახალ და აქტუალრ თემატიკას. თუ ქართველი რომანტიკოსები ძირითადად ეროვნულ მოტივს ავითარებენ, სამშობლოს დამოუკიდებლობის დაკარგვით გამოწვეულ სევდა – მწუხარებას გადმოგვცემენ და ახალი პოლიტიკური სიტუაციის შემფასებლად გვევლინებიან, 40 –50-იანი წლებიდან უკვე გამოდის მწერალთა გარკვეული ჯგუფი, რომელიც ყურადღების ცენტრში აყენებს სოციალურ-ეკონომიური  მნიშვნელობის იმ მოვლენებს, რომლებიც რადიკალურად ცვლიდნენ საზოგადოებრივი ცხოვრების ატმოსფეროს.
მწერალთა ეს ჯგუფი, რომლის მეთაურადაც გ. ერისთავი გვევლინება, მიზნად ისახავს სწორედ ასახოს სინამდვილე, თანამედროვე საზოგადოებრივი ცხოვრების მტკივნეული მხარეები. ახალი თემატიკის შესატყვისად მათ შემოიტანეს ახალი ჟანრები: საყოფაცხოვრებო და სოციალურ-პოლიტიკური კომედია, სოციალური რომანი, ნარკვევი, სატირა და სხვ. გ. ერისთავის, ზ. ანტონოვის, ლ. არდაზიანის, დ. ჭონქაძის და სხვათა შემოქმედებაში უკვე საქმე გვაქვს ცხოვრების სინამდვილიდან აღებულ ტიპიური ხასიათების ასახვასთან. მათ მიერ დახატული ტიპაჟი კონკრეტული ისტორიული გარემოს უშუალო გამომხატველია. ამ მწერალთა შემოქმედებაში ვეცნობით მდიდარ გალერეას ისეთი პერსონაჟებისას, რომლებიც მკაცრად განირჩევიან ერთმანეთისაგან თავიანთი სოციალური მდგომარეობით. მანამდე გაბატონებულ რომანტიკულ მეთოდს მათ დაუპირისპირეს ახალი მხატვრული მეთოდი – რეალიზმი.
მას შემდეგ, რაც ქართული თეატრი დაარსდა და მაყურებელს საშუალება მიეცა გაცნობოდა ქართველ დრამატურგთა შემოქმედებას, დაიწყო ამ უკანასკნელის კრიტიკული შეფასებაც. პირველი ნაბიჯი ამ მიმართულებით თბილისის რუსულმა პრესამ გადადგა. ”ზაკავკაზსკი ვესტნიკსა” და ” კავკაზში” თითქმის სისტემატურად იბეჭდებოდა რეცენზიები. ახალი თეატრალური დადგმების შესახებ. წერილების ავტორები საგანგებო ყურადღებას აქცევდნენ პიესების იდეურ აზრს, მხატვრულ ღირსებასა და ნაკლოვანებებს. თეატრალურმა კრიტიკამ, რომლის წარმომადგენლად გვევლინებიან ქართველი და რუსი ლიტერატორები, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა როგორც თეატრალური ხელოვნების განვითარებაში, ისე ლიტერატურაშიკრიტიკული რეალიზმის დამკვიდრებისათვის ბრძოლაში.
გ. ერისთავის კომედიების პირველი ჭეშმარიტი შემფასებელნი იაკობ პოლონსკი და მიხეილ თუმანიშვილი იყვნენ. 1850 წელს ”გაყრის” რუსული თარგმანის გაცნობის შემდეგ ი. პოლონსკიმ, როგორც ეს ზემოთ აღინიშნა , სპეციალური წერილი მიუძღვნა ”გაყრის” სცენაზე წარმოდგენას. ამ წერილის გამოქვეყნებისას ი. პოლონსკი არ იცნობდა გ.ერისთავის ”შეშლილსა” და ”დავას”, რომლებიც ”გაყრაზე” ადრე შეიქმნა, ხოლო ”ძუნწი” და ”წარსული დროების სურათები” შემდეგ დაიწერა. მიუხედავად ამისა, ი. პოლონსკისათვის ცხადი გახდა გ.ერისთავის, როგორც რეალისტის, გამოჩენა სამწერლო ასპარეზზე. დიდი აღფრთოვანებით შეხვდა გ. ერისთავის კომედიების წარმოდგენას თეატრის სცენაზე ქართველი პოეტი მ. თუმანიშვილიც, რომელმაც 50–იან წლებში ყურადღება მიიპყრო, როგორც ნიჭიერმა თეატრალურმა კრიტიკოსმა და პუბლიცისტმა. მ. თუმანიშვილს გ. ერისთავის კომედიები იტაცებს ცხოვრების სინამდვილის შეულამაზებელი ასახვითა და ტიპიური სახეების შექმნით. იგი საჭიროდ თვლის ასეთი მიმართულების განმტკიცებას და სხვებსაც მოუწოდებს მიჰყვნენ გ. ერისთავს. მაგრამ მთავარი ისაა, რომ მ. თუმანიშვილი, როგორც კრიტიკოსი, პირველი იყო ჩვენს მოღვაწეთაგან, რომელიც მოწონებით შეხვდა კრიტიკული რეალიზმის გამოჩენას ქართულ ლიტერატურაში და მაღალი შეფასება მისცა მისი პირველი წარმომადგენლის – გ. ერისთავის – შემოქმედებას. მ. თუმანიშვილმა რეალიზმის უპირატესობა აღიარა ჯერ კიდევ მ. ლივენცოვის მოთხრობის –”ქართული იდილიის” – გარჩევისადმი მიძღვნილ სტატიაში[14].
თეატრალური კრიტიკა 50- იან წლებში, საერთოდ, დიდ მხარდაჭერას ამჟღავნებს პირველი რეალისტი დრამატურგების შემოქმედებისადმი. ეს იმის მაუწყებელი იყო, რომ თვით კრიტიკაჩადგა რეალიზმის სამსახურში და ამ მიმართულებითაც საგულისხმო წინსვლა იყო მოსალოდნელი. თეატრალური კრიტიკა მხოლოდ რუსულ პრესაში (”კავკაზსკის ვესტნიკ”, ”კავკაზ”) გაიშალა. საგულისხმოა, რომ ქართული თეატრის მუშაობამ შესაფერი გამოხმაურება პოვა ”ცისკრის” ფურცლებზე. ეს გარემოება, შესაძლებელია, იმითაც იყოს გამოწვეული, რომ, როგორც თეატრს, ისე ჟურნალს გ. ერისთავი ხელმძღვანელობდა, თუმცა, გ. ერისთავის ”ცისკარში” კრიტიკა, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, საერთოდ არა გვაქვს. გ. ერისათვის ”ცისკარში” ჩვენ ვხვდებით მხოლოდ პ. იოსელიანის ისტორიულ- ლიტერატურული შინაარსის წერილებს ი. თბილელის ”დიდმოურავიანისა” და ტ.გაბაშვილის ”მოგზაურობის” შესახებ[15]. ეს წერილები განმეორებაა იმ წინასიტყვაობებისა, რომლებიც პ. იოსელიანმა დასახელებულ თხზულებათა გადმოცემისათვის მოამზადა.
ყურადღების ღირსია, აგრეთვე, ამავე ჟურნალის ფურცლებზე გამოქვეყნებული როჟე დე – ბოვოარის ”საფიას” ”თარგმნელისაგან”, რომელიც სერდიონ ალექსი – მესხიშვილს ეკუთვნის. ს. ალექსი მესხიშვილს სურს მოკლედ გადმოგვცეს ის ენობრივი თავისებურებანი, რაც მას თაგრგმნის დროს გამოუყენებია და საჭიროდ თვლის დაკანონდეს მომავალში. მისი შეხედულებით, ქართული ენის ნაკლს, პირველ ყოვლისა, გრამატიკული სქესის განურჩევლობა წარმოადგენს, რის სიმძიმე მეტწილად ნაცვალსახელებში იგრძნობა. ამიტომ მას შემოაქვს გრამატიკული სქესი.
ს. ალექსი-მესხიშვილი ერთი პირველთაგანია, რომელიც  ცდილობს ქართული სალიტერატურო ენა ააცდინოს განვითარების სწორ გზას. ვინც კარგად შეისწავლის იმ მასალას, რომლის მიხედვითაც უნდა გაირკვეს სალიტერატურო კრიტიკის ხასიათი 50 –იან წლებში, მისთვის აშკარა გახდა, რომ კრიტიკის ინტერესის მთავარ საგანს ქართული სამწერლო ენის დადგენის საკითხი წარმოადგენდა. ”ცისკრის” 1857 წლის პირველ და მეორე ნომრებში გამოქვეყნდა სარდიონ ალექსი- მესხიშვილის მიერ თარგმნილი მარმონტელის ”მეუდაბნოე”, რომლის შესახებ გაზეთ ”კავკაზში”[16] კრიტიკული წერილი მოათავსა ნ. ბერძენიშვილმა. მას იმავე გაზეთის ფურცლებზე პასუხი გასცა ს. ალექსი-მესხიშვილმა[17]. ”ცისკარმა ” აგრეთვე გამოაქვეყნა ალ. სავანელის წერილი ”მკითხველთადმი”[18], რომელშიაც არჩევს ნ. ბერძენიშვილის სტატიას და იმ აზრისაა, რომ ”ცისკარს”, როგორც ახალფეხადგმულ ჟურნალს, კრიტიკა მხოლოდ ავნებს. იმოწმებს რა კარამზინს, ალ. სავანელი იმ შეხედულებისაა, რომ კრიტიკის უპირველესი ვალია აქოს ის, რაც ქების ღირსია, ვიდრე აძაგოს ის, რაც ძაგებას იმსახურებს. საგულისხმოა ისიც, რომ ალ. სავანელს ს. ალექსი – მესხიშვილი ქართული ენის საუკეთესო მცოდნედ მიაჩნია.
მაგრამ ”ცისკრელებმა” იგრძნეს, რომ კრიტიკას გვერდს ვეღარ აუვლიდნენ. კონსერვატორულ – ლიბერალური ბანაკის ცნობილი წარმომადგენელი ა. ორბელიანი იძულებულია რედაქტორისადმი მიმართულ წერილში თქვას: ”რახან ასე მოხდა და საკრიტიკოთ გავხდით ყველანი, თუ ჟურნალის გასქელებამდისინ მოითმენთ, დიახ კარგი, თუ არადა, ნუღარ დაზოგავთ ერთმანეთს და კრიტიკებს მიჰყევით ერთმანეთის წერილებზე. ესეც დიდი სასარგებლო იქნება და ეკალზედ ვარდი აღმოცენდება”[19].
ა. ორბელიანი არ ცდებოდა, კრიტიკა უკვე დაწყებული იყო და გაჩუმება საქმეს არ შველიდა. საჭირო იყო ინიციატივისათვის ბრძოლა. მართლაც, ამის შემდეგ ”ცისკრის” ფურცლებზე თითიქმის სისტემატურად ქვეყნდება კრიტიკული ხასიათის წერილები. ამ წერილების შესწავლა უდავოს ხდის, რომ საქმე გვაქვს ორ სხვადასხვა მიმართულებასთან, რომელთაგან ერთი - დეკადენტურ რომანტიზმსა და ”სამი სტილის” თეორიას იცავს მწერლობაში. ხოლო მეორე – რეალიზმისა და სამწერლო ენის დემოკრატიზაციის დამცველად გამოდის.
ი. კერესელიძის ”ცისკარში” გამოქვეყნებულ პირველ კრიტიკულ წერილებს მეტად თავისებური ფორმა აქვთ. ისინი თითქმის არ განირჩევიან პუბლიცისტური სტატიებისაგან. ჩანს, მათ ავტორებს ჯერ კიდევ არა აქვთ სრული წარმოდგენა სალიტერატურო კრიტიკტის დანიშნულებასა და ხასიათზე. ამასთან, ბევრი მათგანი (მსგავსად ა. ორბელიანისა)[20] კმაყოფილდებოდა ნაწარმოებთა დაუსაბუთებელი დაწუნება – მოწონებით, ან მხოლოდ წმინდა ენობრივ საკითხებზე მსჯელობდა (ი. ლორთქიფანიძე, ალ. სავანელი, ნოტაბენე, დ. ბაქრაძე და სხვ.)[21]. ალ. სავანელი პირდაპირ აცხადებდა, რომ ”უპირატესი საგანი ჩვენის ჟურნალისა უნდა იყოს მართლმწერლობა, ფილოლოგიური შენიშვნა და სხვო”[22].
საგულისხმოა, რომ ”ცისკრის” თანამშრომლები მეტ დაინტერესებას იჩენენ ორთოგრაფიის, ტერმინოლოგიისა და ”სამი სტილის თეორიის” საკითხებისადმი, ვიდრე წმინდა ლიტერატურული მოვლენებისადმი. მაგრამ ეს არც შემთხვევითია – კონსერვატორულ – ლიბერალური ბანაკი დარწმუნებულია, რომ ენა არ ვითარდება, იგი უცვლელია.
ამიტომ ისინი ფხიზლობენ და მტრულად ხვდებიან არა მარტო სამწერლო ენის სასაუბრო – ხალხურ ენასთან დაახლოების ყოველგვარ ცდას, არამედ მკაცრად იბრძვიან ახალი სიტყვებისა და ახალიცნებების შემოტანის წინააღმდეგაც. მათთვის მიუღებელია ისეთი ახალი სიტყვები, როგორიცაა ”ჟურნალი” და ”რედაქტორი”[23];
მიუღებელია, აგრეთვე, ყოველგვარი ორთოგრაფიული ცვლილება, რომელიც ხალხურ მეტყველებას ეყრდნობა[24]. საერთოდ, ისინი დიდ ერთგულებას ამჟღავნებენ ანტონ კათალიკოსის გრამატიკული კატეგორიებისადმი.
”ცისკრის” მყუდროება კვლავ ნ. ბერძენიშვილმა დაარღვია. ამჯერად მან ”კავკაზის” ფურცლებზე გაარჩია ”ცისკრის” 1858 წლის ნომრები[25]. მართალია, იგი შეცდომას უშვებდა ლიტერატურული მოვლენების ისტორიული თალსაზრისით შეფასებაში და სკეპტიკურად იყო განწყობილი ”ცისკრის” მხატვრულიპროდუქციისადმი, მაგრამ საერთოდ მის კრიტიკას უთუოდ დადებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. ”ცისკრის” რედაქციას ამის შემდეგ მეტი პასუხისმგებლობა უნდა ეგრძნო, მეტად უნდა ეზრუნა ჟურნალის გაუმჯობესებისათვის. რედაქტორის ხშირ – ხშირ მობოდიშებას მკითხველისადმი, ჟურნალის ნაკლოვანებათა გამო, არ შეეძლო დაეკმაყოფილებინა ლიტერატურული საზოგადოება. ნ. ბერძენიშვილს ”ცისკრის” ფურცლებიდან პასუხი გასცა ლ. არდაზიანმა[26]. თუ ლ. არდაზიანმა, ერთი მხრივ, ნ. ბერძენიშვილის სტატიის სუსტი მხარეები გამოამჟღავნა, მეორე მხრივ, ”ცისკრის” დასაბუთებული კრიტიკაც მოგვცა. ლ. არდაზიანის აღნიშნული სტატია ფაქტიურად იყო პირველი სერიოზული კრიტიკული სტატია ”ცისკრის” ფურცლებზე. ამიტომაც, იგი იძულებული გახდა, პირველ ყოვლისა, კრიტიკის დანიშნულების განმარტებაზე შეჩერებულიყო, ხოლო შემდეგ მოეცა სურათი იმდროინდელი ლიტერატურისა. ლ. არდაზიანი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ კრიტიკის დანიშნულება მხოლოდ ნაკლოვანებათა და ჩამორჩენილობის დანახვა არაა, რომ მას მოეთხოვება ახსნას მათი მიზეზებიც და სწორი მიმართულება მისცეს მწერლობას.
ლ. არდაზიანის ლიტერატურულ – ენობრივი შეხედულებანი აშკარად უპირისპირდებოდა ”ცისკრელთა” უმრავლესობის თვალსაზრისს. იგი რეალისტური კრიტიკის პოზიციებიდან არკვევდა მეტად საინტერესო და აქტუალურ საკითხებს. ნ. ბერძენიშვილსა და ლ. არდაზიანს შორის გამართულმა პოლემიკამ დაადასტურა, რომ ლ. არდაზიანს თავისი შეხედულება ჰქონდა ლიტერატურისა და კრიტიკის დანიშნულებაზე. ამ გარემოებას კიდევ უფრო აშკარას ხდის მის მიერ დაწერილი ”პროსოდიის” მოღწეული ნაწილი, რომელშიც ავტორს განხილული აქვს ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხები, როგორიცაა: ”განსაზღვრა პოეზიისა”, ”საგანი პოეზიისა”, ”საჭიროება პოეზიისა”, ”განყოფა პოეზიისა” და სხვ.
კიდევ მეტი სიცოცხლე შეიტანა ”ცისკარში” იმ პუბლიცისტურმა წერილებმა, რომელთა მიზანი იყო საზოგადოებრივი ცხოვრების ჩამოყალიბებისა და ცრუ – პატრიოტთა ფიზიონომიის გამომზეურება. ამ წერილთა უმეტესობა კულტურის საკითხებისადმი იყო მიძღვნილი და უშუალოდ უკავშირდებოდა ლიტერატურის განვითარების ამოცანებს. ამასთან, ის მკაცრი მამხილებელი ტონი, რომელიც დამახასიათებელია ბევრი მათგანისათვის, ბუნებრივად უწყობდა ხელს კრიტიციზმის გაძლიერებას ლიტერატურაში. ამ მხრივ ყველაზე საყურადღებოა ”მოლაყბის” ფსევდონიმით გამოქვეყნებული წერილები, რომელთა ბეჭვდა ”ცისკარში” 1857 წლიდანვე დაიწყო[27]. თუ რა დიდი ყურადღება დაიმსახურა ”მოლაყბის” პირველმა სტატიებმა, ამას მოწმობს 1858 წლის თებერვალსა და მარტში გ. სულხანიშვილისადმი მიწერილი ი. ჭავჭავაძის წერილი: ”...ამას წინეთ, - სწერს ილია გ. სულხანიშვილს, - მგონი შენი სტატიები იყო ცისკარში და მოლაყბედ აცხადებდი შენ თავს[28]. შენ იყავ თუ სხვა, პირფერობით არ ვიტყვი, კარგი რამ იყო, რაც კი შეეხება ენას, სწორეთ ფენომენი იყო ჩვენს გორიზონტზე. ჰაზრითაც კი არ იყო დასაწუნი. დასაწუნი – მეთქი, დასაწუნი კი არა, ძალიან მოსაწონიც იყო. რა მახვილათ დაეცა მოლაყბე ქართველობას, რა კარგად დაიწყო ქართველების უბედურებაზე დაცინება... რა სიხარბით ვკითხულობდი მარტივ სიტყვასა კარგის გულიდამ გამოსულს. უნდა გენახა, რა სიჩქარით გადადიოდა ხელიდამ ხელში ის ბედნიერი ”ცისკრის ” ნომრები, სადაც მოლაყბის ფურცლები ბრწყინავდნენ...¨ [29]
”მოლაყბის” სტატიები გარკვეულად განსხვავდებოდა სხვა პუბლიცისტთა სტატიებისაგან, როგორც ენით ისე აზრით. ”მოლაყბის” წერილების სახით ჟურნალში გამოჩნდა ახალი ტიპის ფელეტონი, ავტორი მიზნად ისახავს წინ წამოსწიოს საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საჭირბოროტო საკითხები და გაბედულად გამოთქვას თავისი შეხედულება. იგი ვერ იტანს ეგოიზმსა და უმოქმედობას, სიტყვასა და საქმის დაცილებას. ნიჭიერი ფელეტონისტი იწყებს იუმორითა და ირონიით, ამთავრებს სატირითა და სარკაზმით. მაგრამ მკითხველი ყოველთვის გრძნობს სამშობლოს მოყვარული, საზოგადოებრივი წინსვლისათვის მებრძოლი პუბლიცისტის გულისცემას, წვდება მისი მიზნის კეთილშობილურ ბუნებას.
მოლაყბე – პუბლიცისტი მეტად საჭირო დროს გამოჩნდა. მან გამოაცოცხლა ჟურნალი, მუჯლუგუნი გაჰკრა ერთმანეთის მაამებლობით გამოტაცებულ ”ცისკრის” ”გულშემატკივართ”, რომლებიც ჯანსაღ კრიტიკას სალონურ რევერანსებზე ცვლიდნენ და პიროვნულ ინტერესებს საზოგადოებრივზე მაღლა აყენებდნენ. ნიჭიერმა პუბლიცისტმა კვლავ გააცოცხლა სიტყვა  ”მამული” საზოგადო მოღვაწის ყველაზე დიდ ღირსებად სამშობლოსადმი, ეროვნული მნიშვნელობის საქმისადმი უნგარო და თავდადებული სამსახური გამოაცხადა.
ენამწარე ”მოლაყბის” მოცილებას ბევრი ცდილობდა, მაგრამ არც მას ეძინა, სხვადასხვა ხერხს მიმართავდა, რათა მისთვის წერა არ ეკრძალათ. იგი შეცვლილი ფსევდონიმებით (”თერთმეტი მებუკე”, ”ავყია”) იცავდა ”მოლაყბეს”, ე. ი. თავის თავს და აფრთხილებდა მტრულად განწყობილ საზოგადოებას, რომ, თუ ”მოლაყბეს” გააჩუმებდნენ, მაშინ სხვები გამოჩნდებოდნენ მისი საქმის განსაგრძობად. საგულისხმოა, რომ ”ცისკრის” რედაქცია გარკვეულად ზრუნავდა ”მოლაყბის ” დასაცავად[30]. ”მოლაყბის” გაბედულება გამოსვლამ თავისი გავლენა მოახდინა ”ცისკრის” პუბლიცისტიკაზე საერთოდ. ჟურნალის ფურცლებზე თანდათან გამოჩნდა წერილები, რომლებიც ცხოვრების დღის წესრიგში მდგომ აქტუალურ საკითხებს ეხებოდნენ და პროგრესულ შეხედულებებს ქადაგებდნენ. ”ცისკარი” უკვე მეტ პატივისცემას იჩენდა ახლის გრძნობისადმი. ამ მხრივ საყურადღებოა მ.რუსეთუმესა და გ. ქართველის წერილები[31].
მ. რუსეთუმე თავის სტატიაში ეხება პეტერბურგულ ქართველ სტუდენტთა მიერ ს. ორბელიანის ”სიბრძნე – სიცრუისას” გამოცემას და დასძენს: ”ღმერთმა გვიცოცხლოს კეთილი სტუდენტები და გვიმრავლოს იმათი ღირსი ამხანაგები; იმათგან ველით საზოგადოდ სასარგებლო საქმეებსა: ისინი უნდა იყვნენ ჩვენი განმანათლებელნი; იმათ უნდა გადმორგონ ჩვენს ქვეყანაში ახალი სწავლა, ახალი აზრი, ახალი მდგომარეობის მოწყობა; ისინი უნდა იყვნენ წინამძღვარნი ჩვენი საზოგადოებისა და მოციქულნი კეთილზნეობითის განათლებისა¨ [32].
როგორც ვხედავთ, რუსეთუმეს სწორად ჰქონდა გათვალისწინებული ის როლი, რაც შემდეგ მართლაც შეასრულა პეტერბურგის უნივერსიტეტში აღზრდილმა ქართველმა ახალგაზრდობამ ჩვენი კულტურის აღმავლობის საქმეში. მაგრამ მისი სტატიის გაგრძელება ჟურნალის მომდევნო ნომრებში აღარ დაბეჭდილა. სავარაუდოა, რომ იგი ცენზურამ ჩააჩუმა.
სამაგიეროდ, მოწინავე აზრები გამოხატა თავის სტატიაში გ.ქართველმა, რომელიც, ერთი მხრივ, საყვედურს გამოთქვამდა მ. რუსეთუმეს სტატიის დაუსრულებლობის გამო, მეორე მხრივ კი, ფარდას ხდიდა მექრთამე ჩინოვნიკებსა და გულხარბ მებატონეებს, რომლებიც არ ინდობდნენ არა მარტო თავიანთ ყმებს, არამედ ერთმანეთსაც.
ლიბერალთა ბანკშიც დაიწყო პოზიციების გადასინჯვა, მათ იგრძნეს ზოგიერთ დათმობაზე წასვლის აუცილებლობა, ახლა ისინი მეტ გაბედულებას იჩენენ ლიტერატურული ენის გაგების საკითხშიც. მაგალითად, ”სამი სტილის თეორიის” ერთ-ერთი დამცველი დ. ბაქრაძე იძულებულია აღიაროს, რომ ანტონ კათალიკოსის მეშვეობით ქართულ მწერლობაში გზა გაეხსნა სქოლასტიკას ”იმ დროს, როდესაც თვით ევროპაში იგრძნეს სქოლასტიკის უსარგებლობა”[33].
ჟურნალის რედაქციამაც შეცვალა თავისი პოზიცია და ნაცვლად ”სამი სტილის თეორიისა” წამოაყენა ორი ენის (მაღალი და დაბალი ენის) თანაარსებობის საჭიროება და შესაძლებლობა. მისი აზრით, მაღალი ენით უნდა იწერებოდეს ღვთისმეტყველებისა და ფილოსოფიიის საკითხებზე, ხოლო ”რაც კი მოსათხრობელი არის რამე, ანბავი თუ ისტორია, რომანი, ლეგანდა, ტრადიცია, - ისე უნდა იწერებოდეს, როგორც საზოგადოებაში ლაპარაკს შეეფერება; თუ არა და, სულ რომ არ დაიწეროს, ისა სჯობია... რაც პირად ლაპარაკს არ შეეფერება, ის არც წერას უნდა შეეფერებოდეს. ლიტერატურის პირველი ღირსება ის არის, რომ ცხოველს, სასაუბრო ენას უახლოვდებოდეს, რამდენადაც კი შეიძლება”. ამასთან რედაქცია ყურადღებას ამახვილებს ბარბარიზმების თავიდან აცილების საჭიროებაზე: ”ლიტერატურას ვალი აქვს, რომ შემოაცალოს თავისს ენას ყოველი ამგვარი ბირკა... გამარგლოს თავისი ყანა”[34]. ამ მძიმე ამოცანის შესრულებას რედაქცია თავის მოვალეობად სახავს და მკითხველს ჰპირდება, მომავალში ყოველ მასალას გამოაქვეყნებს ენობრივ --სტილისტური შესწორებების შემდეგ.
როგორც ვხედავთ, ”ცისკრის” რედაქციამ დასთმო კონსერვატული პოზიციები და იგრძნო ”სამი სტილის თეორიის” დაცვის უსაფუძლობა, თუმცა საბოლოოდ მაინც ვერ განთავისუფლდა მცდარი შეხედულებებისგან.
”ცისკარი” ბოლომდე დარჩა ისეთ ორგანოდ, რომელიც ერთ გარკვეულ მიმართულებას ვერ ატარებდა თითქმის ვერც ერთ საკითხში. მაგრამ საყურადღებოა, რომ ის იძულებული ხდება მეტი პატივისცემით მოეკიდოს რეალიზმის დამცველებს.
* * *
კრიტიკულმა რეალიზმმა ქართულ ლიტერატურაში ჩამოყალიბება დაიწყო ჯერ კიდევ მაშინ, როცა ფეოდალურ – ბატონყმური სისტემა თავის უფლებას ინარჩუნებდა, როცა ბურჟუაზიული ურთიერთობის შედეგები ჯერ კიდევ სუსტად იგრძნობოდა.
პირველი ქართველი რეალისტების თვალწინ გადაშლილი სოციალური გარემო გარკვეულად განსხვავდებოდა იმ სინამდვილისაგან, რომელიც რეალიზმის თავისებურებას განაპირობებდა დასავლეთ ევროპის ლიტერატურაში. სამაგიეროდ, მსგავსი სოციალური ნიადაგი ჰქონდა რუსულ და ქართულ კრიტიკულ რეალიზმს.
როგორც რუსი, ისე ქართველი რეალისტები თავიანთ კრიტიკულ პათოსს უკავშირებდნენ გლეხურ მოძრაობას, იმ მკაცრ პროტესტს, რომელიც აშკარად იგრძნობოდა მშრომელ ხალხში. ამ გარემოებამ ისინი ააცდინა იმ სკეპტიციზმს, ევროპულ რეალისტთა ნიშადობლივ თვისებად რომ იქცა 1848 წლის რევოლუციის შემდეგ. ხალხის ინტერესების დამცველ მწერლობას, ბუნებრივია, ხმა უნდა აემაღლებინა ჩაგვრის ყოველგვარი ფორმის წინააღმდეგ. თვითმპყრობელობა და მის მფარველობაში მყოფი მემამულეები, ბურჟუაზია და ბიუროკრატი მოხელეები – აი ის ბოროტი ძალები, რომლებიც სულს უხუთავდნენ მშრომელ ხალხს და რომელთა ნამდვილი სახის ჩვენება დაისახა მიზნად კრიტიკულმა რეალიზმმა რუსულ და ქართულ ლიტერატურაში.
ქართულმა კრიტიკულმა რეალიზმმა თავისი განვითარების პირველ ეტაპზე შეძლო ეჩვენებინა იმდროინდელი სოციალური უკუღმართობა და გაელაშქრა მისი მთავარი წყაროს – ბატონყმობის წინააღმდეგ. ამასთან, მან შეძლებისდაგვარად აჩვენა განვითარებისგზაზე მდგარი ბურჟუაზიული ურთიერთობის ანტიხალხური ხასიათიც. ჩვენს რეალიტებს მხედველობიდან არ გამოპარვია არც კოლონიური პოლიტიკის წარმართველ მოხელეთა ამორალური მოქმედება, თუმცა ისტორიული გაკვეთილები მათ კარნახობდა მკაცრად არ აემაღლებინათ ხმა ეროვნული ჩაგვრის წინააღმდეგ. მაგრამ მარტო აღნიშნული მომენტებით არ ამოიწურება კრიტიკული რეალიზმის მნიშვნელობა ამ პერიოდში. მან ჩვენს ლიტერატურაში შემოიყვანა ხალხი. მშრომელი ხალხის ცხოვრებითა და მის წარმომადგენელთა სახეებით დაინტერესება კი მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო 50-იანი   წლების ქართულ ლიტერატურაში.
მართალია, პირველმა ქართულმა რეალისტებმა მეტი სისრულით წარმოადგინეს ხალხისათვის საძულველ ადამიანთა სახეები, ვიდრე თვით ხალხი, მაგრამ ეს უკანასკნელიც თანდათანობით იკიდებს ფეხს ჩვენს ლიტერატურაში. ზ. ანტონოვის, ლ. არდაზიანისა და დ. ჭონქაძის მხატვრული შემოქმედება საიმედო საფუძველს ქმნიდა ამ მიმართულებით.
ახალი თემატიკა, ახალი ჟანრები, ახალი მხატვრული საშუალებანი და სასაუბრო ენასთან დაახლოებული სამწერლო ენა – ასეთია ის სიახლენი, რომელიც კრიტიკულმა რეალიზმმა შემოიტანა ჩვენს ლიტერატურაში ახალ, მოწინავე იდეებთან ერთად. ყოველივე ამან შესაძლეებლობა მისცა ჩვენს რეალისტებს შეექმნათ ისეთი ტიპიური მხატვრული სახეები, რომლებიც იმსახურებენ ინტერესს. სინამდვილესთან ლიტერატურის დაახლოება და ტიპიური, რეალისტური სახეებით ლიტერატურის გამდიდრება – 40 -50-იანი  წლების ქართული მწერლობის განვითარების მთავარი დამახასიათებელი თვისებებია.
კრიტიკული რეალიზმი 40 -50-იანი   წლების ქართულ მწერლობაში არ არის ერთადერთი მიმართულება, მაგრამ იგი მტკიცედ იპყრობს იმ დროის ლიტერატურულ მწვერვალებს. კრიტიკა და პუბლიცისტიკა რეალიზმის სამსახურში დგება და ხელს უწყობს მას რომანტიზმთან ბრძოლაში. კერძოდ, ლიტერატურულ კრიტიკასა და პუბლიცისტიკაში ეროვნული საკითხის წინ წამოწევა ახალ ამოცანას სახავს კრიტიკული რეალიზმის წინაშე, რაც წარმატებით გადაიჭრა მისი განვითარების მეორე ეტაპზე.
კრიტიკულ რეალიზმს 50 –იან წლებში, ცხადია, ატყვია გარკვეული შეზღუდულობა; მაგრამ მისი განვითარების პროცესი თანდათან სწორ მიმართულებას იღებს. ამ დროის რეალისტური მწერლობა ვალმოხდილი შეხვდა დიდ მესამოციანელებს, რომელთა სახელთანაცაა დაკავშირებული ქართული კრიტიკული რეალიზმის ძლიერი სკოლის შექმნა.
[1] К. МАРКС и Ф. ЕНГЕЛЪС, Соч., т. IX, გვ. 397.
[2] ვ.ი. ლენინი, თხზულებანი, ტ. III, გვ. 703.
[3] პ. გუგუშვილი, ქართული ჟურნალისტიკა, 1941, გვ. 12 –13.
[4] ვ. ი.ლენინი, ტ. III, გვ. 707.
[5]ვ. ი.ლენინი, ტ. XVII, გვ. 127
[6] “გაყრა” რუსულად თარგმნა დ. ყიფიანმა და მანვე წაუკითხა ვორონცოვს, რომლის განკარგულებითაც დაიბეჭდა ცალკე წიგნად 1850 წელს.
[7] ი. მეუნარგია, ქართული მწერლები, 1944, II, გვ. 25.
[8] გ. წერეთელი, ორმოცდასამი წელი ქართული თეატრისა, ჟურნალი “კვალი”.1893, №2.
[9] გაზეთი “Закавказский вестник” 1850, N22.
[10] გაზეთი “კავკაზი” 1850, N 36.
[11] «Кавказ», 1851 N1.
[12] «Акты...» ტ. X, გვ. 881.
[13] «Кавказ», 1851, N10.
[14] «Кавказ», 1852, N41.
[15] “ცისკარი” 1852, N2, 3.
[16] «Кавказ», 1857, N4.
[17] იქვე, N 11.
[18] “ცისკარი”, 1857, N4.
[19] იქვე, N6,
[20]იქვე, 1857, N9, 1858, N4.
[21] იქვე, 1857, N7, 1858, N3, 1860, N8.
[22] “ცისკარი”, 1858, N2.
[23] იქვე, 1857, N7.
[24] იქვე, 1858, N3.
[25] «Кавказ»,1858, NN41, 43, 49, 50.
[26] “ცისკარი”, 1859, N9.
[27] “ცისკარი”, 1857, №11, 12.
[28] ილიას პირველად გ. სულხანიშვილი მიუჩნევია ”მოლაყბედ”.
[29] ი. ჭავჭავაძე, წერილები, I, ი. ბოცვაძის რედაქციით, 1949, გვ. 16.
[30] “ცისკარი” 1858, №7; 1859, №1; 1860, №5 და სხვ.
[31] იქვე, 1860, №3, 8.
[32] იქვე, №3.
[33]“ცისკარი”, 1860, №8.
[34] იქვე, №2.