გიორგი ერისთავი
(1813 – 1864)

გამოჩენილ დრამატურგს გიორგი დავითის ძე ერისთავს გასული საუკუნის 40 – 50-იანი   წლების ქართულ მოღვაწეთა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. გ. ერისთავი იყო არა მხოლოდ პირველი ქართველი კომედიოგრაფი, რომელმაც თავისი დრამატურგიით სათავე დაუდო კრიტიკულ რეალიზმს ქართულ ლიტერატურაში, არამედ გამოჩენილი საზოგადო მოღვაწეც.
* * *
გიორგი ერისთავი ქსნის ერისთავთა შთამომავლობას ეკუთვნოდა. მის წინაპრებს ჯერ ქსნის საერისთავო რეზიდენციაში – სოფელ ახალგორში (დღევანდელ ლენინგორში) უცხოვრიათ, შემდეგ კი სოფელ ოძისში გადასახლებულან. გ. ერისთავი დაიბადა სოფელ ოძისში 1813 წელს.
მომავალი მწერლის მამა, დავით როსტომის ძე, განთქმული იყო სტუმართმოყვარეობით. უკანასკნელად მას მრჩევლის თანამდებობა ეჭირა სახაზინო ექპედიციაში და საკმაოდ განათლებულ კაცად იცნობდნენ. დედა, მარიამ ივანეს ასული ქობულაშვილი, ქართულ მწიგნობრობაში გათვითცნობიერებული და მეტად სათნო ხასიათის ქალი იყო.
რვა წლამდე გიორგი სოფელში იზრდებოდა. დედამ ასწავლა მას ქართული წერა –კითხვა და მანვე ჩაუნერგა სიყვარული მწერლობისადმი. 1821 წელს მშობლებმა გიორგი მიაბარეს თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში, სადაც ოთხი წელი სწავლობდა. შემდეგ კი დავითს თავისი შვილი ბიძიასათვის – მიტროპოლიტ ვარლამისათვის-გაუგზავნია მოსკოვში. ვარლამს გიორგი, და მასთან ერთად ჩასული თავისი ძმისშვილი ესტატე, ერთ –ერთ კერძო პანსიონში მიუბარებია. მაგრამ ექვსი თვის შემდეგ ესტატე ავად გამხდარა, მოსკოვის ჰავა ვერ აუტანია და ვარლამსაც ორივე ახალგაზრდა სამშობლოში დაუბრუნებია. თბილისში ჩამოსვლის შემდეგ გიორგის სწავლა აღარ გაუგრძელებია, მალე იგი საგანგებო დავალებათა მოხელედ ჩაერიცხა სამხედრო გუბერნატორთან.
სასწავლებლის გარეთ დარჩენილი გიორგი ბეჯითად დაეწაფა თვითგანვითარებას და, დ. ყიფიანთან ერთად, ფრანგული ენის შესწავლასაც იწყებს; როგორც ჩანს, ლექსების წერასაც განგაგრძობდა, რაც მას ჯერ კიდევ თორმეტი წლის ასაკში დაუწყია.
ახალგაზრდა გიორგი მალე ს. დოდაშვილის ლიტერატურული წრის ერთ – ერთი აქტიური წევრი გამხდარა. ეს ის დროა, როცა, - როგორც ი. მეუნარგია შენიშნავს, - ”რუსეთიდან საქართველოში დაბრუნდნენ ჩვენებური ახალგაზრდა ყმაწვილკაცნი, რომელთაც ჩამოიტანეს ქართული მწერლობის სიყვარული, ქართველი ბატონიშვილებისა და მათ გა რეშე პირთაგან შეძენილი პეტერბურგსა და მოსკოვში. ამ ყმაწვილკაცთ ზედ დაერთო ის თაობაც, რომელმაც გამოზარდა კეთილშობილთა სკოლაში და ცოტ – ცოტათი ტფილისში დაარსდა ქართული  მწერლობის მოყვარულთა წრე, სადაც დაიბადა შემდეგი ქართული ჟურნალის გამოცემის აზრი. ამათში გიორგი ერისთავს პირველი ადგილი ეჭირა”[1].
გ. ერისთავის პოლიტიკური მსოფლმხედველობისა და პოეტური ნიჭის მომწიფება ხდებოდა მაშინ, როცა ქართულ საზოგადოებრივ აზროვნებაში წინააღმდეგობა და ერთგვარი დაბნეულობაც კი იგრძნობოდა. ესაა წლები, როცა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მარცხით დამთავრებული აჯანყებების შემდეგ არისტოკრატიის წრიდან გამოსული ქართველი მოღვაწეები შეთქმულებას ამზადებდნენ საქართველოში რუსული მმართველობის მოსასპობად.პატრიოტული სულისკვეთებით აღზრდილი გ. ერისთავი თავისი პოლიტიკური მრწამსით ახლოს იდგა მეფის მთავრობისადმი ოპოზიციურად განწყობილ ადამიანებთან. მათაც, ცხადია, შეუმჩნეველი არ დარჩენიათ ეს გარემოება და გ. ერისთავი შეთქმულებაში ჩააბეს. მალე იგი ერთ-ერთი აქტიური შეთქმულთაგანი გახდა და ენერგიულად მოქმედებდა შეთქმულთა რიცხვის ზრდისა და ურთიერთდაახლოებისათვის. ამ მიზნით მან ფილადელფოს კიკნაძისაგან მიიღო და გაავრცელა საიდუმლო ანბანი და ”აკტი გონიური”.
ამ პერიოდში შეთქმულთა იდეებსა და მიზნებს ემსახურებოდა ახალგაზრდა პოეტის ჩანგიც. მართალია, მის იმდროინდელ ლექსებს ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ მათი იდეური შინაარსის შესახებ შეიძლება წარმოდგენა ვიქონიოთ პოემა ”ოსური მოთხრობის” მიხედვით, რომელსაც ავტორი შეთქმულთა შეკრებებზე კითხულობდა და რომლის ერთი ნაწილის გამოქვეყნება ს. დოდაშვილმა კიდევაც მოახერხა ჟურნალში.
”ოსურ მოთხრობაში” აშკარად ჩანს ანარეკლი იმ შეხედულებებისა და განწყობილებებისა, რომლებიც ”ფარული საზოგადოების” წევრებისათვის იყო დამახასიათებელი. პოემაში ავტორს მიზნად აქვს დასახული ისე გადმოსცეს ისტორიული ამბავი, რომ იგი უაღრესად თანადროული გახადოს. ამ მხრივ პოეტი წინამორბედია სახელოვანი სამოციანელების, რომლებიც არსებული სინამდვილის წინააღმდეგ ბრძოლის განწყობილებას, ხშირად, შესაფერი ისტორიული თემატიკის ოსტატური დამუშავებით ქმნიდნენ.
პოემა ორი ნაწილისაგან შედგება. პირველ ნაწილში გადმოცემულია ქართლ –კახეთის ბრძოლა მე-17 საუკუნეში შაჰ-აბასის საქართველოდან განსადევნად, აღწერილია ქართველ გმირთა თავდადება და სიმტკიცე. მეორე ნაწილში კი ნაჩვენებია ზოგიერთ თანამემამულეთა უღირსი საქციელი და გვარეულობათა შორის ჩამოვარდნილი მტრობის სავალალო შედეგები.
ქსნის ხეობის მოკლე აღწერის შემდეგ, ავტორი მოხუცის პირით მოგვითხრობს შაჰ-აბასისაგან მძიმე განსაცდელში ჩავარდნილ კახელთა შესახებ. მათ ოცნებაზე –გამოჩენილიყო ისეთი გმირი, რომელიც იხსნიდა სამშობლოს. და აი, გამოჩნდა ბიძინა ჩოლოყაშვილი, რომელმაც შაჰ-აბასის წინააღმდეგ საბრძოლველად მიიმხრო ელიზბარ და შალვა ერისთავებიც. მათ ”სრულად გასწყვიტეს” თათრები, გაასწრო მხოლოდ ხანმა. მაგრამ ასეთი მარცხით განრისხებული შაჰი ლუარსაბ მეფეს შემოუთვლის: ”წარმომიგზავნე ერისთავნი ხელებშეკრულიო”. მეფემ დიდებულები იხმო და რჩევა ითხოვა. სახელოვან გმირთა დანახვამ მეფე და დიდებულნი კიდევ უფრო ჩააფიქრა, მაგრამ მათ თვით მოითხოვეს ნაბრძანების შესრულება და ერთხმად დასცინეს: ”მამულისათვის როცა ვკვდებით, ვართ მოხარულნი¨ .
ქართველთა მოქმედებით განრისხებული შაჰი კიდევ უფრო აღაშფოთა ხელშეკრულ ქართველ ვაჟკაცთა მხნე სახეებმა. მას უნდოდა მუქარით გაეტეხა მათი ნებისყოფა და შემდეგში თავისი მიზნებისათვის გამოეყენებინა ისინი, მაგრამ მოტყუვდა. მათი საქმე და სიტყვა ერთი იყო. ისინი ამართლებენ თავიანთ მოქმედებას და ამაყად მიმართავენ მრისხანე შაჰს:
„მაშა თუ ვითარ გვიწოდებენ მხნეთა ივერთა,
თუ ვერ განდევნით ჩვენის სამზღვრით მამულის მტერთა“.
სპარსელებმა უფრო მზაკვრულ ხერხსაც მიმართეს: ბიძინა ჩოლოყაშვილის თვალწინ თავები წააცალეს ერისთავებს, ”ეგონათ ამით შეეშინდებოდა და ძმათა თვისთა განშორდებოდა”, და როცა ამითაც ვერ დააშინეს, მაშინ ”მხნე ბიძინამ” ნაწილ-ნაწილ აკუწეს.
სპარსეთში წარგზავნილი გმირებისათვის მეფეს მხლებლებად გაუყოლებია მოურავის ძმა და ვინმე ჩარაშვილი, რომლებიც გზაზევე შიშს შეუპყრია და უკანვე დაბრუნებულან. მოურავ როინს ვერ აუტანია ძმისა და ჩარაშვილის ასეთი მუხანათობა და ორივე სიცოცხლისათვის გამოუსალმებია. მაგრამ ამის შემდეგ დაწყებულა სისხლის ღვრა როინის გვარსა და ჩარაშვილებს შორის. როინის გვარის უკანასკნელ გამგრძელებლად დარჩენილა ყანიმათი, რომელიც გადაწყვეტს სიცოცხლე მოუსპოს ჩარაშვილების უკანასკნელ მემკვიდრეს-ბერს. გადაწყვეტილების შესასრულებლად მიმავალ ყანიმათს გზაზე ხვდება ბერის ლამაზი ასული – ზარე, რომელსაც ადრევე შეუტყვია ყანიმათის გადაწყვეტილება. შეხვედრა სიყვარულის ფიცით მთავრდება. ამის შემდეგ შეყვარებულები ერთმანეს ხვდებოდნენ, მაგრამ ერთ-ერთი შეხვედრისას ყანიმათი ვიღაცას მიერ გასროლილმა ტყვიამ განგმირა. ჩანს, რომ მკვლელი ბერი ჩარაშვილი იყო. (თუმცა პოემაში პირდაპირ არაა მითითებული). ამ ამბავმა ზარე ჭკუიდან შეშალა და ბოლოს სიცოცხლესაც გამოასალმა.
”ოსური მოთხრობა” ისტორიულ თემაზეა აგებული, თუმცა ისტორიულ ამბავს ხშირად ცვლის პოეტის ფანტაზიით შექმნილი სურათები. პოემის ძირითადი იდეა პატრიოტიზმია. ავტორის მიზანია მკითხველში გააძლიეროს მამულის სიყვარულის გრძნობა, შთააგონოს მას სამშობლოსათვის თავდადება.
ახალგაზრდა ავტორმა თემის შერჩევის შესანიშნავი უნარი გამომაჟღავნა. როგორც ცნობილია, ეს თემა (შაჰ-აბას მეორის წინააღმდეგ ქართველთა შეთქმულება) შემდეგში კვლავ იქნა გამოყენებული აკ. წერეთლის ვაჟა - ფშაველასა და ანტ. ფურცელეძის მიერ.
როგორც აღვნიშნეთ, გ. ერისთავმა თავის პოემაში 1832 წლის შეთქმულთა იდეები ჩააქსოვა. პოემის ცალკეული ადგილები უშუალოდ გამოხატავს შეთქმულთა განწყობილებებს. ეს გარემოება შეუნიშნავი არ დარჩენიათ შეთქმულების მონაწილეებსაც[2].
ერთი შეხედვით, ”ოსური მოთხრობის” მეორე ნაწილი თითქოს სიყვარულის თემაზეა აგებული, მაგრამ არსებითად ეს ასე არ არის. მართალია, აქ აღწერილია ზარესა და ყანიმათის სიყვარულის ტრაგიკული ისტორია, მაგრამ ყოველივე ეს გამოყენებულია მთავარი თემის გასაშუქებლად. პოემის მეორე ნაწილში ავტორი მიზნად ისახავ გვიჩვენოს, რომ ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ერისთავები მარტონი არ არიან, მათი მოსპობით არ ინგრევა გმირთა საბუდარი. კვლავ რჩებიან როინები. როინი იმ დედის ძუძუთია გაზრდილი, რომელმაც შემდეგში ალ. ყაზბეგის ხევისბერი გოჩა დაავაჟკაცა.
პოემა ”ოსური მოთხრობა” საყურადღებოა ბუნების სურათების რეალისტური აღწერითა და სიყვარულის გრძნობის მაღალადამიანური გაგებითაც. ”ოსურ მოთხრობაში”, მართალია, ხვდებით რომანტიკული პოეზიისათვის დამახასიათებელ განწყობილებებსა და პოეტურ საღებავებს, მაგრამ თავისი არსებითი ნიშნებით ის არის ქართული რეალისტური პოეტური ეპოსის ერთ-ერთი ადრინდელი ნიმუში. ”ოსური მოთხრობა” ყურადღებას იქცევს კომპოზიციური გამართულობითა და პოეტური ენის სისადავითაც. ავტორი აშკარად ამჟღავნებს მისწრაფებას დაუახლოოს სასაუბრო ენას ნაწარმოების არამარტო ლექსიკა, არამედ პოეტური სინტაქსი.
* * *
შეთქმულების გაცემიდან რამდენიმე ხნის შემდეგ გ. ერისთავიც დააპატიმრეს. გამოძიებამ იგი მეოთხე თანრიგის დამნაშავედ ცნო, მაგრამ საგამომძიებლო დასკვნაში აღნიშნული იყო მისი მცირეწლოვანებისა და გულწრფელი აღიარების შესახებ. სასჯელის ზომათა დადგენისას მთავრობა დაკმაყოფილდა გ. ერისთავის ფეხოსანთა პირველი კორპუსის ერთ-ერთ პოლკში ჩარიცხვით. 1834 წლის 9იანვარს თბილისიდან ის გაგზავნეს  ვილნოში ფეხოსანთა მესამე დივიზიის უფროსთან. გადასახლებაში მყოფ ახალგაზრდა პოეტს ცხოვრება უხდებოდა ვილნოში, ბელოსტოკში, კოვნოში, რიგაში და სხვა ადგილებში, იმის მიხედვით თუ სამხედრო ნაწილი, რომელშიც ის მსახურობდა, სად იმყოფებოდა. უცხო ქვეყანაში ყოფნას პოეტისათვის ტყუილად არ ჩაუვლია. გარდა იმისა, რომ კარგად შეისწავლა პოლონური ენა, გაიცნო პოლონური ლიტერატურაც. კერძოდ, დიდი ინტერესი გამოიჩინა სახელოვანი პოლონელი პოეტის ადამ მიცკევიჩის შემოქმედებისადმი და თარგმნა მისი ლექსები.
ვილნოში გ. ერისთავი მოუნახულებია მის ბედში მყოფ პოეტს გრ. ორბელიანს, ისინი ხშირად ხვდებოდნენ და თავიანთ ლექსებსაც აცნობდნენ ერთმანეთს. გადასახლებაში მყოფი გ. ერისთავი 1836 წლის დეკემბერში მოუნახულებია მის ძმას – ივანესაც. 1838 წლის აგვისტოში გ. ერისთავმა მიიღო სამშობლოში ერთი წლით დაბურუნების უფლება და სიხარულით გამოემგზავრა.
შეთქმულების ტრაგიკულმა დასასრულმა ახალგაზრდა პოეტის ოცნებას, ცხადია, ფრთები შეაკვეცა. საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის ნაცვლად შეთქმულებს, მათ შორის გ. ერისთავსაც, ციხის კედლები და სამშობლოსაგან მოცილება ერგოთ. ცხოვრების ამ მკაცრმა დღეებმა თავისი გამოხატულება პოვა გ. ერისთავის პოეზიაში. 1833-1838 წლებში დაწერილ ლექსებში პოეტი უმთავრესად გადმოქვცემს იმ სევდა – მწცხარებას, რომელიც მას პატიმრობისას და გადასახლებაში ყოფნისას დაუფლებია. ამ პერიოდის ლექსები პესიმისტური განწყობილებითაა დამძიმებული, თუმცა ეს პესიმიზმი არაა უსასოო. პოეტის მწუხარება გამოწვეულია სამშობლოსაგან იძულებითი მოწყვეტით. ”ქალაქის ციხეში ჟამსა პატიმრობისასა” დაწერილ ლექსში პოეტი თავის მეგობრებს მიმართავს:
„მე აწ სოფელი მოყვასთ მაშორებს,
და მიხშავს კლიტით მამულის კარებს.
ვეღარ ვისუნთქავ ჰაერით ტკბილით,
მისთვის მიბრალეთ გულით ლმობილით.
მივალ, გარნაღა სული აქ მრჩების,
მუნ სევდის ქოხი ობლად დამშთების“.
(”თ. სვიმონ მაჩაბელის”)
უცხო მხარეში გადახვეწილ პოეტს კიდევ უფრო ძლიერად ეუფლება სამშობლოს სიყვარულის გრძნობა. მისი ოცნება მშვენიერ საქართველოს, საყვარელ თბილისს და იქ მყოფ მეგობრებს დასტრიალებს; მის მოგონებებში მუდამ ცოცხლობს მხიარულებაში გატარებული დღეები, ” როს გული მისი არ სცნობდა ჭმუნვას”.
პოეტის მუზა შორიდან ეალერსება მტკვარს-საქართველოს თავგადასავალის უტყვ მოწამესა და ყაბახს- ქართველ ვაჟკაცთა სააზპარეზო ადგილს. ლექსები ” მტკვრისადმი” და ” ყაბახისადმი” (1836წ.) წარმოადგენდნენ სასიამოვნო მოგონებათა რომანტიკულ ფერებში გადმოცემის საუკეთესო ნიმუშებს. მტკვარი პოეტისათვის გამხდარა სამშობლოსა და მხიარული ახალგაზრდობის სიმბოლო. დიდი გატაცებით იგონებს ის ყაბახსაც, სადაც, არა ერთგზის გაუქარვებია თავისი სევდა და გაღვიძებია მოგონება ივერიის დიდი წარსულისა:
„ოდეს რაზედმე ან რისთვისმე რა ვჭმუნვარებდი,
შენზედ სეირნით მყის კაეშანს განვიქარვებდი.
ვით გრძნების სარკე, ამაო სოფელს დამანახვებდი,
ვითა მეგობარს, ხვაშიადს გულის-შენ გარწმუნებდი.
შენსა პირზედან კითხულობდი დროთა ძველთ წარსულთ,
შენზედ ჰსწერია მოთხრობანი გმირთა დიდებულთ.
შენ შთამბერავდი ჩემსა შორის ივერთა ტრფობას
და ჩანგზედ მღერით დავიწყებდი მამულის მკობას“.
(”ყაბახისადმი”)
უცხო მხარეში გ. ერისთავი გულთბილად მიუღიათ, მაგრამ სამშობლოსაგან მოცილებულ პოეტს აღარაფერი ახარებს:
„სიღრმისა გული გრძნობიულით ვარ მადლობელი
ჩემის ესრეთის ალერსითა მიღებისათვის,
მაგრამ არ ძალმიძს დავივიწყო მხარე მშობელი
და სიხარულად მიმაჩნია ვიტირო მისთვის“.
გ. ერისთავს გადასახლებაში უპოვია თავისი აზრის თანამოაზრენი. ერთ – ერთი მათგანი ყოფილა ჩვენთვის უცნობი პოლონელი პოეტი, მაიორი მიცკევიჩი, რომლის ლექსებს მიუზიდავს ქართველი პატრიოტი. მისი თქმით, მგოსნისათვის უაღრესად სასიამოვნოა ის საღამო, როცა ”ჰპოებს კაცსა ერთისა გრძნობი, ერთის ოცნებით, ერთის ცნობით” (”მაიორ ა. მიცკევიჩს, პოეტს”). მეგობარ პოეტს იგი ურჩევს ”ზარდოს ალერსით” მგრძნობიარე გულში შობილი აზრი. ეჭვს გარეშეა, ეს საერთო აზრი იყო სამშობლოს განთავისუფლება.
ცხოვრების გამოცდილებას პოეტი ხშირად იმ დასკვნამდე მიჰყავს, რომ, ვიდრე დრო შესაძლებლობას აძლევს, ადამიანმა უნდა იმხიარულოს, იგემოს სიტკბოება. ასეთი განწყობილება შეინიშნება ჩვენი სახელოვანი რომანტიკოსების პოეზიაშიც.
ამავე პერიოდში გ. ერისთავი მთარგმნელობლით მუშაობასაც ეწეოდა. მას უთარგმნია შილერის ”ხელჯაგვი” (1836წ.), ადამ მიცკევიჩის ” ბაღჩისსარაია”, ”პილიგრიმი”, ”პატოცკის საფლავზედ” და ” მოგონება” (1838წ.).
* * *
1838 წლის აგვისტოს ბოლოს გ. ერისთავი უკვე საქართველოშია. 1832 წელის შეთქმულების აქტიური მონაწილის თბილისში გამომგზავრების შესახებ სამხედრო მინისტრს დროულად უცნობებია მთავარმართებლისათვის, რომელსაც, თავის მხრივ, საგანგებო მიმართვა გაუგზავნია სამხედრო გუბერნატორისათვის და დაუვალებია, ფხიზელი მეთვალყურეობა დაეწესებია გ. ერისთავზე. ჩანს, ექვსი წლის შემდეგაც მეფის მთავრობას არასაიმედოდ მიაჩნდა ახალგაზრდა შეთქმული და მისი ყოველი ნაბიჯი აღრიცხული ჰქონდათ.
არისტოკრატიის ერთი ნაწილის გადაგვარება პირველმა გ. ერისთავმა შენიშნა და სატირას მიმართა. ჯერ კიდევ ადრე, პოლონეთში მყოფი გ. ერისთავი გრ. ორბელიანს წერდა: ”რუსულად დავწერე სატირა ყიამათათ აქაურს ბალზედო”. ამჯერად კი სატირის საგნად მან თავისი წრის წარმომადგენლები აირჩია, ყოფილი სატრფოსა და მის მსგავს ქალთა საქციელი გაკიცხა (”დედა და ქალი”, ”ფიქრი ყმაწვილი ქალისა”). სატირა ”ფიქრი ყმაწვილი ქალისა” კარგად წარმოგვიდგენს სახეს იმ არისტოკრატი ქალისას, რომელსაც ოცნებად გადაქცევია ”რუსულ გვარად” ცხოვრება. ასეთი ქალები ადვილად თმობენ ისეთ საქრმოებს, რომლებსაც მექრთამე ჩინოვნიკთა მსგავსად არ შეუძლიათ მდიდრულად იცხოვრონ და დრო ატარონ ბალებსა და სეირნობაში:
მართალი მითხრა დედამ, რად გინდა ბეგლარ ქმარად:
იმას არ შეუძლიან ცხოვრება რუსულ გვარად.
მე შევირთავ ასეთს ქმარს, იყოს ჯერ მაიორი,
ლამაზი და მდიდარი, არ ჰყვანდეს თანასწორი.
თვეში ორჯერ მდიდრულსა ვაკეთებდე ბალებსა,
მერე ხუთშაბათობით ვპატიჟებდე ქალებსა;
დილით ფაიტონით ყოველთვის დავგულაობდე,
საღამოს კავალრებით უნდა ვკავალკადობდე“.
ხშირი იყო ისეთი შემთხვევებიც , როცა გასათხოვარი ქალიების ბედს ”ახლებური ცხოვრებით გადაგვარებული დედები სწყვეტდნენ. მათი მიზანი იყო სიძეებად ეშოვნათ მდიდარი და გაქნილი მოხელეები, სხვა ”ღირსებებს” კი ანგარიშს არ უწევდნენ.
ასეთი დედების ფსიქოლოგია გ. ერისთავმა საკმაო სიზუსტით გვიჩვენა სატირაში ”დედა და ქალი” (”მოდი, აქ დაჯექ, შვილო...”). აღნიშნულ თემას პოეტმა შემდეგაც მიმართა და გააფართოვა სატირული ლექსების ციკლი.
საქართველოში დროებით ყოფნის დროს გ. ერისთავს დაუწერია აგრეთვე ლექსები: ”ვისთვის ვსთქვა ლექსნი...” ”თოვლი” და უთარგმნია მიცკევიჩის ”არამხანის საფლავნი”, ”აკერმანის მინდორი”, პეტრარკას –”კურთხევა”.
* * *
1839 წლის ბოლოს გ. ერისთავი კვლავ დაბრუნდა პოლონეთში და 1841 წლამდე დაჰყო სამხედრო სამსახურში. 1841 წლის 3 ივნისს იგი შტაბს-კაპიტნის ჩინით გაუთავისუფლებიათ სამხედრო სამსახურიდან, მაგრამ 1842 წლის გაზაფხულამდე მაინც ვერ ბრუნდება სამშობლოში. საქართველოში ჩამოსული გ. ერისთავი ერთ ხანს არ მსახურობს და ოჯახურ საქმეებს აგვარებს, თანაც შემოქმედებით მუშაობას ეწევა. 1842 წლის 31 ოქტომბერს ნ. ბარათაშვილი მაიკო ორბელიანს სწერს: ”შენ-გაზრდას, მაიკო, თუ გლუხარიჩი (გ. ერისთავი - დ. გ.) ნახო, ჩემს მაგიერ მოიკითხეთ და უთხარ, რა ღმერთი გაგიწყრა, რომ აგრე ფეხი აიკვეთე ქალაქისკენთქო. როგორ აღარა აგონდება რა სასიამოვნო შენს პოეტურს სულსათქო”. ჩანს, გ. ერისთავს ნ. ბარათაშვილთან ახლო მეგობრობა ჰქონდა. ამას მოწმობს ლექსიც ”თ. ნიკოლოზ მელიტონის ძე ბარათაშვილის გარდაცვალებაზედ”.
1844 წელს გ. ერისთავმა ცოლად შეირთო იაგორ ალიხანოვის ქლი – ელისაბედი და ხიდისთავში დამკვიდრდა. 1847 წლის აგვისტოში გიორგისა და ელისაბედს შეეძინათ ორი ვაჟი – დავითი და კონსტანტინე. კონსტანტინე მალე გარდაიცვალა, ხოლო დავითი, შემდეგში ცნობილი დრამატურგი, მშობლების დიდი მზრუნველობის ქვეშ იზრდებოდა.
ხიდისთავში გ. ერისთავი ნაყოფიერ ლიტერატურულ მოღვაწეობას ეწეოდა. დროდადრო თბილისშიც ჩამოდიოდა და მანანა ორბელიანის სალონის სტუმარი იყო. სწორედ ამ სალონში გააცნო გ. ერისთავმა იმდროინდელ ქართველ მოღვაწეებს თავისი დრამატული ნაწარმოებები, რომელთა წერას მან ჯერ კიდევ 1839 წელს, შვებულებაში ყოფნის დროს მოჰკიდა ხელი. ამ წელს დაწერა მან “ შეშლილი”, ხოლო მომდევნო წელს (პოლონეთში ყოფნისას) დაასრულა კომედია “დავა”, რომლის წერა საქართველოში (1839 წელს ) დაიწყო.
1849 წელს გ. ერისთავმა დაწერა კომედია “გაყრა”, 1850 წელს – “ძუნწი”, ორმოცდაათიანი წლების დასასრულს კი – “ წარსული დროების სურათები”. გარდა ამ ორიგინალური კომედიებისა გ. ერისთავს რუსული ენიდან უთარგმნია და გადმოუკეთებია რამდენიმე დრამატული ნაწარმოები, რომლითაც მან გაამდიდრა ახლად აღორძინებული ქართული თეატრის რეპერტუარი.
მართალია, გ. ერისთავს ლექსების წერისათვის თავი არასოდეს არ დაუნებებია, მაგრამ ორმოცდაათიანი წლების დასასრულიდან მისი სამწერლო მოღვაწეობა უმეტესად დრამატურგიის სფეროში მიმდინარეობდა. იგი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში შევიდა, როგორც დრამატურგი და სამუდამოდ დაიმკვიდრა ნიჭიერი შემოქმედის სახელი.
გ. ერისთავის ორიგინალური დრამატურგია მიძღვნილია ძირითადად ერთი თემისადმი, ესაა 40 – 50-იანი წლების საქართველოს სოციალური ყოფა, რომლის რეალისტურმა ასახვამ გ. ერისთავს დიდი სახელი მოუხვეჭა XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიაში.
* * *
გ. ერისთავის პირველი კომედია, რომელიც იმთავითვე დიდი ინტერესით მიიღო მკითხველმა, “შეშლილი” იყო. “შეშლილში” ასახულია მწერლის თანამედროვე ქალთა საზოგადოების მეშჩანური ნაწილის ცხოვრება. ქალთა ამ წრეს გ. ერისთავმა დაუპირისპირა ახალგაზრდა ქალი ტასო და რუსეთში სწავლა–განათლება მიღებული ბეგლარი, რომელიც პოეტური ნიჭითაა დაჯილდოებული.
ქართველი ქალი, ქართველი დედა, ისტორიულად ცნობილი იყო თავისი კეთილშობილებით, ოჯახის სიყვარულითა და პატიოსნებით. ამიტომ ჩვენი კომედიოგრაფი სატირის ბასრი იარაღით უმასპინძლდება ყველას, ვინც არცხვენს მის წმინდა სახელს.
ბეგლარს და ტასოს ერთმანეთი უყვართ. თავდაპირველად სასიდედრო – ანახანუმი და მისი რძლებიც დაინტერესებულნი იყვნენ ბეგლარით, როგორც “უცხო საქმროთი”. მაგრამ ბეგლარი ანახანუმს მოსწონდა არა მისი მაღალი ბუნებისა და პოეტური ნიჭის გამო, არამედ იმიტომ, რომ იმედი ჰქონდა ნასწავლი კაცი არზების წერას მიჰყოფდა ხელს და სასამართლოში საქმეებს მოიგებდა. ასეთი ანგარიში ანახანუმს არ გაუმართლდა. ბეგლარმა უარი თქვ  არზების წერაზე, არც სასამართლოში წავიდა, არც ის იკადრა, რომ უარი ეთქვა დალალის ვალზე; არზის ქაღალდზე, ნაცვლად საჩივრისა , ლექსები დაწერა. ანახანუმისათვის გაუგებარია ბეგლარის ასეთი მოქმედება.
იგი დარწმუნებლია, რომ ბეგლარი ტყუის მასთან, “ არ იცის ოჯახის მოვლა” ანახანუმი მარტო არ არის, მის სიტყვებს გაკვირვებული ნინო დაუმატებს: “ მაშ სულ დაგღუპავს, ნეტა რასა ჰგავს! ეტყობა, თავში ჭკუას ვერა ჰსცნობს, იმიტომ ჯავრობს და ვითომ ჩესტნობს”. იგივე ნინო დამწუხრებულ ანახანუმს ურჩევს მოაცილოს ტასო ბეგლარს. ანახანუმს ასეთი რჩევა მოსწონს, მაგრამ წუხს, ქალიშვილი გაუთხოვარი არ დარჩეს. ამჯერად კი ანასტასია აძლევს მას დარიგებას: ”მაშ რუსს მიეცი, ჩვენს გლუხარიჩსა, იმ პოლკოვნიკსა თეოდორიჩსა”. მაგრამ მას უფრო ნინოს რჩევა მოსწონს: ტასო მიათხოვოს ბეგლარის ამხანაგს – ვახტანგს. მაგრამ ვარაუდი არ გაუმართლდათ. იორამ მღვდელი ვახტანგმა უარით გამოისტუმრა.
შემდეგ თვით ანახანუმმა გამოარჩია სასიძო - ფრიდონი, რომელიც “მაიორია, მერე დრაგუნი” სიყვარულით იწვის ბეგლარის უნახაობით შეწუხებული ტასო. სიზმარში თუ ცხადში ბეგლარის სახე უდგას წინ, მის ლექსებს იმეორებს, მასთან შეხვედრებს იგონებს. ასეთი ძლიერი და სპეტაკი სიყვარული მეშჩანი ქალებისათვის უცხო და გაუგებარია: მათაც შეშლილად გამოაცხადეს საბრალო ტასო.
ტასოზე არა ნაკლებ იტანჯება ბეგლარი, რომელსაც ჰგონია, რომ ტასომ დაივიწყა იგი. გაზაფხულის ერთ მშვენიერ დილას, მაღლობზე, კაკლის ქვეშ მჯდარი ბეგლარი, სიყვარულის ნესტარით დაკოდილი, ტკბება ბუნების მშვენიერებით, მაგრამ აწუხებს ადამიანის სიცოცხლის არარაობა და წარმავლობა. სურს მოწყდეს ამ ქვეყანას და აფრინდეს მაღლა, მაგრამ გრძნობს, რომ ესეც შეუძლებელია.
ტასოსაგან წერილის მიღების შემდეგ ბეგლარი კიცხავს მთელ ქალთა სქესს და ნატრობს, იყოს “სამუმის ქალი”. “ჯალათი მახინჯებისა”, რომ ჯეროვნად შეძლოს მათი დასჯა, მაგრამ იგი დაფიქრდება და თავის თავს ეკითხება - ვინ მოგცა უფლება “დასთრგუნო ქალი… მშვენება?” მას მორალი უფლებას არ აძლევს იყოს შურისმაძიებელი. ის რწმუნდება, რომ მისი პიროვნება გაუგებარია საზოგადოების იმ ნაწილისათვის, რომელთანაც მას ურთიერთობა აქვს; წუხს, რომ ვერ აცდა იმ მკაცრ ბედს, რომელმაც დატანჯა ბევრი ცნობილი შემოქმედი:
„და თქვენცა, ერნო, მომღერალთ მტერნო, სავსენო შურით,
თქვენ არ იყავით, დასცინოდით დიდ ბაირონსა?
თქვენ აიძულეთ, განაშორეთ მშობლის სირონსა?
ტორკვატო ტასი?
ვერ სცანით ფასი;
უწოდეთ მტერი,
ჰქმენით პყრობილი,
მის მღერა ტკბილი,
ვერ მოიგონეთ!
თქვენში არ იყო, კამოენსი მოკვდა მშიერი?
თქვენ არ სდევნიდით დიდსა დანტეს,
იყავით მტერი?
და ოვიდია რომისაგან რისთვის განაძეთ?
იქნებ მეც ისე მომიძულოთ, არვის
დაგნანდეთ!“
ბეგლარის საცოლეს –ტასოს –სწამს თავისუფალი და წრფელი სიყვარულის აუცილებლობა. იცის, რომ ქალი უნდა თხოვდებოდეს არა სხვების შუამავლობით, არამედ ნამდვილი სიყვარულით. მას არ უნდა ბეგლარის გარდა სხვა საქმრო. ის თავის მეგობარ ქალს ურჩევს, რომ, როცა აღეგზნება “გულს ტრფობის ცეცხლი”, არ გაანელოს; არწმუნებს, რომ მხოლოდ გრძნობით ვაჭრობაა სირცხვილი და არა ჭეშმარიტი სიყვარული.
საბრალო ტასო, რომელიც ჭკუაღატაკმა და გრძნობადაცლილმა ქალებმა შეშლილად გამოაცხადეს, გაბედულ და მაღალ აზრებს გამოთქვამს სიყვარულზე. ჩვენ ვგრძნობთ, რომ ნორმალურ საზოგადოებაში ტასო ერთ – ერთი მისაბაძი ქალი იქნებოდა. ტასო შეშლილია მათთვის, ვისთვისაც გაუგებარია სიყვარული და ვინც თხოვდება უფროსების გადაწყვეტილებით, სიყვარულის გარეშე. ანახანუმის რძალი კეკელა თავმომწონედ ამბობს:
„ჩვენცა ვყოფილვართ ყმაწვილქალები,
ჩვენცა გვქონია კარგი თვალები,
მაგრამ ჩვენს გულსა არა ვკითხავდით,
საქმროდ ვინ გვინდა, ვისთვის ვოხრავდით.
გათხოვებასა მაშინა ვცნობდით,
როცა საყდარში ქმარს წავყვებოდით.
ვისაც როგორსა ბედი მოგვცემდა,
მისთვის ჩვენ მხოლოდ გული გვიცემდა“.
აშკარაა, თუ როგორ წინააღმდეგობაშია ტასოსა და კეკელას შეხედულებები სიყვარულზე, როგორ მკაცრად დაუპირისპირდა პიროვნება (ტასო) იმ საზოგადოებას, რომელსაც თვითონ ეკუთვნის წარმოშობით.
გ. ერისთავი გვიჩვენებს იმასაც, თუ როგორ მკურნალობენ ტასოსებრ “შეშლილებს”. გადაწყვეტენ, ბეგლარის სიყვარულით სიმშვიდედაკარგულ ტასოს შერთონ ელენეს შვილი, რომელიც არის “უცხო სახისა, აქვს მერე ჯვარი კაპიტნისა”. დაინიშნება ქორწინების დღეც, მაგრამ კომედიის დასასრულს, ლოტოს მოთამაშე ქალები, რომელთაგან ბევრი მონაწილეობას ღებულობდა ტასოს “გაბედნიერებაში”, შეიტყობენ, რომ ტასო მტკავრში გადავარდნილა და თავი დაუხრჩვია. საოცარი სიმახვილით აქვს აღწერილი გ. ერისთავს აღნიშნული სცენა. ჭორების მოსმენას მიჩვეული ქალები არ წყვეტენ თამაშს, თანაც მოსმენილით ერთობიან. ამბის მომტან ყმაწვილს ნინო მიმართავს:
„რით გამიხეთქე, გენაცვა, გული
მე სამგან მქონდა ანბო დასმული!
ყმაწვილი (გაჯავრებული)
დღეს ითამაშეთ, ნუ დაიჯერებთ:
ცრემლი მზათა გაქვთ, ხვალაც იტირებთ.
მელანია
ფეოდესეტ ოსემ... თუ მართალია...
მაგრამ დედაზედ სამართლიანი.
ვოსემ დესეტ სემ... ყური არ უგდო,
საბრალო ქალი ყმაწვილს მიუგდო.
შესტ დესეტ დევეტ... მე რა გავიგე...
ნინო
უკაცრავად ვარ, აი მოვიგე“.
ამგვარად, გ. ერისთავმა “შეშლილში” ანახანუმისა და მისი რძლების სახით დაგვიხატა მაღალი წოდების მეშჩანური ნაწილი, რომელსაც დაუკარგავს ადამანური მორალი. ამ გმირთა მთელი ცხოვრება და მოქმედება მხოლოდ სიცილს იწვევს და სიცილთან ერთად ზიზღსაც. ამაშია გ. ერისთვის იუმორის სიმძლავრე და სატირული ბუნება.
ტასოსა და ბეგლარის სახით მეშჩანთა საზოგადოებას უპირისპირდებიან ზნეობითა და განათლებით მაღალ საფეხურზე მყოფი ახალგაზრდები, რომლებსაც აქვთ მგრძნობიარე გული და შემოქმედი გონება, მაგრამ მათ არ გააჩნიათ შესაფერი ნებისყოფა და ბრძოლის უნარი, რათა თანმიმდევრული ბრძოლა გამოუცხადონ ზნეობრივ დაცემულობას. მათ თითქოს საკუთარი თავის დასასჯელად აქვთ მაღალი ადამიანური ღირსებები.
* * *
სავაჭრო კაპიტალის განვითარებასთან დაკავშირებით ფეოდალურ-ნატურალური მეურნეობის რღვევა და თავადაზნაურთა დაცემა- გადაგვარება უფრო მკვეთრად მოცემულია გ. ერისთავის გვიან დაწერილ კომედიებში: “დავა” (1840წ), “გაყრა” (1849წ.), “ძუნწი” (1850წ.).
გ. ერისთავმა, პირველმა ქართულ ლიტერატურაში, ასახა ეკონომიურად დაცემის გზაზე დამდგარი მაღალი წოდების ბედოვლათობა, გონებრივი შეზღუდულობა და ზნეობრივი სიღატაკე. მან პირველმა შეამჩნია, რომ მე –19 საუკუნის 40-იანი  წლებისათვის ქართველმა თავადაზნაურობამ დაკარგა ცხოვრების უნარი, ალღო ვერ აუღო ახალ საზოგადოებრივ ურთიერთობას, ავადმყოფურად ჩაეჭიდა ძველ პატრიარქალურ სამყაროს და ამაოდ შეეცადა მის შენარჩუნებას.
გ. ერისთავის რეალისტურმა ალღომ განსჭვრიტა, რომ ჩამორჩენილ ნატურალურ მეურნეობაზე და მის მოტრფიალეთა ბრწყინვალებაზე ლაპარაკი თავისთავად ჩამორჩენილობას ნიშნავდა. მის თანამედროვე მოღვაწეთაგან განსხვავებით, გ. ერისთავმა თვალი გაუსწორა სინამდვილეს, დარწმუნდა, რომ წარსულზე ტირილი, წინაპართა აჩრდილების წინაშე ქედის მოხრა არაფერს იძლეოდა; მან დრომოჭმულსა და ჩამორჩენილს შელამაზება კი არ დაუწყო, არამედ ნამდვილი სახელი უწოდა და რეალისტურ სახეებში ასახა მთელი მისი ავლადიდება.
ეკონომიური სივიწროვის საფუძველზე თავად-აზნაურთა ბანაკში წარმოიშვა განხეთქილება, უთანხმოება და შური. მაღალი წოდების წარმომადგენლები უფრო იოლად ახერხებდნენ ერთმანეთის დაღუპვას, ვინემ ნამდვილ მტერთა შებრძოლებას. ქართველი თავადაზნაურობა მეტად მთვლემარე მდგომარეობაში შეხვდა ბურჟუაზიული ურთიერთობის განვითარების დასაწყისს.
გ. ერისთავი გვიჩვენებს, რომ თავად-აზნაურთა ძველი თაობის ერთი ნაწილი, რომლისთვისაც გაუგებარია ახალი ეკონომიური პროცესი, ხედავს რა მდგომარეობის გაუარესებას, ყოველ ღონეს ხმარობს ხელიდან არ გაუშვას მამული; არ ერიდება სიცრუეს, წაგლეჯას, ოღონდ ხელთ იგდოს რაიმე. ამ გაბოროტებული და დაბნეული წოდების წარმომადგენლები ცდილობდნენ თავიანთი პირადი ინტერესებისათვის გამოიყენონ ბიუროკრატიული აპარატის გაიძვერა დ გაქნილი მოხელეებიც, რათა ერთმა მეორის ხარჯზე გაიუმჯობესოს მდგომარეობა. ავადმყოფურ პატივმოყვარეობასა და მტრობას მეტი სისწრაფით მიჰყავს ისინი ისტორიის დაღმართისაკენ. ასეთებია: ამირინდო და ონოფრე (“დავა”). ეს ორი ზვიადი თავადი სიმდიდრეს უანგარიშოდ ხარჯავს მექრთამე მოხელეებთან ერთი უმნიშვნელო ადგილის-ჩალიანის დასანარჩუნებლად.
ამ ვაჟბატონემა იციან, რომ დავაში უფრო მეტი ეხარჯებათ, ვინემ ეს სადავო ადგი ი ღირს, მაგრამ არც ერთი არ თმობს. ეს უნდათ სასამართლოს მოხელეებსაც. ისინი ერთსა და იმავე დროს ორივესგან იღებენ ქრთამს და ხან ერთს, ხან მეორეს აკუთვნებენ ჩალიანს, რათა დავა არ დასრულდეს. თავის ბედნიერებას ამირინდო იმაში ხედავს, რომ სასამართლოს მოხელეები თავის მხარეზე ჰყავდეს, თანაც იმაზე ოცნებობს, თუ როდის დაბრუნდება პეტერბურგიდან ნასწავლი შვილი, რომელიც პოეტი ყოფილა, რომ არზები დაუწეროს. მან არ იცის, რას ნიშნავს პოეტობა, მაგრამ ფიქრობს, ბევრი კანონების ცოდნას უნდა გულისხმობდეს.
ამირინდომ იცის, რომ “კალამი ხმალი გახდა” – “ერთ ასოს დაბღაჯვენ და დარჩა მშიერი”. ამიტომ შვილი მეტად ვერაფრით გაახარებს, თუ არა არზების წერით. მაგრამ აქაც უღალატა ბედმა ამირინდოს. მის მიერ მიცემულ არზის ქაღალდზე ბეგლარმა ლექსი დაწერა, იგი კვლავ ცბიერ სარქისისა და რაფიელის ხელში დარჩა. ისინიც კარგად პარსავენ ამ “მსუქან ცხვარს” და თითო “ტოჩკასა და ზაპეტაიაში” თითო ოქროს ართმევენ. ამირინდომ არ იცის, რას ნიშნავს “ტოჩკა და ზაპეტაია”, მას ჰგონია, ესაა კანონების მთელი არსი.
ამირინდოს ორეულია მისი მოდავე ონოფრეც, რომელსაც “ქალაქის სასამართლოს ფულები” გამოლევია, მაგრამ თავს მაინც არ ანებებს საჩივარს. იგი გამწარებული დარდობს ჩალიანზე. შვილს – მიხეილს – ნაღვლიანად ეუბნება: “წამართო, წამართო! რა ვქნა, ერთი სისხლს მაინც მოვახდენ და...”. მას ადარდებს არა ჩალიანი, არამედ ის, რომ ამირინდომ აჯობა. როდესაც გაიგებს, სადავო ადგილებს “სახელმწიფოდ დასდებენო”, სიამოვნებით იტყვის” “რა მენაღვლება... დეე, დასდვან, ჩემ მოსისხლეს ხომ არ დარჩება...” ძველი თაობის მეორე ნაწილს დავისა და მოქმედების უნარიც აღარა აქვს, მისთვის წარმოუდგენელია პატრიარქალური ოჯახის დარღვევა და შეცვლა. ის გრძნობს ახალი ცხოვრების დაწოლას,აღსასრულის მოახლოებას, მაგრამ არ იცის რა გზას დაადგეს. მას არ შესწევს უნარი საკუთარ ეზოს გარეთ გავიდეს და რაიმე საშუალებას მიმართოს, უიმედოდ მწუხარებს თავის სავალალო მდგომარეობაზე და საკუთარ სახლში, ძმებთან იჩენს მხოლოდ “ვაჟკაცობას”.
ტიპიური სახე ასეთი ჩამორჩენილი და გაუნათლებელი თავადისა გ.ერისთავმა დაგვიხატა ანდუყაფარ დიდებულიძის სახით (“გაყრა”). ანდუყაფარის მთელი ტრაგედია იმაშია, რომ გაყრას უპირებს, თერგდალეული ძამია” – რუსეთში სწავლამიღებული ივანე; მას აწუხებს იმის შეგნება, რომ არ ძალუძა ხელი ააღებინოს ივანეს თავის გადაწყვეტილებაზე. მამაპაპეული ოჯახის გაყოფა – დანაწილება ანდუყაფარს სამარცხვინოდ ეჩვენება, განადგურების და დაცემის სიმბოლოდ ეხატება. ამიტომაა, უიმედოდ რომ მოთქვამს:
„ჰეი ოჯახო, კარგო ოჯახო,
შემდგომ გაყრისა ვის დავენახო!
ახ, ვეღარ დავცემ კარავსა მკაში,
უნდა ვიმალო მე მამითადში!“
გაყრის შემდეგ იგი ვეღარ ნახავს “სამასი ნამგლის ტრიალსა”, “ზვარიც უნდა გაუყონ”; ესეც არაფერი, მაგრამ თერგდალეული ძამია “ზვარში აპირებს ვაზების დაჭრას და ვაზების წილ თუთების ჩაყრას” ანდუყაფარს არც ბარამის რჩევა მოსდის ჭკუაში. ბარამის რჩევით, საკმარისია ანდუყაფარმა გლეხებისგან აკრიფოს ოთხასიოდე თუმანი, ამ ფულით მოისყიდოს სასამართლო და გაყრაზე უარი უთხრან ივანეს. მაგრამ ანდუყაფარი გრძნობს, რომ დღეს თუ არა, ხვალ ივანე მაინც თავისას გაიტანს. “ვთქვათ, ორი წელიწადი არ გაგვყარეს, - ეუბნება ბარამს ანდუყაფარი, - მერე ხომ უნდა გაგვყარონ”. აი, საკუთარი სისუსტის შეგრძნების მაგალითი.
ანდუყაფარს აკვირვებს ივანეს ქცევა და გეგმები: “არ ვიცი, რა ემართებათ ამ რუსეთში, იწამლებიან თუ რა არის. ბიჭო, რასაკვირველია, მოზდოკს მეც ვიყავ, მაგრამ კი არ გავგიჟებულვარ”. ეს “სახელოვანი მოგზაური”, რომელსაც მოზდოკამდე მიუღწევია, მორალურად ისე დაცემულა, რომ მზადაა ერთი მუთაქისათვის საკუთარი ძმა სასიკვდილოდ გაიმეტოს, ხოლო მინებს ფეხით ამტვრევს, ძმებმა რომ არ ისარგებლონ. ამასთანავე, იგი ახერხებს მთელი ვალები გადასხდელად დააკისროს ივანეს, რომელიც შედარებით გულუბრყვილობას იჩენს გაყრის დროს. გმირთა ასეთი წვრილმანი მოქმედების ჩვენებით მწერალი დიდ სოციალურ მოვლენებში ახედებს მკითხველს.
ძველი თაობის გალერეას ავსებს პავლე დიდებულიძე. პავლეს სახით გ. ერისთავმა შექმნა მეტად ცოცხალი ხასიათი უდარდელი თავადისა, რომელიც ანგარიშს არ უწევს არც თავის მდგომარეობასა და არც საერთო სიტუაციას. მას ჰგონია, რომ ყოველთვის ისე იცხოვრებს, როგორც ცხოვრობს, სადარდებელი სხვა არაფერი აქვს, თუ არა მწევარ – მეძებრები, რომელთა დანახვაც კი მთელ საცხოვრებელს ურჩევნია. ოჯახის მოვლა მას ენაგარეცხილი და მოხერხებული ცოლისათვის (მაკრინესათვის) მიუნდვია, თვითონ კი სანადიროდ დაიარება ქორ – მეძებრებით.
პავლე ყველაზე უფრო დასრულებული და ცოცხალი სახეა იმ თავადთაგან, რომლებიც გ. ერისთავს გამოყვანილი ჰყავს თავის კომედიებში. მოხერხებულადაა დახატული აგრეთვე ცბიერი კნეინას ტიპი – მაკრინე. ის სულ რამდენჯერმე გამოჩნდება სცენაზე, მაგრამ არ შეიძლება დაგვავიწყდეს მისი გაიძვერა სახე. პავლეს მისამართით წამოსროლილი მისი რეპლიკები სრულ წარმოდგენას გვაძლევას გაღარიბებულ და ენაგარეცხილ კნეინაზე.
ფუქსავატობითა და გონების “სიმდიდრით” პავლეს ჩამოჰგავს იმერელი აზნაური ლომინ გოდაბრელიძეც (“დავა”). ლომინი ქარაფშუტა და უვიცია. მას თბილისი უნახავს და გაოცებულია ქალაქური ცხოვრებით, ყველაფერი უცნაურად გაზვიადებულად მოსჩვენებია. ეს ბრიყვი აზნაური იმისთვის წვალობს და ხარჯავს ფულს, რომ სასამართლომ მეოთხე ცოლის შერთვის ნება დართოს.  ლომინის სახით, გ. ერისთავმა წარმოგვიდგინა “შემოდგომის აზანაურების” წინამორბედი, რომელიც შემდეგ ზ. ანტონოვმაც გამოიყვანა თავის კომედიებში.
გ. ერისთავმა თანამედროვეთ უჩვენა, რომ თავად-აზნაურთა ძველი თაობა დაცემის გზაზეა დამდგარი, მისი სასიცოცხლო ძალები ამოწურულია, მას უნარი არ შესწევს ბურჟუაზიული ურთიერთობის შესაბამისად წარმართოს თავისი ცხოვრება.
როგორიღაა ახალი თაობა, შვილები? როგორც უკვე გავეცანით კომედია “შეშლილში”, ახლი თაობა უფრო მაღალ მორალურ ღირსებებს ამჟღავნებს, ვიდრე ძველი, მაგრამ არც მას შესწევს უნარი, ხელი ჩასჭიდოს ცხოვრების სადავეს. “დავაში” ახალი თაობა წარმოდგენილია მიხეილის და ბეგლარის სახით. ეს უკანასკნელი “შეშლილის” გმირის – ბეგლარის განმეორებაა, მისი ორეულია, მაგრამ მცირედ განსხვავებულ ვითარებაში მოხვედრილი. პეტერბურგიდან სოფელში დაბრუნებული ბეგლარი (“დავა”) თავის თავს “ახალშობილს” ადარებს და წუხს, ვაითუ ვერ შეძლოს “უსვას ნიჩაბი სუსტისა მკლავით” და ვერ გაუძლოს “ზღვის მღელვარებას”. იგი სკეპტიკურად არის განწყობილი საკუთარი მომავლისადმი:
„იქნება ბედმან, თვალით ვერ მხედმან,
უდროთ მოსთვალოს ჩემი ცხოვრება?
იქნება ერთა, გონების მტერთა,
მოსწამლონ ჩემი ნიჭიერება?“
არც მისი ძველი ამხანაგი მიხეილი უწინასწარმეტყველებს უკეთესს. მიხეილი ადრევე გრძნობს, რომ ბეგლარის პოეტურ ბუნებას მოსწამლავენ: “შენ ხომ პოეზიაზე ხელს არ აიღებ, პოეტებს დიდ ქვეყანაშიაც სულელებს ეძახიან, შენ აქ დაღუპული ხარ, მესტვირეს დაგიძახებენო”.
მიხეილი თითქოს უფრო პრაქტიკული ადამიანია, მას სამხედრო სამსახური აურჩევია, რადგან, მისი თქმით, მეტ მხიარულებასა და უდარდელობას გრძნობს იქ კაცი. ბეგლარს იმის იმედი აქვს, რომ “სამასხაროს არასა იქმს” მაგრამ ჩვენი კომედიოგრაფი მკითხველსა და მაყურებელს აგრძნობინებს, რომ არ კმარა იყო ბუნებით კეთილი, ნიჭით დაჯილდოებული, და არც ის, რომ “სამსხარაო არა ქნა რა”. საჭიროა მტკიცე ნებისყოფა, მოქმედებისა და ბრძოლის უნარი. ეს უკანასკნელი თვისება კი გ. ერისთავის კომედიაში დახატულ ახალგაზრდებს აკლიათ.
ბეგლარი და მიხეილი სისულელედ თვლიან თავიანთი მშობლების ერთმანეთთან მტრობას, მაგრამ მთელი სიღრმით ვერ წვდებიან ამ მტრობის სოციალურ ძირებს. ბეგლარის სიტყვით, მათი ასეთი მტრობის მიზეზი გაუნათლებლობაა. დარწმუნებულია, რომ ახალი თაობის წარმომადგენლებს შორის ასეთი რამ არ განმეორდება:  “ვგონებ დამერწმუნებით, - ამბობს ბეგლარი, - მე და მიხეილს არ მოგვივა ჩხუბი და არც საჩივარი ერთმანეთზედაო”. ბეგლარი, რა თქმა უნდა, ცდება. მხოლოდ გაუნათლებლობა არ იყო მიზეზი ძველ თაობაში გაბატონებული მტრობისა, ეს მხოლოდ ერთი მომენტი შეიძლება ყოფილიყო; მთავარი მიზეზი ეკონომიური პირობების გაუარესებაში, ბატონყმური ინსტიტუტის რღვევაში მდგომარეობდა.
განათლებული, მაგრამ ცხოვრების უცოდინარი და უნებისყოფო შვილები (ბეგლარი, მიხეილი) მალე მამების ბრმა მორჩილნი ხდებიან. მათ, თავიანთი სურვილის წინააღმდეგ, სასამართლოს უვიც მოხელეებთან ქრთამები მოაქვთ და ერთმანეთს თავაზიანად უთმობენ რიგს მის გადასაცემად. აი, სად გამომჟღავნდა მათი სისუსტე, უხერხულობა და, თუ გნებავთ, ქარაფშუტობაც; იციან, რომ სისულელეს ჩადიან, რომ ორივე ერთისა და იმავე საქმისათვის იხდიან ქრთამს და შედეგიც არ აწუხებთ, მაგრამ მაინც ასრულებენ მშობლების დავალებას.
ნინო (“დავა”) იგივე ტასოა (“შეშლილი”), მხოლოდ უფრო ბედნიერ ატმოსფეროში მოხვედრილი. მას სწავლა – განათლება აქვს მიღებული, ინსტიტუტი დაუმთავრებია, არ მოსწონს მშობლების შურიანობა და მთელი არსებით გატაცებულია ბეგლარის სიყვარულით. ნინო, მსგავსად ტასოსი, თავისუფალ და ბუნებრივ სიყვარულს სცემს თაყვანს. ამის გამო არც მას მოელოდა ტასოზე უკეთესი ბედი, მშობლებმა ოთახშიც დაამწყვდიეს იგი და ბეგლარსაც უარი შეუთვალეს, მაგრამ მას უკვე აღმოუჩნდა მხარდამჭერი. ნინო, ტასოსაგან განსხვავებით, მარტო აღარ არის ძველი შეხედულების მქონე ოჯახში, მის გრძნობასა და მისწრაფებებს იცავს ძმა – მიხეილი, რომლის წყალობითაც ნინო და ბეგლარი დაქორწინდებიან, ხოლო ერთმანეთის მოსისხლე  ამირინდო და ონოფრე შერიგდებიან. მიუხედავად ამისა, “შეშლილი” და “დავა” აშკარად გვარწმუნებს, რომ ახალი თაობის წარმომადგენლები მოუმზადებელნი არიან ცხოვრებისათვის. მეტ დროს ოცნებას ანდომებენ, ვინემ საქმეს. საკმარისია მცირე დაბრკოლება და წინააღმდეგობა, რომ ისინი დაიბნენ ან დათმობაზე წავიდნენ.
ახალი თაობის უსუსურობა და მისი მოუმზადებლობა პრაქტიკული ცხოვრებისათვის მეტი სიცხადით “გაყრაში” გვიჩვენა ავტორმა.
ივანე (“გაყრა”) უფრო კომიკური სახეა, იგი ოცნებობს ცხოვრების ახლებურად მოწყობაზე, ლაპარაკობს “აგრონომიაზე”, “ირრიგაციაზე” და “გუანოს გაკეთებაზე”. ხედავს, რომ საკმარისი არ არის მხოლოდ სასმელად იყოს ღვინო. საჭიროა იგი ფულსაც იძლეოდეს, რომ არ ეხვეწებოდე “კაკოვო ნიბუდ მიკირტუმ გასაპარიჩს”. მაგრამ რა გზით? ივანე თავის ცოდნას ვერ უფარდებს ცხოვრების ნამდვილ მითითებებს. მას სურს ზვარში ვაზი აჩეხოს და მის ნაცვლად თუთა დარგოს, ბილიკები გააუქმოს ბაღში და გზები გააკეთოს სესეირნოდ, მოაწყოს “ბესედკები” და სხვა. მას სამშობლოში ბრმად გადმოაქვს რუსეთსა და პოლონეთში ნანახი და გაგონილი, რაც ანდუყაფარის სამართლიან გაკვირვებას იწვევს.
ივანეს ყოველი გეგმა ფულს საჭიროებს, ფულის შოვნის თავი კი მას არ აქვს. ივანეს არც მიკირტუმისავით მომჭირნეობა შეუძლია, არც რამაზივით ქრთამების აღება და ”აბრუნდების” კეთება. იგი თვითონ აცხადებს: ”მე სამსახურის თავი არა მაქვს”, ”მე მინდა ვიხაზეინო”, მაგრამ ”ხაზეინობას” ივანე ვერ ახერხებს, ვინაიდან ძველი სიმდიდრე – მამული – ხელიდან ეცლება, ხოლო ფულის შოვნა არ შეუძლია. მშვენიერი სურათია ”გაყრის” მესამე მოქმედებაში, როცა მწერალი ერთმანეთს ახვედრებს ძმებთან გაყრილ მეოცნებე ივანეს და გაქნილ მევახშეს – მიკირტუმ გასპარიჩს, რომელიც პირველის ფანტაზიას იდეალური მეურნეობის მოწყობის შესახებ ვაჭრული პრაქტიციზმით აფასებს და ყველაფრის საზომად ფულს აცხადებს. ივანე გულმოკლული ჩაილაპარაკებს:”მოვიდა სატანა, მოსწამლა ჩემი ფანტაზია”...
დიახ, ეს სატანა იყო ახალი ცხოვრება, რომელიც მეოცნებე არისტოკრატიის ფანტაზიას სწამლავდა და არარაობად ხდიდა. მეოცნებე და თავმომწონე ივანე, რომლის შეხედულებით ”საქართველოში სიყვარულის მაგალითი არ ყოფილა! რომანიც არ დაიწერება!... რამან ბეზ ლიუბვი ეტო უჟასნო...” და დასცინის ქართველ ქალებს, თვითონვე უცებ წამოეგება მიკირტუმას ოქროს ანკესზე. ყოველგვარი გაცნობისა და სიყვარულის გარეშე, ფულის გულისათვის ცოლად ირთავს მიკირტუმის ქალს – შუშანას. დამცინავ ივანეს თვითონ დასცინა ცხოვრებამ. მეოცნებე თავადი, მეურნეობის ევროპულ ყაიდაზე მოწყობასა და ყმებთან კეთილგანწყობაზე ფიქრობდა, მევახშის სიძე ხდება და მორცხვად ისმენს სიდედრის – თათელას – დალოცვას: ”ღმერთმა აღას შნო მოგცეს, ყაირათი და ჭკუა, აღასავით მომგები გქნას, შვილო, თუ ღირსი ვარ”.
აი, ჩვენი იმდროინდელი განათლებული არისტოკრატიის ჭეშმარიტი სახე. მას მიკირტუმების შნოსა და ნიჭს უსურვებენ და ისიც იძულებულია ეს დარიგება მოკრძალებით მოისმინოს. მიდიან რა ცხოვრების სარბიელიდან, ანახანუმი (”შეშლილი”), ანდუყაფარი, პავლე, ონოფრე და ამირინდო (”დავა”), მათ ადგილს იჭერენ არა ბეგლარი, ტასო (”შეშლილი”), მიხეილი ნინო, ბეგლარი (”დავა”), ან ივანე (”გაყრა”), არამედ მიკირტუმ გასპარიჩი და მისი თანამოძმენი. თავადაზნაურთა წოდების როგორც ძველი, ისე ახალი თაობა უმწეოა ბურჟუაზიასთან ბრძოლაში; ძველ ნატურალურ მეურნეობას ოქროს კერპები ანგრევენ.
კომედიაში ”ძუნწი” ავტორი შეეცადა ეჩვენებინა ფეოდალური არისტოკრატიის სიცოცხლისუნარიანობა და მისი ზნეობრივი უპირატესობა სავაჭრო ბურჟუაზიასთან შედარებით. არჩილი (”ძუნწი” ) არ ჰგავს არც ბეგლარს, არც მიხეილსა და ივანეს. მას თავისი ცხოვრება ისე მოუწყვია, რომ არ აკლია ”პური, ღვინო, ძროხა, ქათამი”. ამიტომ აგი არც ხდება ფულის მონად. მას აწუხებს მხოლოდ სატრფოს – ხამფერას – სიყვარული და თუ აქაც გაიმარჯვებს, ბედნიერი იქნება ყოველმხრივ. ”შენ არ იცი, საყვარელო ხამფერ, - მიმართავს არჩილი ხამფერას, - რა სიამოვნება არის სოფელში მუშაობა! განშორებული ამ ხმიანს ქვეყანას, მე ვარ ყოვლისფერით ბედნიერი. მხოლოდ აკლია ჩემს გულს შენი სიყვარული და თუ შენი სიყვარულით აღივსება ჩემი გული, მე ვიქნებოდი ერთი ბედნიერთაგანი ყმაწვილს კაცებში”. არჩილი, მოცილებული ” ხმიანს ქვეყანას”, უფრო სწორად, ბურჟუაზიულ ქალაქს, თავს ბედნიერად გრძნობს სოფელში, სადაც მეურნეობა, ჩანს, ურიგოდ არ აქვს მოწყობილი და შეუძლია სხვასაც დაეხმაროს პურით.
არჩილს ვერც სიყვარული აჩოქებს ვაჭრის წინაშე. მართალია, მას წინ ეღობება სასიმამრო, სომეხი ვაჭარი კარაპეტა, რომელსაც ქართველი თავადი ეჯავრება, მაგრამ არჩილი გრძნობს თავის ძალას. იგი თავდაპირველად თავაზიანად ესაუბრება კარაპეტას და სთხოვს ქალს, მაგრამ როდესაც მისგან დაცინვის მეტს ვერაფერს მოისმენს, მაშინ ეტყვის: ”მშვიდობით, მაგრამ ეს იცოდე, შენს ქალს ვერავინ წამართმევს ”. იგი მტკიცე ნებისყოფის მქონე არისტოკრატია, რომელსაც ვერ აშინებენ კარაპეტები. არჩილი ხამფერას ირთავს არა ფულისათვის, არამედ ნამდვილი სიყვარულით. ამიტომ იგი აღწევს მიზანს. არჩილი ალექსანდრე რაინდიძის წინამორბედიცაა. ბევრი რამაა მათში საერთო.
არჩილი რომანტიკული პიროვნებაცაა, მას სწორად არა აქვს გათვალისწინებული ახალი ცხოვრების თავისებურება. იგი ხოტბას ასხამს თავის პაპის ავთანდილის – ჟანგიან ხმალს, რომელითაც ”ავთანდილ გმირმა ამარცხა სპარსნი” და სურს თვითონ აიღოს ახლა იგი ხელში და ”ლეკთა და სპარსთა” დააჭრას თავები.
არჩილი გვევლინება დაგვიანებულ ”რაინდად”, რომელსაც ბურჟუაზიულმა ცხოვრებამ კარაპეტას სიტყვებით დასცინა: ”ხედამთ ჟანგიან რკინაზედ რასა ბოდამს!... ჩემი ოქროებს თვალი არ უყურაო”. გ. ერისთავი, რომელმაც არჩილის სახით კარაპეტას დაუპირისპირა საკმაო შეძლებისა და მტკიცე ნებისყოფის მქონე ახალგაზრდა არისტოკრატი, სინამდვილეს მაინც არ ღალატობს და მის მოქმედებას მწარე დაცინვის საგნად ხდის.
ამრიგად გ. ერისთავმა დღის სინათლეზე გამოიტანა მაღალი წოდების ჩამორჩენილობა და ფუქსავატობა. მან, როგორც მხატვარმა, შექმნა ცოცხალი სახეები დეგრადაციის გზაზე დამდგარი თავადაზნაურებისა. იგი იხედება მოვლენათა სიღრმეში.
მოხდენილი ამბების ჩართვით, გმირთა რეპლიკების საშუალებით, ავტორი გასაგებს ხდის, თუ რაში და სად უნდა ვეძიოთ მათი უბედურების მიზეზი.
თავად-აზნაურთა ძველი თაობა გონებაგამოფიტული და გულღვარძლიანია, ალღოს ვერ უღებს ახალ ცხოვრებას და ცხოველური სიჯიუტით ეჭიდება ყოველივე ძველს, დრომოჭმულს. ახალი თაობა ზნეობრივად უფრო მაღლა დგას, გრძნობს უფროსი თაობის სიმახინჯეს, არ მოსწონს მისი მოქმედება, მაგრამ თვითონაც არ შესწევს ცხოვრების გარდაქმნის უნარი, მეოცნებე და უხერხემლოა. ბეგლარები და ივანეები უმწეონი არიან აღადგინონ ანდუყაფარების, პავლეების, ამირინდოებისა და ონოფრეების ბედოვლათობით დაცემული მეურნეობა.
ივანეს (”გაყრა”) რაღაც უნახავს, რაღაც უსწავლია, მაგრამ თვითონაც ვერ აუხსნია, რა ნახა, რა ისწავლა, და რის გაკეთებას აპირებს. მოსაწონი გულწრფელობით აცხადებს, რომ ”მე მინდა ვიხაზეინო; მე სამსახურის თავი არა მაქვს”. მაშ, რით აპირებს ცხოვრებას? რა გზით უნდა გამოასწოროს ძმების უყაირათობა, რასაც იგი სამართლიანად დასცინის? რაზე ამყარებს იმედებს?
მოვუსმინოთ თვით ივანეს: ”რა სასიამოვნო არის ყავდეს მებატონეს ერთგული მსახური და ყმები. გოსპოდი! მომეც შეძლება, რომ ყმებმა ისე შემიყვარონ, როგორც გაბრიელმა. კაია პოეზია, ბიტ დობრიმ. ხოტ ი ბედნიმ პომეშჩიკომ! დაგლოცვენ შენი ყმანი... მეც ვეცდები ... თუმცა ჩემმა იმაშენიკეს... ნო ბოღ ს ნიმ! კაი მამულები მერგო ”.
აი, ივანესა და მისი მსგავსი განათლებული ფრანტების იდეალი. მთელ იმედებს კვლავ ბატონყმურ ურთიერთობაზე ამყარებენ. ამიტომაა, რომ მათ გ. ერი სთავი არ ინდობს და მკაცრად დასცინის.
გ. ერისთავის კომედიების იდეური აზრი ისაა, რომ უარყოს ბატონყმური ცხოვრება, რომელიც ყოველგვარი ჩამორჩენილობისა და უბედურების წყაროა; მებატონეთა უზრუნველმა ცხოვრებამ გადააგვარა ანდუყაფარი, პავლე, ამირინდო და ონოფრე, ხოლო ბეგლარები და ივანეები მეოცნებე, ფუქსავატ და ზედმეტ ადამიანებად აქცია.
მებატონეთა ვერაგობას და მათ ”საგმირო საქმეებს” გ. ერისთავი მოხერხებულად ამჟღავნებს თავის კომედიებში. ამ მხრივ განსაკუთრებით ”გაყრა” არის საინტერესო. როდესაც ანდუყაფარი ცდილობს ქალაქში მის მიერ ნაყიდი მინები მიისაკუთროს, პავლე მაშინვე შეუტევს: ”რო იყიდე, შენი პენციიდან მიე თუ? კახიშვილი, რომ აიკლე, იმითი არ წახველ ქალაქსა, შე გაუმაძღარო?” ამავე კომედიაში ვხედავთ, რომ კახიშვილი გამონაკლისი არ ყოფილა, გლეხების აკლება მებატონისაგან ჩვეულებრივ მოვლენადაა გამხდარი. ამას მოწმობს ყარდაშვერდის დიალოგი გაბრიელთან.
ყარდაშვერდი გაბრიელს არიგებს, რომ თავის ბატონს მოურაობა სთხოვოს, ვინაიდან ”ვისაც ბატონი აიკლებს, ნახევარი იმისია (მოურავის – რედ.), ერთი სიტყვით, ბატონის მონახევრე არის”. ყარდაშვერდი შემთხვევით არ მსჯელობს ასე. იგი უშუალო მოწმეა ასეთი საქმეებისა. ასეთივე გამოცდილება აქვს ანდუყაფარის მოურავს ბარამსაც, რომელიც ”გამოსავალს” უჩვენებს ხოლმე თავის ბატონს. არათუ აკლება, ყმების ”ტორღით” გაყიდვაც არაა იშვიათი.
მებატონეთა მადახასნილობის წყალობით ყმები საჭირო ვაჭრობით იყიდებიან, როგორც ნივთები. სწორედ აქ არის გ. ერისთავის, როგორც რეალისტი მხატვრისა და მოაზროვნის, სიძლიერე. მან პირველმა ქართულ ლიტერატურაში მიუთითა ბატონყმური ურთიერთობის სისაძაგლეზე; ისეთი ”დობრი პომეშჩიკებიც”, როგორადაც ივანეს მოაქვს თავი, ყმებს საბოლოოდ ”ტორღის” საგნად ხდიან. პარაზიტულმა, უდარდელმა ცხოვრებამ მებატონეები გადააგვარა და ადამიანური სახე დაუკარგა მათ.
* * *
ახალფეხადგმული ბურჟუაზიის ცხოვრების სურათებიც ქართულ ლიტერატურაში პირველად გ. ერისთავმა მოგვცა თავის კომედიებში (”გაყრა”, ”ძუნწი”, ”წარსული დროების სურათები”). გ.ერისთავის კომედიებში გამოყვანილი ვაჭრები: მიკირტუმ ტრდატოვი (”გაყრა”), კარაპეტა დაბაღოვი (”ძუნწი”), ივანე და გაბრიელ მინასოვები, ჯიმშერ აკუნიანცი (”წარსული დროების სურათები”), - გასული საუკუნის 50-იანი წლების ვაჭართა კლასის ტიპიური წარმომადგენელები არიან.
ცნობილია, რომ სავაჭრო ბურჟუაზია განვითარების პირველი ეტაპზე ”მორცხვად” და ”თავაზიანად” მოქმედებას. მას ჯერ კიდევ არა აქვს შეგნებული თავისი კლასობრივი უპირატესობა ფეოდალურ არისტოკრატიასთან შედარებით; ანგარიშს უწევს ამ უკანასკნელის პრივილეგიებს და ცდილობს ეკონომიურ სიძლიერესთან ერთად მაღალი წოდების უფლებებიც მოიპოვოს.
ბურჟუაზიული ურთიერთობის ღვიძლი შვილები – ვაჭრები – ცხოვრების ასპარეზზე ცარიელი ჯიბით გამოდიან, სამაგიეროდ მათ აქვთ ცხოვრების ალღო და მოქმედების უნარი. ისინი იტანენ შიმშილსა და სიცივეს, დაცინვასა და წყრომას, ოღონდ კაპიკი კაპიკს მიუმატონ და¨ ”ოქროს ტახტი” უფრო ძლიერი გახადონ. იციან, რომ მათი მხსნელი მხოლოდ ფულია, ფულის საშუალებით შეუძლიათ გამოჩნდნენ საზოგადოებაში და ადვილად აღარ დაეჩაგვრინონ სხვას. ისე დიდია მათი სიყვარული ფულისადმი და თანაც ისე დაბალია მათი ცოდნა ფულის ფართო მოხმარებისა, რომ საკუთარი ”ზანდუკების” მონები ხდებიან. სავახშო კაპიტალის წარმომადგენელთა სულში სიძუნწე და სიცივეა დაბუდებული.   ფულის დაგროვების პროცესში მათ არ ახსოვთ არც ცოლი, არც შვილი და არც საკუთარი თავი. მაგრამ გადის დრო და მდგომარეობა იცვლება. გამდიდრებული ვაჭრები ერთმანეთს კონკურენციას უწევენ, აღარ არგიათ ვიწრო ნაჭუჭში ყოფნა და თავის მოჩვენება ღარიბებად. პირიქით, ცდილობენ ”კეთილშობილის” სახელი და მეტი გასაქანი მოიპოვონ, ერთმანეთის ქონება შთანთქან, კონკურენტი გააკოტრონ. მათ ოჯახურ ცხოვრებაში ფეხს იკიდებს ბურჟუაზიული ”მაღალი ეტიკეტი”, ზნედაცემულობა და მტრობა.
სავაჭრო ბურჟუაზიის ცხოვრების მთელი ეს მხარე საკმარისი სისრულით აქვს მოცემული გ. ერისთავს ზემოთ დასახელებულ კომედიებში. მწერალმა ვაჭარი პირველად ”გაყრაში” გამოიყვანა.
მიკირტუმ ტრდატოვი გაუნათლებელი, მაგრამ მოხერხებული და გაიძვერა მევახშეა. ის შემძვრალა დიდებულიძეთა ოჯახში და არა მარტო მათ ქონებას ეპატრონება, არამედ ახერხებს თავისი მიზნების სასარგებლოდ ამ ოჯახის მესვეურების ამოქმედებას. მიკირტუმს სწამს ფულის ძალა, იცის, რომ უფულოდ ახლა ვერავინ ვერაფერს გახდება: ”ეს სოფელმა სულ ფული, ფული სხვა ყველამ ტყუილია”, ამბობს იგი. თან არც იმას მალავს, რომ ბევრ უსინდისობასაც სჩადის ფულისათვის:
„კტუ ნა სვეტე ჩესნა ბუდით,
ბუდით ნასიტ ხლება გუდით“.
ასეთია მიკირტუმის ”მოძღვრება”, რომელსაც კარგად იყენებს პრაქტიკულ მოღვაწეობაში. მან მოახერხა, რომ დიდებულიძეთა ოჯახის ვალი ივანეს რგებოდა ”წილში” და აიძულა ივანე, შეერთო მისი ქალი – შუშანა. მართალია, მიკირტუმს არ მოსწონს ჯიბეცარიელი ”ფრანტი”, მაგრამ უნდა თავისი ქალი კნეინა გახადოს: ”ჩემი შუშანი კნეინა დაუძახონ: კნეინო, კნეინო! ბაზარშიაც დიდი რამ იქნება, დიდებულიძეანთ ხნამე”. ”თვითონაც ”კომისიაში ოქმი შეუტანია”, რათა კნიაზი გახდეს; დიდებულიძეებთან დამყოვრება ამიტომაც სჭირდება.
კარაპეტა დაბაღოვი (”ძუნწი”) თავისი ძლიერების შეგნებაში უფრო წინაა წასული, ვინემ მიკირტუმ ტრდატოვი. კარაპეტა წინააღმდეგია თავისი ქალი მისცეს ქართველ თავადს, ის ხელს უშლის ხამფერასა და არჩილის დაქორწინებას. კარაპეტას თვალში დიდი და კარგი კაცია ის, ვისაც ფული აქვს და ვინც ფულის ყადრი იცის; ხოლო ქართველი, მისი თქმით, ”ფულის მტერია, ფულს არ დააყენებს ჯიბეში, როგორც ნიორი ისე აუყროლდება და ისე გადაყრის”. იგი ნატრობს ისეთ სასიძოს, რომელიც ”გინდა ქვრივიც იყოს, ფულის ყაირათი იცოდეს”.
კარაპეტა სიძუნწის განსახიერებაა. იგი წინააღმდეგია იმისა, რომ ოჯახში ნახშირი დაწვას ვინმემ, ყველას ”არწმუნებს”, რომ სიცივე უხდება ადამიანს, ლოყებს ვარდივით აწითლებსო. მის ოჯახში ათი წელია თბილი შეჭამანდი არავის უჭამია. ბნელში ყოფნა ”ურჩევნია”, სანთლების დაწვას, თავის თავსაც კი არწმუნებს, რომ ”ვახშამი მოდნა აღარ არიო”. კარაპეტას თვალში არაფერი არ ფასობს, რასაც შეუძლია თუნდაც ოდნავი ხარჯი გამოიწვიოს. მისთვის ძვირფასია მხოლოდ ოქრო და ვერცხლი, რომელსაც, როგორც განძს, ისე ინახავს და მასთან ალერსით ტკბება. მომჭირნე დაგროვებულმა კარაპეტამ ჯერ კიდევ არ იცის ფულის ნამდვილი დანიშნულება, იგი თავისი სიმდიდრის მონაა. მარტვილობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ფული დააგროვოს. საიქიოშიც ფულს ელოდება. სიკვდილი აწუხებს იმიტომ, რომ ფულის ბედი ადარდებს. მაგრამ აქაც ნახა ”გამოსავალი”: როცა ექიმი ეტყვის, სიკვდილი მოახლოებულიაო, გადაწყვეტილი აქვს გაადნოს თავისი ოქრო და დალიოს, რათა ”ვერავინ წაიღოს”. აი, განძთა ტიპიური დამგროვებელი, რომელსაც მარქსი ”საცვლელი ღირებულების მარტვილს” უწოდებს.
კარაპეტა გრძნობს, რომ დიდი ქონების პატრონია, იცის, რომ შეუძლია ხვალვე გახდეს ”პაჩოტნი ღრაჟდანინ, ბლუღოროდნიც... დვარაზა ბლუღოროდნიცა”, მაგრამ ამისათვის ფული უნდა  დახარჯოს, ფულის დახარჯვა კი წარმოუდგენელ დანაშაულად მიაჩნია: ” თუ თქვენ ერთი ერთმანეთს მოგაკლოთ, ღორი გავხდეო”, ეფიცება კარაპეტა ფულს. ის იმით კმაყოფილდება, რომ იცის აქვს ”ოქროს ტახტი” და შეუძლია ”სოფელი თავდაყირა” გადააბრუნოს.
უსიამოვნება და შურიანობა სუფევს ვაჭართა მთელ ცხოვრებაში. შემდეგში ისინი უკვე არა თუ მალავენ თავიანთ ქონებას, არამედ ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტად გამოაჩინონ; დიდ ”იარანალებსა” და ჩინოვნიკებს ქრთამით იმადლიერებენ, რათა ერთმანეთს უფრო გაბედულად გამოსჭრან ყელი (”წარსული დროების სურათები”). გაიძვერა, ძუნწი და ზნედაცემულები არიან გ. ერისთავის ვაჭრები, რომლებიც ცხოვრების სარბიელს ეპატრონებიან.
* * *
გ. ერისთავმა გაბედულად და მკაცრად ამხილა მეფის რუსეთის ბიუროკრატული აპარატის მოხელეები, რომლებიც მოხერხებულად სარგებლობდნენ ნაციონალურ – კოლონიური ჩაგვრის პოლიტიკით; დრამატურგმა დიდი დამაჯერებლობითა და სიცხადით გვაჩვენა ამ მოხელეთა უმსგავსი მოქმედება, შექმნა ცოცხალი სახეები მექრთამე მოხელეებისა. ისინი სარგებლობენ თავადაზნაურობის დაბნეულობით, ჩამორჩენილობითა და ურთიერთშორის გაჩაღებული მტრობით. მათ წინასწარ იციან, რამდენი საქმე აქვთ გასარჩევი სასამართლოში და რამდენი შემოსავალი ექნებათ (”დავა”). მათ იმდენად შეუწუხებიათ ხალხი, რომ ბევრი ოცნებობს მხოლოდ ისეთ შვილებზე და სასიძოებზე, რომლებსაც არზების წერა ეცოდინებათ და სასამართლოში შეძლებენ საქმეების მოგვარებას (”შეშლილი”, ”დავა”, ”გაყრა”). მართალია გ. ერისთავი გვისურათებს მხოლოდ იმას, თუ როგორ თვალთმაქცურად აძრობენ ტყავს მოხელეები თავადაზნაურობას, მაგრამ გასაგები ხდება ისიც, თუ რა დღეში იქნებოდა ღარიბი ხალხი.
მოხელეთა თავგასულობა გ. ერისთავმა უფრო სრულად ”დავაში” დაგვიხატა. შეიძლება ითქვას, რომ ”დავის” მთავარი იდეური აზრი ამ მოხელეთა უმსგავსო მოქმედების ჩვენებაში მდგომარეობს. შემთხვევითი როდია, რომ პიესის სრული სათაური ”დავა ანუ ტოჩკა და ზაპეტაია”არის. ძნელი სათქმელია, ვინ უფრო თავხედი, გაიძვერა და ამასთანავე უვიცია: არზის მწერალი რაფიელ აზამანოვი, სუდის ”პერევოდჩიკი” სარქის კუმუხტოვი, ”სტრაპში” ხარიტონ ვზიატკინი თუ ”ზასედატელი” ფილიპე (”დავა”).
სარქის კუმუხტოვი და რაფიელ არზამანოვი სარგებლობენ ამირინდოს უცოდინარობით და არწმუნებენ მას, რომ არზაში, რომელიც მისთვის სხვას დაუწერია, შეცდომებია: აკლია, ”ტოჩკა და ზაპიტაია”, ურომლისოდაც საქმე დაღუპულია. თანაც ისეთ რთულ საქმედ სახავენ მის ჩამატებას, რომ თითოეულში თითო ოქროს იღებენ. თარჯიმანი სარქის კუმუხტოვი, რომელმაც რუსული ენა არ იცის და მეტად უვიციცაა, ირონიულად დასცინის ქართველებს. ქართველი თავადი, მისი თქმით, მსუქანი ცხვარია, რომელიც უნდა გაიკრიჭოს. ”სტრაპჩი” - -ხარიტონ ფილიპიჩი – აღფრთოვანებულია სარქისას გაიძვერობითა და ყალთაბანდობით, უწოდებს მას გამოცდილ ჩობანს, თანაც აგრძნობინებს, რომ საჭიროა იზრუნოს მისთვის. თავის მხრივ ჰპირდება, რომ არაფერს მოერიდება: ”Я знаю и абрунди, и дабрунди и чабрунди”, - ამბობს ხარიტონ ფილიპიჩი. იგი იმდენადაა გადაგვარებული, რომ ერთსა და იმავე დროს იღებს ქრთამს ბეგლარისა და მიხეილისაგან, რომლებიც მოდავე მამებს გამოუგზავნიათ მასთან. ბეგლარი წუხს, ვაი თუ რაიმე ისტორია მოჰყვეს, ორივე რომ ვაძლევთ ქრთამსო, მაგრამ მიხეილი სამართლიანად არწმუნებს: ”Пустяки, შენგანაც აიღებს, ჩემგანაც, მაგრამ ცალ – ცალკე უნდა მივცეთო”.
გ. ერისთავს შეუმჩნეველი არ დარჩენია, რომ ვაჭრებიც გაბმულნი არიან მექრთამე მოხელეთა ქსელში. ამ მდგომარეობამდე ისინი მიუყვანია ურთიერთშორის გაჩაღებულ მტრობას. გაბრიელ და ივანე მინასოვები (”წარსული დროების სურათები”) სისტემატურად უგზავნიან ძღვენს მაღალი თანამდებობის პირებს. მათ მოსყიდული ჰყავთ რუსი მოხელეები, ”ქართველებიც ვინც დიდია, სულ მათ ჯიბეზე ჰკიდია”. მაგრამ ვაჭრები, ამ შემთხვევაში, მაინც მეტ წინდახედულობას იჩენენ, ვინემ თავადაზნაურობა. პირველ ყოვლისა, მათ იციან, ვინ უფრო საჭიროა, თანაც მოხერხებულად აგებენ ხაფანგს. ამიტომ მათი ქრთამი უფრო ძღვენის სახეს ღებულობს. ესეც ვაჭრული მოხერხებულობის ნიმუშია. ”წარსული დროების სურათებში” გ. ერისთავი მკაცრად ამხელს ბიუროკრატ მოხელეთა ”საქმიანობას”.
გ. ერისთავის დამსახურებად უნდა ჩაითვალოს ის, რომ ბიუროკრატ მოხელეთა გამრავლება მან დაგვიხატა არა როგორც შემთხვევითი საზოგადოებრივი მოვლენა, არამედ როგორც იმდროინდელი სახელმწიფოებრივი სისტემის კანონზომიერი შედეგი.
* * *
გ. ერისთავმა თავისი რეალისტური დრამატურგიით დაიწყო სრულიად ახალი ეპოქა ქართულ ლიტერატურაში. მისი შემოქმედება დიდი შენამატი იყო ქართული ლიტერატურისათვის. სამწერლო ასპარეზზე გასვლისას გ. ერისთავი ვერ აცდა გაბატონებული ლიტერატურული მიმდინარეობის – რომანტიზმის – გავლენას. მაგრამ ამ პერიოდის ნაწარმოებებშიც გამოვლინდა პოეტის რეალისტური ხედვა, გარემო სინამდვილის შესწავლისა და მისი ობიექტური ასახვის სურვილი.
გ. ერისთავი ბრწყინვალე კომედიოგრაფია. მისი ორიგინალური პიესები, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწია, (”შეშლილი”, ”დავა”, ”გაყრა”, ”ძუნწი”, ”წარსული დროების სურათები”) - კომედიებია. შინაარსობლივი თვალსაზრისით ისინი საყოფაცხოვრებო და სოციალურ – პოლიტიკური კომედიებია. მათი დაცინვის საგანია არა ცალკეულ გმირთა ცხოვრების უმსგავსოება, მიუღებული ზნე – ჩვეულებანი და სხვა, არამედ უმთავრესად ის საზოგადოებრივი ურთიერთობა და ცხოვრების ის სინამდვილე, რომლის კანონიერ შვილებსაც ეს გმირები წარმოადგენენ.
გ. ერისთავის კომედიათა მიჩნევა მხოლოდ საყოფაცხოვრებო კომედიებად არ იქნებოდა სწორი. გ. ერისთავი დასცინის არა გმირთა ზნეჩვეულებებს, უფრო სწორად, არა მარტო მას, არამედ ძირითადად იმ საზოგადოებრივ ცხოვრებას, რომლის წარმომადგენლებიც ეს გმირებია. ესაა სწორედ ამ კომედიათა მთავარი ღირსება, რომელიც მათ ავტორს კრიტიკული რეალიზმის ჭეშმარიტ დამწყებად ხდის.
გ. ერისთავი, როგორც რეალისტი კომედიოგრაფი, არასოდეს არ ღალატობს სინამდვილეს, მისი გმირები უშუალოდ ცხოვრებიდანაა აღებული, ისინი ტიპიური სახეებია. გ. ერისთავი მოხდენილად იყენებს ენას, როგორც გმირის სახის შექმნის საუკეთესო საშუალებას და როგორც კომიზმის წყაროს.
გ. ერისთავის სამწერლო ენა თავიდანვე განსხვავდებოდა მის თანამედროვე მწერალთა ენისაგან. მის ლექსებში მეტ – ნაკლებად ჩანს სამწერლო ენის ხალხურ მეტყველებასთან დაახლოების მიდრეკილება. ეს ამოცანა მწერალმა გარკვეულად გადაჭრა თავის ორიგინალურ და თარგმნილ კომედიებში. კრიტიკული რეალიზმის პრინციპები გ. ერისთავის წინაშე ამოცანას აყენებდა – ხელი აეღო ძველ მწიგნობრულ –არქაულ ენაზე და ჭარბად დასესხებოდა ხალხურ მეტყველებას. ის, ვინც რეალიზმის პრინციპების ჭეშმარიტი დამცველი და გამტარებელია, გვერდს ვერ აუვლის თავის თანამედროვეთა მეტყველებას, ხალხურ ენას; მის წინაშე მთელი სერიოზულობით დგას ხალხისათვის გასაგები ენით წერის საკითხი.
გ. ერისთავის კომედიების ენამ იმთავითვე მიიპყრო ყურადღება. ცნობილი მოღვაწე და მოაზროვნე პლ. იოსელიანი, რომელმაც ”გაყრის” პირველი გამოცემისათვის (1850წ.) დაწერა წინასიტყვაობა, საგანგებოდ აღნიშნავს: ”... მწერლობა ძველთა, გარდა რუსთაველისა, და მცირეთა სხუათა, არა იყო ჩვეულებითისა საუბრისა ენითა, რომელიც არის უნდა იყოს ჭეშმარიტი ენა ხალხისა. ამწერამან ამა პირველისა ქართულ ენაზედ კომედიისა, თავადმან გიორგი დავითის ძემან ერისთავმან, დაბადა ენა ქართული ახლისა გუარისა მწერლობისათვის. სახელმან მისმან ქართველთათვის ესრეთივე მიიღო ღირსება, რომლისთვისცა ეკვირვებიან ბერძენთა და რომაელთა კომიკთა არისტოფანეს, კრატინს, პლავტსა, ტერენციოსს, მენანდრსა და სხვათა. მაქვს იმედი, რომ ესრეთა ჩემგან ახლისა გვარისა მწერლობისა მოწონებას არვინ მიიღებს პირმოთმინებით თქმულად და თვითეული კეთილ –გამზრახი ქართველი სიხარულით და სიამოვნებით წაიკითხავს ამ კომედიასა და სხვანიცა ახალნი მწერალნი გაბედვით შეუდგებიან მაგალითსა მისსა”.
როგორც ვხედავთ, პლ. იოსელიანმა გ. ერისთავის ენა შეაფასა, როგორც ენა ”ახლისა გვარისა მწერლობისათვის”. ხოლო ეს ”ახალი გვარი” იყო კომედია. იგი სხვებსაც მოუწოდებს მიჰყვნენ გ. ერისთავის მაგალითს, დაწერონ კომედიები. პლ. იოსელიანის მოწოდებამ ააღელვა ალ. ორბელიანი, რომელიც ”ამტკიცებს”, რომ გ. ერისთავის გმირები ლაპარაკობენ ისე, როგორც მეტყველებენ ცხოვრებაში. მაშასადამე, გ. ერისთავს ”სხვა ქართული არა დაუბადებია რა მწერლობისათვის, ის ქართული იმათი (გმირების – რედ.) საკუთარი ყოფილაო”[3]. გ. ერისთავის კომედიების ენა, ცხადია, არ შეიძლება მივიჩნიოთ ახალ სალიტერატურო ენად, რომლის საბოლოო ჩამოყალიბება ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლისა და მათი თანამებრძოლების სახელებთანაა დაკავშირებული. მაგრამ იგი არის გარკვეული ეტაპი ახალი ქართული სალიტერატურო ენისათვის ბრძოლის გზაზე; მან შეარყია არქაული სამწერლო ენის ავტორიტეტი.
გ. ერისთავის კომედიების ენის ნაკლი მდგომარეობს იალექტიზმებისა და ჟარგონების ჭარბ გამოყენებაში. მას არა ჰყავს ისეთი პერსონაჟი, რომლის მეტყველება, თვით მწერლის შეხედულებითაც, გამართული და გამართლებული იყოს. იგი არც ამ მხრივ გაძლევს დადებით გმირს. მაგრამ გ. ერისთავის დამსახურება ისაა, რომ იგი ერთნაირი შეუბრალებლობით დასცინის როგორც არქაული ენით მეტყველთ, ასევე ”ჩარჩული ჟარგონით”,
დიალექტიზმებითა და ბარბარიზმებით დამძიმებული ენით მოსაუბრეებს. გ. ერისთავის სურვილი იყო შექმნილიყო სასაუბრო მეტყველებაზე დამყარებული ქართული სალიტერატურო ენა, რომელიც თავისუფალი იქნებოდა არქაული ფორმებისა, ჟარგონებისა და დიალექტიზმებისაგან. პრაქტიკულად გ. ერისთავს არ განუხორციელებია თავისი ენობრივი პრინციპი. ამ საქმეში მას იქნებ ხელს უშლიდა მისი შემოქმედების ჟანრობრივი ბუნება და მხატვრული მეთოდი. იგი ყველაფერში და ყოველთვის უარყოფის გზით მიდის იდეალისაკენ, რომელიც მკითხველში იქმნებოდა კრიტიკულად ასახული სინამდვილის გავლენით.
გ. ერისთავი ითვალისწინებს, რომ გმირის მეტყველებაში ისახება მისი სოციალური ბუნება, გონებრივი დონე და სულიერი ღირსებები. ამიტომ მას არ უნდა ხელიდან გაუშვას მხატვრული მიზნის მიღწევის ეს საუკეთესო საშუალება. მისი კომედიების თემა, იდეა, კომპოზიცია და ენა ერთი მთავარი მიზნისაკენ არის მიმართული.
გ. ერისთავის კომედიათა გმირები მეტყველებენ ისევე, როგორც მათი პროტოტიპები. ავტორი გვაგრძნობინებს, თუ როგორ ამახინჯებენ ქართულ ენას ”რუსეთუმეები” და ბურჟუაზიის ნაშიერნი. ის თავისას მიუზღავს აგრეთვე დიალექტით მოსაუბრე პერსონაჟებს და ”დარბაისლური” ქართულით მოლაპარაკე თავადებს.
გ. ერისთავი მკაცრია არა მარტო მათდამი, ვინც უხეშად ექცევა ქართული ენის ლექსიკურ მარაგსა და გრამატიკულ წყობას, არამედ მათ მიმართაც, რომლებიც თავსა და ბოლოს ვერ პოულობენ ლაპარაკში. იაია ჭიორელის სახით გ. ერისთავმა დაგვიხატა გლახა ჭრიაშვილის წინამორბედი.
გ. ერისთავმა თავისი კომედიების ენითაც ყურადღება გაამახვილა იმ სოციალურ ძვრებზე, რასაც ადგილი ჰქონდა გასული საუკუნის 40 – 50-იან წლებში. გ. ერისთავი თავის კომედიებში ფრთხილად ეკიდება არა მარტო ე.  წ. სიტყვა-მოქმედების შესაფერ დახვეწას, არამედ სათანადოდ ითვალისწინებს ქცევა-მოქმედების კანონზომიერებასაც.
 გ. ერისთავი საგანგებოდ არჩევს კომედიათა სათაურებს. გარკვეულ მნიშვნელობას აძლევს გმირთა სახელებსა და გვარებსაც. ზოგჯერ იყენებს მეტყველ გვარებს (არზამანოვი, ვზიატკინი), თუმცა პიესის მსვლელობაში პერსონაჟები გვარებით თითქმის არასოდეს არ იხსენიება. მოქმედ გმირთა ჩამოთვლისას ავტორი დაწვრილებით მიუთითებს აგრეთვე გმირთა ვინაობაზე, რაც საშუალებას აძლევს შემსრულებელს მართებულად და ადვილად გაიაზროს თავისი როლი.
* * *
მიუხედავად იმისა, რომ გ. ერისთავი, როგორც დრამატურგი 40-იანი წლებიდან უკვე ნაყოფიერ შემოქმედებით მუშაობას ეწეოდა, მას თავი მაინც არ მიუნებებია ლექსების წერისათვის. მართალია, თემატიკურად და საერთოდ მხატვრული თვალსაზრისით მის პოეზიას დიდი ევოლუცია არ ეტყობა, მაგრამ იდეურ-შინაარსობლივი თვალსაზრისით მას აშკარად ემჩნევა ახალი ეპოქის გავლენა.
გ. ერისთავის პოეზიის მთავარ თემად ამ პერიოდში სიყვარული და ამ გრძნობით გამოწვეული განცდები ხდება. პოეტი კვლავ გულუხვად წყალობს ე.  წ. საალბომო პოეზიას და ეპისტოლარული ფორმის სატრფიალო ლექსებს წერს. ამ მხრივ საყურადღებოა ლექსები: ”თეოდოსია მირეცკას”, ”ალბომში”, ”მე შენ არ გეტრფი...”, ”სატრფოო...”, ”მოგონება”, ”გულს”, ”კნ. სოფიო ერისთავისას”, ”ე...”, ”კნ. დარია ბეგთაბეგოვისას”, ”ე. წ. ”გულისადმი”, ”ბედისადმი” და სხვ.
პოეტი არ ივიწყებს სატირასაც და დროდადრო ჩვეული სიმძაფრით ესხმის თავს მახინჯ მოვლენებს (”ერთი კაცი წვა სნეული”, ”არაკი”, ”ილია ორბელიანს”). იგი მკაცრად კიცხავს ზნეობრივ სიმდაბლეს, საზოგადოების ერთ ნაწილში გამეფებულ შურიანობასა და კარიერიზმს, საყურადღებოა პოეტის მიერ იგავ-არაკის დაწერის ფაქტიც.
როგორც ვიცით, გ. ერისთავი თავის კომედიებში ძირითადად სოციალური თემატიკით იფარგლება. მისი პიესები მხოლოდ მინიშნებით თუ გვითვალისწინებენ ავტორის პოზიციას ეროვნულ საკითხში, ამას, ცხადია, თავისი ობიექტური მიზეზები გააჩნია.
სამაგიეროდ, ლექსებში გ. ერისთავი უფრო უშუალოდ გადმოსცემს თავის დამოკიდებულებას სამშობლო ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებასთან. ის კვლავ მძიმედ განიცდის საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვას და თავის ხალხის ნაციონალურ-კოლონიურ ჩაგვრას. ყოველივე ეს პოეტს რელიეფურად აქვს გამოხატული ლექსში ”ახალ წელს”, რომელიც დაწერილია 1854 წლის პირველ იანვარს. ამ დროისათვის სახელმოხვეჭილი დრამატურგი და დაფასებული მოღვაწე თითქოს ნაკლებ უკმაყოფილო უნდა ყოფილიყო ცხოვრებით, მაგრამ ეს ასე არ არის.
გარეგნულად თითქოს მშვიდი და ბედნიერი პოეტის გულში ნაღველია ჩაწოლილი, რომლის გაქრობა არაფერს ძალუძს. პოეტის თქმით, ახალი წელი, ”მრავალთა გულებს აშფოთებს” და სასიამოვნო ოცნებებით ატკბობს, მაგრამ მას კი არ ახარებს. მაგრამ, ახლო წელიწადო, მე კი ვერაფერს ვერას მომიკვლევ, რადგანც კეთილსა ამა სოფელს, ნამდვილად ვიცი, მე ვერას მომცემ, ვერც სიხარულსა, ვერც მამულსა, ვეღარც დამჭკნარ გულს ნუგეშს ვერა სცემ.
მართალია, პოეტი მოკლებულია ნათელ ახლო მომავლის იმედს, მაგრამ მაინც შორსაა სასოწარკვეთისაგან, თავისი ხალხის უკეთესი მომავლისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულებისაგან. მას სწამს, რომ ეროვნული თავისუფლების დროებით დაკარგვა ისტორიული აუცილებლობით იყო გამოწვეული და ”დიდი რუსეთის სკიპტრისაგან დამშვიდებული” ქართველი ხალხი კვლავ აღიდგენს თავის ძალას და მიაღწევს სასურველ მერმისს. ასეთი თვალსაზრისი პოეტის მიერ ისტორიული განვითარების კანონზომიერების შეცნობაზე მიუთითებს, რაც მან მთელი სისრულით გადმოსცა ნაწარმოებში ”კავკაზი და უცნობი”, რომელიც დაწერილია 1854 წლის იანვარში და ეხმაურება რუსეთ-თურქეთის ომს. პოეტი ამაყად ალაპარაკებს მოხუც გმირ კავკასს, რომელსაც იცავენ არა მარტო თავისი შვილები, არამედ ვატერლოოს გმირთა შთამომავალნიც.
ორიგინალური ლექსების წერასთან ერთად გ. ერისთავი საკმაო დროს უთმობდა რუსული და სხვა ენებიდან ლექსების თარგმნას. თუ რაოდენ ნაყოფიერი იყო პოეტის მოღვაწეობა ამ მიმართულებით, ამას გვიჩვენებს თარგმნილ ნაწარმოებთა დასახელებაც.
40 – 50-იან წლებში გ. ერისთავს უთარგმნია: შილერის – ”განყოფა სოფლისა”, ვ. ჰიუგოს – ”ერთი მინუტის სიჭაბუკე” ”სიმღერა”, ” ერთ ქალს”, ”ო, ნუ კიცხავთ”, რიუკერტის 0–”კარებთან”, ბერანჟეს – ”დიდი კაცის გაცნობა”, ლერმონტოვის – « И скучно и грустно....» სოლოგუბის – ეკ. ერისთავისადმი მიძღვნილი ორი ლექსი და სხვ.
გ. ერისთავის მიერ თარგმნილი ლექსები ავსებენ მის ორიგინალურ პოეზიას. მას არც ერთი ლექსი შემთხვევით არ უთარგმნია. თვითეული მათგანი გამოხატავს პოეტის განწყობილებას გარკვეულ პერიოდში და შესატყვისი მოეძებნება მის პოეზიაში
* * *
50-იან წლებში გ. ერისთავი ნაყოფიერ შემოქმედებით მუშაობას ეწევა არა მხოლოდ დრამატურგიისა და პოეზიის სფეროში, არამედ როგორც საზოგადო მოღვაწეც. იგი იყო ნამდვილი წევრი “რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის განყოფილებისა” და “სოფლის მეურნეობის კავკასიის საზოგადოებისა” და აქტიურ მონაწილეობას იღებდა მათ მუშაობაში.
გ. ერისთავის მოღვაწეობას 50-იან წლებში კიდევ უფრო მნიშვნელოვანს ხდის “ვეფხისტყაოსნის” პოლონურ ენაზე თარგმნა. ამ დიდი საქმის საბაბი გახდა გ. ერისთავის ახლო მეგობრობა თბილისში მყოფ პროგრესულად მოაზროვნე პოლონელ მოღვაწეებთან, კერძოდ, კ. ლაფჩინსკისთან. როგორც ჩანს, გ. ერისთავს “ვეფხისტყაოსანი” პოლონურ ენაზე უთარგმნია 1850 –1854 წლებში.
1854 წელს გიორგის გარდაეცვალა მეუღლე და უდედოდ დარჩა პატარა დავითი. ასეთ ოჯახურ მდგომარეობას აუძულებია გიორგი თბილისი დაეტოვებინა და თავის საყვარელ საქმიანობასც მოსწყვეტოდა.
1856 წელს გ. ერისთავმა მეორედ იქორწინა, ცოლად შეირთო დავით თარხან – მოურავის ასული – მართა. მათ შეეძინათ ქალიშვილი, მაგრამ ბავშვი სამწლინახევრის ასაკში გარდაეცვალათ. ამ წლებში გ. ერისთავს უხდებოდა თავისი მამულების მართვა, რადგან უფროსი ძმა (როსტომი) უკვე გარდაცვლილი იყო, ხოლო უმცროსი (ივანე) გადასახლებული. შემოსავალიც კარგი ჰქონია, მაგრამ ადრე აღებული ვალების გატუმრებას უნდებოდა.
1862 წელს გ. ერისთავი ევროპაში გაემგზავრა. მოგზაურობაში დაჰყო ოთხი თვე და ძალზე ნასიამოვნები დაბრუნდა. თავისი მოგზაურობა მას აღწერილი აქვს დღიურების სახით, რომელსაც ეწოდება “ჩემი მოგზაურობა ევროპაში 1862 წელსა 13 ივნისიდგან”. “მოგზაურობა” არაა სრულად მოღწეული, დღიურები წყდება 1862 წლის 13 აგვისტოს, როცა პოეტი ვენეციაშია. 60-იანი წლებისათვის ქართული კულტურის მესაჭე გ. ერისთავი თითქოს დავიწყებას მიეცა. მაგრამ მისი სახელი მკითხველ საზოგადოებას კვლავ მოაგონა ილია ჭავჭავაძემ, რომელმაც “საქართველოს მოამბეში” გამოაქვეყნა კომედია “შეშლილი” (მეორე ნომერში), ლექსი “თანამგზავრი” (მეხუთე ნოერში) და გ. ერისთავის მიერ თარგმნილი ა. გრიბოედოვის “ვაი ჭკუისაგან” (მეთორმეტე ნომერში).
1864 წლის 9 სექტემბერს (ძვ. სტილით) გიორგი ერისთავი, სისხლის მოწამვლით გარდაიცვალა ქ. გორში. გ. ერისთავის გარდაცვალების გამო გორში დიდძალი ხალხი ჩამოსულა, მათ შორის პოეტის ყრომობის მეგობარი გრ. ორბელიანიც. ს. მგალობლიშვილის გადმოცემით, გ. ერისთავის სიკვდილმა განსაკუთრებით დაამწუხრა ადგილობრივი გლეხობა: “მახსოვს, სოფლიდან ჩამოსული გლეხები ტიროდნენ, დედაკაცები ხომ სულ იხოცებოდნენ ტირილითა. თურმე პოეტის ნაყმევები იყვნენ, რომელსაც ისინი ბატონყმობის გადავარდნამდე გაუთავისუფლებია. შევიტყვეთ ისიც, რომ პირველი პიონერი ბატონყმობის გადავარდნისა ჩვენში იგი იყო; მეზობელი თავადები, სახლიკაცები, წყევლა-კრულვით იხსენიებდნენ პოეტსა”[4]. გ. ერისთავი დასაფლავებულია სოფელ იკორთაში. თავისი დამაარსებლისა და პირველი რედაქტორის გარდაცვალებას ჟურნალი “ცისკარი” გამოეხმაურა ი. კერესელიძის მიერ დაწერილი ნეკროლოგითა და გ. დვანაძის ლექსით “გ. ერისთავის გარდაცვალებაზედ”[5].
* * *
გ. ერსთავის მეტად შინაარსიანმა ცხოვრებამ და მოღვაწეობამ წარუშლელი კვალი დატოვა ქართული ლიტერატურისა და კულტურის ისტორიაში. გასული საუკუნის ორმოცდაათიან წლებში გ. ერისთავის სახით ჩვენს ეროვნულ ლიტერატურასა და კულტურას ჰყავდა მრავალფეროვანი და ნიჭიერი მოღვაწე. ის იყო პოეტი, დრამატურგი, მთარგმნელი, პროფესიული ქართული თეატრის ფუძემდებელი და დირექტორი. რეჟისორი და მსახიობი, პირველი ქართული ლიტერატურული ჟურნალის (“ცისკრის”) დამაარსებელი და რედაქტორი. გ. ერისთავის პოეზია, რომელიც ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე იქმნებოდა, ანაბეჭდია ცხოვრების იმ სინამდვილისა, რომლის უშუალო მონაწილეც პოეტი იყო. ცხოვრების სინამდვილის უშუალო გაცნობამ და მახვილმა მხატვრულმა ალღომ გ. ერისთავს გაუადვილა ადრევე დაეღწია თავი იმდროინდელ ლიტერატურაში გაბატონებული რომანტიკული სტილისათვის.
იგი გახდა ჭეშმარიტად ეროვნული კომედიოგრაფიის ფუძემდებელი და, ამასთან ერთად, სათავე დაუდო ახალ ლიტერატურულ მიმართულებას-კრიტიკულ რეალიზმს, რომელმაც შემდეგ სამოციანელთა შემოქმედებაში სრულყოფილი სახე მიიღო. გ. ერისთავი, როგორც რეალისტი, მწერლობას პირველად თავისი სატირით მოევლინა. მან, როგორც ი. ჭავჭავაძე ამბობს, “ჩვენს პოეზიას ჩაუმატა ის პირწვეტიანი ეკალი, რომელსაც “სატირას” ეძახიან”.
გ. ერისთავი იყო ნაყოფიერი მთარგმნელი და გადმომკეთებელიც. ქართველ მკითხველს მან გააცნო სახელოვანი პოეტის ადამ მიცკევიჩის “ყირიმის სონეტები”, რუსეთისა და ევროპის გამოჩენილ მწერალთა (“გრიბოედოვის, ლერმონტოვის, მარლინსკის, პეტრარკას, ჰიუგოს, ბერანჟეს, რიუკერტის და სხვ.) საყურადღებო ნაწერები.
როგორც ნიჭიერი დრამატურგი და თეატრალური საქმის კარგი მცოდნე გ. ერისთავი მისმა თანამედროვე მოღვაწეებმა ყველაზე ღირსეულ კანდიდატად ცნეს თეატრის ხელმძღვანელის პოსტზე. მანაც გაამართლა ეს იმედი: მტკიცე საფუძველი ჩაუყარა რეალისტურ თეატრს, მოძებნა, აღზარდა და დაავაჟკაცა მსახიობთა და დრამატურგთა კადრები.
გ. ერისთავის დრამატურგია და მის მიერ საფუძველჩაყრილი თეატრი გახდა ქართული კულტურის შემდგომი წინსვლის საყრდენი. გ. ერისთავის ერთ-ერთი დიდი დამსახურება, როგორც ი. ჭავჭავძე ამბობს, ის არის, რომ მან “შეჰქმნა ქართული თეატრი და სათეატრო მწერლობის მამამთავრად მოგვევლინა. ამით მარტო სიყვარულის და ტრფიალების მორევში მოარული ჩვენი გული და მარტო განტოლვილ ფიქრებში წარსული ჩვენი გონება ჩვენს ცხოვრებას დააკვირდა, მიახედა”.
გ. ერისთავმა ქართული მწერლობისა და კულტურის აღმავლობას უდიდესი სამსახური გაუწია პირველი ლიტერატურული ჟურნალის “ცისკრის” დაარსებითაც. “ცისკარმა” “აკვნობა გაუწია იმ ყმაწვილ მწერლებს, რომელთაც მერე, სამოციან წლებში, წინანდელ მწერლებთან ერთად, ისეთი ძლიერი ტალღა ჰკრეს ჩვენს აზრთა დენასა” (ილია ჭავჭავაძე).
მართალია, პროფ. ალ. ცაგარელის შეხედულებას, რომ “ჩვენი ლიტერატურის მეორე პერიოდის (40-50-იანი წლები-რედ.) დროშის მატარებელი და ბელადი არის გიორგი ერისთავი”. გ. ერისთავმა შექმნა დრამატურგთა თავისი სკოლა, რომლის გავლენა თვალნათლივ ეტყობა მომდევნო პერიოდის მთელ ქართულ დრამატურგიას.
[1] ი. მეუნარგია, ქართველი მწერლები, II, 1944, გვ. 13.
[2] იხ. დიმ. ყიფიანი, მემუარები, 1930, გვ. 141.
[3] ალ. ორბელიანი, “რამდენიმე სიტყვა “გაყრის” კომედიაზედ”, “ცისკარი”, 1857, № 9.
[4] ს. მგალობლიშვილი, მოგონებანი, 1939, გვ. 41.
[5] “ცისკარი”, 1864, № 9


ზურაბ ანტონოვი
(1820 – 1854)

ახლად აღორძინებული ქართული თეატრისა და დრამატურგიული მწერლობის განვითარების საქმეში გ. ერისთავის შემდეგ ყველაზე დიდი ღვაწლი ზ. ანტონოვს მიუძღვის.
ზურაბ ანტონოვი დაიბადა 1820  წ. 9 (21)[1] თებერვალს, ქ. გორში.ზურაბის მამა წვრილი ვაჭარი იყო. ექვსი წლის ზურაბი წერა-კითხვის შესასწავლად მშობლებმა მღვდელს მიაბარეს, ერთი წლის შემდეგ კი – გორის სახაზინო სასწავლებელში შეიყვანეს. მან აქ ნიჭი და სწავლისადმი დიდი სიყვარული გამოიჩინა. ექვსი თვის განმავლობაში მთელი პირველი კლასის პროგრამა ისე დაუძლევია, რომ გადაუყვანიათ მეორე კლასში, რომელიც კვლავ დროზე ადრე დაუსრულებია, მაგრამ მშობლებმა სკოლიდან გამოიყვანეს. მისი სასკოლო განათლება ორი კლასით ამოიწურა.
სასწავლებლიდან გამოსვლის შემდეგ, ათი წლის განმავლობაში, ზურაბი შინ იყო. სწავლას მოწყურებული და ნიჭიერი ახალგაზრდა თვითგანვითარებით იძენდა ცოდნას. თვრამეტი წლის ზურაბი გორის სამაზრო სამმართველოში იწყებს მუშაობას. მისი ენერგია და ნიჭი ოთხი წლის განმავლობაში მდივნის უსიამოვნო მოვალეობის შესრულებას ემსახურებოდა. მწერლის ერთი ბიოგრაფიის სიტყვით, ამ დროს ”რაც ქაღალდები გადაწერა თითონ და ან სხვა ქაღალდები წაეკითხა, სულ ზეპირად ახსოვდა... იმ ოთხ წელიწადში კანონები ”მამაო ჩვენოსავით” გაიზეპირა და ყველა საქმეებსაც ისეთ რიგათ ჩახვდა, როგორც ათი ან თხუთმეტი წლის ნამსახური კაცი”[2].
ზურაბს და მის ძმას მევახშე მირონ ამიროვის სახით სამუდამო მტერი გაუჩნდათ. მას სურდა ანტონოვებისათვის წაერთმია ერთადერთი შემოსავლის წყარო – ხიდისთავის მამული. ეს დავა ისე გამწვავებულა, რომ ზურაბ ანტონოვს გადაუწყვეტია შური ეძია და გაემწარებინა ყველასათვის საძულველი მევახშე. როგორც მისი ბიოგრაფი გადმოგვცემს, მას შეუყრია გორელები, თვითონ გაძღოლია წინ და ჩარჩი ამიროვისა და მისი ოჯახის წევრებისათვის საფლავები გაუთხრიათ, შესაფერი წარწერებიც გაუკეთებიათ[3]. ამ შემთხვევის სინამდვილეს ადასტურებს ს. მგალობლიშვილის მხატვრული ნარკვევიც ”ორი თვე სოფლად”[4]. ისედაც ბოროტი ამიროვი ამ ამბავმა მთლად გააცოფა და სულ იმას ცდილობლდა, რომ ზ. ანტონოვი როგორმე თავიდან მოეცილებინა. გაუთავებელმა დავამ ბოლოს ზურაბი ისე გააღარიბა, რომ შემწეობას სთხოვდა ნაცნობებს. ზ. ანტონოვის ცხოვრებაში სასიხარულო ცვლილება შეიტანა გ. ერისთავის მიერ ქართული პროფესიული თეატრის დაარსებამ. გ. ერისთავის თეატრის დასის წევრთა დიდი უმრავლესობა გორელები იყვნენ, ზურაბის ახლო ნაცნობები. მათი მეოხებით 1851 წლის დამდეგს თბილისში ჩამოსული ზურაბი თეატრს დაუახლოვდა. ზ. ანტონოვს გ. ერისთავისათვის უთხოვნია დასში მიღება, მასაც დაუკმაყოფილებია მისი სურვილი. სადებიუტოდ მიუცია მიკირტუმ გასპარიჩის როლი (”გაყრა”), რომელსაც თვით გ. ერისთავი წარმატებით ასრულებდა. ზ. ანტონოვს, როგორც ჩანს, დიდი ნიჭი ვერ გამოუჩენია როლების შესრულებაში.
ზ. ანტონოვმა ბოლოს მიაგნო თავის ნამდვილ მოწოდებას. 1851 წლის დასაწყისში მას დაუწერია პიესა ”მე მინდა კნეინა გავხდე” და გ.ერისთავისათვის წარუდგენია. თეატრს მალე მოუმზადებია და იმავე წლის 10 (22) მაისს კიდეც დაუდგამს. მთავარ როლს (მინას შაჰყულოვს) ასრულებდა თვითონ ავტორი. პიესა მაყურებელმა გულთბილად მიიღო და მისი ავტორი ტაშით დააჯილდოვა. პირველი წარმატების შემდეგ ზ. ანტონოვი ნაყოფიერად მოღვაწეობდა დრამატურგიული მწერლობის ასპარეზზე და გ. ერისთავთან ხელიხელჩაკიდებული იღვწოდა ქართული თეატრის აღმავლობისათვის. მისი ორიგინალური და გადმოკეთებული პიესები, გ. ერისთავის პიესებთან ერთად, ქართული თეატრის რეპერტუარის დასაყრდენი გახდა.
როცა ხუთი წლის დაძაბული მუშაობის შემდეგ, 1854 წლის ნოემბერში, გ. ერისთავი იძულებული გახდა თეატრი დაეტოვებია, მისი ადგილი ზ. ანტონოვმა დაიკავა. მაგრამ უცნაურმა და უდროო სიკვდილმა არ დააცადა მას თავისი ნიჭი სრულად გამოევლინებია, შემოქმედებით სიმწიფეში შესული დრამატურგი 1854 წლის დეკემბერში სიცოცხლეს გამოესალმა.
ზურაბს მემკვიდრე არ დარჩენია, მან ოჯახის შექმნაც ვერ მოასწრო.
ზ. ანტონოვი მუდამ სიღარიბეში ცხოვრობდა, მაშინაც კი, როცა მისი პიესები თეატრში წარმატებით იდგმებოდა. 1851 წელს ცალკე წიგნად დაიბეჭდა კომედია ”მე მინდა კნეინა გავხდე”; 1852 წელს –კომედიები: ”განა ბიძამ ცოლი შეირთო”, ”ქმარი ხუთი ცოლისა”, ”ქორწილი ხევსურთა”; 1853 წელს ”ქოროღლი”; 1854 წელს – ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”.
ზ. ანტონოვის გარდაცვალების შემდეგ, 1876 წელს, გამოცემულ იქნა მწერლის თხზულებათა კრებული, რომელშიც შესულია ყველა ზემოაღნიშნული პიესა და აგრეთვე ”მზის დაბნელება საქართველოში”. ცნობილია, რომ ზ. ანტონოვი ავტორი იყო სხვა პიესებისაც, რომელთაც ჩვენამდე არ მოუღწევიათ. ამ კრებულის შემდეგ ზ. ანტონოვის თხზულებანი აღარ გამოცემულა, თუმცა მისი პიესები სცენაზე ხშირად იდგმებოდა.
* * *
ზ. ანტონოვის დრამატურგიის ადგილი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში თავის დროზე ზუსტად განსაზღვრა დიდმა ქართველმა მწერალმა ი. ჭავჭავაძემ, რომელმაც აღნიშნა: გ. ერისთავის მიერ ”ფრთაასხმულმა ანტონოვმა, რაკი იგრძნო, რომ მე ჩემი საკუთარი ფრთები მასხიაო, თავის ოსტატს გაასწრო, მის ვიწრო მოედანს ღობეები გაუდგა, სარბიელი გაუდიდა და ეგრეთ-წოდებულ მდაბიო ხალხის ცხოვრება, ავკარგიანობა, მისი ზნე – ჩვეულება ცოტად თუ ბევრად დაგვანახა (ხაზი ჩვენია –ავტ.). მისი ”მზის დაბნელება”, ”ხევსურთა ქორწილი”, თუ ყოველ ამის სრული სურათი არ არის, მწერლობის ამ მხრივ მიმართულების მაგალითი ხომ არის და არის”[5]. ზ. ანტონოვს, როგორც მოაზროვნესა და მხატვარს, ამაღლებს თავისი თანამედროვე ცხოვრებით დაინტერესება, სინამდვილის სურათების რეალისტური ასახვა, ჰუმანური და დემოკრატიული შეხედულებების ქადაგება.
ზ. ანტონოვის პიესების დიდი უმრავლესობა წარმოდგენილი იყო თეატრში თვით დრამატურგის სიცოცხლეში. ზოგიერთი მათგანი ნაკლებად ცნობილია დღევანდელი მკითხველისათვის. პიესები, რომლებიც ზ. ანტონოვს ეკუთვნის, შემდეგია: ”მე მინდა კნეინა გავხდე”, ”ქორწილი ხევსურთა”, ”მზის დაბნელება საქართველოში”, ”ქოროღლი”, ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა” და ”კიზიროკი” (რომელიც ავტორის სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში დაუწერია და ყველაზე მეტად მოსწონდა). ”კიზიროკს” ჩვენამდე არ მოუღწევია, ვერც თეატრში წარმოდგენა მოუსწრიათ მისი.
პიესა ”ქმარი ხუთი ცოლისა” ნახევრად ორიგინალური ნაწარმოებია. პიესის პირველი მოქმედება ზ. ანტონოვის შემოქმედების ნაყოფია, ხოლო მეორე მოქმედება გადმოკეთებულია რუსულიდან. პიესას თვით ავტორის მიერ გაკეთებული აქვს შენიშვნა: ”მეორე მოქმედება გადაკეთებული არის რუსულიდან”. პიესა ”განა ბიძამ ცოლი შეირთო...” გადმოკეთებულია რუსულიდან. პიესის პირველ ბეჭდურ გამოცემებში, რომელიც ავტორის მეცადინეობითა და რედაქციითაა გამოცემული, აღნიშნულია: ”გარდაკეთებული რუსულიდან ზ. ანტონოვისაგან”. ეს შენიშვნა ზ. ანტონოვის თხზულებათა 1876 წლის გამომცემლებს გამოტოვებული აქვთ, რამაც შემდეგ გაუგებრობა გამოიწვია.
ზ. ანტონოვს ეკუთვნის აგრეთვე ჩვენამდე მოუღწეველი პიესები: ”თეთრი დათვი ფაშისა”, ”ქმარი ცოლის მაყარი”, ” კოტრი ზარაფი”, ”ჯერ მოკვდნენ, მერე დაქორწინდნენ”, ”ახ, მართალთ გამკითხავო, შენ მიპატრონე” და ”ორი მდგმური ერთ ეზოში”. ნაწილი ამ პიესებისა დაუდგამთ კიდევაც თავის დროზე. მაგრამ დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ უმეტესი მათგანი ორიგინალური არ არის, გადმოკეთებულია.
ზ. ანტონოვის ჩვენამდე მოღწეული შვიდი პიესიდან კომედიებია: ”მე მინდა კნეინა გავხდე”, ”მზის დაბნელება საქართველოში” და ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”; ვოდევილები: ”ქმარი ხუთი ცოლისა” და ”განა ბიძიამ ცოლი შეირთო...”; საყოფაცხოვრებო დრამა – ”ქორწილი ხევსურთა”; გმირული დრამა: ”ქოროღლი”. შინაარსის მიხედვით ანტონოვის კომედიები სოციალურ კომედიათა ჯგუფს ეკუთვნის. თუმცა მათ აქვთ ის ნიშნებიც, რომლებიც მეტწილად სახასიათო კომედიისათვის არის ნიშანდობლივი.
ზ. ანტონოვის დრამატურგიაში ასახულია საზოგადოების თითქმის ყველა სოციალური ფენის ცხოვრება და მდგომარება. პირდაპირ თუ არაპირდაპირ მასში გამოვლენილია მწერლის დამოკიდებულება მათდამი და რაც უფრო საყურადღებოა, მისი თვალი მეტი ინტერესით მიპყრობილია მშრომელი ხალხისაკენ.
თავად-აზნაურთა წარმომადგენლები ზ. ანტონოვს გამოყვანილი ჰყავს სამივე კომედიაში (”მზის დაბნელება საქართველოში”, ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”, ”მე მინდა კნეინა გავხდე”) და ვოდევილში ”ქმარი ხუთი ცოლისა”.
რას წარმოადგენს მაღალი წოდება ზ. ანტონოვის დრამატურგიის მიხედვით? ზ. ანტონოვი არ გამოხატავს თავად-აზნაურთა კოლორიტულ სახეებს. მწერალი მათ ნაკლებად გვიჩვენებს მოქმედებაში, რის გამო იგი უფრო ფერმკრთალ სახეებს ხატავს, ვინემ გ. ერისთავი. ძველი თაობის წარმომადგენლები მტკივნეულად განიცდიან, რომ წინაპრები უკეთ ცხოვრობენ, შემოსავალიც დიდი ჰქონდათ და კარგი პატივითაც სარგებლობდნენ. ისინი გრძნობენ, რომ დროება შეიცვალა, ” ახალი მოდის” ხალხი და ახალი ინტერესები გაჩნდა, მაგრამ ვერ ერკვევიან სოციალურ მოვლენათა არსში და ამის გამო უფრო მეტად ახალი ყოფის დამახასიათებელ ჩვეულებებს უჩივიან.
ძველი, ფეოდალური საქართველოს ღვიძლი შვილები: იოთამ გუჯარაძე, დავით ვახუშტაძე და გრიგოლ ქებულაშვილი ბედნიერად გრძნობდნენ თავს. იოთამი თბილისის მოურავია, ხოლო დავითსა და გრიგოლს სამეფო კარის მდივნისა და მსაჯულის თანამდებობა უჭირავს. ცხადია, მათ არ უმძიმთ ცხოვრება და არც პატივსა და  დიდებას არიან მოკლებულნი.
სხვა ვითარებაა მე-19 საუკუნის 50-იან წლებში, როცა ცხოვრობდნენ თავადი ინდო შერმანაძე, აზნაური ზაალ პინტრიშიძე (”მზის დაბნელება საქართველოში”) და თავადი გოგია გაუყრელაძე (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”), მათ აღარავინ ეკითხება ქვეყნის მართვა-გამგეობას, ეკონომიურადაც უმწეო გამხდარან და ვეღარც ცხოვრების ახალ წესებში ერკვევიან. თავადი თუ აზნაური ვაჭრის მოვალე გამხდარა. ამასთან, ისე ხშირად იღებენ სესხს და ისე უმძიმთ მისი გადახდა, რომ ნდობაც დაკარგული აქვთ. მათი გონებრივი ჰორიზონტი ხომ პირდაპირ სასაცილოა. თითოეული მათგანის მსჯელობა სმა – ჭამისა და და ბრიყვული ცრცმორწმუნეობის თემას არ სცილდება (”მზის დაბნელება საქართველოში”).
თავად ინდო შერმანაძისა და აზნაურ ზაალ პინტრიშიძის დიალოგი გეურქ კარაპეტოვის ბინაში (”მზის დაბნელება საქართველოში”) მაღალი წოდების გონებრივი გაღატაკებისა და და მატერიალური შევიწროების მაჩვენებელია. ისინი ერთმანეთს აჭარბებენ მზის დაბნელებასთან დაკავშირებით ”მოსალოდნელი უბედურების” წარმოდგენაში.
ცრუმორწმუნე თავადი და აზნაური ისე ჩამორჩენილნი არიან, რომ არ სჯერათ გრიგოლ ჩეშმაკოვის მიერ მზის დაბნელების ნამდვილი მიზეზის ახსნა, მზის დაბნელებას ისინი ”უბედური და ცუდი დროით” ხსნიან. მაგრამ რატომ არის უბედური და ცუდი ის დრო, რომელსაც ისინი მოხუცებულობაში შეესწრებიან? აღარა აქვთ უანგარიშო დოვლათი, უჭირთ სტუმარს ”კუჭი გაუძღონ”.
ზაალის შეხედულებით, დღევანდელი ახალგაზრდები ღვინის უსმელობისაგან ავად ხდებიან და უდროოდ იხოცებიან. ”ისინი ჩვენ დაგვცინიან, -ამბობს ის, - ვითომც ბევრ ღვინოს სმენო, ახლა ჩვენი ფერიცა ნახონ და იმათიც: ჩვენ რომ ღვინოსა ვსვამთ და გამოვდივართ გარეთა, წითლად ღაჟღაჟი გაგვაქვს, ისინი რომ ჩაის სმენ, მუცელში ჭაობი უკეთდებათ და იქიდან სიყვითლე შეზდით, მერე შეუათ სიჭლექე, იავადებენ და ისევ უცოლშვილონი ოცდახუთის წლის კაცნი კვდებიან. აბა იმათ ჩვენსავით ღვინო დალიონ, თუ ბევრი არ იცოცხლონ”.
ინდო და ზაალი დეგრადაციის გზაზე დამდგარი თავადაზნაურობის ტიპიური წარმომადგენლებია. მათ გნეალოგიურ შტოს ქართულ ლიტერატურაში შემდეგში ლუარსაბ თათქარიძე (ი. ჭავჭავძის ”კაცია ადამიანი?!) ამშვენებს. ინდოსა და ზაალის ”გონებრივი მოწიფულობა” და სულიერი იდეალები მემკვიდრეობით აქვს მიღებული ლუარსაბ თათქარიძეს, და ყოველივე ეს მასში უფრო აშკარად ჩანს დიდი მხატვარის კალმის წყალობით. ინდოსა და ზაალის ორეულია გოგია გაუყრელიძეც (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) მართალია, გოგიას ცხოვრება არ უჭირს, სასმელ – საჭმელი არ აკლია, მაგრამ ყოველივე ეს მისი ძმისწულის გოროდნიჩობის წყალობითაა. მიუხედავად ამისა, გოგია უკმაყოფილოა ახალი ცხოვრებით. მას არ მოსწონს, რომ სადილ-ვახშამის ჭამა გარკვეულ საათებშია ¨ დაკანონებული”, ¨ როცა მომშივა, სადილი მაშინ მინდაო”; ვერ ეგუება ჩაის სმას. ”თბილ წყალს მუცელს არ ვაჭუჭყიანებინებო”, ღვინო მიაჩნია სულისა და ხორცის მარგებლად, უკურნებელი სენის წამლად და ლოცავს ”მუხამბაზ ლათაიურის” ავტორს. ის უკმაყოფილოა ახალგაზრდებით, რომელებიც მეტწილად ქაღალდის თამაშს მისდევენ, მარხვას არ იცავენ და ქალებში დროს ატარებენ. მოდაზე ჩაცმის სიყვარული ერთ-ერთ მთავარ უბედურებად მიაჩნია მას; ყველგან და ყოველთვის ძველ დროს აქებს, მაგრამ ძველის მოტრფიალე თავადი იმდენად გაუნათლებელი და ჩამორჩენილია, რომ არ ესმის, რას ნიშნავს ლიტერატორი, რა მნიშვნელობა აქვს ისტორიულ ძეგლთა შესწავლას და სხვ. მას სასაცილოდაც არ ყოფნის მოქმედება იმ ადამიანებისა, რომლებიც ისტორიული ხასიათის მასალებს აგროვებენ. თუ კომედიაში ”მზის დაბნელება საქართველოში” ავტორმა თავად – აზნაურთა ჩამორჩენილობა ინდოსა და ზაალის დიალოგებით წარმოგვიდგინა, გოგია გაუყრელაძის სახით (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) ყოველივე ეს მოქმედებაში გვიჩვენა (მოვიგონოთ თუნდაც სცენა საუზმობისა, როცა გოგია ჩანგლით ტუჩს გაიხეთქს). გოგიას არ უნდა რომ აჰყვეს ახალ წესებს, მაგრამ დაცინვისაც ეშინია. ეს აიძულებს მას ჩანგლით ჭამოს, რითაც კიდევ უფრო სასაცილო მდგომარეობაში ვარდება. ამ მცირე დეტალით ავტორი მნიშვნელოვანი მოვლენის ჩვენებას ახერხებს: აშკარას ხდის, რომ ერთი წოდების ორი თაობა ერთმანეთს საგრძნობლად დასცილდა, მაღალწოდებაშივე გარკვეული სხვადასხვაობაა.
თავად-აზნაურთა ძველი თაობის წარმომადგენელია აგრეთვე თავადი დავით სერაშიძე (”მე მინდა კნეინა გავხდე”) და აზნაური სვიმონ გვერდელაძე (”ქმარი ხუთი ცოლისა”). დავით სერაშიძე ”ღარიბი და ქვრივი თავადი”, ”თვალად, ტანად ძალიან კარგია, მაგრამ ჯიბესთან ცოტა მწყრალია”, მამულები ”პრიკაზში” აქვს დაგირავებული, თან მდიდარი ვაჭრის – მინას შაჰყულოვის – ვალი მართებს. დავითის მძიმე მდგომარეობა მინასას უფრო აწუხებს, ვინემ თვით დავითს; არ იცის რა გზით დაიბრუნოს დავითისგან თავისი ექვსასი თუმანი, ვინაიდან ყმა და მამული სულ ”პრიკაზს” წაურთმევია მისთვის. მინასა გადაწყვეტს შერთოს დავითს თავისი მდიდარი მეზობელი, ღრმად მოხუცებული ქვრივი ბარბარე თულუხჩოვისა. ამით მას სამაჭანკლოც სურს მიიღოს და გავალებული ექვსასი თუმანიც. დავითი სასტიკ უარზეა, მას აღელვებს კიდეც მინასას ასეთი მოულოდნელი წინადადება, მაგრამ ანგარიშიანობით დასაბუთებული რჩევა თანდათან ჭკუაში მოსდის. დავითი გრძნობს, რომ მინასას წინადადება არაა მისი ღირების საკადრისი, მან და საპატარძლომაც ქორწინების შესაფერ ასაკს დიდი ხანია გადააცილეს, მაგრამ სხვა გზა არა აქვს. მას მხოლოდ ”ხარისხი” შერჩენია, ქონება კი ხელიდან წასვლია. ”ეჰ რა ვქნაო, ძმაო, - მიმართავს იგი ილიკო გურგენიძეს, - სიღარიბე ძნელია, ვალები დამატყდა, თორემ რაღა დროის ჩემი ცოლია, მერე იმისთანა ბებერი”.
განსაკუთრებული არაფერი შეიძლება ითქვას აზნაურ სვიმონ გვერდელაძეზე, რომელიც არაა ზ. ანტონოვის მიერ შექმნილი სახე. იგი არის მთავარი გმირი გადმოკეთებული ვოდევილის ”ქმარი ხუთი ცოლისა”. მართალია, აღნიშნული ვოდევილის მოქმედება ორიგინალურია, მაგრამ სვიმონის სახე სწორედ მეორე მოქმედებაში ყალიბდება. მისი სახე ზ. ანტონოვს ძირითადად მზამზარეულად აქვს მიღებული. ამასთან იგი ძალიან ჰგავს გაიძვერობაში დახელოვნებულ ლომინ გოდაბრელიძეს (გ. ერისთავის ”დავა”). სვიმონ გვერდელაძე ზნეობრივად გადაგვარებული, ქარაფშუტა აზნაურია. თავის მთავარ საქმედ მას ქალების მოტყუება და მათი შერთვა გაუხდია; დაიარება სხვადასხვა კუთხეში და ყველგან ქორწინდება.
უაღრესად ეპიზოდური სახეა აზნაური ესტატე ბურტყლაძე (”ქმარი ხუთი ცოლისა”), რომელიც არავითარ როლს არ ასრულებს პიესის მსვლელობაში (მიუხედავად იმისა, რომ მისი ”დამსახურებაა” სვიმონის დაუსჯელად გადარჩენა).
ამგვარად, ზ. ანტონოვის დრამატურგიის მიხედვით თვად-აზნაურთა ძველი თაობა ეკონომიურად შევიწროვებული, გონებრივად გამოფიტული და ცხოვრების ალღოს მოკლებულია. მას არ გააჩნია არსებობის პერსპექტივა.
როგორიღაა ახალი თაობა? თავად -აზნაურთა ახალი თაობის წარმომადგენლებად ზ. ანტონოვის დრამატურგიაში გვევლინებიან მხოლოდ გაუყრელაძე-გოროდნიჩი, ტასია (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) და ილიკო გურგენიძე (”მე მინდა კნეინა გავხდე”).
ტასია მეორე ხარისხოვანი პერსონაჟია. იგი ავტორს სჭირდება მხოლოდ ფონის შესაქმნელად გვიჩვენოს ლიტერატორთა (ღრებაკოვი, იასამანიძე) სახეები. მას მეტად სიტყვამცირე როლი აქვს. მიუხედავად ამისა, ის მაინც ლამაზი, დარბაისელი და თავდაჭერილი ქალის შთაბეჭდილებას ახდენს. მაგრამ მას ვერ ვხედავთ მოქმედების ფართო ასპარეზზე, რის გამო მხოლოდ ეპიზოდურ სახედ რჩება.
დაახლოებით იგივე შეიძლება ითქვას გოროდნიჩის (გაუყრელაძის) შესახებ. გოროდნიჩის სახე და ხასიათი არაა ნაჩვენები მოქმედებაში, მაგრამ თუ მასზე უფრო სრული წარმოდგენა მაინც გვექნება, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ ვეცნობით მის გარშემო შექმნილ სიტუაციას. გოროდნიჩი ჩვენთვის ნაცნობი ხდება ბიძისა (გოგიას) და სტუმარ ლიტერატორთა წყალობით.
გოროდნიჩი არ ჰგავს თავის ბიძას. მან იცის არა მარტო ის, რომ ”ძველი დრო სხვა იყო და ეს დრო სხვა არის”, არამედ ცხოვრებისათვის საიმედო გზაც გამოუნახავს. ის არ მისტირის ძველს, კარგად გრძნობს თავს ახალ დროში და იცის, როგორ უნდა იცხოვროს.
ცხოვრების ახალ მოთხოვნებს იგი ბრმად არ შეხვედრია, არ დაბნეულა; მოხელის შემოსავლიან თანამდებობაზე ბედნიერად გრძნობს თავს. მას სათანადო განათლებაც აქვს და კომიკურ მდგომარეობაშიც არასოდეს ვარდება. იგი ეკუთვნის თავად-აზნაურთა ახალგაზრდობის იმ ჯგუფს, რომელიც ცხოვრების ბურჟუაზიულ განვითარებას პრაქტიკული თვალით უცქერის, ის უხერხულად გრძნობს თავს არა ახალი ეპოქის საზოგადოებაში, არამედ თავისი წოდების უფროს წარმომადგენელთა შორის.
ახალი თაობის წარმომადგენელთა შორის თავისებური სახეა თავადი ილიკო გურგენიძე. იგი გვევლინება შედარებით განათლებულ პიროვნებად, რომლისთვისაც ახალ ცხოვრებას თავისი ძუძუ უწოვებია, გრძნობს ახალი ცხოვრების უპირატესობას და, ეტყობა, უნარიც აქვს შეეგუოს და კვალდაკვალ გაჰყვეს მას. მაგრამ ჯერჯერობით მაინც ხელმოკლეა. მისი სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეპოლეტების მეტი არა გააჩნია რა. სიღარიბის მიუხედავად, იგი ოჯახის შექმნას სხვაგვარად უყურებს, ვინემ ეს სინამდვილეში ივანე დიდებულიძემ გააკეთა (გ. ერისთავის ”გაყრა”), ანდა თვით სერაშიძეს სურს გააკეთოს (”მე მინდა კნეინა გავხდე”). მას მთელი გულით უყვარს კეკელა და მზად არის შეებრძოლოს ყველას, ვინც სიყვარულის გზაზე გადაეღობება. მას სწამს, რომ ”ცოლქმრობა ერთმანეთის სურვილით და თანხმობით” უნდა იყოს და არა ანგარიშებზე დამყარებული.
თავდ -აზნაურთა ახალი თაობის წარმომადგენლები მეტადმკრთალი ფერებით არიან დახატულნი. მართალია, მათი სახით ავტორი არ ქმნის კომიკურ პერსონაჟებს, მაგრამ მემკვიდრეობითი სისუსტე, უხერხულობა მათ აშკარად ატყვიათ. ვერ ვიტყვით, რომ ავტორი მათ მთელი სიმპათიით უცქეროდეს. ეს გარემოება შეინიშნება არა მხოლოდ დასახელებულ პერსონაჟთა მოქმედების წყალობით, არამედ იმ დახასიათებითაც, რასაც მათ შესახებ ვისმენთ კომედიის სხვა გმირებისაგან. ახალი თაობა ძველთან შედარებით უფრო განათლებულია თითქოს, უფრო პრაქტიკულიც, მაგრამ მაინც ბევრი აკლია იმისათვის, რომ ახალი ცხოვრების სათავეში მოექცეს.
ძველი თაობისგან განსხვავებით, ახალი თაობის წარმომადგენლები აღარ მისდევენ გადაჭარბებულ ქეიფს, ლოთობას და უანგარიშო პურმარილს, ჩაის უფრო ხშირად მიირთმევენ, ვინემ ღვინოს, მაგრამ დროის ფლანგვაში ძველებს მაინც არ ჩამორჩებიან, ღამეებს ათენებენ ბანქოს თამაშსა და ბალებში. როგორც გაუყრელაძე (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) ამბობს, გათენებამდე ”ბანქოების შლას უნდებიან, მერე... გუთნისდედის სადილობამდინა ძინავთ”. სიმართლეს არაა მოკლებული არც ინდოსა და ზაალის მიერ (”მზის დაბნელება საქართველოში”) ახალი თაობის დახასიათება.
ბევრი მათგანი მხოლოდ გარეგნულად ცდილობს ახალ ცხოარებასთან შეგუებასა და დაახლოებას. ზ. ანტონოვი დადებით გმირს ვერ პოულობს თავად-აზნაურთა ბანაკში, თუმცა, მისი შეხედულებით, მაღალი წოდება ზნეობრივად გაცილებით მაღლა დგას, ვინემ მისი ძლიერი მეტოქე ცხოვრების სარბიელზე – სავაჭრო ბურჟუაზია. და ეს თითქოს იმდენად აშკარაა, რომ თვით ვაჭართა წრის წარმომადგენლებიც გრძნობენ. ბარბარეს თვალთმაქცობით შეწუხებული კეკელა (”მე მინდა კნეინა გავხდე”) თავის საქმროს ეუბნება: ”ილიკო, სწორედ ისა სჯობია, დავითთან მოვილაპარაკოთ, თავადის შვილია, არ შეიძლება იმაში კეთილშობილება არ იპოვებოდეს”. კეკელას შეხედულება მთელი სისრულით გაამართლა დავითმა, ხოლო შემდეგ ასეთივე  კეთილშობილება გამოავლინა თვით ილიკომ.
* * *
სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენლები ზ. ანტონოვს გამოყვანილი ჰყავს პიესებში: ”მზის დაბნელება საქართველოში”, ”ქორწილი ხევსურთა”, ”მე მინდა კნეინა გავხდე” და ”განა ბიძამ ცოლი შეირთო”.
გეორქ კარაპეტოვი (” მზის დაბნელება საქართველოში”) ძველი ვაჭარია. როგორც ფულის მქონე და მევახშე, საკმაოდ ცნობილია, მაგრამ თავისი განათლებით ძალიან ჩამორჩება ახალ ცხოვრებას. ამიტომ ავტორიც საგანგებოდ უწოდებს მას ”ძველ ვაჭარს”. არც მაღალი წოდებისა და არც თავისი წრის ახალგაზრდობა აღარ მოსწონს გეურქას, ამისათვის მას ”საბუთიც” აქვს: ”მისი ჭკუის ხალხს ძვირათ ნახამ”, არ მოსწონს ახალ წესზე შემზადებული საჭამანდი და სუფრის წესრიგი. განსაკუთრებით ჩაცმა-დახურვით გატაცება ამწარებს მას. მდიდარ ვაჭარს სასიძოდ არ მოსწონს თავისი დგმური - განათლებული პორუჩიკი გრიგოლ ჩეშმაკოვი, ვინაიდან იგი ჩინოვნიკია და ”ისიც ვოენი”. სამხედრო პირები, გეურქას თქმით, ფულებს ბზესავით ჰფანტავენ, ასეთი ზნის ხალხი, რა თქმა უნდა, მომჭირნე და ძუნწ გეურქას არ შეიძლება მოეწონო. ამიტომაც იგი ვერ დაითანხმა შუამავალად მისულმა მიკირტუმამ. გეურქას არ მოსწონს გრიგოლის არც ჩინი, არც ჯილდოები და არც განათლება. ”მე - ჩინოვნიკი ქალი არ მივცემ, მინდა ჩემი ტოლი ვაჭარი მივცე”, - ასეთია გეურქას დევიზი.
გეურქა დარწმუნებულია თავისი კლასის სიძლიერესა და უპირატესობაში; ასეთი რწმენისათვის საბაბიც აქვს. სესხის მისაღებად მას კარზე ადგანან: თავადი, აზნაური და გლეხი, მისი კაპიტალი ”დაბანდებულია” სოფლად და ქალაქად. მუქთად იგდებს ხელში ხორბალს და სოფლის სხვა სიმდიდრეს.
გეურქა გრძნობს თავის ეკონომიურ უპირატესობას, რაც მას ჭეშმარიტად აქვს, მაგრამ აშკარად ჩამორჩება ახალ ცხოვრებას საერთო ცოდნით, განათლებით. ეს იცის მისმა ქალიშვილმა მარეხმაც, რომელიც ”პანციონშია” გაზრდილი და სულ სხვაგვარად ფიქრობს და აზროვნებს, ვინემ მისი მშობლები. საყურადღებოა, რომ ავტორი გეურქას პიროვნებას ოჯახურ გარემოში გვიხატავს, მის სიძლიერესა და სისუსტეს ოჯახურ ვითარებაში გვიჩვენებს. თუ გეორქ კარაპეტოვს და მის საქმიანობას მკითხველი თუ მაყურებელი ოჯახურ გარემოში ეცნობა, სამაგიეროდ კიკოლა ფინაჩოვის (”ქორწილი ხევსურთა”) ”საგმირო საქმეებს” უშუალოდ მოქმედებაში ხედავს. ფინაჩოვი სოფლის წურბელა ვაჭარია, თვალთმაქცი და გაიძვერა. მისი სახით ჩვენს წინ დგას კაცი, რომელიც ფულისათვის ყველაფერს იკადრებს.
კიკოლა ფინაჩოვის სახით ავტორი გვიჩვენებს, თუ რა გზით ხდებიან ვაჭრები დიდი ფულისა და სიმდიდრის პატრონნი. მკითხველისათვის აშკარაა, რომ სავაჭრო ბურჟუაზიის სახით კიდევ ერთი ძლიერი სისხლისმწოველი გაუჩნდა მშრომელ ხალხს.
მევახშე ვაჭრის სახე რელიეფურად არის წარმოდგენილი კომედიაში ”მე მინდა კნეინა გავხდე”, - მინას პეტრუზიჩ შაჰყულოვის სახით. ზ. ანტონოვი ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ ვაჭართა ოჯახური ცხოვრება მეტად სავალალოა. გადაჭარბებულ სიძუნწეს და ანგარიშიანობას ვაჭართა ოჯახებში უთანხმოება, სიძულვილი და ღალატი შეაქვს. ცხადია, ახალგაზრდა სოფიო სხვის გულს უფრო ახარებს, ვიდრე მოხუცი ქმრის – გალუსტ მინაიჩ თანდოევისას (” განა ბიძიამ ცოლი შეირთო”), რომელსაც ცოლი იმიტომ შეურთავს, რომ ”ნასლედნიკი” იქნებ გაუჩნდეს და ქონება სხვის ხელში არ ჩავარდეს.
არც ბარბარე თულუხჩოვის საქმე მიდის კარგად (”მე მინდა კნეინა გავხდე”). მისი სანუკვარი ოცნება – გახდეს კნეინა –შეუსრულებელი რჩება. ხოლო ის სიმდიდრე, რომლის იმედითაც ფიქრობს ცოლად გაჰყვეს თავადს, აღმოჩნდა, რომ მისი არ იყო. მას უნდოდა კეკელა მოეტყუებია, მაგრამ ბედმა უღალატა. კეკელამ თავისი კუთვნილი ქონებაც მიიღო და ქმარსაც თავის სურვილით გაჰყვა.
ბარბარე თულუხჩოვისას, მსგავსად მიკირტუმას და თათელასი (გ. ერისთავის ”გაყრა”), ჯერ კიდევ დიდ მოვლენად ესახება კნეინობა. მაგრამ ასეთი შეხედულებას ზ. ანტონოვის მხოლოდ პირველ კომედიაში (”მე მინდა კნეინა გავხდე”) ვხვდებით.
როგორც აღვნიშნეთ, მეტად დაუწყობელია გეურქ კარაპეტოვის ოჯახი (”მზის დაბნელება საქართველოში”). გეურქას დედა (ნენე) და მეუღლე (რევსიმე) ერთმანეთის ცემა-ტყეპაში არიან. ჩანს, ამ მხრივ არც ცოლ-ქმარია ერთმანეთთან ვალში, ხოლო ბებიას და შვილიშვილს (მარეხი) სულ არ ესმით ერთმანეთის. მშობლების შეუგნებელი მოქმედების გამო შვილი იძულებულია ეშმაკობას მიმართოს, არაგულწრფელი იყოს.
ვაჭართა წრის უფროსი თაობა გაუნათლებელი, ცრუმორწმუნე და ცბიერია. გარკვეული განსხვავებაა ვაჭართა კლასის ძველ და ახალ თაობებს შორის, უფრო სწორად, განათლების არმქონე ძველ ვაჭართა წრესა და ამ წრიდან გამოსულ განათლებულ ახალგაზრდებს შორის. ამის თქმის უფლებას გვაძლევს კეკელა (”მე მინდა კნეინა გავხდე”), მარეხი და გრიგოლი (”მზის დაბნელება საქართველოში”). კეკელა განათლებული და მგრძნობიარე ქალია. იგი ერთმანეთში არ ურევს ანგარებასა და სიყვარულს, მისი საქმრო ილიკო გურგენიძე ხელმოკლეა, მაგრამ მას არავისში გაცვლის. ილიკოში მას იტაცებს ”მშვენება და ზრდილობა”, რასაც ყველაზე მეტად აფასებს.
კეკელაში არც ბოროტება იპოვება და არც სიძუნწე, მას მტკიცე ხასიათი და საღი გრძნობები აქვს, იგი ოცნებობს არა კნეინობაზე, არამედ მხოლოდ იმაზე, რომ ილიკოს მეგობარი იყოს. კეკელას ორეულია მარეხიც (”მზის დაბნელება საქართველოში”). ისიც განათლებული, პანსიონში გაზრდილი ქალია, მას მთელი მთელი გულით უყვარს პორუჩიკის გრიგოლ ჩეშმაკოვი, მაგრამ მშობლები ეღობებიან გზაზე. სხვა შემთხვევაში მარეხი მშობლების მორჩილი აღმოჩნდებოდა, მაგრამ გონება მახვიდ ქალს კარგად ესმის, რა განსხვავებაა თავს მოხვეულ სიყვარულის შედეგად მომხდარ ქორწინებას შორის.
ავტორი სიმპათიურად ხატავს მარეხის საქმროს-გროიგოლ ჩეშმაკოვსაც. გრიგოლი სამხედრო პირია, ნაკითიხი და ცოდნის მოყვარული, ზნეობრივად სპეტაკი და მტკიცე. მას აკვირვებს ძველი თაობის (როგორც თავად-აზნაურობის, ისე ვაჭართა საზოგადოების) ჩამორჩენილობა, ცრუმორწმუნეობა და ახლისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულება. ძველის მოტრფიალეთ და ახლის მომდურავთ მოურიდებლად მიმართავს: ”იმას ხომ არ გრძნობთ, თუ ამ ახალმა დრომ აღმოაჩინა საქართველოში სწავლა, ხელოვნება, განათლება და სიბრძნე, რომლითაც ძენი საქართველოში დღე და ღამე ემსგავსებიან ევროპის განათლებულ ხალხთა და მიიღწევიან ფილოსოფიის სწავლამდე. თქვენ ისევე ძველ წესზე მიიწევთ და სამდურავს ამბობთ, ჩვენს ჭკუაზედ არავინ იქცევიანო. აბა რა ჭკუა გაქვთ, რა გელაპარაკოთ, მე გიმარტავთ მზის დაბნელების მიზეზებსა, თქვენ დამცინით”.
გრიგოლის მოქმედება თავისუფალია როგორც მაღალი წოდების ფუქსავატობის გამოვლენისაგან, ასევე ვაჭართა კლასისათვის დამახასიათებელი სიძუნწისაგან.
მიუხედავად კლასობრივი განსხვავებისა, გრიგოლი ძალიან ჰგავს ილიკო გურგენიძეს (”მე მინდა კნეინა გავხდე”), მათი ცხოვრების გზებიც თითქმის ერთნაირად მიიმართება. არც გრიგოლი არის მდიდარი, მაგრამ, თუ მარეხს მისი მეტი ქმარი არ უნდა (მსგავსად კეკელასი), ეს იმიტომ, რომ ”იმისი ზრდილობა და სწავლა უმჯობესი არის ყველას სიმდიდრეზედ”. მაგრამ მათ აკლიათ მოქმედების უნარი, ბრძოლის პათოსი, რის გამო მაინც სქემატურ სახეებად რჩებიან.
ზ. ანტონოვის შეხედულებით, ადამიანის ღირების მაჩვენებელია არა წოდებრივი უპირატესობა, არა სიმდიდრე, არამედ ზნეობრივი სისპეტაკე, კეთილშობილება და სწავლა-განათლება. დადებითი პერსონაჟები (ილიკო გურგენიძე, კეკელა თულუხჩოვი, მარეხ კარაპეტოვი და გრიგოლ ჩეშმაკოვი) ზ. ანტონოვის კომედიებში არ არიან წარმოდგენილი როგორც თავიანთი კლასის მემკვიდრენი, ვიწრო კლასობრივი და ეროვნული ინტერესებით შეზღუდულნი. ამიტომაა, რომ მწერალი მათ უფრო სიმპათიურად გვიხატავს, ვინემ უფროს თაობას. მილიციის პროპორჩიკი ილიკო გურგენიძე ჩვენს წინაშე დგას არა როგორც თავადი, მემამულე, ბევრი თუ მცირე მამულისა და ყმის პატრონი, არამედ როგორც მოსამსახურე, ჩინოვნიკი, შედარებით განათლებული პიროვნება; ასევეა გრიგოლ ჩეშმაკოვიც. გრიგოლ ჩეშმაკოვი წარმომადგენელია არა ვაჭართა ახალი თაობისა, არამედ განათლებულ სამხედრო მოსასმსახურეების. რატომ ვუწოდებთ მას ვაჭართა ახალი თაობის წარმომადგენელს? იმიტომ ხომ არა, რომ იგი ჩეშმაკოვია? გრიგოლი ავტორის მიერ, არც წარმოშობით და არც საქმიანობით, დაკავშირებული არაა ვაჭრებთან და ვაჭრობასთან. ხოლო კეკელა და მარეხი, რომელნიც ვაჭართა წრიდან არიან გამოსულნი, სრულებით არ გამოდგებიან ამ კლასის ღირების საჩვენებლალ. პირიქით, მათი საშუალებით ავტორი ააშკარავებს ვაჭართა კლასის უმსგავსოებას. ზ. ანტონოვის შეხედულებით, სწავლა-განათლება ადამიანს შესაძლებლობას აძლევს დასძლიოს თავისი კლასის ზნეობრივი სიღატაკე და იქცეს კეთილშობილ მოქალაქედ. ავტორის სიმპათიები სწორედ ამ უკანასკნელთა მხარეზეა. მიკირტუმ მინასოვი გაკვირვებული მიმართავს გეურქას: ”ვა, პანციონში გაზრდილი ქალმა ვაჭარი გინდა მისცე”. ამით ბევრი რამაა ნათქვამი. პიროვნების ღირსების საზომად ზ. ანტონოვს არც სიმდიდრე მიაჩნია და არც მაღალი წარმოშობა.
* * *
ზ. ანტონოვის დრამატურგიაში ხშირად ვხვდებით სახელმწიფო აპარატის წარმომადგენლებს, ჩინოვნიკებს. მათ შესახებ მწერალს თავისი გარკვეული აზრი აქვს და ყველა მოხელე ერთნაირად როდი ჰყავს დახასიათებული. იგი აქაც თავის საზომს იმარჯვებს. ბევრი მათგანი გაუნათლებელი და უვიცია, ბრმად სცემს თაყვანს თავის უფროოს და მონურად იგრიხება მის წინაშე, ბრძანებას თუ დავალებას შეუგნებლად ასრულებს, თვალი მხოლოდ გამორჩენაზე და წაგლეჯაზე აქვს გამახვილებული. ასეთებია: თბილისის მამასახლისი გოგია ბინდიაშვილი, გზირი კიკოლა ყურშავაძე (”ქმარი ხუთი ცოლისა”), იასაული, მამასახლისი (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”), ”ნადზირატელი”, ”დესეტნიკი” (”მე მინდა კნეინა გავხდე”) და სხვ. ყველა მათგანი უუფლებოა და ღარიბ ხალხს სწოვს სისიხლს, წანაგლეჯის მიკუთვნებისას კი ერთმანეთს შორის ვერ რიგდებიან. გზირს მამასახლისი ეჯავრება, მამასახლისის – იასაული და მოურავი, თუმცა გარეგნულად დიდ პატივისცემასა და მოკრძალებას იჩენენ უფროსების წინაშე. მათი მოქმედების დამაჯერებელი სურათი მოცემულია კომედიაში ”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”, ქვრივი გლეხის ქალის თინათინასა და გზირ-მამასახლისის დიალოგებში. არიან ისეთი მოხელეებიც, რომლებსაც ცოდნა და განათლება მიუღიათ. მათი ზნეობრივი ღირსება და გონებრივი ჰორიზონტი შეუდარებლად მაღალია. ამ ჯგუფის წარმომადგენლებია: პარმენ იასამანიძე, გრიგოლ ღრებაკოვი ¨ (” ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”), გრიგოლ ჩეშმაკოვი (”მზის დაბნელება საქართველოში”) და ილიკო გურგენიძე (მე მინდა კნეინა გავხდე”). ორ უკანასკნელს საკმარისად ვიცნობთ უკვე. რაც შეეხება პარმენ იასამანიძეს და გრიგოლ ღრებაკოვს, მათ თავისებური ადგილი უჭირავთ ზ. ანტონოვის პიესების პერსონაჟთა გალერეაში.
საფუძვლიან განათლებასთან ერთად მათ მაღალი თანამდებობა აქვთ. მწერალს ჰქონდა შესაძლებლობა შედარებით უნაკლო პერსონაჟებად მოეცა მათი სახეები, მაგრამ ეს გზა არ აირჩია. დიდი ცოდნისა და მაღალი თანამდებობის მოხელეები, რომლებიც კეთილ საქმეებს აკეთებენ, აღწერენ და იკვლევენ ისტორიულ ძეგლებს, ხშირად სასაცილო მდგომარეობაში ვარდებიან. მათ აკლიათ სერიოზულობა და თავდაჭერილობა, ვერ აღწევენ თავს შეუფერებელ მოქმედებას. მაგრამ ისინი დაზღვეულნი არიან, რა თქმა უნდა, ისეთი ”აბრუნდებისაგან”, რასაც ბინდიაშვილები თუ ყურშავაძეები ჩვეულებრივ საქმედ თვლიან.
იასამანიძეს და ღრებაკოვს აკლიათ ნებისყოფა. თავიანთი ღირსებისადმი პატივისცემა. მათი ხვეწნა-მუდარა ტასიასადმი, რათა უფლება მიიღონ მისი სახის დასახატავად, ხალხში გაკვირვებასა და დამსახურებულ სიცილს იწვევს. ისინი ლამაზი ქალის ნახვისას სასაცილონი ხდებიან.
ზ. ანტონოვი მოხელეთა საქმიანობისა და მათი ღირების ჩვენების დროსაც გადამწყვეტ მნიშვნელობას სწავლა-განათლებასაძლევს.
საერთოდ, ბიუროკრატ-მოხელეთა კრიტიკა ზ. ანტონოვის კომედიებში უფრო მკრთალადაა წარმოდგენილი, ვინემ გ. ერისთავის პიესებში, მაგრამ მათი ”საქმიანობა” ნაჩვენებია ღარიბ ხალხთან ურთიერთობაში.
ზ. ანტონოვის პიესებში მეტად მკრთალად არიან წარმოდგენილი მსახურებიც: არაა ნაჩვენები მათი ცხოვრება, ფიქრები და მისწრაფება. მწერალი მათ ძირითადად ორი მიზნით იყენებს: კომიკური სიტუაციებისა და ახალი სურათების შესაქმნელად. ისინი თავიანთ პატრონებს ატყობინებენ ახალ-ახალ ამბებს, რითაც სიტუაციებს ცვლიან და გვაძლევენ ისეთი მოვლენების გათვალისწინების საშუალებას, რასაც სცენაზე ვერ ვხედავთ. მათი დიალოგი თავიანთ პატრონებთან თითქმის ყოველთვის კომიზმის გამომწვევია.
* * *
ზ. ანტონოვის მთავარი დამსახურებაა დაბალი ფენის ცხოვრებით დაინტერესება, მათი გამოყვანა სცენაზე. მისი მიზანია ასახოს ცხოვრების მთელი სინამდვილე, ყველა სოციალური ფენა და ჯგუფი.
ზ. ანტონოვმა, ამ მხრივ, წინ წასწია ქართული დრამატურგია და ქართული მწერლობა საერთოდ. გ. ერისთავის რეალიზმი მან გაამდიდრა დემოკრატიზმით. გარდა იმისა, რომ მან თავისი დრამა ”ქორწილი ხევსურთა” საგანგებოდ მთელი ხალხის ცხოვრებას, მათი გრძნობა-ფიქრებისა და ჩვეულებების ასახვას მიუძღვნა, გლეხთა სახეები მოგვცა სხვა პიესებშიც.
ბერუა ბასილაშვილის, იორდანე მამულაშვილის (”ქმარი ხუთი ცოლისა”), ბარუა ლაპინაშვილის (”მზის დაბნელება საქართველოში”), ბერუას, ნინიკასა და თინათინას (”ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) სახით ჩვენ გარკვეული წარმოდგენა გვექმნება გლეხთა ცხოვრებაზე, მათ უმწეო მდგომარეობაზე.პიესის ”ქმარი ხუთი ცოლისა” პირველი მოქმედება ზ. ანტონოვის ორიგინალური ქმნილებაა. იგი საგანგებოდ შექმნა დრამატურგმა და დაუმატა პიესის გადმოკეთებულ მეორე მოქმედებას. მასში ნაჩვენებია მოხელეები (მოურავი, მამასახლისი, გზირი), მათი საქმიანობა, კერძოდ, მათი დამოკიდებულება გლეხობასთან. ამ ურთიერთობის მხატვრული გადაწყვეტის მიზნით ავტორი გვიხატავს გლეხთა სახეებს, გვახედებს მათი ცხოვრებისა და მდგომარეობის თავისებურებაში.
მოხელეთა (იასაული, მამასახლისი, გზირი) თავგასულობა და მათ მიერ გლეხთა შევიწროება მეტი სიცხადით ნაჩვენებია კომედიაში “ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”. უფლისციხის მცხოვრებნი აკლებული ჰყავთ მამასახლისსა და გზირს. იმ საბაბით, რომ გამოქვაბულის დასათვალიერებლად მოსულ სტუმრებს პატივისცემა უნდა, ყოველდღე სტაცებენ გლეხებს ქათმებს, ღვინოს, პურს და სხვა სანოვაგეს. გაწეული ხარჯისათვის სტუმრები ფულს უხდიან მამასახლისსა და გზირს, მაგრამ ისინი გლეხებს არაფერს უბრუნებენ.
თინათინას ყოველი სიტყვა გლეხთა უმწეო მდგომარეობაზე მიუთითებს. იგი მოთმინებიდან გამოუყვანია სოფლის წურბელა მოხელეებს და, როგორც პიესიდან ჩანს, თინათინა გამონაკლისი როდია.
ისამანიძის და ღრებაკოვის “ლალის ჯვრების” დამნახავი გლეხი ნინიკა ნატრობს ერთი ჯვარი მასაც ჰქონდეს, რომ გაყიდოს და “იმ ფულით ერთი ურმის კაი ხარ-კამეჩი” იყიდოს” ნიშანდობლივია იმავე ნინიკას სიტყვები: “დიდ კაცსა ვერცარა წყალი მოერევა და ვერცარა მიწაო”.
გლეხკაცი შრომობს, ქმნის დოვლათს, მაგრამ ბატონი და მოხელეები სტაცებენ, რის გამო ყველაფერი სანატრელი უხდება. კიდევ მეტი, ხშირად გაროზგვასა და დამცირებასაც ვერ ასცდენია. ამიტომაა, რომ, როცა მაგიდის უქონლობის გამო პარმენ იასამანიძე გადაწყვეტს სახატავი ქაღალდი გლეხების ზურგზე გაშალოს და მათ მიმართავს: “გლეხებო, წაიკუზენით და ერთმა მე მომიშვირეთ ზურგი და მეორემ მაგასა (აჩვენებს გრიგოლაზედა)”, გლეხებს შიში შეიპყრობთ. შეწუხებული ბერუა პარმენს ეხვეწება: “ნუ ინებებთ, შენი ჭირიმე, ჩვენს დაღუპვასა... იცის ღმერთმა, არაფერი არა დაგვიშავებია რაო “. ბერუა ფიქრობს, რომ ზურგის მიშვერას იმიტომ სთხოვენ, რომ “უთუოდ რუსულად უნდა დალახონ”.
ასეთი ჩართული სცენით ზ. ანტონოვი ახერხებს ისტორიულად გაჰკენწლოსკოლონიური ჩაგვრის ჩაგვრის ნიადაგზე აღმოცენებული უმსგავსოება. იგი გვაგრნობინებს, რომ, სხვა შევიწროვებასთან ერთად, გლეხის გაროზგვის შემთხვევებიც არაა იშვიათი. ცხადია, ასეთმა მწარე გამოცდილებამ აიძულა გლეხი ბერუა ლაპინაშვილი (“მზის დაბნელება საქართველოში”) ქალაქში ჩავიდეს  და გეურქა კარაპეტოვისაგან ვალი აიღოს. მრავალმხრივ საინტერესოა ბერუასა და გეურქას დიალოგი.
ბერუას სიტყვები გლეხთა მდგომარეობის ცოცხალ სურათს ხატავს. გლეხს სიცოცხლეს უმწარებს მებატონე, სამღვდელოება, მოხელეები, მკითხავები და ყოველი მუქთახორა. ყველა მათგანი მოხერხებულ მომენტს მხოლოდ და მხოლოდ თავისი ჯიბის გასასუქებლად იყენებს. მზის დაბნელების გამო ზოგს კიდევ უფრო გასთენებია: მღვდელს და მკითხავს უზომო შემოსავალი გასჩენიათ. უთუოდ ბევრი გასაჭირის მნახველი ბერუა ახალ დროს უფრო ემდურის, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ გლეხის მდგომარეობა კიდევ უფრო მძიმე გამხდარა. “დიამბეგის, იასაულების შიშით სახლში ქათამი ვერ შემინახავსო”, წუხს ბერუა. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ გლეხის მოტყუებასა და წაგლეჯაში სხვებს არც ვაჭრები ჩამორჩებიან (“ქორწილი ხევსრთა”), ჩვენ წარმოგვიდგება საკმაოდ სრული სურათი იმდროინდელი სოციალური უკუღმართობისა.
აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ზ. ანტონოვის გლეხებს აკლიათ მებრძოლი განწყობილება. ისინი ერიდებიან მებატონის აუგად ხსენებას, უფრო მეტ გაბედულებას მოხელეთა და ვაჭართა შესახებ მსჯელობისას იჩენენ. მართალია, პიესებში კარგად იგრძნობა ის, თუ რა მდგომარეობაშია გლეხი ბატონყმური ურთიერთობის ეპოქაში, მაგრამ მკაცრი გალაშქრება ამ ურთიერთობის წინააღმდეგ არ გვაქვს და მისი კრიტიკა მოცემულია არაპირდაპირ და მკრთალად. ზ. ანტონოვი ამ შემთხვევაში სიფრთხილეს იჩენს, რათა აშკარად არ დაუპირისპირდეს პრივილეგიურ წოდებას. ზ. ანტონოვის პირობებში მყოფს (დაბალი წრიდან გამოსულს) მეტი გაბედულება საბედისწერო ნაბიჯად უნდა მიეჩნია.
ხევსურთა სოფლის ცხოვრებას მიეძღვნა პიესა “ქორწილი ხევსურთა” რომელიც თავისებურ ადგილს იჭერს ზ. ანტონოვის დრამატურგიაში. პიესაში ნაჩვენებია ხევსურთა ცხოვრების სოციალური მხარე და საყოფაცხოვრებო ხასიათის თავისებურებანი. აიხდება თუ არა ფარდა, სცენაზე ჩანს ხევსურთა სოფელი – შატილი. მეცხვარე ნინიკა ფანტულაური და მისი მწყემსი ბესო ქვაყორაული საძოვრისაკენ ცხვარს მიერეკებიან.
მკითხველი თუ მაყურებელი ხედავს, რომ დრამატურგმა მის წინაშე თავისებური სამყარო გადაშალა, თავისებური ჩვევების მქონე გმირები აამეტყველა, რომლის მსგავსს ქართული თეატრი და დრამატურგია მანამდე არ იცნობდა. სცენაზე თეთრჩოხიანი და ღიპებდასიებული თავადები და მათი გაქონილი მსახურები კი არ ფუსფუსებენ, არამედ კომბლიანი მწყემსები დააბოტებენ. მოქმედების დასაწყისშივე ნათელი ხდება, თუ როგორი სისწრაფითა და სიძლიერით იპყრობს სიყვარულის გრძნობა ლაღი მთის შვილებს; ვხედავთ იმასაც, თუ რამდენად შეზღუდულია ქალის უფლება - თვითონ ამოირჩიოს თავისი გულისსწორი. ამ მომენტს უსიამოვნო დისონანსი შეაქვს ახალგაზრდების ცხოვრებაში, მაგრამ ძნელია მისი გვერდის ავლა, ტრადიცია ხშირად გრძნობასაც აუფერულებს. ნინიკამ მაჭანკალი გაგზავნა და ქორწილის დანიშვნაც გადაწყვიტა. დათია ლუმსაურს ვაჟის მაყრები ესტუმრნენ და დედოფლის წაყვანა სურთ, მაგრამ დათიამ საქორწილო რიგი და ქორწილის თავისთან გადახდა მოითხოვა.
ვაჟის მაყრებს სხვა გზა აღარა აქვთ და ქალიც ძალით მიჰყავთ. ჩვენ თვალწინ იშლება ხევსურული ქორწილის თავისებური ცერემონიალი, რომელიც გარკვეულ ინტერესს იწვევს. საინტერესო სახლია რაჭველი წყალობიკაც. იგი ავტორის მიერ საგანგებოდ არის გამოყვანილი პიესაში. მიუხედავად იმისა, რომ იგი სულ რამდენიმე წუთსაა სცენაზე, მისი საშუალებით დრამატურგი მაინც ახერხებს წარმოგვიდგინოს ცხოვრება იმ ხალხისა, რომელიც სოფელ – სოფელ დაიარება დღიური სამუშაოსათვის და ცოტაოდენ ფულს ასე შოულობს. ვაჭარ კაკოლას მიერ “მოტყუებული” წყალობიკა გახარებულია, რომ ცუდად აწონილ მატყლს ვაჭარმა ორმოცდაათი მანეთი გადმოაყოლა.
“ქორწილი ხევსურთა” ახალი და საინტერესო მოვლენა იყო ქართული დრამატურგიის და თეატრის ისტორიაში. მან თეატრის სცენაზე უფლება მოუპოვა და გზა გაუხსნა დაბალი წრის ხალხის ცხოვრების ამსახველ პიესებს. ამიტომ იყო, რომ კრიტიკა მას იმთავითვე აღფრთოვანებით შეხვდა[6]. რჩება ისეთი შთაბეჭდილება, თითქოს ზ. ანტონოვი საგანგებოდ იყო დაინტერესებული სცენაზე გამოეყვანა და მაყურებლისათვის ეჩვენებინა ყველა საზოგადოებრივი ფენის წარმომადგენელი. მისი დრამატურგია ამ მიმართულებით მეტად მდიდარია. მას მხედველობიდან არ გამორჩენია ქალაქის მცხოვრებთა მრავალფეროვნება ეროვნული თუ სოციალური შემადგენლობის მხრივ უფრო სრულ სურათს ამ მხრივ იძლევა კომედია “მზის დაბნელება საქართველოში”. ჩვენთვის ცნობილ გმირთა გვერდით ძველი თბილისის ქუჩებში ვხედავთ ნაყინით მოვაჭრე გერმანელს, თავლთმაქცობით ფულის შოვნის მსურველ ფრანგს, მთვრალ რუსს, მეზურნეებს, საზანდრებს, თეთრქუდოსან შარლატანებს და სხვ. ჩვენ თვალწინ ცოცოხლდება ძველი თბილისი, აღმოსავლური და დასავლური ფერებით შემკული.
* * *
ზ. ანტონოვის პიესათა შორის, როგორც ჟანრობრივად ასევე შინაარსითაც, განცალკევებულად დგას “ქოროღლი”.“ქოროღლი” არ ეხება საქართველოს ცხოვრებას. მოქმედება წარმოებს არზრუმის საფაშოში, მთავარი მოქმედი პირები არიან: არზრუმის ფაშა – ჯაფარი, მისი ქალი გულნარა, სულთანის მდივანი - სულეიმანი, ალია ქოროღლი და მისი მეგობარი დემურჩოღლი. ავტორის მიზანია შექმნას დაჩაგრული ხალხის ინტერესების დამცველი გმირის სახე. ქოროღლი მუსულმანურ სამყაროში მოხვედრილი არსენა ოძელაშვილია. მართალია, იგი წარმოშობით არაა მდაბიოთა წრიდან გამოსული, ხანის შვილია, მაგრამ შაჰსა დადიდებულთა შორის გამეფებულმა დაბეზღებებმა, რასაც მისი მამის  დაბრმავება მოჰყვა, ალიას თვალები აუხილა. მას სძულს პატივმოყვარე და ცბიერი დიდებულები, სასახლეთა ვირთაგვები, რომლებიც თავაშვებულად ცხოვრობენ, ერთმანეთს არ ინდობენ და ღარიბ ხალხს აწვანან შესანახად. სულთანისა და ფაშების ჰარამხანებში ბევრი გული იწამლება,წრფელი სიყვარულით შეპყრობილი ასულები ხშირად სულთანისა და ფაშების გასართობ საგნებად ხდებიან. ასეთი ბედი ელოდა გულნარასაც, მაგრამ იგი იხსნეს ქოროღლიმ და მისმა მეგობრებმა.
ქოროღლი ცნობილი შურისმაძიებელია. მისი სახელი შორსაა გავარდნილი. უდანაშაულოდ დასჯილი მამის ჯავრს უსამართლო დამდიდრ მოხელეებზე იყრის.მ აგრამ იგი არაა პირადი ანგარებით გატაცებული. იგი მოქმედებს არსენას დევიზით: “მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს”. მას მოსაკლავად დასდევენ ფაშები და მათი მოხელენი, მაგრამ მისთვის ლოცულობენ ქვრივ – ობლები. ამიტომაა, რომ იგი თავდავიწყებით უყვართ მეგობრებს, პატიოსან ადამიანებს.
ქოროღლის სახის შექმნა ზ. ანტონოვის დიდი დამსახურებაა. იგი ღარიბი ხალხის დამცველი პირველი გმირია, რომელიც გამოჩნდა ქართული თეატრის სცენაზე. დემურჩოღლის საჯაროდ თქმული სიტყვები, რომ ქოროღლი ავაზაკი კი არა, მდიდრების მტერი და ღარიბთა მფარველია, რომ ავაზაკნი თვითონ ფაშები და მირზა-მდივნები არიან, ცხადია, ქუხილივით ისმოდა იმდროინდელი თეატრის სცენიდან.
გამეფებული უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლის საუკეთკსო იარაღად ზ. ანტონოვს მეგობრული სიმტკიცე და შეთანხმებულობა მიაჩნია. ქოროღლი ძლიერია თავისი მეგობრების წყალობით, ხოლო მისი მეგობრები - ქოროღლით.
გმირული დრამა “ქოროღლი” მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო გასული საუკუნის 50-იანი წლების დრამატურგიულ მწერლობაში. მასში გამოჩნდა დაჩაგრულთა ინტერესების დამცველი გმირი, რომელიც ლახავს დაბრკოლებებს და იმარჯვებს. დრამას “ქოროღლი” აქვს სუსტი მხარეებიც. კერძოდ, ქოროღლი ნაჩვენებია არა იმ კუთხით, რომლითაც უფრო საინტერესო იქნებოდა სოციალური თუ პოლიტიკური თვალსაზრისით.
* * *
მიზნად დაისახა რა თანამედროვე ცხოვრების ასახვა და ამ სინამდვილის ჩამორჩენილი და დრომოჭმული მხარეების წინააღმდეგ ბრძოლა, ზ. ანტონოვი აღმოჩნდა კრიტიკული რეალიზმის პოზიციებზე.
გ. ერისთავის მიერ მწერლობაში არჩეული გზა სწორად სცნო ზ. ანტონოვმა. მისი საუკეთესო პიესები” “მზის დაბნელება საქართველოში” და “ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა” სწორედ სოციალური კომედიებია. გმირული და საყოფაცხოვრებო დრამების დაწერამდე ზ. ანტონოვი შემთხვეით არ მისულა. ეს გამოწვეული იყო გარკვეული აუცილებლობით. მან, გააფართოვა რა თავის მასწავლებლის შემოქმედების თემატიკა და გაამახვილა რა ყურადღება უბრალო ხალხის ცხოვრებისადმი, მიმართა ახალ ჟანრს, რომელიც უფრო შეეფერებოდა ხალხის ცხოვრების ჩვენებას.
ზ. ანტონოვი პიესებს წერდა სცენაზე წარმოსადგენად. ამიტომ მათი მხატვრული ღირსება ადვილად არ ამოიკითხება ტექსტიდან, საჭიროა ყურადღება მიექცეს მათ სცენურობას. ზ. ანტონოვის პიესებისათვის დამახასიათებელია სიუჟეტის მარტივი განვითარება, პარალელური ხაზების სიმცირე. ამდენად, მოქმედების მთლიანობა (ერთიანობა) მთელი სიზუსტითაა დაცული, რაც ავტორს შესაძლებლობას აძლევს ადვილად დაიყვანოს მაყურებლამდე პიესის იდეური აზრი, თუმცა ამით სუსტდება მისი ემოციური ძალა. მოქმედების ერთიანობის დაცვისათვის. განსაკუთრებით კომედიებში, ავტორი გადაჭარბებულ პუნქტუალობას იჩენს. მისი გმირები სცენაზე ჩნდებიან მაშინვე, როგორც კი ისინი საჭირონი არიან შექმნილი სიტუაციის გასარკვევად. გადახვევები, სხვადასხვა დაბრკოლებები, გართულების შემტანი მოვლენები ზ. ანტონოვის კომედიებში თითქმის არ გვხვდება. პარალელური ხაზები ზ. ანტონოვის კომედიებში უკიდურესობამდე მოკლებული არიან “ავტონომიურობას”. ავტორი მათ იმარჯვეს მხოლო და მხოლოდ ძირითადი სიუჟეტური ხაზის განვითარებისათვის, ფინალის გაგების გასაადვილებლად. ამ მხრივ მეტ თავისებურებას ამჟღავნებენ მისი დრამები (“ ქორწილი ხევსურთა” და “ქოროღლი”), სადაც პარალელური სცენები ნამდვილად პარალელურ სცენებს წარმოადგენენ, არაპირდაპირი გზით უკავშირდებიან მაგისტრალურ ხაზს. მაგალითად, კაკოლა ფინაჩოვისა და დათია ლუმსაურის შეხვედრის სცენა (“ქორწილი ხევსურთა”).
საყურადღებოა, რომ კომედიებში, ავტორი ძირითადად ფსიქოლოგიურ მოტივაციას მიმართავს, ხოლო დრამებში მთავარი სიმძიმე ლოგიკურ მოტივაციაზეა გადატანილი. ესაა მიზეზი, რომ ზ.ანტონოვის პიესებში არაფერი გვეჩვენება ნაძალადევად. ამ მხრივაც იგი რეალიზმის პრინციპების ჭეშმარიტი დამცველია. მას ვერ იტაცებს გადაჭარბებული ჰიპერბოლურობა და გაუმართლებელი ეფექტი.
ზ. ანტონოვი კარგად იცნობს სცენურ ტექნიკას, რის გამო გარკვეული ყურადღებით ეპყრობა რემარკების დაზუსტებას, მაგრამ მთავარ ყურადღებას მაინც სიტყვა-მოქმედებას აქცევს. ზ. ანტონოვის დრამატურგიისათვის დამახასიათებელია სენტენცია-აფორიზმების გამოყენება. მწერალი ჭარბად იყენებს რუსთაველის აფორიზმებს, ალ. ჭავჭავაძის, დ. ბატონიშვილისა და სხვათა ლექსებს. მაგრამ მათ გამოყენებას ზოგჯერ მეტად არაბუნებრივი ელფერიც აქვს. ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება დავასახელოთ გრიგოლისა და მარეხის სცენა (“მზის დაბნელება საქართველოში”), როცა მარეხი გრიგოლს ფიცს აძლევს თინათინის სიტყვებით (“ფიცით-გითხრობ”…), ხოლო გრიგოლი უპასუხებს ტარიელის სიტყვებით (“აწ რასაც მე მაღირსებ…”). ასევე არაბუნებრივია ზოგჯერ რემარკებით მითითებული ქცევა-მოქმედებაც, მაგალითად, სიყვარულით შეპყრობილი გმირები შეყვარებულის დანახვისთანავე გულწასულნი ვარდებიან სავარძელზე (გრიგოლი, მარეხი, კეკელა, ილიკო).
ავტორი უხვად იყენებს ხალხურ ზეპირსიტყვიერებასაც, იმარჯვებს ანდაზებსა და ხალხურ ლექსებს, ლექსები, უმეტეს შემთხვევაში, სიმღერით შესასრულებლად არის გამიზნული (“ქორწილი ხევსურთა” “ქოროღლი”, “მზის დაბნელება საქათველოში”).
ზ. ანტონოვი დიალოგებსა და მონოლოგებს კარგად იყენებს, როგორც გმირთა სოციალური ბუნებისა და გონებრივი დონის გამოვლენის საშუალებას, როგორც კომიზმის წყაროს. ზ. ანტონოვის კომიზმი მეტად ბუნებრივია, ამასთან მძაფრი. იგი არ ინდობს თავის გმირებს არა მარტო მიუღებელი მოქმედებისათვის, უზნეობისათვის, კონსერვატიზმისათვის, არამედ უხეირო მეტყველებისათვისაც.
ზ. ანტონოვის კომედიებში ყველაზე დამახინჯებული  ენით სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენლები ლაპარაკობენ. მათი ლექსიკური მარაგი შევსებულია რუსული, ქართული და სომხური ენებიდან.
სხვაგვარია მეტყველება იმ გმირების, რომლებსაც სწავლა-განათლება მიუღიათ. ასეთებია: გრიგოლი, მარეხი, ილიკო და კეკელა. მიუხედავად ეროვნული სხვაობისა, მათი ქართული მეტყველება ერთნაირია და გამართული.
ცხოვრების კარგი ცოდნა, საზოგადოებრივი მოვლენებისადმი თვალყურის დევნება და მათი განზოგადოების უნარი ზ. ანტონოვს საშუალებას აძლევდა შეექმნა ჭეშმარიტად რეალისტური თხზულებანი.
გადმოცემები გვარწმუნებს, რომ ზ. ანტონოვი მეტად მცირე დროის განმავლობაში წერდა თავის პიესებს. ამასთან, მისი პიესის შექმნის საბაბად მეტად კონკრეტული ამბები და მოვლენები გამხდარა.
მის თხზულებათა 1876 წლის გამომცემლები შენიშნავენ: “ხევსურთ ქორწილზე” გაგვიგონია, რომ ერთ დილით შეხვდნენ ხევსურები ქალაქს ჩამოსულები. მივიდა იმათთან რიყეზე, გამოჰკითხა ყოფა-ცხოვრების ამბავი, დაწერა რამდენიმე მათი ლექსი და იმავე ღამეს დაწერა მთელი ზემოხსენებული პიესა”. ხოლო მისი კომედიის (“ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა”) ერთ-ერთი გმირის პროტოტიპი, ცნობილი მოღვაწე პლ. იოსელიანი, წერს: “ტკბილია ტივზე ჯდომა და სიარული მტკვრისა გზითა. კნიაზმან გიორგი გაგარინმან, აწ ღოფმიესტერმან, მოინდომა წამოსვლა გორიდამ ტ ფილისს და ვიარეთ იმ გზით მე და მან 1851 წელსა სექტემბრის თვეში. დილით წამოსული მოვედით ს. გომსა. და მეორესა დღესა, 8 რიცხვსა, ქალაქსა ტფილისსა, ტივზედ მჯდომელნი თავისუფლად და დაუბრკოლებლივ ვიკითხავდით წიგნთა და ვწერდით… ესრეთმა ჩვენმა მგზავრობამან მისცა საგანი კომედიის მწერალსა ანტონოვსა და დასწერა ტივით სიარული. კ. ვორონცოვმან… დააჯილდოვა მწერალი და მიიღო თავისდა ყოველივე დასაბეჭდავად წარსაგებელი”[7].
აქ მოყვანილი ორივე შემთხვევა მხოლოდ საბაბი გახდა აღნიშნული კომედიების დაწერისათვის. ავტორს, ცხადია, ადრეც საკმარისი დაკვირვება და შემუშავებული საერთო შეხედულება ჰქონდა შესაფერ მოვლენებზე, რომლებიც კონკრეტულ გამოხატვას ელოდნენ.
თვით ზ. ანტონოვი კომედიას “ტივით მოგზაურობა ლიტერატორთა” ასეთ შენიშვნას უკეთებს: “იქნებ, რომელთამე წამკითხველთაგანს სათნოდ არ აღმოუჩნდეს ეს პიესა, მაგრამ დაფასება ამ პიესის ღირსებისა შეუძლიათ იმ პირთა, რომელთ სურვილისათვისაც არის დაწერილი, და აგრეთვე იმათაცა, რომელთაც ნამდვილ იციან სიუჟეტი ამ პიესისა”.
თავისი ისტორია აქვს დრამას “ქოროღლი”. ზ. ანტონოვს აღნიშნული დრამის შექმნისას უსარგებლია ი. ევლახოვის მოთხრობით “შამლიბელის ველი”, რომელიც 1849წელს გამოქვეყნდა სათაურით “Шамлибельская долина”.
ზ. ანტონოვის ორიგინალურ პიესათა ჭეშმარიტ წყაოს თვით ცხოვრების სინამდვილე წარმოადგენს, მათში ჩვენ ვერ შევხვდებით ვერც ერთ ისეთ პერსონაჟს, ვერც ერთ ისეთ სურათს, რომელიც არ შეეფერებოდეს იმდროინდელ სინამდვილეს და მეტ-ნაკლები სისწორით არ ასახავდეს მას.
* * *
ცხოვრების ობიექტურმა სინამდვილემ და გ. ერისთავის მიერ ლიტერატურაში მომარჯვებულმა რეალისტურმა მეთოდმა მოამზადა ნიადაგი, რათა ზ. ანტონოვის შემოქმედებითი ნიჭი თავიდანვე დანიშნულებისამებრ წარმართულიყო. თავისი მოწოდებით იგი კომედიოგრაფი იყო და შესაფერმა გარემომაც საშუალება მისცა მას გამოევლინა თავისი ნიჭი.
ზ. ანტონოვს არ გაუვლია ის გრძელი და ზიგზაგებიანი გზა, რომლის გავლა წილად ხვდა “გაყრისა” და “ძუნწის” ავტორს. მას მომზადებული ნიადაგი დახვდა. მან, როგორც ი. ჭავჭავაძე აღნიშნავს, მხოლოდ გააღრმავა და გააფართოვა თავისი მასწავლებლის შემოქმედება.
ზ. ანტონოვმა სამარცხვინო ბოძზე გააკრა პრივილეგიური მაღალი წოდება და ბურჟუაზიაც, რომელიც პირველ ნაბიჯებს დგამდა. ზ. ანტონოვის მთავარი დამსახურება ქართული მწერლობის წინაშე იმაშია, რომ ის დაინტერესდა უბრალო ხალხის ცხოვრებით და ხალხის ინტერესების დამცველი გმირიც გამოიყვანა სცენაზე.
მართალია, მის გმირებში არავინაა ისეთი, რომელშიც შეგნებულად და აქტიურად იბრძოდეს არსებული ცხოვრების წინააღმდეგ, მათი უმეტესობის ინტელექტუალური დონეც დაბალია, მაგრამ, სამაგიეროდ, გამოჩნდა ის წრე, უბრალო ხალხის სახით, სადაც უნდა დავაჟკაცებულიყვნენ ასეთი გმირები. აქეთკენაა მიმართული ზ. ანტონოვის შემოქმედებითი ყურადღებაც.
ზ. ანტონოვმა მაშინდელ მაღალ წოდებას და ვაჭართა კლასის წარმომადგენლებს დაუპირისპირა მათივე წიაღიდან გამოსული განათლებული ადამიანები (გრიგოლ ჩეშმაკოვი, ილიკო გურგენიძე, მარეხი, კეკელა), რომლებიც ადამიანის ღირსებას წარმოშობით და სიმდიდრით კი არ ზომავენ, არამედ ზნეობრივი ღირსებითა და გონებრივი განვითარების დონით. ისინი თავისუფალნი არიან იმ უვიცობისა და ბოროტებისაგან, რაც მათი წინაპრებისათვისაა დამახასიათებელი და სამართლიან პროტესტს იწვევს ჩვენში. მაგრამ მათ აკლიათ ბნელით გარემოცული სამყაროს წინააღმდეგ ბრძოლის პათოსი, სუსტნი არიან და ეს სისუსტე მარტო ავტორის სისუსტე როდია, ეს თვით ეპოქის სისუსტეა. ესაა იმის მიზეზიც, რომ უსამართლობის წინააღმდე ამხედრებული ქოროღლი და მისი მეგობრებიც ავტორმა შედარებით მკრთალად გვიჩვენა. ზ. ანტონოვი არ სახავს სურათს იმ მომავალი ცხოვრებისას, რომელიც მისაღები იქნებოდა თვით ავტორისათვის. იგი კმაყოფილდება თანამედროვე ცხოვრების მძაფრი კრიტიკით, უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლით, უვარგისისა და დრომოჭმულის კომიკურ სახეებში ჩვენებით.
ზ. ანტონოვი არ მისულა კლასთა ბრძოლის იდეამდე. იგი მთელ იმედებს ძირითადად განათლებაზე და მის გავრცელებაზე ამყარებდა. იგი ჩვენ არ გვევლინება, როგორც რომელიმე გარკვეული კლასის აპოლოგეტი. მასში განმანათლებლის ნიშან-თვისებები ჭარბობს.
ზ. ანტონოვი იყო თავისი დროის ნიჭიერი რეალისტი მწერალი, რომელმაც გარკვეული როლი ითამაშა კრიტიკული რეალიზმის ჩამოყალიბების საქმეში. გ. ერისთავთან ერთად მან ქართული
მწერლობის წინაშე ახალი სამყარო გადაშალა, ინტერესთა ახალი სფერო შექმნა. მართალი იყო პროფ. ალ. ცაგარელი, რომელიც ჯერ კიდევ სამოციან წლებში შენიშნავდა: “გადაავლეთ თვალი ერისთავისა და ანტონოვის კომედიებს... ყველა ქართველი სარკესავით შიგ დაინახავს და იცნობს თავის თავს”[8].
გ. ერისთავი ზ. ანტონოვის დიდი მასწავლებელია. ისინი იწყებენ ახალ ეპოქას – ეპოქას კრიტიკული რეალიზმისას.
[1] აღ. თუთაევის ცნობით – 20 თებერვალს. იხ. მისი წერილი “დრამატურგი ზურაბ ნაზარის ძე ანტონოვი”, ჟურნალი “თეატრი და ცხოვრება”, 1910, №12.
[2] გრ. ანტონოვი, “ზურაბ ანტონოვი და მისნი თხზულებანი”, იხ. თხზულებანი ზ. ნ. ანტონოვისა, 1876, გვ. IV.
[3] აღ. თუთაევი. დრამატურგი ზურაბ ნაზარის ძე ანტონოვი, ჟურნალი “თეატრი და ცხოვრება”, 1910, №2 .
[4] ს. მგალობლიშვილი, ორი თვე სოფლად, გაზეთი “დროება”, 1884, №130.
[5] ი. ჭავჭავაძე, ნაწერების სრული კრებული, 1927, ტ. IV, გვ. 245-246.
[6] ა. ქ-ძე, ზ. ანტონოვის თხზულებანი, გაზ. ”დროება” 1876, № 33, №34.
[7] პლ. იოსელიანი, ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა, 1931 გვ. 83.
[8] ალ. ცაგარელი, წიგნი მიწერილი ქართულს წარმოდგენაზე…, ჟურნალი “ცისკარი”, 1865, №4.



ივანე კერესელიძე
(1826-1892)

ივანე კერესელიძე 50-იანი წლების საზოგადოებრივ-ლიტერატურული მოძრაობის უშუალო გამგრძელებელია. გიორგი ერისთავის შემდეგ ის ჩაუდგა სათავეში ქართულ თეატრსა და ჟურნალს - ეროვნული კულტურის ორ მთავარ ბურჯს და მთელი სიცოცხლე ამ დიდ საქმეს ანაცვალა.
ივანე ივანეს ძე კერესელიძე დაიბადა თბილისში, 1829 წლის 10 ნოემბრს.
1839 წელს ივანე კერესელიძე დედამ კერძო პანსიონში მიაბარა, სადაც იგი ორ წელს სწავლობდა; 1841 წელს თბილისის სასულიერო სასწავლებელში განაგრძო სწავლა, ხოლო 1843 წელს კეთილშობილთა გიმნაზიაში მიიღეს.
1849 წლიდან ი. კერესელიძე მხურვალედ მონაწილეობდა გ. ერისთავის დრამატული დასის პირველ წარმოდგენებში, რომლებიც გიმნაზიის დარბაზში იმართებოდა. გ. ერისთავმა ის თავის თანაშემწედ დანიშნა და, როგორც რეჟისორს, რეპეტიციების ჩატარება მიანდო; ამასთან, ი. კერესელიძე პიესებსაც წერდა და სცენაზეც გამოდიოდა.
ი. კერესელიძე გიმნაზიაში სწავლის დროს გაეცნო, აგრეთვე, ნიკოლოზ ბარათაშვილს, გრიგოლ ორბელიანს, დიმიტრი ყიფიანსა და სხვა გამოჩენილ მწერლებს; გატაცებული იყო ლიტერატურით, თხზავდა ლექსებს, თარგმნიდა პიესებსა და მოთხრობებს.
1850 წელს ივ. კერესელიძემ წარმატებით დაამთავრა გიმნაზია, ხოლო მომდევნო წელს დავით დადიანმა და ეკატერინე ჭავჭავაძემ ზუგდიდში მიიწვიეს შვილების აღმზრდელად. მთავრის ოჯახში გატარებულმა წლებმა, ეკატერინე და ნინო ჭავჭავაძეებთან მეგობრობამ, მათი მდიდარი ბიბლიოთეკის გაცნობამ, რუს და ქართველ მოღვაწეებთან ურთიერთობამ, დიდი როლი შეასრულა ივ. კერესელიძის საზოგადოებრივ-ლიტერატურული ინტერესების ჩამოყალიბებაში. დადიანებმა გულუხვად დაასაჩუქრეს ივანე და ეს ქონება მან ქართული კულტურის სასარგებლოდ გაამოიყენა.
1854 წლიდან ივ. კერესელიძე მეთაურობდა სახსარსა და მფარველობას მოკლებულ ქართულ დრამატულ დასს. თავდადებული შრომით მან ორი სეზონის ჩატარება შეძლო. ლიტერატურული ჟურნალის დაარსებაზე ივ. კერესელიძე გიმნაზიაში სწავლის დროსვე ოცნებობდა, ხოლო 1853 წლიდან სამზადისსაც შეუდგა. 1856 წელს ”ცისკრის” აღდგენის ნება მიიღო და 1857 წლიდან გამოცემაც დაიწყო. თვრამეტი წლის მანძილზე, 1875 წლამდე, იგი უცვლელად ხელმძღვანელობდა ამ ჟურნალს.
ნებართვის მიღებამდე ივ. კერესელიძემ ხელი მიჰყო ქართული წიგნების გამოცემას და 1852-1856წწ., სხვათა შორის, დაბეჭდა საკუთარი პოემები: ”მწყემსის სიყვარული” და ”ნაოხარი სოფელი”; სახელმძღვანელოები: ”საკითხავი წიგნი ახალმოსწავლეთა ყრმათათვის”, ”ანბანი ახალმოსწავლეთა ყრმათათვის”, , ”მოკეთე სიტყვა” და სხვ., რომელთა ნაწილს უფასოდ ურიგებდა ხალხს.
1857 წელს ივ. კერესელიძემ ცოლად შეირთო მსახიობი ნინო უზნაძე, რომელმაც ამაგი დასდო მშობლიურ კულტურას, ქართულ ჟურნალისტიკას.
სულ მალე ი. კერესელიძის ოჯახი თბილისის ლიტერატურულ-კულტურული ცხოვრების ცენტრად გადაიქცა. ქართული ლიტერატურისა და კულტურის საჭირბოროტო საკითხებზე მოსალაპარაკებლად ამ საქმის ენთუზიასტები ივ. კერესელიძის სახლში იყრიდნენ თავს. აქ იკრიბებოდნენ: გრიგოლ, ალექსანდრე და ვახტანგ ორბელიანები, აკაკი წერეთელი, ლავრენტი არდაზიანი, რაფიელ ერისთავი, ბარბარე ჯორჯაძე, დანიელ ჭონქაძე, დ. ბაქრაძე ანტ. ფურცელაძე და სხვ. 1859 წელს ქართველი საზოგადოება აქ შეხვდა გამოჩენილ ფრანგ მწერალს ალექსანდრე დიუმას, რომელმაც გულთბილი სტრიქონები მიუძღვნა გულუხვ მასპინძელსა და მის ლიტერატურულ სალონს.
ივ. კერესელიძე მეტად მრავალმხრივ მოღვაწეობას ეწეოდა. წერდა ლექსებს, მოთხრობებს, პიესებს, კრიტიკულ-პუბლიცისტურ წერილებს, გამოკვლევებს, თარგმნიდა მეცნიერულ და მხატვრულ თხზულებებს, ბეჭდავდა წიგნებს და სათავეში ედგა სხვადასხვა საზოგადოებრივ-საქველმოქმედო წამოწყებას, მაგრამ ჩვენი მწერლობის ისტორიაში მისი უმთავრესი დამსახურება მაინც ”ცისკართან” არის დაკავშირებული.
ივ. კერესელიძის ”ცისკარი” პრინციპულად განსხვავდებოდა წინანდელი ქართული გამოცემებისაგან. საქმის მკვიდრ ნიადაგზე დასამყარებლად ი. კერესელიძემ, ჯერ კიდევ ნებართვის მიღებამდე, უშუალოდ ხალხთან გააბა კავშირი. იგი სათავეში ჩაუდგა ქართული წიგნის პროპაგანდას; სისტემატურად აქვეყნებდა მოწოდებებს საზოგადოებისადმი, განუმარტავდა მას ჟურნალის როლს მშობლიური კულტურის განვითარებაში, ცდილობდა გაეღვიძებინა ეროვნული გრძნობა, ემოქმედნა თანამემამულეთა ნაციონალურ თავმოყვარეობაზე, ჩაეფიქრებინა ისინი სამშობლოს ბედზე. გარდა სარედაქციო წერილებისა, ივ. კერესელიძემ სპეციალური სტატიები მიუძღვნა ქართული ჟურნალისა და წიგნის გავრცელების საკითხებს.
ივ. კერესელიძის ”ცისკარში” ერთნაირი აქტივობით მონაწილეობდნენ სხვადასხვა კუთხის ქართველნი. ჟურნალი საქართველოს ყველა კუთხეში ვრცელდებოდა და თანაბრად აშუქებდა აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ცხოვრებას. იგი, შეიძლება ითქვას, სრულიად საქართველოს პირველი ბეჭვდითი ორგანო იყო და მან უსათუოდ დიდი როლი შეასრულა საერთო ეროვნული შეგნების გამომუშავებასა და განმტკიცებაში.
1857 წლიდან ”ცისკართან” არსებობდა ქართული ლიტერატურის მოყვარულთა არალეგალური წრე, რომელსაც ივ. კერესელიძე მეთაურობდა. ამ წრეში, სხვათა შორის, გერცენის საზღვარგარეთულ გამოცემებსაც იცნობდნენ. ივ. კერესელიძე დიდი ყურადღებით ეკიდებოდა მდაბიო მკითხველის მოთხოვნებს. ჟურნალს მეტი ტირაჟით ბეჭდავდა, ვიდრე ხელისმომწერთაგან ჰქონდა დაკვეთილი და ზედმეტ ეგზემპლარებს უფასოდ ურიგებდა ხალხს. ასევე უფასოდ გზავნიდა ჟურნალს შორეულ, მთიან და თურქთაგან დაპყრობილ მესხეთ –აჭარაში (სადაც მან, სხვათაშორის, 1869 წელს არალეგალურად იმოგზაურა). ის ნომრები, რომლებშიც დ. ჭონქაძის, ი. ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლისა და სხვათა ნაწერები იყო გამოქვეყნებული, ორმაგი და სამმაგი ტირაჟით გამოდიოდა.
ხელისუფლებისათვის იმთავითვე ცნობილი გამხდარა ”ცისკართან” არსებული წრის საქმიანობა და 1857 წელს ჟანდარმერიას ფარული მეთვალყურეობა დაუწესებია აღნიშნული წრისა და პირადად რედაქტორისადმი; იქიდან მოკიდებული ივ. კერესელიძე პოლიციის საიდუმლო მეთვალყურეობაში იმყოფებოდა.
ხელისუფლება და მისი მსახურნი ყოველ ღონეს ხმარობდნენ, რომ ქართულ ჟურნალს არსებობა შეეწყვიტა, ხოლო არისტოკრატიის მომეტებულ ნაწილს არაფერი ჰქონდა საწინააღმდეგო თუ უსიცოცხლო, მათი მონა-მორჩილი ჟურნალი იარსებებდა. ივ. კერესელიძე ცდილობდა არა მარტო შეენარჩუნებინა ჟურნალი, არამედ გარკვეული დამოკიდებულობაც მოეპოვებინა მისთვის. ცნობილია, რომ ივ. კერესელიძე საკუთარ ქონებას ახმარდა ”ცისკარს”; თვითონ აწყობდა, ბეჭდავდა და ურიგებდა ხელისმომწერთ, - მაგრამ იგი არ დაკმაყოფილდა ჩუმი მუშაობით, არ მიჰყვა თვითდინებას, არამედ სათავეში ჩაუდგა მშობლიური ენისა და ლიტერატურის განვითარებისთვის ბრძოლას, რომელსაც მწვავე ხასიათი ჰქონდა.
ივ. კერესელიძე ”მოლაყბის” ფსევდონიმით წერდა. საერთოდ, ”ცისკარში” დაბეჭდილი ”სალაყბო ფურცლები” ყურადღებას იპყრობს თემატიკის მრავალფეროვნებით, აქტუალობით, პოლიტიკურიი სიმახვილით. მოლაყბე გულმხურვალედ ლაპარაკობს საზოგადო საქმეზე; მის სიტყვებში მუდამ ისმის საერთო საქმის წარუმატებლობით გამოწვეული გულისტკივილი, რომელსაც იგი თანაგრძნობის გამოწვევის აშკარა სურვილით უზიარებს მკითხველს.
ივ. კერესელიძემ ჩამოაყალიბა ქართული დაწყებითი სკოლის გახსნის პროგრამა და დაასაბუთა დედა ენაზე სწავლების აუცილებლობა. ეს არის დედა ენაზე სწავლებისათვის იმ ბრძოლის დასაწყისი, რომელიც 70 – 80-იან წლებში გაჩაღდა.
”ცისკარს” ბრძოლა უხდებოდა როგორც ოფიციალურ, ისე არაოფიციალურ ცენზურასთან, რომლებიც მჭიდროდ იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული. ”მაღალი საზოგადოება” ისეთი თხზულებების წინააღმდეგაც ილაშქრებდა, რომელთა დაბეჭდვა ოფიციალური ცენზურის მიერ ნებადართული იყო. ამ სიძნელეთა მიუხედავად, ივ. კერესელიძე მაინც ახერხებდა ჟურნალში პროგრესულ-დემოკრატიული შეხედულებების გმოთქმას, ცენზურისათვის მიუღებული ნაწარმოებების გაოქვეყნებას.
1852 –1856 წლებში ივ. კერესელიძის მიერ დაწერილი თხზულებანი მიზნად ისახავდა ბატონყმობის იდეურ-ზნეობრივი საფუძვლების გაკიცხვას. ივ. კერესელიძე ცდილობდა გამოეწვია სიბრალული ყმებისადმი, დაენახვებინა მკითხველისათვის გლეხთა ადამიანური ღირსებანი, მათი სულისა და გონების მაღალი თვისებები. მაგრამ ივ. კერესელიძის ამ თხზულებათა გმირები ”ციდან ჩამოსულ ანგელოზებს ჰგვანან”; მათ იდეალური თვისებები აქვთ მინიჭებული. თავისთავად ცხადია, სინამდვილის ასეთი შელამაზება უარყოფით გავლენას ახდენდა ნაწარმოების მხატვრულ ღირსებაზე. ტიპიურ სახეთა ნაცვლად იქმნებოდა იდეალურ ადამიანთა (გლეხთა ) სქემები. ასეთ სერიოზულ ნაკლოვანებათა მიუხედავად, ივ. კერესელიძის ამ თხზულებებს მაინც მნიშვნელობა ჰქონდა. ქართული ლიტერატურის ისტორიაში ისინი გარკვეულ საფეხურს ქმნიან და ქართული რეალისტური ლიტერატურის თანდათანობითი განვითარების გასათვალისწინებლად უთუოდ აუცილებელია ანგარიში გაეწიოს ივ.კერესელიძის ისეთ ნაწარმოებებს, როგორიცაა ”მწყემსის სიყვარული” და ”შვილი უმანკოებისა” ”მწყემსის სიყვარული”, რომელდიც 1855 წელს დაიბეჭდა ცალკე წიგნად, გლეხთა სოციალური ცხოვრების ამსახველი პირველი ორიგინალური ნაწარმოებია. ავტორის მიზანია გლეხთა მძიმე მდგომარეობის დახატვა, მათი მაღალზნეობრივი თვისებების ჩვენება და ამით ბატონყმობის უღელში მგმინავი ხალხისადმი სიმპათიის აღძვრა. პოეტი გვიჩვენებს, რომ ”ბუნებით ყველა ადამიანი ერთია” და, ამიტომ, ერთნაირი უფლების ღირსიცაა.
პოემაში აღწერილია შეძლებული მემამულის ასულისა და უშიშარი ჭაბუკი გლეხის სიყვარული. გლეხის სიტყვებში მკაფიოდ ისმის პროტესტი არსებული წყობილებისადმი, ზნეობის დამკვიდრებული ნორმებისადმი. იგი მეამბოხე და მებრძოლია, თავგანწირულია დასახული მიზნის მისაღწევად. მისი რწმენით, ადამიანი ბედს არ უნდა დაემონოს, მდგომარეობას არ უნდა შეურიგდეს და, მიუხედავად იმისა, თუ რა დაბრკოლებებთან მოუხდება შერკინება, გაბედულად უნდა იბრძოლოს პირადი თავისუფლებისათვის. იგი გაიტაცებს სატრფოს და იარაღით იცავს მოპოვებულ ბედნიერებას. ბატონყმური სოფლის ნაღვლიანი ცხოვრების სურათებს პოეტი უპირისპირებს ტყეში გაქცეული გლეხის თავისუფალ ცხოვრებას და ამ კონტრასტით გადმოგვცემს პოემს ძირითად იდეას. ავტორი სანიმუშოდ და სასიქადულოდ სახავს გმირის კანონსაწინააღმდეგო მოქმედებას. მისი იდეალი ამ ამბოხებული გლეხის მოქმედებაშია განხორციელებული. პოეტი აღფრთოვანებით უმღერის ძალას, მიზნის მიღწევისათვის თავდადებას.
”მწყემსის სიყვარული” მხატვრულად სუსტი ნაწარმოებია. პოეტი იძულებული იყო სიუჟეტი ბუნდოვან გარსში შეეფუთნა და პოემისათვის იდილია ეწოდებინა; მაგრამ ამან მაინც ვერ შეუშალა ხელი ახალი იდეური ტენდენციის გამოვლინებას მის წარმატებას ხელი შეუწყო ხალხურმა ენამ, ხალხის გნწყობილებასთან შინაარსის სიახლოვემ. დ. ჭონქაძემ ”სურამის ციხის” ეპიგრაფად გამოიყენა ამ პოემის ეპილოგი:
„მიიღე მხურვალ ჩანგზედ გალობა,
იკითხე გლეხთაც კარგი ქალობა,
სოფლელმაც იცის, ჰსცან სიყვარული.
შენ კი!..“
ქრონოლოგიურად ამავე პერიოდს ეკუთვნის ივ. კერესელიძის გადმოკეთებული ხუთმოქმედებიანი დრამა ”შვილი უმანკოებისა”, რომელიც 1856 წელს სცენაზეც წარმოუდგენიათ, ხოლო 1858 წელს ”ცისკარში” დაიბეჭდა (ოთხი მოქმედება).
”შვილი უმანკოებისა” გერმანელი მწერლის ავგუსტ კოცებუს ამავე სახელწოდების თხზულებიდან არის გადმოკეთებული. ივ.კერესელიძე თითქმის ზუსტად მიჰყვება ორიგინალის სიუჟეტურ ხაზს, მაგრამ ამძაფრებს პიესის სოციალურ მხარეს, შეაქვს მასში საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების ამსახველი სურათები, ცდილობს რეალისტურად დახატოს კოცებუს სენტიმენტალურ გმირთა სახეები. მისი თავადი დიასამიძე, მაგალითად, გაცილებით უფრო მკაცრი და შეუბრალებელია, ვიდრე კოცებუს ბარონ ფონ ნოიჰოფი.
პიესის შინაარსი გაშლილია საქართველოს თანამედროვე ცხოვრების ფონზე. გადმომკეთებელი მიზნად ისახავს გვიჩვენოს, რომ გაბატონებული ფენების წარმომადგენლებში, თავადაზნაურებში, ვაჭრებში, მოხელეებში ადამიანობის ნიშანწყალიც არ მოიპოვება და მათგან არავინ უნდა მოელოდეს არათუ თავისუფლებას, ერთ ლუკმა პურსა და ოდნავ სიბრალულსაც კი. მებატონეები უკანასკნელ ლუკმას ართმევენ მხვნელ-მთესველთ. ”კაცო, რაღა გუშინ წაუღე ხარჯი ბატონსა, ახლა რომ გვქონოდა, რა კეთილს საქმეს ვიზამდით!”- ეუბნება წვრილშვილის დედა თავის ქმარს. წინააღმდეგ თავადაზნაურთა მტკიცებისა, რომ ბატონყმობას ჩვენში მამაშვილური ხასიათი ჰქონდა, ივ. კერესელიძეს ნაჩვენები აქვს პოლიტიკური და ეკონომიური ჩაგვრის სურათები. ”მე ასე მიჭირს და ვიფიქროთ ახლა, რამდენი ფული მიდი-მოდის სტოლზედ ქაღალდის თამაშობაში თბილისის კლუბში”, -კვნესის პიესის მთავარი პერსონაჟი გრიგოლი. ” ვინ კითხულობს ჩვენს ბედნიერებას, ბევრიც, რომ გვინდოდეს”, - ჩივის მეორე გლეხი. ”შენ დიდკაცობაზედ რას ლაპარაობ? დიდკაცობა მიქარვაა! ყოველნი კაცნი ერთის კაცის შათამომავალნი ვართ”... ”რა ცოდვა იქნებოდა, რომ წამერთმია იმ თავადისათვის... აბა, თქვენ ყოფილიყავით ჩემს ალაგას!” ბატონყმობის წინააღმდეგ მიმართული ასეთი რეპლიკები გაისმა ქართულ სცენაზე 1856 წელს.
თხზულების ბოლო ნაწილში ივ. კერესელიძე სულ უფრო შორდება ორიგინალს, ამწვავებს სოციალურ კონფლიქტს, თავისუფლდება კოცებუს სენტიმენტალიზმისაგან და უთუოდ ამის გამო აკრძალა ცენზურამ პიესის უკანასკნელი მოქმედების ბეჭდვა. ”შვილი უმანკოებისა” ლიტერატურულად ღირშესანიშნავ ნაწარმოებს არ წარმოადგენს, მაგრამ ქართული საზოგადოებრივი აზრის განვითარების გათვალისწინებისათვის მნიშვნელობა აქვს.
1857 წლიდან მოყოლებული ”ცისკრის” ფურცლები სავსეა ბატონყმობის საწინააღმდეგო ნაწერებით და, უნდა ითქვას, რომ რედაქტორმა საკმარისი სიძლიერით გააშუქა თავისი დროის ეს ყველაზე მწვავე სოციალური პრობლემა. 1858 წლის დეკემბერში, იმპერატორის სიტყვას ამოფარებულმა, მან რადიკალური შეხედულებები გამოთქვა ბატონყმობის მოსპობის
აუცილებლობაზე. ივ. კერესელიძეს დიდი ღვაწლი მიუძღვის დ. ჭონქაძის ”სურმის ციხის” დაბეჭდვასა და პოპულარიზაციაში. ბატონყმობის გადავარდნის პირველსავე წლებში ივ. კერესელიძემ გვიჩვენა სოფლიდან გამოდევნილი, ლუკმაპურის საშოვნელად მოხეტიალე გლეხის გაჭირვება და მხურვალე თანაგრძნობა გამოხატა ამ გაპროლეტარებული სოფლელებისადმი. ამ მხრივ ინტერესს იწვევს მისი წერილი ”მატყლის სარეცხი ქარხანა თბილისში”, რომელშიც მუშათა აუტანელი პირობებია აღწერლი. ივ. კერესელიძე კარგად იცნობდა გლეხთა ცხოვრებას, მთელი არსებით თანაუგრძნობდა მათ და შეეძლო დაეხტა წელში გატეხილი სოფლის ავ-კარგი, ”შემოსავლის მეხუთედს გლეხი აძლევს მამულის პატრონს, -წერდა იგი,- მეხუთედი ვაჭარს მიაქვს.
დანარჩენს კვლავ მემამულე იყოფს შუაზე, ნახევარს თავის სასარგებლოდ იღებს, მეორე ნახევრიდან, რომელიც მაინც უნდა დარჩეს გლეხკაცსა – მოურავი თავის სამოურავოს იღებს, ზოგს აწყვაში ატყუებს და გლეხკაცი საცოდავი რჩება ხელცარიელი” ამ პერიოდის პოეტურ შემოქმედებაშიც ივ. კერესელიძე ამხელდა სოციალური სინამდვილის მახინჯ მხარეებს, ებრძოდა ჩაგვრასა და თვითნებობას. ბევრ მის ლექსში მხილებულია ”მეფის წყალობის” თვალთმაქცური ხასიათი. ნაჩვენებია, რომ ჯოჯოხეთურ ჭირ-ვარამში გამოვლილი ხალხი კვლავ დაჩაგრული და მწუხარეა. ეს აზრია გამოხატული ელეგიაში ”მშვიდობიანი სურვილი”, რომელიც ბატონყმობის გაუქმების მეორე წელს დაიბეჭდა.
ივ. კერესელიძის პირველი ლექსი ”ზაკავკაზსკი ვესტნიკმა” დაბეჭდა 1854 წელს (”1854 წლის ომზედ”); იქვე პროზაული თარგმანი და კრიტიკული წერილიც მოათავსეს, რომელშიც ნათქვამია, რომ ეს ლექსი ”გაჟღენთილია ჭეშმარიტი პატრიოტული გრძნობით”.
შემდეგ ივ. კერესელიძის ლექსები იბეჭდებოდა ”ცისკარში”, ”დროებაში”, ”იმედში”, ”ივერიაში”, ”მწყემსსა” და სხვა ჟურნალ-გაზეთებში. 1859 წელს გამოვიდა ლექსთა პირველი კრებული, ხოლო 1878 წელს – მეორე კრებული.
ივ. კერესლიძის შემოქმედების პირველი პერიოდის (1849 –1858) ზოგიერთი ლექსისათვის დამახასიათებელია წუთისოფლის მდურვა, სიცოცხლის ამაოებაზე ოხვრა, სააქაო ცხოვრების წარმავლობაზე ჩივილი. ზოგჯერ ივ. კერესელიძე ღვინით სავსე აზარფეშას, ხეივანში გაშლილ სუფრასა და ”ძველქართველურ” დროსტარებასაც უმღეროდა და ამით გარკვეულ ხარკს უხდიდა წინა თაობათა პოეტურ ტრადიციას (”ლხინი ბახუსელთა”, ”სადილის წინ გალობა” და სხვ.). მაგრამ სულ მალე ივ. კერესელიძემ ყურადღება მიიპყრო ახალი თემებითა და მოქალაქეობრივი მოტივებით. პოეტს ივ. კერესელიძე ხალხის წინამძღოლად და დამრიგებლად თვლიდა. მისი რწმენით, მწერალი ხალხის ინტერესების სადარაჯოზე უნდა იდგეს, ხალხის მისწრაფებებს იცნობდეს და გამოხატავდეს. მას ღრმად სწამდა პოეტური სიტყვის ძალა, მისი აქტიური საზოგადოებრივი ზემოქმედების უნარი.
1859 წელს დაიბეჭდა ივ. კერესელიძის ალეგორიული სიუჟეტიანი ლექსი ”ბედნიერების ძებნა”, რომელიც მაშინდელი პოლიტიკური სისტემის წინააღდეგ იყო მიმართული. ნაწარმოებში ნიღაბახდილია თვითმპყრობელური ტირანია. ნაჩვენებია კეთილსინდისიერი მშრომელი კაცის ტრაგედია უსამართლობაზე დამყარებული სოციალური სისტემის პირობებში. პოეტი სამარცხვინო ბოძზე აკრავს მეფის ხელისუფლებას, - მონარქს გველს უწოდებს, ხოლო მის მსახურთ – გველის წიწილებს.
ივ. კერესელიძემ შექმნა მამხილებელ ლექსთა მთელი ციკლი, რომელიც სერიოზულ ყურადღებას იმსახურებს (”ღარიბი”, ”სიზმარი”, ”დიდ კაცს”, ”გადიდკაცებულს”, ”ჩემს მეგობარს”, ”ჩინოვნიკი”, ”ადგილის მძებნელი”, ”ადგილიდან დათხოვნილი”, ”დაიძინე, ჩემო ძმაო!”, ”ოჰ, ქართველო, რა კაცი ხარ” და სხვ.). ეს ლექსები ცხადყოფენ, რომ ივ. კერესელიძე იყო მეფის ბიუროკრატიული აპარატის – ხალხის ჩაგვრისა და დამონების ამ იარაღის შეურიგებელი მტერი. პოეტს მოცემული აქვს თვითმპყრობელობის ერთგულ მსახურთა ზნეობრივი და გორნებრივი უბადრუკობის საკმაოდ მკვეთრი სურათები.
ივ. კერესელიძე სხვადასხვა მხრიდან უდგება სოციალური უთანასწორობის საკითხს და იმ დასკვნამდე მიდის, რომ ქონებრივ და წოდებრივი განსხვავება არის მიზეზი, რომლისგანაც ყოველგვარი ბოროტება წარმოდგება. მაგრამ ივ. კერესელიძე თამიმდევრული როდი იყო ამ საკითხში. ზოგიერთ მის ნაწერში არასწორად, გადაჭარბებულად არის შეფასებული მეფის ”მანიფესტის” მნიშვნელობა და იმპერატორ ალექსანდრე მეორის ”დამსახურება”. სხვადასხვა შემთხვევებთან დაკავშირებით დაწერილ ლექსებში სულმდაბალ სტრიქონებსაც ვხვდებით (”მეფევ, მობრძანდი იმ გლეხთა შორის, ლოცვა-კურთხევა სად ხშირად იმის” და სხვ.). ივ. კერესელიძის პოეტური შემოქმედების მთავარი მოტივი პატრიოტიზმია. მისი ფიქრი საქართველოს დასტრიალებს თავს.იგი ცდილობს გააღვივოს თანამემამულეებში ჯანსაღი პატრიოტული გრძნობა და დარაზმოს ისინი ქვეყნის მომავლის გამოსაჭედად.
სამშობლოს გულწრფელმა სიყვარულმა, მისდამი მოვალეობის შეგნებამ და მომავლის რწმენამ გამოხატულება პოვა ლექსში ”ნანა”(1855წ.). აკვანში მყოფ ნორჩ თაობას პოეტი ბასრი ხანჯლით ასაჩუქრებს ეს დანათვლა ადვილად აღსაქმელი სიმბოლო იყო იმდროინდელი მკითხველისათვის.
წარსულში პოეტს წინაპართა საგმირო საქმეები იტაცებდა.სამშობლოსადმი მათი ერთგულება, თავგანწირვა და ვაჟკაცობა თანამედროვეთათვისაც სამაგალითოდ მიაჩნდა. უყვარდა ქართული ციხე-კოშკები, დიდი ხელოვნებით ნაგები ეკლესია-მონასტრები, ხიდები და ქალაქები. წარსულის ამ ნაშთებში ივ. კერესელიძე მშობელი ერის ნიჭის, შრომისმოყვარეობისა და ეროვნული შეგნების დადასტურებას ხედავდა და ეს მომავლისადმი რწმენას უმტკიცებდა; გრძნობდა ამ უბადლო ძეგლთა შექმნელი ხალხის უკვდავებას. ამ თვალსაზრისით ივ.კერესელიძის დამოკიდებულება წარსულისადმი თავიდანვე განსხვავდებოდა რომანტიზმის ეპიგონთა მსოფლშეგრძნებისაგან.
თუ რომანტიკოსებისათვის წარსულით ტკბობა თვითმიზანი იყო, ივ. კერესელიძისათვის წარსულის თვალის გადავლება მომავლის გამოჭედვის ერთი აუცილებელი მომენტია. მცირე ხარკი, რომელსაც ის რომანტიზმს უხდის, ახალი ცხოვრების ბრმედშია გატარებული. ზოგიერთ მის ლექსში სამშობლოს დაჩაგრული მდგომარეობა პოეტური უშუალობითაა განცდილი და გადმოცემული. ამ პატრიოტულ გრძნობებს გამოხატავს, კერძოდ, ლექსი ”სიმღერა” (”მ.-ისა”):
„შემიყვარდა ეგ ხმა ტკბილი, -
დაჰკა გრძნობით დაირასა!
თუ ხარ საქართველოს შვილი,
ნუ მომაკლებ მაგ ტკბილ ხმასა.
მაგა ხმამან სანეტარომ
მომიმატა მწუხარება;
მასში ისმის სევდიანი
ჩვენი ქვეყნის მდგომარება.
მამა-პაპათ ეგ მაგონებს,
ეგ მიწყლულებს ტანჯულს გულსა.
ეგ არის, რომ წარმომიდგენს
ჩემს სამშობლოს დაჩაგრულსა.
ტურფავ, დაჰკა, დაჰკა გრძნობით,
შემოსძახე ქართველურად!
დაჰკა, მაგ ხმას მსურს დავაკლა
მსხვერპლპდ თავი ჩემი სრულად.
შენმა მღერამ დამაღრუბლა,
მომიმატა მწუხარება;
მასში ისმის სევდიანი
ჩემი ქვეყნის მდგომარება“.
ქართული პატრიოტული შეგნება რენეგატებთან ბრძოლაში ყალიბდებოდა. ამ ბრძოლამ ივ. კერესელიძის შემოქმედებაშიც პოვა გამოხატულება. გადაგვარებულთა წინააღმდეგ მომართული მისი პოეტური სატირა საკმაოდ ბასრი ქმედითი იყო.
ივ. კერესელიძე მუდამ ხაზს უსვამდა ლიტერატურის მამხილებელ როლს. ერთ ლექსში მებრძოლ ახალგაზრდა პუბლიცისტს ნიკო ნიკოლაძეს ასე მიმართავდა: შენი კალამი! კალამია? - არის ისარი! განგმირე, ძმაო, ბოროტების გულის ფიცარი! შენი ნაწერი! რა ნაწერი? – არის მკვეთელი ხმალი უებრო – ბოროტების მარად მსდევნელი!... პოლიტიკური სიმახვილით გამოირჩევა პაროდია ”ოჰ, ქართველო, რა კაცი ხარ!” პოეტი ამხელს ზოგიერთ თანამემამულეთა გაუტანლობას; გვიხატავს გაიძვერა, სულმდაბალი ადამიანის დასამახსოვრებელ კარიკატურას. პრაქტიკული მოღვაწეობითა თუ მხატვრული შემოქმედებით ივ. კერესელიძე ერთგულად ემსახურებოდა ხალხის ბედნიერ მომავალს. მაგრამ მან იცოდა, რომ ნანატრი თავისუფლება შორს იყო, იცოდა, ვერ მოესწრებოდა ოცნების განხორციელებას. პოეტი ჩივის (ლექსი ”ახალი წელი”), რომ ჟამთა სვლას მისთვის სიხარული არ მოაქვს და ყოველ სტროფს ამთავრებს რეფრენით: ” მაშ, რათ მიხარის ახალი წელი?” ამ კითხვაზე (”მაშ, რათ მიხარის ახალი წელი?”) ივ. კერესელიძე იმ დროისათვის (1858 წ.) მეტად მოულოდნელ პასუხს იძლევა:
„ჩემთვის იქნება ახალი წელი
ის დღე, როს ვნახავ მე ჩემსა მამულს
როდი მოხდოდეს პირთაგან ბნელი...
მამულის ბედი, მაშ, ვინცა ნახოს,
მოესწროს მას დროს შვილი რომელი,
მოვიდეს საფლავს და ჩამომძახოს, -
იქ მსურს ვიუქმო ახალი წელი...“
ეს ლექსი უმოწყალოდ დაუმახინჯებია ცენზურას, მაგრამ პოეტმა მაინც მოახერხა დემოკრატიული მრწამსის გადმოცემა; დაგვიხატა თავისი იდეალი: მონობისაგან განთავისუფლებული სამშობლო, სადაც თანასწორობა და ძმობა, ”ერთგვარმყოფობა, ერთგვარცხოვრება” იქნება დამკვიდრებული. ეს იყო რუსეთის რევოლუციურ-დემოკრატიული მოძრაობის გამოძახილი ჩვენს პოეზიაში, მანიშნებელი ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის გარიჟრაჟისა.
ხალხის ცხოვრებით დაინტერესებული პოეტი ბუნებაშიც საზოგადოებრივ მოვლენათა ახსნას ეძებს. ვარსკვლავიანი ცა თუ გაზაფხულის მოახლოებით გამოცოცხლებული სამყარო მას ამქვეყნიურ ფიქრებს აღუძრავს. ბუნება მის ბრძოლისა და სულიერი მღელვარების მოწმეა. ბევრ ლექსში ივ. კერესელიძე აღფრთოვანებით უმღერის სიყვარულს, რომელიც სიცოცხლის ხალისითა და შემოქმედებითი ენერგიით ავსებს ადამიანს. ქალის მშვენიერება მისთვის ბუნების სიდიადის განუყოფელი ნაწილია; ლექსი ”ჩემო თვალის სინათლევ!” ივ. კერესელიძის სატრფიალო ლირიკის ნიმუშია. პოეტი ემოციურად გადმოგვცემს სიყვარულის ძლიერებას:
„ჩემო თვალის სინათლევ, რაზედ მოგიწყენია,
ხომ იცი, რომ ეს გული ტახტად მარად შენია!
შენთვის ვმღერ სიყვარულს, შენთვის ცეცხლი მგზნებია,
მითხარ და მსწრაფლ შეგწირო, თუკი რამღა მრჩენია...“
ივ. კერესელიძემ სცადა ცხოვრებიდან განდგომის მიზეზებიც აეხსნა და ამ საკითხს საკმაოდ ვრცელი პოემა (”მწირი”) მიუძღვნა, მაგრამ სიუჟეტის მხატვრულად განვითარება ვერ მოახერხა. ავტორს უნდა ეჩვენებინა, რომ ამა სოფლიდან გასვლის მიზეზი თვით ქვეყნის მოუწყობლობა, აქ გამეფებული უსამართლობაა. რელიგიური გრძნობა მან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში განცდილ მარცხს დაუკავშირა. პოეტი ვერ მოერია ძნელ ფილოსოფიურ პრობლემას; ვერ მოახერხა განდგომის  დამაჯერებელი მიზეზის გამონახვა და განზოგადოება.
ივ. კერესელიძემ ვერ მიაღწია პოეტურ სრულყოფას. მის ლექსებს დაუმუშავებლობის ბეჭედი ამჩნევია, ბევრი მათგანი კი სრულიად უმწეო და უსუსურია. ზოგან აშკარად ჩანს, რომ ივ. კერესელიძე სათანადოდ არ ზრუნავდა ლექსის მხატვრულ სინატიფეზე. თავის დროზე ივ. კერესელიძისპოეზია მაინც საკმაო პოპულარობით სარგებლობდა. მის ლექსებს - ”ორთა თვალის სინათლევ”, ”ქართული სიმღერა”, ”მ.-იას” ხალხი დიდი ხანია მღერის.
ივ. კერესელიძე სისტემატურად აქვეყნებდა როგორც ორიგინალური, ისე თარგმნილ და გადმოკეთებულ პატარა მოთხრობებსა და ამბებს, მაგრამ მის პროზაულ მემკვიდრეობაში ყველაზე საყურადღებოა ”მგზავრის წერილები”, რომლებიც, დროგამოშვებით, 1857 წლიდან 1871 წლამდე იბეჭდებოდა ”ცისკარში”. მასში ჩვენი ქვეყნის იმდროინდელი ყოფისა და საზოგადოებრივი მდგომარეობის ბევრ ცოცხლად გადმოცემულ ეპიზოდს ვხვდებით.
პიესების წერა ივ. კერესელიძემ 1848 –1849 წლებში დაიწყო. გ. ერისთავის თეატრში ივ. კერესელიძის ოთხი პიესა დაიდგა: ”აქტიორი”, ”მარჩიელობა ტფილისში”, ”სადგურის ზედამხედველი” და ”დაღესტნის ტყვეები”. რუსულიდან ნათარგმნი ”მოჯადოებული თავადი” მას გ. ერისთავის თეატრის დაარსებამდე ჰქონია დასადგმელად გამზადებული. ივ. კერესელიძის თხზულებანი დაწერილია ხალხური სასაუბრო ენით.”ცისკრის” დაარსებამდე დაბეჭდილ ნაწერებშიც (”მწყემსის სიყვარული”, ”შვილი უმანკოებისა”, ”ნაოხარი სოფელი”, ”ნანა” და სხვ.) იგი ახალი სალიტერატურო ენით სარგებლობდა. საერთოდ, ”ცისკარსა” და მის რედაქტორს დიდი ღვაწლი მიუძღვით ახალი სალიტერატურო ენის დამკვიდრებაში. თეორიულადაც ახალი სალიტერატურო ქართულის პრობლემა პირველად ამ ჟურნალში დაისვა, აქ მოიკიდა ფეხი და დაიკავა გაბატონებული პოზიცია, პროზასა, პოეზიასა, კრიტიკასა თუ პუბლიცისტიკაში.
მაგრამ ”ცისკარსა” და მის რედაქტორს სერიოზული ნაკლოვანებები ჰქონდათ. მხატვრულად და იდეურად გამართული თხზულებების გვერდით ჟურნალში უსუსური და მანკიერი ნაწერებიც იბეჭდებოდა. რაკი ჟურნალს საკუთარი მატერიალური ბაზა არ გააჩნდა და მისი არსებობა მეტწილად ხელისმომწერთა თანხაზე იყო დამოკიდებული, რედაქტორი იძულებული ხდებოდა ზოგჯერ სუსტი ნაწერებიც დაებეჭდა. ყოველივე ეს ადუნებდა საზოგადოებრივი აზრის განვითარებას, მწერლობაში რეალიზმის გაბატონებას, სალიტერატურო ენის დემოკრატიზაციას. ცხოვრება სწრაფი ნაბიჯით მიდიოდა წინ. ასპარეზზე გამოდიოდნენ რუსეთში ნასწავლი ახალგაზრდები, რომლებიც ”ცისკარს” უფრო პროგრესულ მოთხოვნებს უყენებდნენ. 60-იანი წლებიდან აშკარად ჩანდა, რომ ”ცისკარი ჩამორჩა.
ივ. კერესელიძე ახალგაზრდობას მოუწოდებდა სამოღვაწეო ასპარეზზე. ახალ თაობისადმი ამგვარ მხურვალე მოწოდებას წარმოადგენს, კერძოდ, მისი წერილი – ”რამდენიმე აზრი შესახებ კენჭის გათავებისა”, დაბეჭდილი 1861წლის იანვარში. ”ახალგაზრდობას თუ გზას არ მივცემთ, - წერდა იგი, -დაინთქმიან იმავე უფსკრულში, რომელშიც გადააგდეს ძველი თაობის კაცთა საზონადოება... აგერ იზრდებიან სხვადასხვა სასწავლებლებში ყმაწვილნი კაცნი, იმ აზრით, რომ შესწირონ თავი თავისი საზოგადო სამსახურსა, უძვირფასეს სამშობლო ქვეყანასა, უსაყვარლეს საქართველოსა. ამათ ახლავე წახალისება, წინ წაყვანა , შემწეობა და ზურგის მიცემა ამიტომ უფრო საჭიროა... არა სჯობია, რომ ეს მოხდეს ეხლავე? ესე იგი, რომ დაძველებული აზრების მქონემ დაუთმოს სარბიელი ახლანდელი დროების აზრების მექონეთა?..”. ორიოდე თვის შემდეგ, 1861წლის აპრილის ნომერში, ივ. კერესელიძემ უშენიშვნოდ დაბეჭდა ი. ჭავჭავაძის საპროგრამო წერილი – ”ორიოდე სიტყვა თ. რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვის ”შეშლილის” თარგმანზედა”.
საერთოდ ”ცისკარმა” გავლენა მოახდინა ახალთაობის ეროვნულ-პოლიტიკური შეხედულებების ჩამოყალიბებასა და მხატვრულ შემოქმედებაზე. თითქმის ყველა ქართველი სამოციანელი (ი. ჭავჭავაძე, აკ. წერეთელი, კ. ლორთქიფანიძე, ნ. ნიკოლაძე, ანტ. ფურცელაძე, პ. უმიკაშვილი, ს. აბაშიძე, ს. მესხი, გ. წერეთელი და სხვ.) ”ცისკარში” გამოვიდა სალიტერატურო ასპარეზზე. ი. კერესელიძე იყო მათი თხზულებების დამფასებელიდა წამხალისებელი. 60-იან წლებში ი. ჭავჭავაძეს ქართული ლიტერატურის საზიანოდ მიაჩნდა ”ცისკრის” რედაქტორის მერყეობა. ივ. კერესელიძის ლიბერალური ”თანხმობის თეორია”ახალთაობისათვის ”ზურგის გამოშლად” იქნა მიჩნეული.
ი. ჭავჭავაძე სამართლიანად აკრიტიკებდა ივ. კერესელიძეს, რომელიც 60-იანი წლების დასაწყისშიც იმავე მეთოდით განაგრძობდა ჟურნალის შენარჩუნებისათვის ბრძოლას, როგორც 5- 6 წლის წინათ; ურიგდებოდა ნაკლოვანებებს, აწარმოებდა მანევრირებას და, ამის შესაბამისად, გარკვეულ შიშსა და მოკრძალებას იჩენდა ძველი თაობის მიმართ. მაგრამ 1861 წლის პოლემიკის დროს ეს უკვე არსებითად ახალი თაობის მტრების წისქვილზე წყლის დასხმას ნიშნავდა, რადგან ჟურნალის ფურცლებს ი. ჭავჭავაძის მოწინააღმდეგეებსაც უთმობდა.
1861 წლის შემოდგომიდან ი. ჭავჭავაძემ ხელი აიღო ”ცისკარზე”, მაგრამ მის თანამებრძოლებს არც ამის შემდეგ შეუწყვეტიათ ჟურნალთან კავშირი.”ცისკარში” ისინი თავს ესხმოდნენ ივ. კერესელიძესაც. როგორც ცნობილია, ი. ჭავჭავაძის და მისი თაობის ასპარეზზე გამოსვლამ ახალი ენერგია და სულისკვეთება შემოიტანა ჩვენს ლიტერატურაში და ”ცისკარზედაც” გავლენა მოახდინა; ივ. კერესელიძემაც იგრძნო, რომ შესაძლებელი იყო ჟურნალის უფრო პროგრესულ-დემოკრატიული გზით წარმართვა.
1862 –1863წ წ. მან მტკიცედ მოჰკიდა ხელი ”ცისკრის” გაუმჯობესებას, იდეურად და მხატვრულად მის გადახალისებას. 1863 წელს ჟურნალი ფაქტიურად ახალთაობას (აკ. წერეთელი, ა.ფურცელაძე, რ. აბაშელი, ვჭხ. მაჩაბელი) გადასცა.  ცენზურისა და მკითხველი არისტოკრატიის ძალდატანების შედეგად ძველისადმი დათმობის ნიშნები ”ცისკარს” უკვე 1863 წლის ბოლოდან დაეტყო, მაგრამ 1864-1867 წლებში იგი ერთგვარად მაინც ინარჩუნებდა პროგრესულ ტრადიციებს. მომდევნო წლებში კი ცხოვრების სწრაფმა წინსვლამ იგი თანდათან ჩამოიტოვა ბოლოში.
1875 წელს, 18 წლის არსებობის შემდეგ, ”ცისკარი” დაიხურა და რედაქტორ-გამომცემელს აურაცხელი ვალი დაუტოვა; ამ ვალებში მთელი ქონება გაუყიდეს და მწერალი ულუკმაპუროდ დარჩა.
მიუხედავად ამისა ივ. კერესელიძე ჟურნალის აღდგენაზე ოცნებობდა და, მოითქვა თუ არა ოდნავ სული, 1887 წელს სასოფლო-სამეურნეო გაზეთი ”ცისკარი” დააარსა და გარს შემოიკრიბა მოწინავე ახალგაზრდობა (ი. დავითაშვილი, ნ. ლეონიძე, ალ. გვარამაძე და სხვ.). მაგრამ, ცენზურისაგან ათვალწუნებისა და უსახსრობის გამო, გაზეთმა ექვს თვეს იარსება და გამომცემელს ახალი ვალები დაატეხა თავს.
ივ. კერესელიძის სიცოცხლე მშობლიური ლიტერატურის სამსახურში გაილია. გაჭირვებით, მძიმე შრომით დაავადმყოფებული მწერალი სიცოცხლის უკანასკნელ წელს თარგმნის ქიშმიშოვის თხზულებას ინდოეთში ერეკლე მეფის ლაშქრობათა შესახებ და კიდევ ერთხელ ცდილობს აღადგინოს ”ცისკარი”.
გარდაცვალებამდე რამდენიმე დღით ადრე, ივ. კერესელიძეს გააცნეს შინაგან საქმეთა მინისტრის მომართვა, რომელშიც მას, როგორც ”არაკეთილსაიმედოს”, უარს ეუბნებიან ჟურნალის გამოცემაზე.
ავადმყოფი, გაღატაკებული, მაგრამ სულით მტკიცე და უკანასკნელ წუთამდე ლიტერატურით გატაცებული ადამიანის დაუვიწყარი პორტრეტი შემოგვინახა აკ. წერეთელმა თავის ”ორ შეხვედრაში”. ”სუფრაზე ნელ-ნელა გამხიარულდა ივანე, - წერს აკაკი, - დაავიწყდა დარდები, ჩამოაგდო საუბარი საზოგადო საქმეებზე და სრულიად შეიცვალა. ძველად ბერძნებს სწამდათ, რომ ხანდახან განგებ ჩამოდიან ღმერთები და მათ რჩეულ კაცებს შვენებას უმატებენო. სწორედ მართალია, როცა კაცი მაღალი, ღვთიური რამეთი არის გატაცებული, მაშინ მისი შინაგანი ძლიერება გარეგანათაც იხატება და მშვენებაც ემატება”.
1892 წლის 21 დეკემბერს ივ. კერესელიძე გარდაიცვალა ავლაბრის ერთ მიყრუებულ ქუჩაზე, ნაქირავებ ბინაში (დასაფლავებულია დიდუბის პანთეონში).


დანიელ ჭონქაძე

დანიელ ჭონქაძემ ქართული მწერლობის ისტორიაში საკუთარი ადგილი დაიმკვიდრა ბატონყმობის წინააღმდეგ მიმართული ერთადერთი მოთხრობით. “სურამის ციხეში” კრიტიკულად აისახა ბატონყმური ცხოვრების მაშინდელი სინამდვილე. ცნობილია, რომ XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში კრიტიკული რეალიზმის სკოლის ჩამოყალიბებისათვის ნიადაგი ჯერ კიდევ გიორგი ერისთავმა მოამზადა. დ. ჭონქაძემ ეს მიმართულება კიდევ უფრო განამტკიცა და გიორგი ერისთავთან და ლავრენტი არდაზიანთან ერთად სამოციანელთა წინამორბედად მოგვევლინა.
* * *
დანიელ ჭონქაძის წინაპრები ცხოვრობდნენ დუშეთის რაიონის სოფელ ყვავილში. დანიელის მამა გიორგი და პაპა შიო სასულიერო პირები იყვნენ. შიოს არაგვის საერისთავოს გამგებელთა კარზე საკმაოდ დიდი ადგილი ეჭირა. შიოსა და გიორგის, როგორც სასულიერო პირებს, სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისათვის ხშირად სხვადასხვა ადგილზე უხდებოდათ ცხოვრება, მაგრამ მშობლიურ სოფელ ყვავილთან ყოველთვის მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებულნი.
დანიელ ჭონქაძის წინაპრები სამეფო ყმებად (სახასო ყმები) ირიცხებოდნენ. დანიელის პაპა - შიო არაგვის საერისთავოს გამგებლის, მეფის ძის ვახტანგის კარის დეკანოზი, მოძღვარი ყოფილა. შიო ჭონქაძე თავისი დროის შესაფერისად განათლებული პიროვნება იყო; მას კარგად ჰქონდა შესწავლილი ძველი ქართული მწერლობა. სხვაგვარად ის ვერც იქნებოდა აღმზრდელად ბატონიშვილების კარზე. მისმა შვილებმა – გიორგიმ და მიტროფანემ განათლება მონასტერში მიიღეს.  მისაქციელთან ლეკების წინააღმდეგ ბრძოლაში ბატონიშვილებთან ერთად შიოს უშუალო მონაწილეობა მიუღია და მძიმედ დაჭრილა. შიო ჭონქაძეს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ბატონიშვილებთან. ისინი შიოს განსაკუთრებით აფასებდნენ. მათი ურთიერთობა არ შეწყვეტილა შემდეგაც, როდესაც აღმოსავლეთი საქართველო მეფის რუსეთმა შეიერთა და ზოგიერთი ქართველი ბატონიშვილი რუსეთში გაასახლა. ამას მოწმობს მეფის ძის ვახტანგის პირადი წერილები, შიოსადმი პეტერბურგიდან 1806 წელს მიწერილი.
დანიელ ჭონქაძე 1830 წელს დაიბადა სოფელ ყვავილში, მღვდლის – გიორგი ჭონქაძის ოჯახში. გიორგი ჯერ დუშეთის რაიონის სოფლებში მსახურობდა მღვდლად, შემდეგ, ორმოციან წლებში - ოსეთში. დანიელმა ბავშვობა ბატონყმურ სოფელში გაატარა. იგი ბავშვობაშივე ჩაუკვირდა ბატონყმობის უღელში შებმული გლეხობის ტანჯულ ცხოვრებას, რაც შემდეგ მან თავისი მწერლობის საგნად გაიხადა.
ოსების დამორჩილების მიზნით თვითმპყრობელობა ყოველგვარ საშუალებას მიმართავდა; რათა მათში ქრისტიანობის გავრცელება დაეჩქარებინა, შექმნილი იყო სპეციალური “კომისია, რომელსაც ევალებოდა ოსებში ქრისტიანობის გავრცელების ხელმძღვანელობა.
გიორგი ჭონქაძე გამწესებულ იქნა ოსეთში ქრისტიანობის გამავრცელებელ მისიონერად. მას აქ დიდი წინააღმდეგობის გადალახვა უხდებოდა, რადგან მცხოვრებთა გარკვეული ნაწილი, მიუხედავად იმისა, რომ მათ მრავალი დაპირებით უხვევდნენ თვალს, ქრისტიანობის გავრცელებას მაინც წინააღმდეგობას უწევდა.
მართალია, გიორგი სამსახურებრივი მოვალეობის გამო მოშორებული იყო თავის სახლ-კარს, მაგრამ იგი მაინც ახერხებდა ოჯახთან მჭიდრო კავშირის დამყარებას. ამ დროს სოფელში მათ ჰქონდათ ერთსართულიანი სახლი – დარბაზი, პატარა ვენახი, ბაღი და სახნავი მიწა. რვა წლის დანიელი, თავის დებთან ერთად, უკვე ჩაბმული იყო სამეურნეო საქმიანობაში.
მამამ 1839 წელს დანიელი შეიყვანა კავკავის სასულიერო სასწავლებელში, რომელიც მან დაასრულა 1845 წელს. ამავე წელს დანიელმა სწავლა განაგრძო თბილისის სასულიერო სემინარიაში.
დანიელის მამას, გიორგის, მისი მისიონერული მოღვაწეობით უკმაყოფილო პირები 1846 წელს ჩრდილოეთ ოსეთში თავს დაესხნენ და მოკლეს. ამ გარემოებამ ჭონქაძეების ოჯახი უფრო დააქვეითა. დანიელი 1846 წლიდან სემინარიაში საეკლესიო ხარჯზე სწავლობდა, სემინარიის მმართველობას სურდა იგი სასულიერო პირად აღეზარდა.
დანიელი სემინარიაში კარგ მოსწავლედ ითვლებოდა. 1851 წელს მან თბილისის სემინარია წარჩინებით დაასრულა. ამას მოწმობს სემინარიის ხელმძღვანელობის მიერ გაცემული ატესტატი, სადაც აღნიშნულია დ. ჭონქაძის წარმატებები: ნიჭიერება–ძალიან კარგი, ბეჯითობა–მოუღალავი, ყოფაქცევა–ძალიან კარგი, ღვთისმეტყველების საგნები–ძალიან კარგი, ფილოსოფიური საგნები–ფრიად კარგი, ისტორიული საგნები–ფრიადი, სიტყვიერება ძალიან კარგი, ენები–ძალიან კარგი, ბუნებისმეტყველების, მათემატიკის საგნები–კარგი. ამ ნიშნების საფუძველზე სემინარიის გამგეობამ დანიელ ჭონქაძე ჩარიცხა პირველი ხარისხის კურსდამთავრებულთა ჯგუფში.
დანიელმა ახალგაზრდობაშივე კარგად იცოდა ოსური ენა, რადგან ცხოვრება და სწავლა უხდებოდა ჩრდილოეთ ოსეთში. თბილისის სემინარიის დამთავრების შემდეგ, როგორც ოსური ენის კარგი მცოდნე, დანიელი სტავროპოლის სემინარიაში დანიშნეს ოსური ენის მასწავლებლად, ხოლო 1855 წელს დააკმაყოფილეს მისი დიდი ხნის სურვილი და გადმოიყვანეს თბილისის სასულიერო სემინარიაში იმავე საგნის მასწავლებლად. 1859 წლიდან დანიელი პარალელურად მსახურობდა სასულიერო სინოდის კანტორაში მაგიდის უფროსად.
მომავალმა მწერალმა ახალგაზრდობის აღზრდა გაიხადა თავის პროფესიად. 1855 წლის სექტემბერში დანიელმა სემინარიის მმართველობას მიმართა განცხადებით, რათა იგი სასულიერო წოდებიდან საერო წოდებაში გადაერიცხათ. განცხადება დაკმაყოფილებულ იქნა. დანიელ ჭონქაძე სიკვდილამდე პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა. მას ჰქონდა “ კოლეჟსკი რეგისტრატორის” დაბალი ჩინი.
1858 წელს დ. ჭონქაძეს სოფ. ყვავილში შეუძენია მამული და ამასთანავე მამის დატოვებული სახლისათვის დაუდგამს მეორე სართული (ეს სახლი ახლაც დაცულია სოფ. ყვავილში). ნამსახურობის სიაში აღნიშნულია, რომ დ. ჭონქაძეს სოფელ არაგვისპირში ჰქონია ვენახი, ხოლო სოფ. ყვავილში ბაღი, სახნავი მიწები და ტყე. ი. გოგებაშვილი, რომელიც თბილისის სასულიერო სემინარიაში დ. ჭონქაძის მოწაფე იყო, თავის მოგონებაში აღნიშნავს, რომ დანიელს მოზრდილი მამული ჰქონდა დუშეთის მაზრაშიო. ამ მამულით დანიელ ჭონქაძე სიკვდილამდე სარგებლობდა, ზაფხულს თითქმის ყოველთვის სოფელ ყვავილში ატარებდა.
დანიელმა 1854 წელს ცოლად შეირთო ანა ფეოდოროვა, ეროვნებით რუსი, რომელთანაც მას შეეძინა ვაჟი, გიორგი. ანას დიდხანს არ უცოცხლია, იგი დანიელს შეურთავს 16 წლის და 1855 წლის სექტემბერში, როგორც საეკლესიო ჩანაწერშია აღნიშნული, “მშობიერებით 17 წლის ასაკში” გარდაცვლილა. როგორც ირკვევა, დანიელის მეუღლე ჭლექით ყოფილა დაავადებული.
* * *
“სურამის ციხე” გამოქვეყნდა ბატონყმობის გადავარდნის წინა წლებში. ამ დროს ყმაგლეხი ყოველმხრივ შევიწროვებულ, მონურ მდგომარეობაში ცხოვრობდა. ისტორიული საბუთებით ცნობილია, რომ ყმების ყიდვა-გაყიდვა საქართველოში ხშირად მასობრივ ხასიათს იღებდა. ქართველ მებატონეთა მიერ გაყიდული ხმები უცხოეთის ბაზარზედაც გაჰყავდათ. აუტანელ პირობებში ჩაყენებული ყმაგლეხობა ხშირად მებატონეთა წინააღმდეგ აჯანყებებს აწყობდა.
ამ თემაზე ზეპირსიტყვიერებას მრავალი მხატვრული ნაწარმოები შეუქმნია, მაგრამ იმ დროის ერთადერთ ჟურნალ “ცისკარში” ბატონყმობის დაგმობას ჩვენ ვერ ვხვდებით. პირიქით, მის ფურცლებზე იბეჭდება ა. ორბელიანის წერილი “უწინდელს დროს ბატონყმობა საქართველოში”, რომელიც ხოტბას ასხამს ბატონყმურ ურთიერთობას. მართალია, ეს სტატია შეეხება ბატონყმობის ისტორიულ მხარეს, მაგრამ ა. ორბელიანი ამ წერილით გვევლინება ბატონყმობის ინსტიტუტის დამცველად, როგორც წარსულში, ისე აწმყოში. ის წერს: “უწინდელ დროში კაცი იმას ეძებდა, -მებატონე ვიპოვნო და იმას შევეხიზნოვო, იმისათვის რომ მებატონემ თავის ყმასა შვილსავით ყურს უგდებდა და შვილის მსგავსად გული სტკიოდა”[1]. ა.ორბელიანი ასაბუთებს, რომ საქართველოში ბატონსა და ყმას შორის კლასობრივი წინააღმდეგობა, ბრძოლა კი არ არსებობდა, არამედ ისეთივე კეთილი დამოკიდებულება სუფევდა, როგორც მამასა და შვილს შორის. შემდეგ ა. ორბელიანს მიმდევრებიც გაუჩნდნენ. დიმიტრი მეღვინეთ-ხუცესიშვილი წერილში “ბატონყმობა” მსგავს რეაქციულ თეორიას ავითარებს. იგი წერს: “სიტყვა ბატონი უწინარეს ამისა არა იყო სათაკილო. თავმოწონებული გლეხი ამაყად იტყოდა: “ჰე მე უპატრონო ნუ გგონივარ, ბატონიცა მყავს და პატრონიც”. ბატონყმური სიყვარული იყო მტკიცე და შეურყეველი”[2]. გორის მაზრის მებატონეთა პროექტში, რომელიც საქართველოში საგლეხო რეფორმების გატარებას ეხებოდა, ბატონყმობაზე ასეთივე “მამაშვილური” თეორია იყო წამოყენებული.
როგორც ჩანს, ეს “თეორეტიკოსები”, მეტი რომ არა ვთქვათ, სრულ გულმავიწყობას იჩენდნენ. მებატონეთა სხვა აღვირახსნილობაზე, უმსგავსოებაზე რომ არ შევჩერდეთ, ისინი მხედველობიდან უშვებდნენ იმ გარემოებას, რომ მეთერთმეტე საუკუნეში საქართველოდან ყოველწლიურად ათასობით ყმა იყიდებოდა. კერძოდ, ცნობილია, რომ ერეკლე მეორეს და განსაკუთრებით იმერეთის მეფეს სოლომონ პირველს დიდი ბრძოლის ჩატარება დასჭირდათ ფეოდალთა წინააღმდეგ, რომ ყმებით ვაჭრობა როგორმე აღმოეფხვრათ.
ჟურნალ “ცისკარში” არა მარტო ა. ორბელიანის წერილებში, არამედ პოეზიაშიც გამოხატულებას პოვებდა ბატონყმობის დაცვის იდეა. ამის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს დ. ბერიძის (ბერიევის) ლექსი “გუთნის დედა”, რომელიც შემდეგ ი. ჭავჭავაძემ სამართლიანად გააკრიტიკა.
ბატონყმობის გაუქმების საკითხი თვით ცხოვრებამ დააყენა, მაგრამ მის განხორციელებას თავადაზნაურების დიდი ნაწილი მაინც წინააღმდეგობას უწევდა. ამ დროს რუსეთში რეფორმების გასატარებლად სამზადისი მიმდინარეობდა, რასაც 1861 წლის 19 თებერვალს ცნობილი მანიფესტი მოჰყვა. რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე მეორემ მოსკოვში თავად-აზნაურთა კრებაზე წარმოთქმულ სიტყვაში თვითონვე აღნიშნა, რომ თუ რეფორმებს არ გავატარებთ, გლეხობა თვითონვე ძალით გაითავისუფლებს თავსო. რეფორმა მეფის სურვილს კი არ წარმოადგენდა, როგორც ამას მაშინ ზოგიერთი ფიქრობდა, არამედ გამოწვეული იყო შიშით. 1859 წელს გაზეთმა “კავკაზმა” მეფის სიტყვა დაბეჭდა. “ცისკრის” თანამშრომლებმა მოლაყბემ ამ სიტყვას “ცისკრის” ფურცლებზე თავისებური შეფასება მისცა. იგი ბატონყმობის გაუქმების გამო სიხარულს გამოუთქვამდა, მაგრამ ამას მეფის წყალობად თვლიდა, რაც, ცხადია, სწორი არ იყო.
* * *
ასეთ ისტორიულ ვითარებაში გამოქვეყნდა ჟურნალ ”ცისკარში” (1859 წლის დეკემბრის და 1860 წლის იანვრის ნომრებში) დ. ჭონქაძის ”სურამის ციხე”, რომელშიც ბატონყმობის დაგმობის ხმამ გაბედულად დაიქუხა. დანიელ ჭონქაძემ ”სურამის ციხეში” ასახა ბატონყმური ცხოვრების სინამდვილე, გვიჩვენა ის ღრმა კლასობრივი წინააღმდეგობა, რომელიც ყმასა და ბატონს შორის არსებობდა. ”სურამის ციხეში” მოთხრობილია ორი მთავარი ამბავი: მებატონისა და მისი ყმის – ნოდარის – გამძაფრებული ურთიერთობა და დურმიშხანისა და ვარდუას ტრაგიკული სიყვარული.
ნოდარის მამა, როგორც თვით ნოდარი ამბობს, ”საუბედუროდ, ბატონის ყმა” იყო. ერთ დღეს, როდესაც იგი ძნით დატვირთულ ურემს თავდაღმართში წინ მიუძღოდა, ტრაგიკულად დაიღუპა. ბავშვები უპატრონოდ დარჩნენ.
ბატონმა იდროვა და ობლები თანდათან შეავიწროვა: ”თავდაპირველად ვენახი წაართვა, შემდეგ ყველაფერი – რაც მათ გააჩნდათ, ბოლოს კი დედა თავისი ბავშვებით სასახლეში ხელზე მოსამსახურედ გადაიყვანა”.
ბატონის უხეშმა ძალამ გლეხის კიდევ ერთი ოჯახი მოსპო. სოფელში ახალი ნამოსახლარი გაჩნდა. მაგრამ ასე ავაზაკურად ბატონები მარტო ზალიკასა და მის ოჯახს როდი ექცეოდნენ! მთელი საქართველოს გლეხობა ბატონყმობის უღელში იყო შებმული.
დედამ ბევრი იტირა, ბატონს ემუდარა... მაგრამ ამაოდ. ”იტირებს, იტირებს და გაჩუმდება”- ასე დასცინოდნენ ყმის ცრემლებს ბატონები. ისინი, როგორც ნოდარი ამბობს, ყმების ტირილზე ჭკუაშეშლილივით ხარხარებდნენ.
გულქვა ბატონისათვის ესეც არ აღმოჩნდა საკმარისი. მან ნოდარი და მისი და პირუტყვებივით მიჰყიდა კახელ მღვდელს.
უმწეო მდგომარეობაში ჩავარდნილი ყმა ქალი სასოწარკვეთილებას როდი მიეცა, მან გადაწყვიტა, როგორმე მხეცი ბატონის ბრჭყალებს გაქცეოდა, რაც დიდი სიფრთხილით შეასრულა კიდეც.
ბატონის მდევრებით შეშინებულმა დედამ დღისით ბავშვები მუხის ხეზე დამალა. დიდი ტანჯვა – წვალების შემდეგ, დააღწიეს რა თავი ბატონის მიერ გამოგზავნილ მდევრებს, ისინი ქალაქში ჩავიდნენ.
ქალაქშიც ბევრი იწვალა ნოდარის დედამ, რომ ბატონისათვის უჩინარი გამხდარიყო, მაგრამ რელიგიური რწმენით შეპყრობილმა გლეხის ქალმა ეს ვერ შეძლო. აღსარების შემდეგ იგი მღვდელმა გასცა. აღსანიშნავია, რომ ”სურამის ციხეში” ორჯერ გამოჩნდება სასულიერო პირი – მღვდელი – და მწერალი მას ორივეჯერ უარყოფითი მხრით გვიჩვენებს. პირველ შემთხვევაში ის გამოყვანილია, როგორც ყმებით მოვაჭრე, ხოლო მეორეჯერ – როგორც გაბატონებული წოდების, თავად – აზნაურთა ჯაშუში. ბატონმა სწორედ მღვდლის მეშვეობით შეძლო გაქცეული ყმების ადგილსამყოფელის მიგნება. ახლა ყმების მიმართ მებატონის სისასტიკე ადამიანობის ყოველგვარ საზღვარს გადაცდა. დასჯის მიზნით დედა და შვილი ხარებივით ჯერ გუთანში შეაბა, შემდეგ კევრში, და გაწამებულ ქალს ტანჯვაში ამოხადა სული. დედის სიკვდილის შემდეგ ცალად დარჩენილი ნოდარი უღლიდან გამოხსნეს.
ბრძოლა ბატონსა და ყმას შორის ისეთ ხასიათს იღებს, რომ მათი შერიგება, შეთანხმება შეუძლებელი ხდება. ყმაგლეხი ნოდარი სწორედ ამ შეურიგებლობას გულისხმობს, როდესაც ამბობს: ”გავიდა სამი წელიწადი ჩემი მოყვანის შემდეგ, ბატონიც შემირიგდა, ვგონებ, იმიტომ, რომ პოვა ჩემში სასარგებლო ნივთი, და რა უნდა მოგახსნოთ, ეძებდა ჩემში ერთგულებას და დარწმუნებულიც იყო, რომ მე ვიყავი იმისი ერთგული! ხა! ხა! ხა! ერთგულებას ეძებდა იმაში, რომელსაც დედა მოუკლა უღელში... საკვირველნი არიან, შენმა გაზრდამ, ეგ ხალხი!”
წინააღმდეგობა ბატონსა და ყმას შორის კიდევ უფრო ღრმავდება. ახლა ბატონმა ყმას კიდევ უფრო მეტი უბედურება დაატეხა თავს. გავიდა დრო და ნოდარს გულწრფელად შეუყვარდა ბატონის მოსამსახურე გოგო ნატო და მისი შერთვა გადაწყვიტა, მაგრამ ბატონყმურ ცხოვრებაში მათი ოცნების განხორციელება შეუძლებელი გახდა. მოვუსმინოთ ბატონისა და ყმის საუბარს. ნოდარი ბატონს სთხოვს – ნება დართოს მოსამსახურე გოგო ცოლად შერთოს.
”-ვისზე უნდა დაიწერო ჯვარი? – ეკითხება ბატონი ნოდარს.
-იმას არ გთხოვ - შენი ჭირიმე!- ქალბატონის გოგოზე.
-ქალბატონის გოგოზე?
-დიახ.
-დიახ, - გამაჯავრა მე ბატონმა, - დიახ! თითქოს არ იყვნენ სხვა გოგოები, რომ შინაური არ მოძებნო?
-რა ვქნა, შენი ჭირიმე, ეს მომეწონა და.
-რაო? მოგეწონა, თითქოს ბატონის შვილი იყოს! სხვა კი არა მოგეწონა რა, მამა გიცხონდა?
-ბატონო!
-წადი, დაიკარგე, არ შეიძლება! მოსამსახურეს შინიდან არ გავუშვებ და არც შენ მოგცემ ნებას, შინ მინდიხარ!”
ბოლოს ნოდარი ქალაქს გაგზავნა, სადაც, როგორც ბატონი იდუმალ წერდა, ყმა სამი კვირა დააკავეს. მოსამსახურე გოგო ბატონმა დაიმარტოხელა და ნამუსი ახადა. ამ გზით მან ქალი თვითმკვლელობამდის მიიყვანა. ასე დამცირებული და შეურაცხყოფილი იყო ყმა ბატონის ხელში. ამიტომაც ნოდარი ბატონების მისამართით ამბობს: ”იმათ ჰგონიათ, რო ჩვენ კაცნი არ ვიყვნეთ, ჩვენ არ შეგვეძლოს სიყვარული და სიძულე, იმათ ჰგონიათ, რო ჩვენ არა გვქონდეს გული, არ გვქონდეს სჯა”. ნოდარის ბატონი ფიქრობდა – ყმას ადამიანური გრძნობა არა აქვს, მას სიყვარული არ შეუძლია, სიყვარულის გრძნობა მხოლოდ მებატონეთა კლასის კუთვნილებაა. აკი ამიტომაც იგი ყმას”ძაღლის შვილს” ეძახის და მათ, ისე როგორც ძაღლებს, ნასუფრალით კვებავს. ყმას დაუქციეს სახლ- კარი, დედა უღელში მოუკლეს, საცოლე დაუღუპეს, ბუნებრივია, ნოდარის მოთმინების ფიალაც აივსო. მან სამართალი ვერ პოვა და ბატონყმურ უსამართლობას თვითონვე გამოუტანა განაჩენი, ბატონი და მისი მეუღლე მოკლა და გაბორეტებულმა მათი პატარა ბავშვიც მათივე დანაშაულის მსხვერპლი გახადა.
ნოდარმა გაქცევით თავს უშველა. ბატონებმა მას ყმები დაადევნეს, ის ყმები, რომლებიც ნოდარის მდგომარეობაში იყვნენ. ამიტომ, დაჭერის ნაცვლად, მათ გზა ასწავლეს გაქცეულ ყმას. ასეთია ”სურამის ციხის” მიხედვით ყმაგლეხის – ნოდარის – წამებული ცხოვრება. მაგრამ განა მარტო ქართლის გლეხობა იყო ასეთ აუტანელ მდგომარეობაში?
ბატონყმობის უღელქვეშ ასევე გმინავდა საქართველოს სხვა მხარეთა გლეხობაც. ამას მოწმობს დურმიშხანის ცხოვრება. ასევე გააუბედურა დურმიშხან წამალაძის დედა წერეთელმა. დურმიშხანი თავადი წერეთლის ნაბიჭვარია, გლეხის ქალთან შეეძინა ის ბატონის შვილს. ”სისხლის აღრევისათვის” წერეთელმა ქალი საშინლად დატანჯა; მასთან სტუმრად მოსულ ქართლელ მებატონეს მუხრანბატონს ძაღლივით აჩუქა დურმიშხანი. ბავშვის მამა დარდიმანდი ბატონიშვილი, იმ დღეს სანადიროდ წავიდა, ხოლო დედამ, მსგავსად ნოდარის დედისა, ბევრი ცრემლი დაღვარა. მაგრამ ბატონის გული დედის წრფელმა ცრემლებმა ვერ მოალბო. იგი მსხვერპლად შეეწირა თავის შვილის სიყვარულს, ჭლექით დაავადდა და გარდაიცვალა.
დურმიშხანსაც, ისე როგორც ნოდარს, კარგად აქვს ბატონყმურ პირობებში ყმის უბედურება შეგნებული. იგი ვარდუას არიგებს: ”სანამ ჩვენ ბატონის ყმანი ვართ, ჩვენი ბედნიერება არ შეიძლება”. იქვე აღნიშნავს: ”არა, სანამ ჩვენ იმდენი არ გვექნება საცხოვრებელი, რომ სხვის თავდაუკვრელად ვიცხოვროთ, მანამ ჩვენი განთავისუფლება განთავისუფლება არ არის”. დურმიშხანი კარგად გრძნობს, რომ ყმას დამოუკიდებელი ცხოვრების საშუალება უნდა მიეცეს, მან მიწა უნდა მიიღოს, ხოლო თუ ის კვლავ ბატონის ნასუფრალის შემყურედ დარჩება, ასეთი განთავისუფლება გინდ ყოფილა და გინდ არა. ვარდუას შემწეობით განთავისუფლებულმა დურმიშხანმა ვაჭრობის გზა აირჩია. მას ოცნებად გადაექცა მდიდარი ვაჭარი გამხდარიყო. ამ დროს ჩვენში ვაჭრობა ვითარდებოდა და დურმიშხანმაც თავისი ოცნება სინამდვილედ აქცია.
დანიელ ჭონქაძე ვაჭრობის განვითარებაში პროგრესულ მოვლენას ხედავს; ბატონყმობა მას კაპიტალიზმის განვითარების შემბორკავ ძალად მიაჩნია. იგი კარგად ამჩნევს, რომ თავადაზნაურობა გაღატაკების გზაზეა დამდგარი. გავიხსენოთ დანიელ ჭონქაძის კერძო წერილის ერთი დამახასიათებელი ადგილი: ”გამეხარდა ისიც, რომ ჩვენი დაშა გათხოვდა... მეტადრე ის გამეხარდა, რომ ვაჭარს წაჰყოლია. მე მგონია, რომ ვაჭრის ქალი უმჯობესია ისევ ლუკმა პურის მქონე ვაჭარს გაჰყვეს, ვიდრე მშიერ კეთილშობილს. დარწმუნებული ვარ, არ ინანებს, რომ ვაჭარი ამოირჩია, ღმერთმა ჰქნას მხოლოდ, რომ ზნეობით კარგი კაცი გამოდგეს”. ”მშიერი კეთილშობილი” – აი, როგორი ეპითეტით ახასიათებს თავადაზნაურობას დ. ჭონქაძე, სამაგიეროდ ”ლუკმა – პური” ვაჭრებს აქვთ და სიმდიდრე მათ ხელშია. ბატონყმობა ყმებს საშუალებას არ აძლევს, რომ სავაჭრო ასპარეზზე გამოვიდნენ, ნოდარი და დურმიშხანი ბატონებს ხელიდან გაუსხლტნენ, ისინი ვაჭრობაში ჩაებნენ და სიმდიდრე დააგროვეს.
ცნობილია, საქართველოში ამ დროს ქართველთაგან ვაჭრობას დაბალი სოციალური ფენა, შევიწროებული ადამიანები (ნოდარი, დურმიშხანი) ჰკიდებდნენ ხელს. თავადაზნაურობა ვაჭრობას თაკილობდა. დურმიშხანი ახალფეხადგმული ქართული სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენელია. ამ მხრივ მისი საქმიანობა პროგრესული ხასიათისაა. იგი ხელს უწყობს საქართველოში ვაჭრობის განვითარებას. ამავე დროს ისიც, ისე როგორც სომეხი ვაჭრები (მიკირტუმა, კარაპეტა, გაქართველებული მეჯღუანაშვილი) დაუნდობელი და ანგარებიანია. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ეროვნებით სხვადასხვანი არიან, მათ კლასობრივი თვალსაზრისით ბევრი რამ აქვთ საერთო.
დ. ჭონქაძე კარგად ამჩნევს კაპიტალიზმის განვითარების ორმაგ ბუნებას. იგი ამახვილებს მკითხველის ყურადღებას იმ ფაქტზე, რომ ვაჭრულმა ურთიერთობამ არსებითად შეცვალა ყოფილი ყმაგლეხის მორალი. იგი თავისი საქმიანობით, ზნეობით ნამდვილი ვაჭარია, - სიყვარულსაც კი ვაჭრულად უყურებს. ყმობიდან განთავისუფლებულმა დურმიშხანმა უღალატა ვარდუას.
შეძლებულმა ვაჭარმა ქალს, რომელსაც იგი თავდავიწყებით უყვარდა, სიყვარულის ნაცვლად ფული შეაძლია. დურმიშხანი თავის წერილში ვარდოს შესახებ ქალბატონს სწერს: ”ახლა ჩემ მაგიერ ვარდოს უთხარით, რომ კარგი კაცი ითხოვოს და რაც უნდა, ჩემგან მოითხოვოს”. ფულის ტრფიალით გატაცებულ ვაჭარს არ ესმის, რომ სიყვარულში ვაჭრობა დაუშვებელია, რომ სიყვარული ფულში არ გაიცვლება.
თავის მხრივ ვერაგულად მოიქცა ვარდუაც. დაეთხოვა თავის ქალბატონს და გადაწყვიტა შური იძიოს, სამაგიერო გადაუხადოს დურმიშხანს. ამ მიზნით, მან მკითხაობა შეისწავლა და ტყუილი ხელობად გაიხადა, რომ ცრუმორწმუნე ადამიანებში სახელი გაეთქვა. ”სურამის ციხეში” მკითხაობის სახით ოსტატურად არის ნაჩვენები ცრუმორწმუნეობა და მისი მავნებლური ხასიათი. XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში დ. ჭონქაძე პირველი შეეხო ამ საკითხს.
ვარდუა გაბოროტდა. მისი რჩევით დურმიშხანის ერთადერთ შვილს ზურაბს სურამის ციხეში ცოცხლად დაატანენ. მან უდანაშაულო ახალგაზრდა ზურაბი თავისი შეურაცხყოფილი სიყვარულის მსხვერპლი გახადა.
დურმიშხან წამალაძეს თავისი წინდაუხედაობა და ორგულობა ჯერ ვაჟიშვილის და შემდეგ საკუთარ სიცოცხლედ დაუჯდა. დურმიშხანმა საშინელი უგულობა გამოიჩინა ნოდარის მიმართ, რომელმაც მას დიდი ამაგი დასდო. როდესაც კვლავ ქრისტიანობის გზაზე დამდგარი ნოდარი ოსმალეთში მოლებმა აწამეს და მისი დაჩეხილი გვამი უპატრონოდ დააგდეს ქუჩაში, დურმიშხანი უდარდელად “იდგა ბოსფორის პირზე და ელოდა გემს ყირიმიდან საქუდე კალმუხის ტყავებით, დაკვეთილს ოსმან-აღადგან და იმისგან გადაცემულს დურმიშხანზე”. მან არავითარი ყურადღება არ მიაქცია ნოდარს. როგორც დ.ჭონქაძე დაცინვით აღნიშნავს, გვამის დამარხვის ნებაც კი არ გამოითხოვა, უცხოეთში ვაჭრობით გატაცებულ დურმიშხანს სად ეცალა ამისთვისაო! დურმიშხანი ბატონყმურ მონობაში აღზრდილი ადამიანია. იგი ხომ ჯერ წერეთლის, შემდეგ მუხრანბატონის ყმა იყო. მან თავის თავზე გამოსცადა ბატონყმური ცხოვრების სუსხი, მაგრამ არც თავისი წარსული მდგომარეობა, როდესაც იგი ყმა იყო, და არც თავისი მოძმეები აღარ ახსოვს. მიუხედავად იმისა, რომ დურმიშხანი ქართული აღმავალი ბურჟუაზიის წარმომადგენელი მდიდარი ვაჭარია, მასში ბატონყმური ცხოვრებისადმი მიდრეკილება ჯერ კიდევ არაა აღმოფხვრილი. დურმიშხანს ოცნებად აქვს გადაქცეული თავადთა წრეს დაუნათესავდეს და დაუახლოვდეს. იგი იმ წოდების წინაშე მლიქვნელობს, რომლის ყმაც წარსულში თვითონ იყო. დურმიშხანი შვილს ანათლევინებს ქაიხოსრო აბაშიძეს, რომელმაც ზურაბს “დაანათლა ერთი კომლი კაცი” დურმიშხანი ნატრობს, რომ ზურაბი შეიქნეს მაღალი სასულიერო თანამდებობის პირი, რომელიც წაიყვანს “საეკლესიო ჯარს ბატონის მისაშველებლად”. ყოველივე ეს მას სჭირდება საკუთარი გამდიდრებისათვის.
მაგრამ დურმიშხანმა ვერ შეძლო ქართველ თავადებთან მეგობრობის ხიდის გადება. ისინი ყოფილი ყმის, შემდეგ გამდიდრებული ვაჭრის ოჯახთან სიახლოვეს არა კადრულობენ, ზურაბს თავადთა შვილები ახლოს არ იკარებენ. ამის გამო ნაწყენი ზურაბი თავის მამას ეუბნება:
“აღარ შემიძლია ამ საშინელ ამპარტავან თავადებში ცხოვრება... თუ ხუმრობაში, ანუ რაშიმე გავერევი იმათში, მაშინვე ჭირსავით მომშორდებიან ხოლმე და დაიწყებენ ბუტბუტს: “კუმ ფეხი გამოჰყო, მეც ნახირ-ნახირაო”. დურმიშხანს აოცებს ეს მდგომარეობა და თავის შვილს უსვამს კითხვას: “რატომაო? რითა გჯობიან ისინი, შეძლებით, სილამაზით, გაზრდილობით თუ ვაჟკაცობით?” არც ერთი. განა თავადები დურმიშხანისაგან არ სესხულობენ ფულს?! მაშ, რაშია საქმე? “ჰმ, ჩამომავლობით... ჩამომავლობით...! – ჩაფიქრებით განიმეორა დურმიშხანმა, - აბა, ერთი ჰკითხე, იმათ მამათაგან თავის კაცობით ვინ იშოვნა ყმა და მამული?” ასეთ კრიტიკულ დამოკიდებულებას იჩენს დურმიშხანი ბატონების მიმართ. თავადები წოდებრივი ქედმაღლობით დაჰყურებენ დურმიშხანის ოჯახს. სილამაზე, ვაჟკაცობა და სიმდიდრე საკმარისი არ აღმოჩნდა მათთან დაახლოებისათვის.
“სურამის ციხე” გამოეხმაურა ეპოქას, ხალხის ინტერესებს. მან იმდროინდელ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში სინათლე შეიტანა. ცხადი გახდა, რომ ყმის მდგომარეობა აუტანელია, რომ ბატონსა და ყმას შორის გააფთრებული კლასობრივი ბრძოლა წარმოებს. ნოდარი მშრომელი გლეხობის წარმომადგენელია, რომელიც შელახულ ადამიანურ უფლებას, თავმოყვარეობას, თავისივე მარჯვენით, ბრძოლით იცავს. ყმაგლეხობა მას ბრძოლაში მხარს უჭერს. თვით მწერალი, დ. ჭონქაძე, ამ მშრომელი ყმაგლეხობის მოსარჩლეა და მათი ინტერესების გამომხატველი.
დ. ჭონქაძემდე ბატონყმური ცხოვრების კრიტიკა მოგვცა გ. ერისთავმა თავის კომედიებში, მაგრამ ეს არ იყო ბატონყმობის წინააღმდეგ ისეთი ძლიერი ქუხილი, რომელიც “სურამის ციხიდან” გაისმა. “სურამის ციხე” ბატონყმური ცხოვრების, ყმაგლეხობის  ბრძოლის ამსახველი ნაწარმოებია.
* * *
”სურამის ციხით” დ. ჭონქაძე მკაცრად დაუპირისპირდა რეაქციულ ”თეორიას” ბატონყმობის შესახებ. ამ ”თეორიის” სულისჩამდგმელი, როგორც აღვნიშნეთ, ა. ორბელიანი იყო. მართალია, ა. ორბელიანს ”სურამის ციხეზე” ოფიციალურად არაფერი გამოუქვეყნებია, მაგრამ დაცულია ა. ორბელიანის ხელნაწერი სათაურით ”დართულს დართული”, სადაც კრიტიკულად განხილულია ”სურამის ციხე”. იგი ამ წერილში წერს: ”ის საკვირველი ოსმანაღა! ის გასაშტერებელი რაინდი! ის გულოვანი გმირი? რაო რეებია, ის იმდენი მიკერ-მოკერა, წაყვან-წამოყვანა, გაქცევ-გამოქცევა, მითათრებ-მოთათრება, ვაი-ვაება, ანუ მკვლელობა და წყალში დახრჩობა? –იყო მართალია, ერთი საშინელი საცოდაობა, საიდუმლო შურის სიმსხვერპლე, მაგრამ არა ასე, როგორც აღწერს დ. ჭონქაძე, ცოტათი მიმემგვანება იმას, რაც მკვლელობა შემოვიდა ახლა ჩვენში, დაიჯერეთ, სულ შურისაგან არის[3].
ა. ორბელიანი თუმცა ვერ უარყოფს ”სურამის ციხეში” აღწერილ ყმისადმი ბატონის არაადამიანური დამოკიდებულების ფაქტს, მაგრამ ყოველივე ეს მას არ მიაჩნია საერთოდ ბატონყმობისათვის ტიპიურად, დამახასიათებლად. ა. ორბელიანის ასეთი მოსაზრების გაბათილება ჯერ კიდევ ”ცისკარში” 1863 წელს შეძლო ანტონ ფურცელაძემ ”სურამის ციხისადმი” მიძღვნილ კრიტიკულ ნაშრომში. ა. ორბელიანს, რომელიც ფეოდალური საზოგადოების იდეოლოგიის პოზიციაზე იდგა, არ სურს დაინახოს ბატონყმობის პირობებში კლასთა ბრძოლა, მისი გამოვლინების მრავალი მაგალითი, რომლითაც სავსე იყო ჩვენი მაშინდელი ცხოვრება. ეს გასაგებიცაა, რადგან ა. ორბელიანი საერთოდ უარყოფდა კლასთა ბრძოლას და იცავდა მემამულეთა ინტერესებს. აღსანიშნავია, რომ თვით დ. ჭონქაძე ”სურამის ციხეში” ასახელებს ერთ ტიპს თავადისას, ”კნიაზ ლიბერალს”, რომელსაც ვითომ დიდი გულმოდგინებით სურდა ყმების განთავისუფლება, სინამდვილეში კი მხოლოდ ”მაღალი ფრაზებით” კმაყოფილდება.
შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ მოთხრობაში ”კნიაზ ლიბერალი” მორიგეობის დროს სწორედ ისეთ ადგილებს მოგვითხრობს, სადაც ბატონყმობაზე მსჯელობა არ წარმოებს.
ინტერესს მოკლებული არ იქნება გავიხსენოთ თვით დ. ჭონქაძის წერილის ერთი ნაწილი, რომელიც ”სურამის ციხეს” ეხება. დანიელი თავის ცოლისძმას ვანო ფეოდოროვს სწერს: ”ხელი მოვკიდე ქართულ ლიტერატურას (აქ ქართულ ენაზე ჟურნალი გამოდის და ახალგაზრდობა მხარს უჭერს მას მთელი თავისი ძალღონით), ეროვნული გრძნობა იღვიძებს და დავწერე ერთი მოთხრობა, სათაურით ”სურამის ციხე”. ხალხმა მოთხრობა კარგად მიიღო, ზოგიერთ უვიც მემამულის გარდა, რომელსაც ვაწყენინე გლეხის საკითხით. ასეთი წარმატებებით წახალისებულმა დავიწყე ახალი შრომა, მაგრამ ღმერთმა აღარ დამაცალა მისი დამთავრება” მთავარი ის იყო, რომ ხალხმა დიდი სიყვარულით მიიღო ”სურამის ციხე”, ეს მწერლის დიდი გამარჯვება იყო. რეაქციულად განწყობილ მებატონეებს, რომლებსაც დ. ჭონქაძემ ”უვიცი მემამულენი” უწოდა, ცხადია, გლეხობის საკითხის ჭონქაძისებური გაგება არ მოეწონებოდათ და ისინი მწერალს აუმხედრდნენ კიდეც. სამაგიეროდ ქართული ცხოვრების განახლებისათვის მებრძოლმა ახალგაზრდობამ, ე.  წ. ”თერგდალეულებმა”, ”სურამის ციხეს” ღირსეული შეფასება მისცა. აღსანიშნავია, რომ მაშინ, როდესაც ჯერ ”ცისკრის” შიგნით, შემდეგ ზოგიერთ ”ცისკრელებსა” და ”საქართველოს მოამბელებს” შორის პაექრობა მიმდინარეობდა, ”თერგდალეული” (ამ შემთხვევაში კირილე ლორთქიფანიძის ფსევდონიმია) ”ცისკარში” დაბეჭდილი ი. ჭავჭავაძის, ნ. ბარათაშვილისა და ლ. არდაზიანის ნაწერების გვერდით, როგორც ღირსშესანიშნავს, ასახელებს ”სურამის ციხეს”[4].
კ. ლორთქიფანიძის აღნიშნული მითითების შემდეგ, 1863 წლის ”ცისკრის” პირველ ნომერში ანტონ ფურცელაძემ პირველმა ვრცლად გაარჩია ”სურამის ციხე”. ამ კრიტიკულ ნარკვევში მან აღნიშა, თუ ამ ნაწარმოებს იმ დროისათვის რა დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.
გ. წერეთელმა 1863 წლის ”საქართველოს მოამბის” მეხუთე ნომერში გამოქვეყნებულ პოლემიკურ წერილში ”ცისკარს რა აკაკანებს” ”ცისკრის” რედაქციას, ქართულ სალიტერატურო კრიტიკას, სხვა საკითხებთან ერთად, მოაგონა ”სურამის ციხე”. გ. წერეთელი, აკრიტიკებს რა ”ცისკრის” მუშაობას, წერს: ”ცისკარი”არ იყო ილია ჭავჭავაძეს რომ ქვის სროლით შეხვდა? სად გვიჩვენა მან ის ორი ხასიათი ქალისა და ვაჟისა, რომელიც ასე ღრმად და საკვირველად არიან გამოხატული ”სურამის ციხეში”? სად განიკვლია მან ის მიზეზები და გარემოება, რომლებმაც შექმნა ეს ხასიათები, ამისთანა ბოლოს ღირსნი, როგორც ამ რომანშია ნაჩვენები? გადავშალოთ სულ ფურცელ-ფურცლად, მაინც ვერაფერს ვერ ვიპოვით... ვეჭვობ, ”ცისკარს” ”სურამის ციხის” აზრი სრულებით არ გაუგია.
როდესაც ”თერგდალეულმა” გაიხსენა ”სურამის ციხეზედ”, როგორც კარგ თხზულებათაგანზე, რაც რომ ”ცისკარში” დაწერილა, მხოლოდ მის შემდგომ გამოვიდა მასზედ ფურცელაძის რეცენზია და მერე როგორი! განა ამას რეცენზია ეთქმის ?” გ. წერეთელს არ აკმაყოფილებს ა. ფურცელაძის მიერ ”ცისკარში” გამოქვეყნებული ”სურამის ციხის”კრიტიკული ანალიზი. მისი აზრით, ანტონ ფურცელაძე სწორად ვერ აფასებს ”სურამის ციხეს”. იგი მოითხოვს ამ ნაწარმოების უფრო ღრმად შესწავლას.
შესაძლოა ანტონ ფურცელაძის კრიტიკულ ნარკვევში არ არის მოცემული ”სურამის ციხის” ყოველმხრივი ანალიზი, მაგრამ ეს ნარკვევი იმ დროისათვის, როდესაც ჩვენში ჯერ კიდევ ბატონყმობა მძვინვარებდა და ”სურამის ციხის” კრიტიკული შეფასება არ მოგვეპოვებოდა, მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო, მით უმეტეს, რომ ანტონ ფურცელაძე ბატონყმობის საკითხში ყოველთვის რადიკალურ პოზიციაზე იდგა.
გ. წერეთლის სტატიის გამოქვეყნებიდან ერთი თვის შემდეგ 1863 წლის ”ცისკრის” მეექვსე ნომერში აკაკი წერეთელმა დანიელ ჭონქაძეს მიუძღვნა შესანიშნავი ლექსი ”მოგონება”. ამ ლექსში იგი ჩინებულადაა დახასიათებული, როგორც ყმაგლეხობის მოსარჩლე და კეთილშობილი ბუნების ადამიანი ამგვარად, ჯერ კიდევ ბატონყმობის იურიდიულად გაუქმებამდე სამოციანელებმა მაღალი შეფასება მისცეს ”სურამის ციხეს”.
* * *
”სურამის ციხეში” მოთხრობილი ყმის თავგადასავალი ბატონყმური ცხოვრებიდანაა აღებული. პროფ. მ. ზანდუკელი აღნიშნავს: ”ჩემს ბავშვობაში ხშირად ვყოფილვარ სოფელ ნაოზაში. იქ ხშირად გამიგონია ამბავი ”სურამის ციხეში” რომაა აღწერილი. იქ, სოფ. ნაოზის ბოლოზე, არაგვის პირზე, იქაურ მცხოვრებთ არა ერთხელ უჩვენებიათ ადგილი, სადაც დამხრჩვალი ნატუა ვითომც არაგვს გამოერიყოს. ამბობდნენ, რომ ეს ამბავი მლაშურაში მოხდაო.[5] ეს მოგონებაც მიუთითებს, რომ მოთხრობაში გადმოცემული ყმის თავგადასავალი სინამდვილეს წარმოადგენს. აღსანიშნავია ისიც, რომ თბილისის მაშინდელ გარეუბანში მართლაც იდგა მუხრანბატონის სასახლე. ამავე უბანში ცხოვრობდნენ ყმაგლეხები წამალაძეები.
თვით დ. ჭონქაძის არქივში დაცულია ერთი ასეთი საბუთი: ”ესე წიგნი მოგეცი მე ქედის უბნელმან ველიაშვილმა დავითელამ და იოანემ მუხრანის მღვდელს ევსტატეს და შვილთა შენთა და ძმათა. ასე რომ ჩვენის ქვეყნისაგან სიღარიბით გარდმოვსცვივდით და მუხრანს მოვედით და ჩვენი შვილი ხანუმა მოგყიდეთ და ფასი სრული ავიღეთ შენგან და პური და ღვინოც ბევრი გვიწყალობეთ და კიდეც ჩემი შვილი დაგილოცეთ.
ღმერთმან მოგცეს და გამოგაყენოს და თუ ვინმე წარმოგედავოს ამ გოგოსა, დღეში ერთი აბაზი პურის ჭამის ფასი მოგცეს, შენი რაც მოგიცია და ისე წაიყვანოს. თუ ჩვენმა შვილმა ხანუმამ გათხოვება მოინდომოს, შენი შეკითხვით გათხოვდეს და შენს კედლად დადგეს, შენი მოსამსახურენი იყვნენ და შენს ქვეყანაში, რომ სხვაგან საქმე არ ჰქონდეთ”. ამ დოკუმენტს ბოლოში ასეთი მინაწერიც აქვს: ” ეს ჩემგან ნასყიდი იმერლის გოგო ჩემის შვილის ეკატერინესათვის მიმიცია, როგორც ნებავდეს, ისე მოიხმაროს. უღირსი მღვდელი ევსტაფი”[6].  მუხრანის მღვდელი ყმაგლეხის გაჭირვებული მდგომარეობით სარგებლობს და ბავშვს ყიდულობს.
უმსგავსოება ამითაც არ თავდება. მღვდელმა ნაყიდი ბავშვი თავის შვილს აჩუქა. ამგვარად, ადამიანი პირუტყვივით ხელიდან ხელში გადადიოდა.
აღსანიშნავია, რომ ეს საბუთი შენახული აღმოჩნდა დ. ჭონქაძის არქივში, როგორც ადამიანით ვაჭრობის სამარცხვინო აქტი. როგორც ჩანს, ასეთი ფაქტიური ცნობები დ. ჭონქაძისათვის იყო ერთ-ერთი წყარო ბატონყმური წყობილების მსჯავრის დასადებად.
”სურამის ციხეში” დ. ჭონქაძის დროინდელი საზოგადოებრივი მოვლენები, ბატონყმური ცხოვრების სურათები ნაწილობრივ ჩასმულია ძველებური, ხალხური ლეგენდის ჩარჩოში. ამ ლეგენდის მიხედვით ქვეყნის ციხე-სიმაგრის აშენებისათვის საჭიროა უმწიკვლო ადამიანის, ვაჟიშვილის სიმაგრეში ჩატანება. საიდან არის ეს ლეგენდა აღებული? დანიელ ჭონქაძეს რად დასჭირდა თავისი დროის საზოგადოებრივი მოვლენების ძველებურ ლეგენდაში გახვევა?
თქმულება ციხე- სიმაგრეში ცოცხალი ადამიანის ჩატანების შესახებ, როგორც ეს პროფ. ა. ხახანაშვილმაც აღნიშნა, სხვადასხვა სახით გავრცელებული ყოფილა მთელ მსოფლიოში. საქართველოში ”სურამის ციხის” მსგავსი თქმულებანი ადრევე სცოდნიათ, არა მარტო ქართლში, არამედ კახეთშიც. სიღნაღის ციხეზედაც მოგვითხრობენ ”სურამის ციხის” მსგავს ლეგენდას. როგორც ჩანს, ამ ლეგენდას ქართველთა შორის უფრო პოპულარობა მოუპოვებია. იქნებ იმიტომაც, რომ ქართველი ხალხი სურამის ციხის შენებასა და ნგრევაში საუკუნეთა მანძილზე თავისი ცხოვრების ნგრევისა და აღდგენის სიმბოლურ გამოხატულებას ხედავდა? სურამის ციხის შენებისა და ნგრევის პროცესს მოგვაგონებს მოთხრობის დასაწყისში დ. ჭონქაძის მიერ მითითებული, ერთ დროს ყმების ოფლით ნაშენი, მუხრანბატონის დაქცეული სასახლე.
ჩვენ ზემოთ მივუთითეთ, რომ დანიელ ჭონქაძე ხალხში აგროვებდა ხალხური ზეპირსიტყიერების ნიმუშებს. უნდა ვიფიქროთ, რომ ლეგენდა სურამის ციხეზე მის მიერ ხალხშია ჩაწერილი. საქართველოს ის კუთხე, სადაც დანიელი აღიზარდა, განსაკუთრებით მდიდარია თქმულებებით”სურამის ციხის” ავტორი უდავოდ კარგად იცნობდა ხალხურ ”არსენას ლექსსაც” ნოდარი იდეურად არსენას ენათესავება, ორივენი ბატონყმობის წინააღმდეგ მებრძოლი ყმები არიან. ოღონდ არსენასთან შედარებით ნოდარი უფრო მკაცრია, თავისი კლასობრივი ინტერესების დაუზოგავი დამცველი. მას სრულიად არ შეეფერება არსენას სიტყვები: ”ათი წელი ყაჩაღად ვარ, კაცის სისხლი არ მაძევსა”, მაგრამ ყმაგლეხის არსენას საბრძოლო ასპარეზი, დიაპაზონი უფრო ფართოა; იგი ებრძვის არა მარტო ბატონს, ზაალ ბარათაშვილს, არამედ მეფის მოხელეებსა და ვაჭრებსაც – იგი მათში ხედავს ხალხის მტრებს. ამას გარდა, გამდიდრებულმა ნოდარმა თითქოს დაივიწყა თავისი თანამოძმეების, ყმათა მდგომარეობა. იგი დურმიშხანის მომავალ სიმამრს ჰპირდება: ოღონდ ქალიშვილი გაატანოს დურმიშხანს და იგი მას ”ხვალვე უყიდის ყმებს”. ასეთი მსჯელობა სრულიად არ შეჰფერის თავისუფლებისათვის ისეთ მებრძოლ ყმას, როგორიც ნოდარი იყო. ეს იმის შედეგია, რომ ნოდარის პიროვნებაში კლასობრივი შეგნება ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული. ”სურამის ციხეში” შერწყმულია ძველი და ახალი, თქმულება და სინამდვილე. დ. ჭონქაძეს მოარული ძველი ხალხური თქმულება სურამის ციხეზე გამოუყენებია, ალბათ, ცენზურისათვის თვალის ასახვევად, რომ მოქმედება ვითომ შორეულ წარსულში წარმოებს. თვით თქმულება ნაწარმოებში სინამდვილესთან ორგანულად არის შერწყმული. იგი მოთხრობისადმი ინტერესს აცხოველებს. თავისებურია ”სურამის ციხის” კომპოზიცია. მოთხრობა ხალხურ თხრობაზეა აგებული. გასართობად თავშეყრილი ახალგაზრდები, ისე როგორც ეს ხშირად გვხვდება ზეპირსიტყვიერებაში, მორიგეობით ერთმანეთს უამბობენ ”მოთხრობას, ანუ ანდაზას... ჩვენი საქართველოს ცხოვრებიდან”.
დ. ჭონქაძე ”სურამის ციხეში” მოვლენებს დეტალურად არ აღწერს; ცხოვრების რთული პროცესებიმოთხრობაში ლაკონურადაა წარმოდგენილი. ნაწარმოებში მთავარი ყურადღება ექცევა ამბის, მოქმედების გადმოცემას და განვითარებას, რაც ნაწარმოებს დიდ სიცხოველესა და დინამიკურობას აძლევს. ”სურამის ციხის” პერსონაჟები, პირველ ყოვლისა, მოქმედების ადამიანები არიან.
”სურამის ციხე” ძირითადად დაწერილია სასაუბრო ენით. ამ ნაწარმოებმა უთუოდ ხელი შეუწყო მწერლობაში ხალხური მეტყველების განმტკიცებას, მაგრამ მასში კუთხური გამოთქმები, ლიტერატურული ენის თვალსაზრისით არასწორი ფორმები, იმდენად ხშირია, რომ ეს ნაწარმოები ახალი სალიტერატურო ენის ნიმუშად ვერ ჩაითვლება.
* * *
დანიელ ჭონქაძე, განსაკუთრებით უკანასკნელ წლებში, მუშაობით ძლიერ იყო დატვირთული. გარდა იმისა, რომ მას ორი თანამდებობის შესრულება, მასწავლებლობა და სინოდის კანტორის მაგიდის უფროსობა, ჰქონდა ნაკისრი, აგრეთვე ოსურ ენაზე თარგმნიდა საეკლესიო წიგნებს. დ. ჭონქაძეს რუსეთის სამეცნიერო აკადემიის მიერ მინდობილი ჰქონდა რუსულ-ოსური ლექსიკონის შედგენა, მუშაობა დაუწყია, მაგრამ ავადმყოფობის გამო ვერ დაუმთავრებია.
დანიელის მიერ შედგენილი რუსულ- ოსური ლექსიკონის ნაწილი ამჟამად დაცულია ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფონდში[7]. დანიელს სპეციალური გამოკვლევა ჰქონია დაწერილი ოსების შესახებ, რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. იგი აგრეთვე აწარმოებდა ქართული და ოსური ხალხური ნიმუშების ჩაწერას. მის მიერ შეკრებილი ხალხური მასალების ნაწილი დაბეჭდილია[8]. დანიელს ოსი ხალხის ცხოვრების, მათი ენის შესწავლის საქმეში დიდი ღვაწლი მიუძღვის.
ჩვენამდე მოაღწია დ. ჭონქაძის ანდერძმა. მასში გამოსჭვივის მწერლის სულიერი განწყობილება. დანიელ ჭონქაძეს დარჩა დაუსრულებელი ნაშრომი, კერძოდ, “ვინ არის დამნაშავე”, რომლის წერა მას “სურამის ციხის” დასრულების შემდეგ დაუწყია. ამ ნაწარმოებშიც დანიელს ყმისა და ბატონის ურთიერთობა აუსახავს. მის ხელნაწერებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. ალბათ, დასწვეს, როგორც ჭლექიანის ხელში ნამყოფი.
“სურამის ციხის” დაბეჭდვამ დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია თავადაზნაურობაში. ზოგიერთმა, როგორც ეს ა. ორბელიანს თავის წერილში აქვს აღნიშნული, თავის თავზე მიიღო “სურამის ციხეში” ასახული მებატონეთა მოქმედებანი; “ცისკრის” რედაქტორს ივ. კერესელიძეს “სურამის ციხის” დაბეჭდვის გამო ბევრი უსიამოვნება შეხვდა.
“სურამის ციხის” გამოქვეყნების შემდეგ მწერალს დიდხანს აღარ უცოცხლია. იგი ჭლექით დაავადებული გარდაიცვალა 1860 წელს, ოცდაათი წლის ასაკში. დ.ჭონქაძე ანდერძის მიხედვით დაასაფლავეს თბილისში, ვერის სასაფლაოზე. ნეკროლოგის ნაცვლად “ცისკრის”რედაქტორმა ივ. კერესელიძემ ჟურნალში დ. ჭონქაძის სიკვდილის გამო განცხადება მოათავსა: “ცისკრის რედაქციამ თავის სამწუხაროდ დაჰკარგა ერთი თავის თანამშრომელთაგანი, რომელიცა მოჰსცემდა ჩვენს ლიტერატურას დიდს იმედს თავის მწერლობით: 16 ივნისს, ამ წლისას, გარდაიცვალა ოცდაათი წლის ახალგაზრდა ყმაწვილი კაცი დანიელ ჭონქაძე. ვისაც ყურადღებით წაუკითხავს ამ განსვენებულის თხზულება “სურამის ციხე”, ის უეჭველად უკეთ დააფასებს რედაქციის დანაკარგსა. ბევრი კარგი კეთილის განზრახვა ჰქონდა , მაგრამ ყოველივე ჩაუღამა უდროოდ სიკვდილმა. არ არის ეჭვი, რომ დარჩებოდა დანიელ ჭონქაძეს რამდენიმე თხზულება, რომლისთვისაც გთხოვთ იმასთან დაახლოვებულთ მეგობართაგან გადმოჰსცენ რედაქციაში დასაბეჭდათ და ამასთანავე აცნობონ განსვენებულის ცხოვრების აღწერა, რომლითაც დიდად დაგვავალებენ”. ასეთი მაღალი შეფასება მისცა ჟურნალმა დ. ჭონქაძეს[9].
ამრიგად, დ. ჭონქაძემ “სურამის ციხეში” ბატონისა და ყმის შეურიგებელი კლასობრივი წინააღმდეგობანი გამოხატა. მან ამ მოთხრობით ნათელყო, რომ ბატონსა და ყმას შორის “მამაშვილური” დამოკიდებულება კი არ არსებობდა, არამედ ბრძოლა წარმოებდა, ბრძოლა შეურიგებელი. ამ მძაფრი სოციალური სინამდვილის გამოხატვისას დ. ჭონქაძემ რეალიზმის გზით მიდის, სადა, ნათელი, ხალხური სტილი მისი შემოქმედების დამახასიათებელია. დ. ჭონქაძემ ქართულ მწერლობაში “სურამის ციხით საფუძველი ჩაუყარა კრიტიკულ-რეალისტური პროზის განვითარებასა და განმტკიცებას.
[1] ჟურნალი “ცისკარი”, 1859, №11.
[2] დ. მეღვინეთ-ხუცესიშვილი ბატონყმობა, ხელნაწერთა ინსტიტუტი, H ფონდი, საქმე 2584.
[3] ხელაწერთა ინსტიტუტი, ფონდი s 1641.
[4] იხ. “ორიოდე სიტყვა” “ცისკარზედ” და ახალი ჟურნალის სარგებლობაზე”, “ცისკარი” 1862, № 9.
[5] “სურამის ციხე”, 1932, გვ. 264, პროფ.მ. ზანდუკელის წინასიტყვაობა.
[6] საქართველოს ლიტერატურის მუზეუმი, საქმე 4615
[7] ხელნაწერთა ინსტიტუტი, s ფონდი, საქმე 1641.
[8] იხ. “Осентинские тексти собранные Д. Чонкадзе и В. Цороевым (записки Академии наук, т.
[9] “სურამის ციხემ” ხალხში იმთავითვე დიდი პოპულარობა მოიპოვა გასულ საუკუნეში დ. მესხმა “სურამის ციხე” პიესად გადააკეთა და იგი სცენაზე წარმატებით იდგმებოდა. ჩვენ დროში დრამატურგმა ს. მთვარაძემ ამ მოთხრობის საფუძველზე დაწერა დრამა “სურამის ციხე”, მოთხრობის სიუჟეტიაგრეთე გადატანილ იქნა ეკრანზედაც.


ლავრენტი არდაზიანი
(1815-1870)

ლავრენტი არდაზიანი ქართული რეალისტური პროზის თვალსაჩინო წარმომადგენელია. მან XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში, დ. ჭონქაძესთან ერთად, ქართულ პროზას მყარი ნიადაგი შეუქმნა სოციალური ხასიათის რომანებით (”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”,”მორჩილი”).
კაპიტალიზმის განვითარება საქართველოში, ბატონყმური ცხოვრების შინაგანი წინააღმდეგობანი, მეფის მთავრობის ბიუროკრატ მოხელეთა თვითნებობა, ოჯახის პრობლემა, ეს არის საკითხთა ის წრე, რომელიც ლ. არდაზიანის შემოქმედებაში თავისებურ გაშუქებას პოულობს.
* * *
ლ. არდაზიანი დაიბადა 1815 წელს თბილისში. მამა ლავრენტისა – პეტრე - ჯერ ანჩისხატის, ხოლო შემდეგ ქაშვეთის ეკლესიის დეკანოზი იყო. იგი საერო და სასულიერო მწერლობის კარგი მცოდნე ყოფილა.
არდაზიანის ნამდვილი გვარი არდაზიანდაშვილია. ბარათაშვილთა გაყრის აქტში, რომელიც XVI საუკუნეშია შედგენილი, აგრეთვე XVII საუკუნის საბუთებში, ეს გვარი ამ სახითაა წარმოდგენილი. არდაზიანდაშვილების ერთი შტო ბარათაშვილთა აზნაურები ყოფილან, ზოგიერთნი კი გლეხები[1].
პეტრეს ექვსი ვაჟი ჰყავდა. მათ შორის ყველაზე უფროსი იყო ლავრენტი. 1823 წელს მამამ ლავრენტი შეიყვანა თბილისის სასულიერო სემინარიის სამრევლო სკოლაში, სადაც იგი წარმატებას იჩენს. ლავრენტი ასევე ბეჯითად სწავლობდა სემინარიის სამაზრო სასწავლებელში და შემდეგ თვით სასულიერო სემინარიაში. ამავე სემინარიაში სწავლობდნენ ჩვენი ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები: პ. იოსელიანი და ს. დოდაშვილი. ლ. არდაზიანთან ერთად სწავლობდა დავით ჩუბინაშვილი (შემდეგში ცნობილი მეცნიერი), სანამ იგი სასწავლებლად რუსეთში გაემგზავრებოდა.
ლავრენტი არდაზიანმა სემინარია 1837 წელს დაასრულა, მაგრამ ატესტატი ვერ მიიღო. მისთვის მიუციათ კურსის მოსმენის მოწმობა. ამისი მიზეზი ნათლად ჩანს თვით ლ. არდაზიანის განცხადებებიდან, რომელიც მას მიუცია 1837 წლის 3 ივლისს თბილისის სემინარიის რექტორის და საქართველოს ეგზარქოსისათვის. ამ განცხადებაში აღნიშნულია, რომ საჯარო გამოცდების წინ მას სემინარიაში უეცრად გულყრა მოსვლია და უგრძნობლად შექმნილა ისე, რომ სიკვდილს ძლივს გადარჩენია. სემინარიის საგამოცდო კომისიას ეს გარემოება არ გამოურკვევია, მხედველობაში არ მიუღია და გამოცდებზე გამოუცხადებლობისათვის იგი მოსწავლეთა პირველი ჯგუფიდან მეორე ჯგუფში გადაურიცხავთ, რის შემდეგაც მისთვის მიუციათ მხოლოდ სემინარიის კურსის მოსმენის მოწმობა. ლ. არდაზიანმა საქართველოს ეგზარქოსს თხოვნით მიმართა: ”მე ამჟამად მკვდარი ვარ! უქმად ჩაიარა მთელი წლების განმავლობაში ყველა ჩემმა შრომამ და მეცადინეობამ. მე უატესტატოდ უთავო ადამიანს ვგევარ, ხოლო კურსის დამთავრების მოწმობით, იგივე მდგომარეობაში ვარ როგორშიაც სხვა მოწაფეები, რომლებმაც დაამთავრეს დაბალი კლასები. ვინაიდან სურვილი მაქვს სწავლა გავაგრძელო უმაღლეს სასწავლებელში, გთხოვთ აღმადგინოთ” და სხვ.
სემინარიის ხელმძღვანელობამ თხოვნის დაკმაყოფილებაზე უარი თქვა, ინსპექტურამ ეგზარქოსს ახსნა-განმარტება მისცა, რომელშიაც ჩანს აშკარა უსულგულო დამოკიდებულება საერთოდ მოსწავლეებისადმი და კერძოდ ლ. არდაზიანისადმი. სემინარიიდან 1837 წელს ლ. არდაზიანმა მიიღო მხოლოდ კურსის დასრულების მოწმობა.
სემინარიის ხელმძღვანელთა მოქმედებით უკმაყოფილო ლ. არდაზიანს ამავე წელს გადაუწყვეტია სასულიერო უწყებიდან გასვლა და რუსეთში სამედიცინო-ქირურგიულ აკადემიაში სწავლის გაგრძელება. ამის შესახებ განცხადებით მიუმართავს საქართველოს ეგზარქოსისათვის.
სემინარიის გამგეობას ლ. არდაზიანის თავიდან მოცილება სურდა, ამიტომაც იგი თავის უფროსისადმი მიმართვაში აღნიშნავს, რომ ასეთ პირებზე მათ უწყებაში მოთხოვნილება არაა და მისი სასულიერო უწყებიდან განთავისუფლების საწინააღმდეგო მათ არაფერი აქვთ (აღსანიშნავია, რომ დ. ჭონქაძემ და ს. დოდაშვილმაც მოითხოვეს სასულიერო წოდებიდან ამორიცხვა). ლ. არდაზიანს დიდი სურვილი ჰქონდა უმაღლეს სასწავლებელში სწავლის გაგრძელებისა მაგრამ ამის საშუალება მას არ მისცეს. მღვდელობა კი მის ბუნებას სრულიად არ ეგუებოდა. სემინარიის დამთავრების შემდეგ, წლების განმავლობაში მან სამსახური ვერ იშოვა. 1846 წლის სექტემბერში ლ. არდაზიანი დანიშნეს ”საქართველო-იმერეთის” გუბერნიის სამმართველოში საქმისმწარმოებლად დაბალი ხელფასით. 1851 წელს ნამსახურობისათვის მისცეს ჯერ კოლეგიის რეგისტრატორის (”კოლეჟსკი რეგისტრატორის”), ხოლო შემდეგ, 1854 წელს, კოლეგიის მდივნის (”კოლეჟსკი სეკრეტრის”) ჩინი. ამავე წელს დანიშნეს მაგიდის უფროსის თანამდებობაზე. 1860 წელს ლ. არდაზიანი გადაუყვანიათ ”საზოგადოებრივ მზრუნველობათა ”ამიერკავკასიის პრიკაზში” მაგიდის უფროსის თანამდებობაზე. აქ მას ნამსახურობისათვის მიუღია კოლეგიის ასესორის ჩინი.
ლ. არდაზიანის ოჯახი ღარიბად ცხოვრობდა, დაბალი ჩინის მოხელის ხელფასი მრავალსულიან ოჯახს ვერ აკმაყოფილებდა. ცნობილი საზოგადო მოღვაწე გ. თუმანიშვილი, რომელიც ლავრენტის პირადად იცნობდა, თავის მოგონებაში წერს: ”მე ლავრენტი არდაზიანი ბავშვობისას მახსოვს, როდესაც ის პორტფელით ხელში მიეჩქარებოდა სამსახურში. იგი ჯერ კიდევ არ იყო მოხუცი, მაგრამ მოღუშული, დანაოჭებული და გაწამებული სახე არ იძლეოდა საშუალებას ამ ადამიანში გეცნო ტალანტის მქონე იუმორისტი, როგორიც ის ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილში” გამოჩნდა”. მიუხედავად ასეთი მძიმე პირობებისა ლ. არდაზიანი სამწერლო ასპარეზზე ნაყოფიერ მუშაობას ეწეოდა. ლ. არდაზიანის მხატვრული ნაწარმოებები, ორიგინალური თუ თარგმნილი, ”ცისკარში” დაიბეჭდა. 1858 წელს ”ცისკარში” გამოქვეყნდა მის მიერ თარგმნილი ”ჰამლეტი” პროზად. ეს იყო ამ ნაწარმოების პირველი დაბეჭდილი თარგმანი ქართულ ენაზე. ლ. არდაზიანს ჰამლეტი უთარგმნია რუსულიდან, პოლევოის მიერ თეთრი ლექსით შესრულებულ თარგმანიდან. ”ჰამლეტი” საკმაოდ მძიმე არქაული ენითაა ნათარგმნი. თვით არდაზიანი ”ჰამლეტის” შესახებ ამბობს, რომ მან იგი თარგმნა ”საღმრთო წიგნურისა და საეროის” ენითა. იგი იმასაც აღნიშნავს, რომ მისი ნაშრომი ქართულ ენაზე პირველი სუსტი ცდაა ”ჰამლეტის თარგმნისა. ცნობილმა პუბლიცისტმა ნ. ბერძენიშვილმაც თავის სარეცენზიო წერილში სამართლიანად მიუთითა, რომ ”ჰამლეტის” არდაზიანისეულ თარგმანში იგრძნობა ენის ”სიმძიმე და ბუნდოვანება”. ლ. არდაზიანი ავტორია პუბლიცისტური და პოლემიკური წერილებისა. ქართული კულტურისა და აზროვნების ისტორიის მკვლევარი მათ გვერდს ვერ აუვლის. ამ წერილებს დიდი მნიშვნელობა აქვს თვით მწერლის მსოფლმხედველობის შესწავლისათვის.
1859 წელს რუსულ გაზეთ ”კავკაზში” ნ. ბერძენიშვილმა მოათავსა ჟურნალ ”ცისკრის” 1858 წლის ნომრების მოკლე მიმოხილვა, სადაც მან მკაცრად გააკრიტიკა ”ცისკრის” ჩამორჩენილობა. ნ. ბერძენიშვილი თავის სტატიაში აღნიშნავდა, რომ ჟურნალი არ ეთანხმება ”ეხლანდელი გონების მიდრეკილებას”, ”უფერულია” და ”შეიცავს სტატიებს შემთხვევით შეკრებილს”, მან სამართლიანად მიუთითა, პოეზიასთან შედარებით, პროზისა და დრამატურგიის ჩამორჩენილობაზე. ლ. არდაზიანი გამოექომაგა ”ცისკარს”. იგი ეთანხმება ბერძენიშვილს, რომ ჟურნალი არ დგას მოწოდების სიმაღლეზე, რომ საჭიროა მისი მუშაობის გარდაქმნა, მაგრამ აქვე ლ.არდაზიანი ეხება იმ დროის საქართველოს კულტურულ პირობებს და მიუთითებს ქართული ჟურნალისათვის საჭირო ძალების ნაკლებობაზე. ლ. არდაზიანი იმედს გამოთქვამს, რომ მომავალში მდგომარეობა გამოსწორდება: ”ორი და სამი კარგნი მწერალნი მოგვგვრიან ორსა და სამ სხვა კარგთა მწერალთა, ესენიც თავისის მხრით სხვებს დაჰბადებენ... და მაშინ კეთილად წავა საქმე”[2]. მაშინდელ პირობებში კი ლ. არდაზიანს ნ. ბერძენიშვილის კრიტიკა ”ცისკარზე” მიაჩნია სასტიკად და ნაადრევად. საყურადღებოა, თუ როგორ ესმოდა არდაზიანს მწერლობის დანიშნულება. იგი მწერლობას მიზნად უსახავდა საზოგადოებრივი მოვლენების რეალისტურად ასახვას, ხალხის ცხოვრების ავისა და კარგის გადმოცემას. ლ. არდაზიანი წერს: ”პოეზიის მიერ კაცი შაეჭიდება უბედურებასა, დასძლევს მას. მის მიერ კაცი სცნობს ჭეშმარიტებასა, სარგებლობასა და სიკეთესა. კეთილმოქმედებასა და მავნებლობას ბოროტისასა, მის მიერ ძნელი ღვაწლი კეთილმოქმედებისა გარდაექცევა კაცსა სუბუქად და სასიამოვნოდ”.
ამავე წერილში იგი წერს, რომ პოეზიის მიზანია ”გამოხატულისა სიმშვენიერებითა განაღვიძოს, გახსნას და აღზარდოს ჩვენ შორის მოცემული გრძნობა მშვენიერებისა. განავითარებს რა ესრეთ ჩვენსა გრძნობასა, პოეზია მასთანვე გაგვაცნობს ჭეშმარიტებასა და შეგვაყვარებს კეთილმოქმედებასა”[3]. წყარო პოეზიისა, ლ. არდაზიანის აზრით, არის ”ბუნება აღვსებული ყოვლითა სიმშვენიერითა, სიკეთითა, სრული, უმეტნაკლო, შერთული საკვირველითა გრძნობითა, ანუ სწორეთ თვით ბუნება არს ერთი, დიდი საკვირველი პოეზია”. არდაზიანი ბუნებაში გულისხმობს ცხოვრებასაც. ლ. არდაზიანი იზიარებს იმ აზრს, რომ ცხოვრება თვით არის მშვენიერი და პოეზიის უშუალო წყარო ცხოვრების მშვენიერებაა. ამ შემთხვევაში მისი ესთეტიკური შეხედულება დავალებული უნდა იყოს ნ. ჩერნიშევსკისაგან. ასეთია ლ. არდაზიანის შეხედულებით მწერლობის სოციალური და ესთეტიკური დანიშნულება.
* * *
XIX საუკუნის ორმოცდაათიანი წლების საქართველო სავაჭრო კაპიტალიზმის განვითარებითა და ფეოდალურ-ნატურალური მეურნეობის დაშლის პროცესით ხასიათდება. ამ დროს სავაჭრო ბურჟუაზია თანდათან იმართება წელში და ამტკიცებს თავის ძალას. ლ. არდაზიანის მხატვრულ შემოქმედებაში ბურჟუაზიული ცხოვრების ასახვას დიდი ადგილი უჭირავს. ჯერ კიდევ “ცისკრის” 1859 წლის ნომერში ინიციალებით “ლ. ა.” ხელმოწერილ ლექსში “ფული” გამოხატა მან სავაჭრო ურთიერთობის და ფულის ძალა. ამ ლექსში მწერალს საკმაოდ ტიპიურად აქვს დახასიათებული ფულის თვისებები, სავაჭრო ბურჟუაზიის განმტკიცების პერიოდში მისი ორმაგი ბუნება. მოვიყვანოთ ამ ვრცელი ლექსის ერთი ნაწილი. უწესოდ გაჩენილო, ურიცხვთ დასამხობელად, იუდას სისხლით სვრილო, ბოროტად სახმარებლად, კაცთა ამპარტავნობის ამწეო მეტად მაღლად, მაგრამ ამათთან ერთად კეთილს იქ დიად მრავლად.
„ბარემ ისევ, ფულებო,
ვერცხლის სიამოვნებო,
ჩვენო თვალის სინათლევ,
გონების მიმტაცებო“.
ხშირად გვიყვარს სტუმრობა მარად განურჩეველი, ამაო ფუფუნება, ჟამი დაუდგრომელი, კაცთ ბუნების აღმძვრებელი და შურით აღმვსებელი, სიმართლის დამჩაგვრელი, კაცთზნეობის გამრყვნელი.ამ ლექსის აზრი სავსებით შეესაბამება ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” ავტორის იდეურ მიმართულებას, ისე რომ “ფული” ამ სოციალური რომანის თავისებურ შესავლად შეიძლება ჩაითვალოს.
ლ. არდაზიანის მთავარი ნაწარმოები “სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილია”. მწერალი ამ ნაწარმოებში ასახავს XIX საუკუნის 40-50-იან წლებში სავაჭრო კაპიტალის, ქართველ თავად–აზნაურთა მდგომარეობის შეცვლისა და დაქვეითების პროცესს. ამ ვითარებამ ჯერ კიდევ ადრე გ. ერისთავის კომედიებში პოვა გამოხატულება. ლ. არდაზიანმა ეს საკითხი შედარებით ფართოდ, თანაც თავისებურად გააშუქა პროზაში. იმ დროს, როდესაც სოლომონ მეჯღანუაშვილი სავაჭრო ასპარეზზე გამოდის, საქართველოს დედა- ქალაქი თბილისი ამიერკავკასიის სავაჭრო ცენტრს წარმოადგენდა. ლ. არდაზიანი “სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილში” აღნიშნავს, რომ თბილისის სავაჭრო მოედანზე ყოველდღიურად ნახავდით “სხვადასხვა თემის ხალხს”. აქ ვაჭრობდნენ – რუსები, ქართველები, სომხები, თათრები, გერმანელები, ფრანგები, ლეკები და სხვ. ესენი არა მარტო ადგილობრივი მოვაჭრენი იყვნენ, მათთვის უცხო არ იყო რუსეთის ბაზარიც. სარქისბეგაშვილი, რომელსაც თბილისში ოცი დუქანი ჰქონდა, ვაჭრობას აწარმოებს არა მარტო საქართველოში, არამედ მოსკოვშიაც. რუსეთის ბაზარს ასევე კარგად იცნობს სოლომონ მეჯღანუაშვილი.
ლავრენტი არდაზიანის რომანი ძირითადად აგებულია მთავარი გმირის სოლომონ მეჯღანუაშვილის თავგადასავალზე. რომანი ასახავს, თუ როგორ ჩამოყალიბდა ჩვენში ვაჭრის სახე ახალ პირობებში, ჯერ კიდევ ბატონყმობის დროს. სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი, მართალია, წარმოშობით ქართველი არაა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, იგი, როგორც ჩვენს პირობებში აღმოცენებული სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენელი, საქართველოს მაშინდელი გარდამავალი ცხოვრების პირმშოა.
სავაჭრო ბურჟუაზია ქართულ სინამდვილეში იყო ის ძალა, რომელმაც შემდეგ ფერი შეუცვალა მთელ ჩვენს ეკონომიურსა და პოლიტიკურ ცხოვრებას. მეჯღანუაშვილი, როგორც ეს თავდაპირველად დამახასიათებელი იყო სავაჭრო წოდებისათვის, გამოსულია დაბალი სოციალური წრიდან. მისი მამა ქალაქელი მეჯღანე იყო. სოლომონი მაშინ დაიბადა, როდესაც საქართველოს ეკონომიური და პოლიტიკური დამოუკიდებლობა ისტორიას ჩაბარდა და საქართველოს გამგებელი თვითმპყრობელური რუსეთი შეიქმნა.
რუსეთთან დაკავშირებამ დააჩქარა საქართველოში სავაჭრო ბურჟუაზიის განმტკიცება. სოლომონმა, როგორც ვაჭარმა, საქართველოში რუსეთის კაპიტალთან ერთად აიდგა ფეხი. იგი წარმომადგენელი გახდა ვაჭართა იმ ფენისა, რომელმაც ჩვენში მეცხრამეტე საუკუნის პირველ ნახევარში იწყო ჩამოყალიბება.
სოლომონ მეჯღანუაშვილს, მომავალ მდიდარ ვაჭარს, მშობლებისაგან არაფერი დარჩენია. ძველი თბილისის მივარდნილ კუთხეში – “ციხის უბანში” მათი ბინა უფრო “დათვის სოროს “ჰგავდა, ვიდრე ადამიანის საცხოვრებელს. მათი სახლის მთელი ქონება, რომელიც პატარა სოლომონს მამისაგან დარჩა დამსხვრეული ტახტი, ერთი ხელი ლოგინი, დაგლეჯილი ფარდაგი, ძველი ჭილობი, პატარა ქვაბი, რამდენიმე ჯამი და ორი შამფური. ქმრის გარდაცვალების შემდეგ ულუკმაპუროდ დარჩენილმა სოლომონის დედამ გაიანემ დახმარებისათვის თავდაპირველად “ბავშვის ნათლიას” მიმართა, მაგრამ მისი ცივი მიღებით გულმოკლული გამობრუნდა უკან.
ვაჭართა შორის ქალაქში მათი გამკითხავი კაცი არ აღმოჩნდა. ვაჭარმა გასპარ სარქისბეგაშვილმა სოლომონის დედას გარყვნილების გზაზე დაყენება მოუნდომა. სასულიერო პირმა, ტერტერამ, იმისათვის, რომ სოლომონის გარდაცვლილ მამას “რიგი გადაუხადა”, მეჯღანუაშვილების ოჯახში სხვა რომ ვერაფერი მონახა, - ქვაბი, ჯამები, შამფურები, თეფშები და ნოხი წაიღო. ასე მოექცნენ თავის ტომის ღატაკ ადამიანს ქალაქის ვაჭრები და მათი “სულიერი მამა” – ტერტერა. მწერალი ნაწარმოებში ამხელს მათ მტაცებლურ მოქმედებას. ქალაქში მოხეტიალე მშიერ-მწყურვალე გაიანე პატარა ბავშვით მიადგა სიონის ტაძარს. იგი შეებრალა ახალგაზრდა ქართველ თავადიშვილს ლუარსაბ რაინდიძეს. ლუარსაბმა და მისმა დედამ სხვა ტომის, უპატრონოდ დარჩენილი მშიერი დედა –შვილი სოფლად თავიანთ ოჯახში შეიკედლეს. რაინდიძეების ასეთი ქველმოქმედება შემდეგ სოლომონს სამართლიანად აოცებდა. იგი ლუარსაბ რაინდიძეს “საკვირველ კაცს” ეძახის.
გაიანე და სოლომონი ქართლის სოფელში, რაინდიძის ოჯახში 16 წელიწადს ცხოვრობდნენ. სოლომონს აქ ასწავლიდნენ წიგნის კითხვას, “ვეფხისტყაოსანს”, საერთოდ ცდილობდნენ მისგან განათლებული და კეთილშობილი ადამიანი აღეზარდათ. დარეჯან რაინდიძემ სოლომონის დედას ოჯახში მიღებისთანავე უთხრა: “მე შენით, შენ ჩემით უნდა გამოვიზარდნეთ, ვიცხოვროთ”. მაგრამ რაინდიძის ასეთმა სურვილმა ნაყოფი ვერ გამოიღო. შემდეგ მათი ცხოვრების გზა, როგორც ორი სხვადასხვა კლასის წარმომადგენელისა, გაიყარა, და ისინი ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ.
გარდაიცვალა დარეჯან რაინდიძე, შემდეგ მალე სოლომონის დედაც, და სოლომონმა დატოვა სოფელი, “საკვირველი კაცის”, თავად რაინდიძის ოჯახი. არაფრის მქონე, ჯერ კიდევ ბავშვი, სიღატაკისაგან გამოფხიზლებული სოლომონი იწყებს ბრძოლას გამდიდრებისათვის. სოლომონი ტიპიური მოვლენაა იმ დროის ცხოვრებისათვის. უპატრონოდ დარჩენილმა 16 წლის სოლომონმა მიაშურა თბილისის ბაზარს, სადაც სავაჭრო საქონელთან ერთად პატიოსნების ყიდვა-გაყიდვაც წარმოებდა. ეს ადგილი შეიქმნა აღმზრდელი მრავალი ვაჭრისა, აქ ჩაიყარა ამომავალი ბურჟუაზიის საძირკველი და აქ აიდგა ფეხი სოლომონმაც. იგი აქვე დარწმუნდა, რომ ვაჭრობის სარბიელზე საჭიროა ცბიერება და გაუტანლობა. ისიც ასე იქცევა. სოლომონი ამბობს: “საჭიროა კაცის სისუსტის ცოდნა, ისარგებლე ამ სისუსტით და ქვეშიდან ხალიჩა ისე გამოაცალე, რომ არც კი შეიტყოს ეს. უეცრად დაეცი გაჭირვების დროს და რაც შეიძლება მეტი ააძვრე. გქონდეს შეუბრალებლობა. მეტი არაფერია საჭირო, რომ ბედნიერი გახდე”. ასეთი მგლური მისწრაფებებით იკაფავდა გზას ჩარჩი სოლომონი, რომ ღატაკს გამდიდრებისათვის მიეღწია. ლ. არდაზიანი, საუკეთესო მცოდნე ჩვენი მაშინდელი ცხოვრებისა, ცოცხლად, ღრმად და ოსტატურად გვიხატავს სავაჭრო ბურჟუაზიას, კერძოდ, სოლომონ მეჯღანუაშვილის პირველ გამოსვლებს ცხოვრების ასპარეზზე, მისი ვაჭრული სახისა და ფსიქიკის თანდათანობით ჩამოყალიბებას.
პირველი ნაბიჯი, რომელიც ულუკმაპუროდ დარჩენილმა ახალგაზრდა სოლომონმა თბილისის ბაზარზე გადადგა, შუაკაცობა იყო. გასამრჯელოდ მიღებული “ბაღდადი” მან იმავე დღეს ოქროდ აქცია. ცოტა ხნის შემდეგ ბატკნებით ვაჭრობა დაიწყო. საბრუნავი თანხა, რომელიც სოლომონმა თავდაპირველად ბაზარში “მოაქუჩა”, 6 მანეთს შეადგენდა, ხოლო ერთი თვის შემდეგ ეს თანხა მან 35 მანეთად აქცია. აქ სოლომონმა “მონახა მუქთად ფულების შოვნის” გზა. ამ გზაზე შედგომის სიხარულმა იგი სრულიად გამოცვალა, თავად ლუარსაბ რაინდიძის ოჯახიდან გამოყოლილი პატიოსანი ადამიანის ტანისამოსი გაიხადა და ჩარჩისა ჩაიცვა, ფეხშიშველა დატანტალებს ბაზარში, მთელი დღე მოძრაობაშია, საქმიანობს, “ძილი და მოსვენება არა აქვს” ქალაქში ყველაზე ადრე დგება, უთენია შემოირბენს ქალაქს, რომ იქნებ რამ ჩაუვარდეს ხელში.
შესანიშნავი ოსტატობით აქვს მწერალს გადმოცემული, თუ ჩარჩების, ”შუა-კაცების” მეშვეობით, რომლებიც გლეხს ირგვლივ შემოსევიან, სოლომონმა ვარიები გლეხს როგორ დასტყუა იაფად და იქვე მოგებით გაჰყიდა.
სოლომონის ვაჭრობის საგანი ხშირად იცვლება. იგი იქით მიისწრაფის, საითაც მეტ მოგებას ნახავს. ბატკნებით, ვარიებით, ხილით დაიწყო ჩარჩობა, მაგრამ შემდეგ მისი სავაჭრო მოქმედების არე თანდათან გაფართოვდა, გასცილდა თბილისის ბაზარს. პირველად იგი ქართლისაკენ გაეშურა პურისა და ქერის შესასყიდად. მაგრამ იგი ამ სავაჭრო ოპერაციებით არ კმაყოფილდება. მალე ჩარჩი იქცა მევახშედაც. სოლომონი სოფელში ფულს ასესხებს, სამ მანეთზე კოდ პურს სარგებელს იღებს. მარტო ერთი სოფელი წელიწადში 200 კოდ პურს აძლევს სარგებელში. მაშინ უკვე “ქართლში მტკვრის ორივე მხარეს არ იყო სოფელი”, რომელსაც მისი “ფული არ მართებოდა”.
ქართლიდან მეჯღანუაშვილმა კახეთში გადაინაცვლა, სადაც, სირაჯობას მიჰყო ხელი. შემდეგ ბორჩალოში პირუტყვს ყიდულობდა და ჰყიდდა. მეჯღანუაშვილი დაეუფლა მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს. მისი მოვალენი იყვნენ არა მარტო გლეხები, არამედ თავადებიც. სოლომონის ფული მართებს თავად ლუარსაბ რაინდიძესაც, რომლის ოჯახშიც აღიზარდა. მეჯღანუაშვილი, როგორც ეს სჩვევია აღმავლობის გზაზე დამდგარ სავაჭრო ბურჟუაზიას, უაღრესად პრაქტიკოსია. იგი, პირველ ყოვლისა, ცხოვრების ბაზარს უკვირდება, მის პრაქტიკას ითვისებს და ისე მოქმედებს. აქ შეიგნო მან არა მარტო ის, თუ როგორ მოატყუოს ადამიანი, არამედ ისიც, თუ როგორ უნდა დაატრიალოს ფული. იგი პირველ ხანებში, სანამ საბრუნავი თანხა დიდად გადიდდებოდა, გრძნობს, რომ მისი მოგება ფულის ბრუნვის სისწრაფეზეა დამოკიდებული. “ფული უნდა იყოს მოძრაობაში, - ამბობს სოლომონი, - ფულმა ფული უნდა მოიგოს”. მას ვაჭრობის, ფულის დაბანდების თავისებური გეგმა აქვს შედგენილი. სოლომონი ზაფხულობით ვაჭრობს ქართლში პურით, შემოდგომაზე – კახეთში ღვინით, ზამთარში ბორჩალოსა და განჯაში – პირუტყვით. ამასთან ერთად იგი მჭიდრო კავშირშია საქართველოს სავაჭრო ცენტრთან – თბილისთან. იგი ჩარჩიც არის, მევახშეც და თბილისელი სოვდაგარიც.
მეჯღანუაშვილის სავაჭრო მარშრუტის გაფართოებასა და სავაჭრო კაპიტალის ოპერაციების ზრდასთან ერთად იცვლება, მატულობს შეძლება, კაპიტალი. ამ ცვლილებებთან ერთად იცვლება მისი საზოგადოებრივი მდგომარეობაც. თბილისის სავაჭრო მოედანზე მას, ფეხშიშველა ჩარჩს, ახლო წარსულში თავში სცემდნენ, ახლა კი მდგომარეობა შეიცვალა. მისი გავლენა გაიზარდა. სოლომონს სოფლად დიდი პატივისცემით ეგებება როგორც ბატონი, ისე ყმაგლეხი. სოლომონმა შეიგნო მაშინდელი ცხოვრების ვითარება, იგი მიხვდა, რომ ფული ყოვლისშემძლე ძალაა, რომ ის, ღატაკი, უპატრონო ადამიანი, ოქრომ აიყვანა დიდ სიმაღლემდე. ამიტომაც მის არსებაში ფულმა დიდი სიყვარული მოიპოვა; “გროშს გროშზე ადებს”, ენერგიას არ ზოგავს და სინდისზე ხელს იღებს, რომ რაც შეიძლება მეტი ფული მოიგდოს ხელში. “კაცის ენაზედ ვერ ვპოვებ სიტყვასა, - ამბობს სოლომონი, - რომ გამოვთქვა, როგორ შემიყვარდა ოქრო! ღვიძლი შეიქმნა ის ჩემი სულისა! ჩემმა გულმა კარები გაუღო და მაგრა ჩაიკრა იგი”, კ. მარქსი წერს: “კაპიტალისტური წარმოების წესის ისტორიულ დასაწყისში, თუ თვითეული დამწყები კაპიტალისტი გაივლის ინდივიდუალურად ამ ისტორიულ საფეხურს, - გაბატონებულია გამდიდრების წყურვილი და სიძუნწე, როგორც აბსოლუტური ვნებანი”[4].
მეჯღანუაშვილი კაპიტალიზმის განვითარების დასაწყისის პერიოდში შეპყრობილია გამდიდრების სურვილით და მას როგორც დამწყებ ვაჭარს ახასიათებს სიძუნწე. იგი მომჭირნეობით ცდილობს კაპიტალის დაგროვებას: “თოთხმეტი თვის განმავლობაში მხოლოდ პურით ვიკვებებოდით”, - ამბობს სოლომონი. როდესაც ის გამდიდრების საფეხურებზე დიდი წარმატებით ადიოდა, მაშინაც კი შიმშილობდა, მომჭირნეობით ცხოვრობდა. მისი მორალი ვაჭრული მორალია. იგი არათუ სხვას, თავის საკუთარ ცოლ-შვილს, თავის მოამაგეებსაც არ ინდობს. თვითონვე გულახდილად ამბობს: “რა გავაგრძელო მთელი ჩემი მოქმედება ტყუილზედ იყო დაფუძვნებული!” ამ შემთხვევაში მისთვის ამაოდ ჩაიარა ბავშვობისას თავად რაინდიძის ოჯახში მიღებულმა დარიგებებმა, “ვეფხისტყაოსნის” კითხვამ.
მეჯღანუაშვილს ცოლ-შვილიც ჩაბმული ჰყავს ვაჭრობაში. ისინი დილიდან საღამომდე ფეხშიშველნი დაეხეტებიან ბაზარში და საპონსა და ასანთს ჰყიდიან. სოლომონმა არ დაინდო “საკვირველი კაცის”, თავად ლუარსაბ რაინდიძის ოჯახიც, რომელმაც ის, ულუკმაპუროდ დარჩენილი, უცხო ტომის ადამიანი, თავის ოჯახში შეიკედლა. გამდიდრების გზაზე შემდგარმა სოლომონმა ლუარსაბ რაინდიძეს ფული ასესხა. ლუარსაბის სიკვდილის შემდეგ მის შვილს, რუსეთიდან ახლად დაბრუნებულ ალექსანდრე რაინდიძეს, დიდი სარგებელი გადაახდევინა, თანაც თავადიშვილს დაცინვით უთხრა: “კნიაზო! ნუ კი გეწყინებათ, მაგრამ ერთი მიბრძანეთ, თქვენი ჭირიმე! ამას მოგახსენებთ, რომ ქართველები დაუდევრები ხართ და არ ფიქრობთ ხვალისათვის. აი, მაგალითები: კურთხეულს მამა-თქვენს ოცდაათი თუმანი მაშინვე რომ გადაეხადა, ეხლა იმისი შვილი ოთხას სამოცდა ცამეტ თუმანსა, ცხრა მანეთს და ხუთ შაურ ნახევარსა არ გადაიხდიდა”. ასე გადაუხადა ამაგი ჩარჩმა მეჯღანუაშვილმა მოამაგე რაინდიძეების ოჯახს.
კაპიტალის დაგროვების პირველდაწყებით პერიოდში თვით ვაჭართა კლასის შიგნით უკვე თავს იჩენს წინააღმდეგობა, რაც ურთიერთკონკურენციაში ვლინდება. ამის მაგალითია ნაწარმოებში მეჯღანუაშვილისა და გასპარ სარქისბეგაშვილის ურთიერთდამოკიდებულება. მართალია, იგი ჯერ კიდევ არ არის ისეთი, რომელიც ბურჟუაზიის განვითარების მაღალი საფეხურისთვისაა დამახასიათებელი, მაგრამ ამათი წინააღმდეგობაც შინაგანი წინააღმდეგობის ჩანასახია, რომელიც შემდეგ უფრო ფართო ხასიათს მიიღებს. გასპარ სარქისბეგაშვილი ყოფილი მეწვრილმანეა, შემდეგ გამდიდრებული. მისი ვაჭრობის ფარგლები საკმაოდ ფართოა, იგი მოსკოვსაც სწვდება, სარქისბეგაშვილი ძლიერი კონკურენტია მეჯღანუაშვილისა, ამიტომაც მათ ერთმანეთი სძულთ. სოლომონი ცდილობს სარქისბეგაშვილი ვაჭრობის გზიდან ჩამოიცილოს. მან ეს განზრახვა ვაჭრისათვის დამახასიათებელი ხერხებით შეასრულა კიდეც, თავისი მეტოქე ცივ ქვაზე დასვა ისე, რომ მდიდარ ვაჭარს გასპარ სარქისბეგაშვილს ლუკმა პურის ფულიც კი აღარ შერჩა. რა შეძლების პატრონია მეჯღანუაშვილი? რას მიაღწია მან ვაჭრობით? ეს კარგა ხანს თვით სოლომონმაც არ იცოდა. მას იმდენი თანხა დაუგროვდა, რომ მისი ბრუნვაში დაბანდებაც კი ვერ შეძლო.
ერთ დღეს მან გადაწყვიტა იანგარიშოს, თუ რა შეძლება აქვს, და გამოარკვია, რომ წარსულში ღატაკი სოლომონი დღეს თითქმის მილიონერია. ამ სიმდიდრემ თვით სოლომონ მეჯღანუაშვილი გააოცა. მან არ იცის, როგორ მოიხმაროს ეს სიმდიდრე, იგი ამიერიდან ისწრაფვის კულტურული ცხოვრებისაკენ, აღარ ძუნწობს, სურს ცოლ-შვილი კულტურულად, მდიდრულად აცხოვროს, მაგრამ იგი, როგორც ახალფეხადგმული ბურჟუაზიის წარმომადგენელი, ამისათვის მოუმზადებელია. ამ დროს საქართველოში ვაჭართა კლასს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა ჩამოყალიბებული თავისი კლასობრივი სახე, თავისი კულტურა, გემოვნება. ამიტომ გასაგებია პირველ ხანებში მეჯღანუაშვილების გზადაბნეულობა, ლტოლვა თავადობისაკენ, რომ რაინდიძე სიძედ მოიკიდოს და სხვ.
მეჯღანუაშვილი სხვისი შთაგონებით თბილისში, სოლოლაკის  ქუჩაზე (ეს ქუჩა შემდეგ მართლაც სავაჭრო ბურჟუაზიის საცხოვრებელი ცენტრი შეიქმნა) შეიძენს ორსართულიან სასახლეს, რომელსაც ახლებურად მოაწყობს. მან ცოლ-შვილი მდიდრულიტანსაცმლით შემოსა, მაგრამ თვითონვე გრძნობს, რომ ისინი ახალი ცხოვრებისათვის მომზადებული არ არიან.
თავისი ქალიშვილი თამარი, რომელსაც წარსულში ეცვა, “გახუნებული, მოკლე ჩითის კაბა, ჭუჭყიანი მიტკლის პერანგი და ქუსლებდაყრევინებული ქოშები შიშველ ფეხებზე”, ახლა ოქროში, ბრილიანტებსა და თვალ –მარგალიტში ჩასვა. მაგრამ ყოველივე ეს სოლომონისათვის ძალზე ხელოვნურია. მეჯღანუაშვილს ძვირფასი ნივთების, სამკაულების, ავეჯის მოსახმარი ღირებულება შეგნებული არა აქვს. მას არ ესმის ამ ძვირფასი ნივთების და საერთოდ მშვენიერების ადგილი ადამიანის ცხოვრებაში. ამიტომაც ხშირად იგი უხერხულ მდგომარეობაში ვარდება; ევროპულ სტილზე გამართულ ოთახებში, როგორც სოლომონი ამბობს, მშვენიერ “ხავერდის ფარდებს დასდებოდა მტვერი, რომელსაც არ მივაქცი ე ყურადღება, მაგრამ ერთმა სტუმარმა ნათესავმა მამხილა”. ასეთი შეუგნებლობა მისთვის დამახასიათებელია. თვით სოლომონი შენიშნავს: “მე გემოვნების არა გამეგება”.
ლავრენტი არდაზიანი მეჯღანუაშვილისა და მისი ცოლ-შვილის სასაცილო მდგომარეობას გვიჩვენებს, როდესაც მათ ქართველი განათლებული თავადიშვილის ალექსანდრე რაინდიძის გვერდით წარმოგვიდგენს. გავიხსენოთ მეჯღანუაშვილების მდგომარეობა წვეულების დროს ან საოპერო თეატრში. ისინი ოპერაში ხალხის შესახედად დადიან და არა ოპერის მოსასმენად. იტალიელი კომპოზიტორის ბელინის ოპერა “ნორმას” მსვლელობის დროს სოლომონი, ლოჟაში ამპარტავნულად გამოჭიმული, მუშტრის თვალით სინჯავს დამსწრეებს და ტაშს მაშინ უკრავს, როცა მაყურებელი სულგანაბული სმენად არის გადაქცეული, ხოლო მისი მეუღლე სოფო ალექსანდრე რაინდიძესთან საუბარში ოპერის შესახებ ბაზრული კილოთი ამბობს: “მე თეატრი და ჩაცმა მომწონს და არა ღრიალი”.
მეჯღანუაშვილები ახალმა ცხოვრებამ, სავაჭრო ურთიერთობის განვითარებამ წამოსწია წინ. ვაჭრობით, თაღლითობით შეძენილმა ოქრომ შეიყვანა იგი მდიდრულ სასახლეში და სრულიად მოუმზადებელი ოპერის ლოჟაში დასვა. შეიძლება ამ გარემოებამ ათქმევინა სოლომონს: ”მე ამისათვის არ ვიყავი დაბადებული”.
სამაგიეროდ სოლომონმა თავისი ვაჟი ისაკი სწავლის მისაღებად გიმნაზიაში მიაბარა და თანაც გადაწყვიტა, რომ თავისი ასული თამარი, რადაც არ უნდა დაუჯდეს, განათლებულ თავადს რაინდიძეს მიათხოვოს, მაგრამ განათლების მიღებისათვის ვერც სოლომონი და ვერც თავისი შვილი აღმოჩნდნენ საჭირო სიმაღლეზე. სოლომონს სურს განათლებაც ფულით იყიდოს. როცა გაიგო, რომ ისაკს სასწავლებელში სწავლა უჭირს, იმის ნაცვლად, რომ შვილი მუყაითი შრომისაკენ წაექეზებინა, გაოცებულმა უთხრა: “განა ასეთი რა სასწავლებელია მაგ შენ გიმნაზიაში, რომ ერთი წაკითხვით ვერ დაგისწავლია?” ოქროებით გადიდგულებულმა სოლომონმა თავის ვაჟს ბოლოს ასეთი იმედი მისცა: “შენ ნუ სწუხარ, შენი ამხანაგები შენზე წინ ვერ წავლენ, შენზე სწავლულად ვერ გამოჩნდებიან და შენზე ადრე ჩინს ვერ მიიღებენ”. მართლაც, სოლომონმა, ყოვლისშემძლე ფულის მეშვეობით, ამ დაპირების გამართლება
შეძლო, მაგრამ ამით მან თავისი შვილი ისეთსავე უმეცრებაში დატოვა, როგორშიაც თვითონ იყო ჩავარდნილი. ასეთი იყო გზა XIX საუკუნის ორმოციან და ორმოცდაათიან წლებში სავაჭრო ურთიერთობისა და ვაჭრის ტიპის ჩამოყალიბებისა საქართველოში.
ცნობილი პუბლიცისტი სტეფანე ჭრელაშვილი ჟურნალ “იმედში” მოთავსებულ წერილში “ჩვენი ცხოვრების ღვიძლი შვილი” 1881 წელს მეჯღანუაშვილზე წერდა: “ვინ არის დღეს ჩვენი პირველი კაცი? – რასაკვირველია, ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი. ვინ ატრიალებს ჩვენი ცხოვრების ჭახრაკს? - რა თქმა უნდა, მეჯღანუაშვილი! საითკენ არიან ჩვენი თვალები მიქცეულნი სიშურით და თან გაკვირვებით? - მეჯღანუაშვილისაკენ. ერთი სიტყვით, მეჯღანუაშვილი და კიდევ მეჯღანუაშვილი, ეს არის თავი და ბოლო ჩვენი ცხოვრების ბორბლისა”. სტ. ჭრელაშვილის საქართველოში კაპიტალიზმის განვითარება ისტორიულ აუცილებლობად მიაჩნია, ამიტომ მან მეჯღანუაშვილს “ჩვენი ცხოვრების ღვიძლი შვილი” უწოდა.
ლ. არდაზიანი ამ სოციალურ რომანში მარტო მეჯღანუაშვილების ცხოვრების განვითარების აღწერით არ კმაყოფილდება. მას სავაჭრო კაპიტალიზმის განვითარების პროცესში ქართველი თვადაზნაურობის მდგომარეობაც აინტერესებს. რომანში ნაჩვენებია, რომ გამდიდრებულ მეჯღანუაშვილებთან ერთად თბილისში ცხოვრების სოფლიდან ქალაქში ჩამოსული, ახალი ცხოვრების ფუფუნებით გატაცებული ქართველი თავადაზნაურობა.
მათი ცხოვრება დაკნინებულია. ისინი ნაწარმოებში აქა-იქ სილუეტებივით ჩანან, როგორც ნიადაგგამოცლილი, უსაქმო ადამიანები. ასეთებია: “მუჭა ტყუილა”, “მუცელ-ღმერთა” კერპაძე, თორნიკე, რომელსაც “პრიკაზში” შესატანი ფული ბანქოში წაუგია, თეიმურაზი, მან სოფლიდან ჩამოტანილი ფული გაფლანგა და სათამაშო ფულის ჩამოსატანად კვლავ სოფელში მიემგზავრება. ამგვარადვე იქცევიან ელიზბარი, რევაზი, და სხვები. მაკრინეს სხვა გზა რომ მოუნახავს, მაჭანკლობა დაუწყია. ასევე გაკვრით, მაგრამ მაშინდელი დროისათვის დამახასიათებელ სატირულ სახეებში არიან წარმოდგენილნი თვითმპყრობელობის მექრთამე მოხელეები – პრისტავი “აქლემა”, თარჯიმანი ¨ ნემსიყლაპია” (ქრთამების ყლაპვა უყვარდა) და “დესატნიკი” – “ წიპლიონკა”. ლავრენტი არდაზიანი თავადიშვილთა წრიდან განსაკუთრებული ყურადღებით გვიხატავს რუსეთში სწავლამიღებულ ალექსანდრე რაინდიძეს. იგი ნაწარმოებში, როგორც თავადაზნაურული წრის წარმომადგენელი, სოლომონ მეჯღანუაშვილს, ახალაღმოცენებული სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენელს, უპირისპირდება. მაგრამ რაინდიძის მხატვრული სახე, მეჯღანუაშვილთან შედარებით, უსიცოცხლოა. რაინდიძემ რუსეთში იურიდიული განათლება მიიღო. რუსეთიდან დაბრუნებული ცდილობს თბილისში შესაფერი სამსახური იშოვოს, მაგრამ ამაოდ, მისი ადგილი დაიკავა მეჯღანუაშვილის შვილმა ისაკმა, რომელმაც გავლენიანი მამის დახმარებით ძლივს დაამთავრა სასწავლებელი. ალექსანდრე რაინდიძე როგორც განათლებით, ისე ზნეობით გაცილებით მაღლა დგას მეჯღანუაშვილზე, მაგრამ უპირატესობა მაინც ისაკისაა, რადგან იგი აღმავალი სავაჭრო ბურჟუაზიის წარმომადგენელია, რომელსაც ცხოვრების ეკონომიური საჭე ხელში უჭირავს.
ალექსანდრე რაინდიძეს თბილისში კიდევ ჰქონდა ერთი გზა – ეს იყო მეჯღანუაშვილთან შეერთების გზა. სოლომონი მას ათასობით ოქროებს ჰპირდება, ოღონდ მისი ქალიშვილი ცოლად შეირთოს. მაგრამ ამ შემთხვევაში ალექსანდრე არ ჰგავს გ. ერისთავის კომედიის ”გაყრის” პერსონაჟს, მასავით რუსეთში სწავლამიღებული თავად ივანე დიდებულიძეს, რომელიც ვალების გამო იძულებული შეიქმნა ჩარჩ-მევახშე მიკირტუმას ქალიშვილი შუშანიკა ცოლად შეერთო.
რაინდიძემ მეჯღანუაშვილებთან შეერთების გზა უარყო. მან უმჯობესად მიიჩნია მიეტოვებინა ქალაქი და კვლავ სოფელში დამკვიდრებულიყო. მართლაც, ის ცოლად ირთავს თავისივე წოდების ქალს ელენე არაგვისშვილს, ტოვებს ქალაქს და მიემგზავრება სოფელში, სადაც მამაპაპისეული მამული უპატრონოდ ჰქონდა მიტოვებული.
რაინდიძე მემამულეა, ყმების პატრონი. იგი ცდილობს
ბურჟუაზიული ვითარების პირობებში შეინარჩუნოს თავისი მემამულური მდგომარეობა, ბატონყმური მეურნეობა. მერე რით ფიქრობს იგი ამის შესრულებას? იგი დასახლდა სოფელში და ”ხელი მიჰყო მეურნეობის გაუმჯობესებას”. ქალაქში დარჩენილ ნათესავ ქალს მაკრინეს თავის მდგომარეობაზე სწერს: ”მე მივიღე გამგეობა ყმისა და მამულისა. ყოველსავე მივეცი წესი, დავაყენე სწორ გზაზე. ყოველივე ჩემ თვალწინ კეთდება და მე არც მეთაკილება, არც მეზარება. რასაც ხუთი კაცი ხუთ დღეს აკეთებდა, ახლა იმასვე უნდება ორი კაცი ორ დღესა. ამ მცირე ხანს საცა გუთანს არ გაევლო, გაიარა; საცა ბარი არ მოხვედროდა, მოხვდა; საცა ვაზი არ იყო, ვაზით გაივსო. საცა წისქვილი არ იყო, გაკეთდა. მრავალი გავაკეთე, გავამშვენიერე; ყოველივე აყვავდა. ყმას შეუმსუბუქდა ერთი ნახევრით სამსახური და მადლობელი არიან ჩემი გლეხკაცები, შრომა არ მიფუჭდება. ბუნება უხვად მეწევა; ამიტომ გლეხკაცი მუშაობს გულმოდგინებით, სიტკბოებით, ერთგულად. ჩემი შემოსავალი გავრცელდა, და ამ შემოსავალსა, სარწმუნო ბრძანდებოდეთ, ქალაქში არ წავაგებ ანუ არ გავაბნევ სათამაშო ნივთზე.
”მაგრამ არ გეგონოსთ, რომ მოკლებულნი ვიყვნეთ ჩვენ ყოველ სიამოვნებასა. არა, თქვენ გაქვთ თეატრი, ჩვენი თეატრი ბუნებაა, და ჩვენი თეატრი სჯობია თქვენსას. თქვენი თეატრი არის დახატული, მაგრამ ბუნებისთანა მშვენიერი რად იქნება!” თავადმა რაინდიძემ, მისი აზრით, გამოსავალი მონახა: როგორც განათლებული მებატონე, ბატონყმურ მეურნეობას უშუალოდ ჩაუდგა სათავეში, გააუმჯობესა, გარდაქმნა, კულტურულად მოაწყო მეურნეობა და ყმებს მდგომარეობა თითქოს შეუმსუბუქა. ამან, რაინდიძის აზრით, თავისი დადებითი შედეგი მიიღო. შრომის ნაყოფიერება ამაღლდა: ”რასაც ხუთი კაცი ხუთ დღეს აკეთებდა, ახლა იმასვე უნდება ორი კაცი დღესა”. კლასობრივი წინააღმდეგობა თითქოს მოისპო, ყმები კმაყოფილი არიან თავიანთი მდგომარეობისა. იქ, სოფელში, ყველაფერი ბუნებრივი სიმშვენიერითაა შემოსილი, იგი მაღლა დგას ქალაქის არაბუნებრივ ხელოვნურ სიმშვენიერეზე. რაინდიძე გაემიჯნა არა ქალაქს, სავაჭრო ბურჟუაზიისგან დამოუკიდებლობისაკენ მიისწრაფვის. ამ შემთხვევაში იგი შორდება იმ თავადებს, რომლებიც ვაჭრებისაგან ფულს სესხულობდნენ და ამ გზით მათ თავიანთ ქონებას ხელში უგდებდნენ. რაინდიძე ირწმუნება: ”მე ვალს არ ავიღებ, თუ ავიღებ, ოცდაათ თუმანს (მხედველობაში ჰყავს თავისი მამა, ლ. რაინდიძე, რომელმაც ს. მეჯღანუაშვილისაგან 30 თუმანი ისესხა) ხუთას თუმნამდის არ ვაქცევ”. მისი აზრით, სოფლად იგი ყველაფრით უზრუნვეყოფილია და მისთვის ფულის სესხება საჭირო არ არის. კეთილი მებატონე რაინდიძე განცხრომითს, იდეალურ ცხოვრებას ეწევა სოფელში.
ცხოვრების ვითარების რაინდიძისებური გაგება მცდარია. იგი სოფლის ცხოვრების იდეალიზაციას ახდენს და მას ხელოვნურად ალამაზებს, თითქოს ბატონყმური მეურნეობის პირობებში შესაძლებელი იყოს შრომის მაღალი ნაყოფიერების მიღება, წოდებათა წინააღმდეგობის დაძლევა იმ შემთხვევაში, თუ განათლებული მებატონე, მსგავსი რაინდიძისა, სოფელს უშუალოდ სათავეში ჩაუდგება და რაციონალურად მოაწყობს მეურნეობას. რაინდიძეს ჰგონია, რომ ბურჟუაზიული ურთიერთობის გვერდით შესაძლებელია ბატონყმური მეურნეობის არსებობა. ეს მხოლოდ მისი ფანტაზიის ნაყოფია; სინამდვილეში ორი საზოგადოებრივი სისტემა, ბურჟუაზიული და ფეოდალური, ვაჭრული და ბატონყმური, შეუთავსებელი სისტემებია.
ცხადია, ბატონყმური ურთიერთობის დროს, როდესაც მშრომელი და შრომა მონობაშია, შრომის ნაყოფიერების ამაღლებასა და ამით ხალხის ცხოვრების გაუმჯობესებაზე ფიქრიც კი ზედმეტია.
ამ დროის ბატონყმური მეურნეობა, მისი მმართველი ფეოდალური კლასი განწირული იყო და მას ასეთი გზები ვერ იხსნიდა. რაინდიძეს სწორად არ ესმის საზოგადოებრივი ვითარება, როცა აცხადებს, რომ ევროპა ურწმუნოებამ დაღუპაო, თითქოს ხსნა რელიგიაში იყოს.
რამდენად რეალურია რაინდიძის სახე? იმ დროს, როდესაც ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი” დაიბეჭდა, საზოგადოებრივი ცხოვრების რაინდიძისებური გეგმა ქართველ თავადაზნაურობაში არცთუ იშვიათი იყო. ამის მაგალითად გამოდგება ალექსანდრე ორბელიანის შემოქმედება.
ალ ორბელიანი თავადაზნაურობას ურჩევს განათლება მიიღოს, ვაჭრობა ისწავლოს და მიწის მეურნეობა გააუმჯობესოს. რაინდიძეც განათლებული თავადია, რომელიც მეურნეობის კულტურულად გარდაქმნის, გაუმჯობესების ნიადაგზე ცდილობს ბატონყმური მეურნეობა შეინარჩუნოს. არაა სწორი, როცა პერსონაჟის – რაინდიძისა და მწერლის მსოფლმხედველობას აიგივებენ. ლ. არდაზიანის იდეური მიმართულება არსებითად სცილდება რაინდიძის შეხედულებებს. ლ. არდაზიანმა ამ ნაწარმოებში დაგვისურათა ცხოვრების ასპარეზზე ვაჭართა კლასის გაბატონების პროცესი. მწერალი გვიჩვენებს, რომ მომავალი სავაჭრო ბურჟუაზიას ეკუთვნის. ერთ დროს გაბატონებული კლასის ჩამომავალი რაინდიძეები დაქვეითების გზაზე დგანან. ბევრმა მათგანმა სწავლა მიიღო, ზოგიერთი გაიტაცა ქალაქურმა ცხოვრებამ, სოფელი მიატოვა და ქალაქს მიაშურა, მაგრამ ქალაქში მათ აღარ დაედგომებათ, რადგან ქალაქს სავაჭრო ბურჟუაზია  იპყრობს. საჭიროა თავადაზნაურობამ მიხედოს მის მიერ უპატრონოდ მიტოვებულ სოფლის მეურნეობას და განავითაროს იგი. ქართველ თავად-აზნაურთა სიმდიდრე ვაჭრების, მეჯღანუაშვილებისა და მიკირტუმების ხელში გადადის.
ქალაქი და სოფელი ერთმანეთთან დიამეტრალურ წინააღმდეგობაშია. ქალაქში სავაჭრო ბურჟუაზია მტკიცდება, სოფლად ჩამორჩენილი ბატონყმური მეურნეობაა გაბატონებული. რაინდიძეები მეურნეობის უშუალო ხელმძღვანელობით, მისი კულტურულად გარდაქმნის გზით ფიქრობენ ამ წინააღმდეგობის დაძლევას, სოფლის მეურნეობის მდგომარეობის გაუმჯობესებას. ასეთი სოციალური ტენდენციები დამახასიათებელია რომანისათვის. ლ. არდაზიანმა ამ ნაწარმოებში შესანიშნავად დაასურათა კაპიტალიზირებული ქალაქი, მაგრამ ვერ შეძლო მის გვერდით ეჩვენებინა ბატონყმური სოფლის ნამდვილი სახე. ქართულ ლიტერატურაში მეჯღანუაშვილს ჰყავდა თავისი წინამორბედნი გ. ერისთავის კომედიაში გამოყვანილ ჩარჩ-მევახშეთა (კარაპეტა, მიკირტუმა, მარტირუზა) სახით. მართალია, მეჯღანუაშვილი მათთან შედარებით უფრო გაღრმავებული სახეა ვაჭრისა, მაგრამ მათ შორის ბევრი რამ არის საერთო. რუსულ ლიტერატურაშიაც ცნობილია სოლომონის მსგავსი ”საქმის კაცი” (”ობლომოვში” – შტოლცი).
ლ. არდაზიანი დაჯილდოებული იყო ცხოვრების დაკვირვების დიდი უნარით. იგი, როგორც რეალისტი მხატვარი, ღრმად სწავლობდა ჩვენი მაშინდელი ცხოვრების საზოგადოებრივ მოვლენებს. მის მიერ შექმნილი ყველა სახე, საერთო ანარეკლია ჩვენი მაშინდელი – ორმოცდაათიანი წლების საზოგადოებრივი ცხოვრებისა.
მწერალი ასახავს უშუალოდ მის მიერ შემჩნეულს, განცდილსა და გამოკვლეულს. პერსონაჟებს, რომლებიც მის ნაწარმოებებში მოქმედებენ, მწერალი უშუალოდ იცნობდა, ცხოვრებაშივე აკვირვებდა მათ მოქმედებას, მისწრაფებას და მხატვრულად აზოგადოებდა. ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილში” არდაზიანმა თავისი პირადი ნაცნობები, ცოცხალი ადამიანები განასახიერა. მეჯღანუაშვილებს, რაინდიძეებს, კერპაძეებს ავტორი კარგად იცნობდა. ამის შესახებ ლ. არდაზიანის მეუღლეს ეკატერინეს თავისი მამის ოჯახში, მეჯვრისხევში, დაუტოვებია მეტად საინტერესო მოგონება: ”სოლომონ ისაკიჩი ჩვენი მეზობელი იაქუხჩია იყო, ერთი დევივით კაცი, მოუსვენარი ქორვაჭარი, ღარიბი და ღატაკი, რვა ბავშვი ჰყავდა. ხან სუპს უგზავნიდით, ხან პურებს. ბავშვების გამონაცვალი სააღდგომოდ ბევრჯერ გამიგზავნია. ერთხელ იაქუხჩია ისევ შემოვიდა ჩვენსა. დამიტოვა ოთხი თუმანი, ლავრენტის გადაეცი დიდის მადლობითაო. მოვიდა ლავრენტი სასამართლოდან, ნახა ფული და მითხრა: კეკე, თუ თუ ხათრი გაქვს, ეგ ფული წაიღე, ჩაიყვანე იაქუხჩიას ბავშვები ქარვასლაში, ფეხსაცმელები შეუძინე და ჩააცვი, ერთი თუმანიც მის დედაკაცს მიეცი, იქნება ერთი კაბა ჩაიცვასო. მეც ასე მოვიქეცი.
საღამოთი ისევ მოირბინა იაქუხჩიამ, გაჯავრებული იყო. სახეზე ხელს იფარებდა, რაღაცასი რცხვენოდა. სთხოვა ლავრენტის გამომყეო და ის განათლებული გაჰყვა. წაუყვანია იაქუხჩიას ლავრენტი და უჩვენებია ერთი თონე პირთამდი ვერცხლით სავსე და ორი ერბოს ქილა, ოქროთი სავსე. ის დღე იყო და იაქუხჩია გამდიდრდა, დიდ საქმეს მოჰკიდა ხელი. შეიძინა ქალაქში სახლები და მიწები. ვაჭრებს მისი ძლიერ ეშინოდათ. ამის შემდეგ ლავრენტი კარგა ხანს წერდა და ”ცისკარში” დაიბეჭდა კიდევაც ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”. მთელი ქალაქი ამ მოთხრობაზე ლაპარაკობდა.
ყველაზე უფრო მას ეს მოთხრობა უყვარდა. მით უმეტეს, რომ მან მტრები გაუჩინა, განსაკუთრებით სომეხ ვაჭრებში, ”ასე გაუნათლებულ ხალხად რად გამოგვიყვანაო”[5]. ერთ დროს ღატაკი ქორვაჭარი, შემდეგ გამდიდრებული იაქუხჩია – აი, ვინ არის თურმე მეჯღანუაშვილის პროტოტიპი. საინტერესოა ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” მხატვრული აღნაგობა. ეს ნაწარმოები უდავოდ ამჟღავნებს მწერლის მხატვრულ ოსტატობას. ნაწარმოებში ამბავი მოთხრობილია პირველი პირით, თვით სოლომონი გადმოგვცემს თავის თავგადასავალს და მასთან დაკავშირებულ ამბებს, ადამიანების ხასიათს. ”სახელი ჩემი სოლომონ, გვარი - მეჯღანუაშვილი¨ , - ასე იწყება ეს ნაწარმოები და შემდეგ ამბავი რეალისტურ ხაზებში დიდი სიცხოველითა და დინამიკით ვითარდება, ისე რომ, მკითხველში შეუნელებელ ინტერესს იწვევს. რომანში სოციალური გარემო, სახეები, მოქმედება, თითქმის ყოველი დეტალი დახატულია უაღრესად კოლორიტული, რეალისტური ტონებით. ნაწარმოებში ამბის გადმოცემის ფონზე იძერწება მთავარი გმირის, სოლომონის ხასიათი. რომანის დამთავრებისას თქვენ წინ აღიმართება გამოქანდაკებული ტიპიური სახე ჩვენი მაშინდელი ჩარჩ-ვაჭრისა, თავისი ვნებებითა და მისწრაფებებით. აქვე უნდა მივუთითოთ, რომ სოლომონში ბოლოს დიდი სულიერი ძვრების შედეგად მოულოდნელი გარდატეხა ხდება.
ეს შეინიშნება, როდესაც ავტორი სოლომონს გაკოტრებული ვაჭრის გასპარ სარქისბეგაშვილის ოჯახის მფარველად წარმოგვიდგენს. თითქოს სოლომონს შეებრალა თავისი მტერი, ყოფილი მეტოქე, რომელიც მან ვაჭრული ხრიკებით გზიდან ჩამოიცილა და გააკოტრა. სოლომონმა გაღატაკებულ გასპარას სამ ქალიშვილს ისე, რომ მათ ქველმოქმედი ადამიანის ვინაობა ვერც კი გაიგეს, ექვსას სამოცი თუმანი მზითვად მისცა და გაათხოვა.
იმ დროს როდესაც ჟურნალი ”ცისკარი” შესაფერი მასალების უქონლობის გამო კრიზისს განიცდიდა, ლ. არდაზიანის ნაწარმოებებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. თუ რაოდენ დიდი პოპულარობა და ავტორიტეტი შეუქმნა ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” დაბეჭდვამ ”ცისკარს”, ეს ჩანს ამავე ჟურნალის რედაქციის შემდეგი განცხადებიდან: ”წარსული თვის ნომერში დაბეჭდილი იყო ნამდვილი ქართული რომანი, შეთხზული ჩვენის თანამედროვე მწერლის ლავრენტი არდაზიანისაგან. რედაქციაში მოგვდის ამ საგანზე სხვადასხვა პირთაგან წიგნები, სადაც ისმის ხმა ქებისა და მადლობისა, რედაქცია ამ საზოგადო აზრს დაამატებს თავის აზრს და განუცხადებს უფალს არდაზიანს მადლობას ამგვარი შრომისათვის და ჩვენს ლიტერატურაზე ღვაწლის დადებისათვის. კვალად იმედოვნებს, რომ თავის ძვირფას შრომას არ მოაკლებს რედაქციას”[6]. ასეთი მაღალი შეფასება მისცა ქართველმა მკითხველმა რომანს ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”, რომელშიც სამართლიანად დაინახეს მაშინდელი ცხოვრების ცოცხალი დაუტყუარი სურათები.
* * *
ლ. არდაზიანი მონაწილე იყო იმ ბრძოლისა, რომელიც სამოციან წლებში თაობათა შორის წარმოებდა. ზოგიერთი მკვლევარი ლ. არდაზიანს უსამართლოდ მიიჩნევს ”ძველითაობის” მომხრეთა ჯგუფში. თაობათა შორის უთანხმოებისას ლ. არდაზიანი "თერგდალეულთა” მოწინავე შეხედულებებს ემხრობოდა. ჩვენ აქ არ განვიხილავთ ჟურნალ ”ცისკარში” გ. ბარათოვის სახელით ი. ჭავჭავაძის წინააღმდეგ გამოქვეყნებულ სტატიებს, რომლებიც არ ეკუთვნის ლ. არდაზიანს. ეს წერილები მხოლოდ გაუგებრობის შედეგად მიეწერება არდაზიანს.
ლიტერატურულ მუზეუმში დაცულია ლ. არდაზიანის მიერ 1862 წლის მაისში დაწერილი წერილი ”ახალნი მნათობნი”, რომელიც ძველსა და ახალ თაობას შორის გამართული პოლემიკის გამო არის დაწერილი. ავტორს იგი მოუმზადებია ”ცისკარში” დასაბეჭდად, მაგრამ რატომღაც არ გამოქვეყნებულა. მიუხედავად იმისა, რომ ეს წერილი წარმოადგენს ბოლო რედაქციის შავს, მას მაინც დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ პოზიციის გასარკვევად, რომელიც ლ. არდაზიანმა, როგორც ”ცისკრის” უახლოესმა თანამშრომელმა, დაიკავა ახალი თაობის მიმართ. ლ. არდაზიანი შეფასებას აძლევს ”ცისკარში” გამოქვეყნებულ ეფთვიმე წერეთლის წერილს და ძირითადად ეხება ჩახრუხაძისა და რუსთაველის შემოქმედების შეფასების საკითხს.
ეფთვიმე წერეთლის წერილის შესახებ ლ. არდაზიანი წერს: ”წინააღმდეგ ილია ჭავჭავაძისა ვინმე ზემოური იმერელი გორისელი წერეთელი ეფთვიმე (გიამოსთ, მკითხველო, ესეც ახალ მნათობთაგანია) გამოესარჩლა არა თუ ჩახრუხაძესა, სხვათაც  მრავალთა და შეაზავა ასეთი ფაშარი და მძაღე დომხალი, რომ იმისის ჭამით ყელი ამოგვეხანძლა”. ცხადია, ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” ავტორს ვერ დააკმაყოფილებდა ეფთვიმე წერეთლის ჩამორჩენილი შეხედულებები და იგი ამიტომაც მის წერილს ”მძაღე დომხალს” უწოდებს.
თუმცა ლ. არდაზიანი ეკამათება ილია ჭავჭავაძეს ჩახრუხაძის შემოქმედების გაგებაში, მაგრამ მათი შეხედულებები პრინციპულად ერთმანეთისაგან არ განსხვავდება. ლ. არდაზიანიც იმასვე აღნიშნავს, რომ თანამედროვე საქართველოსათვის ჩახრუხაძე არ არის დიდი პოეტი, მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ჩახრუხაძე დიდი არ იყო თავისი დროისათვის. მწერლის შემოქმედება ლ. არდაზიანის აზრით, უნდა შეფასდეს ისტორიული თვალსაზრისით. ამავე დროს იგი მოითხოვს მწერლის ღირსების საზომად ხალხის, საზოგადოების თვალსაზრისი იქნეს მიჩნეული, რადგან ხალხი მხოლოდ ჭეშმარიტ პოეტს სცემს პატივს და მის ხსოვნას ინახავსო.
ლ. არდაზიანი ამ შეხედულებათა საფუძველზე ერთმანეთს ადარებს რუსთაველსა და ჩახრუხაძეს. იგი რუსთაველის შესახებ წერს: ”რაც სასმენელი გამეხსნა, მას აქეთ ყოველ დღე და საათს, შინ და გარეთ, ქუჩაში, ბაზარში, გზაში, სოფლებში, ქალაქებში, ბარათ თუ მთაში მესმოდა და მესმის ქება რუსთაველისა დიდისაგან და პატარისაგან, ქალისაგან და ვაჟისაგან, მოხუცისაგან... ყველამ იცოდა და იცის ზეპირ უკვდავი პოემა უკვდავის რუსთაველისა. იმისი ტკბილი და მშვენიერი მაღალი ფილოსოფიით სავსე ლექსები იხმარებიან ანდაზათ, მაგალითად, სიმღერაში, შესაქცევად. ყველას უყვარს, ყველა პატივისცემით მოიხსენიებს რუსთაველსა. ყველა ქართველს აქვს აგებული თავის გულში სახსოვარი რუსთაველისა, თითქმის თანასწორათ დავით აღმაშენებლის და თამარ მეფესი. აი, თუ ქართველებმა არ იციან ღირსეულად დაფასება ნამდვილის ტალანტისა!”.
ასეთია ხალხის თვალსაზრისი რუსთაველის ”ვეფხისტყაოსნის” მიმართ . ამის შემდეგ ლ. არდაზიანი ეხება ჩახრუხაძის შემოქმედებას და აღნიშნავს:”ჩახრუხაძეზედ რაღა გამიგონია? არც ქება, არც ძაგება! ჩახრუხაძეს სახელი ჯერაც არ მეცოდინებოდა თუ პლატონ იოსელიანსა არ დაებეჭდა იმისი თამარის ქება... სად აის ხმა საზოგადოებისა ჩახრუხაძეზე? ხალხი, აღნიშნავს არდაზიანი, კარგად ასხვავებს ჩახრუხაძესა და რუსთაველს და მხოლოდ ამ უკანასკნელს თვლის დიდ პოეტად”.
ამავე წერილში ლ. არდაზიანი კონკრეტულად აღნიშნავს ჩახრუხაძის შემოქმედების ზოგიერთ დადებითსა და სუსტ მხარეს. ქართული მწერლობის წინაშე მის ისტორიულ დამსახურებად ლ. არდაზიანს ის მიაჩნია, რომ მან ქართულ ლექსთწყობაში შემოიტანა სრულიად ახალი ფორმა ლექსისა – ჩახრუხაული. მაგრამ იმასაც აღნიშნავს, რომ ჩახრუხაძის შემოქმედების ენა ბუნდოვანია. მას ”ჰყვარებია ძნელის სიტყვებით გამოთქმა აზრისა”. სწორედ ამის გამო ჩახრუხაძის შემოქმედება გაუგებარი შეიქნა ხალხისათვის. იგი დაივიწყა ხალხმა და მას ამჟამად მხოლოდ ისტორიული მნიშვნელობა გააჩნიაო. ”მთელი ხალხის განჩინება, - წერს ლ. არდაზიანი, -შეუცთომელი და შეურყეველია”.
აქვე ანტონ კათალიკოსის სამწერლო ენას ლ. არდაზიანი იმავე დახასიათებას აძლევს, რაც მან ჩახრუხაძეს მისცა, ლ. არადაზიანი შენიშნავს, რომ ენის საკითხში ანტონ კათალიკოსი ”იმავე სენით არის დაავადებული” როგორითაც ჩახრუხაძეო. ლ. არდაზიანის აზრით, ანტონი ”ახირებულად აქებს” ჩახრუხაძეს; იგი ქების ღირსი ამჟამად არ არის, რადგან თანამედროვე საზოგადოებისათვის ჩახრუხაძე მკვდარი პოეტიაო.
ძველსა და ახალ თაობას შორის უთანხმოებისას ლ. არდაზიანის ადგილის გარკვევისათვის მთავარია სცენები ”მოგზაურო ტფილისის ტროტუარზედ”, რომელიც ბიძია თონიკეს ფსევდონიმით გამოქვეყნდა ჟურნ. ”ცისკრის” 1862 წლის მეექვსე ნომერში. აგრეთვე ის წერილები, რომლებიც ამ ნაწარმოების დაბეჭდვამ გამოიწვია.
”მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ” შეიცავს დრამატულ სცენებს. შედგება ვრცელი შესავლისა და ცხრა სცენისაგან. მასში დიალოგის ფორმაში გადმოცემულია რეალისტური, ცოცხალი სურათები მაშინდელი თბილისის ცხოვრებიდან. ასეთი ხასიათის ნაწარმოებები, სამოციანი წლების ჩვენი დედაქალაქის ცხოვრებას რომ გვიხატავდეს, არც ისე ბევრია.
მწერალი მოგზაურობს მაშინდელი თბილისის ”ტროტუარზე” და ამ მოგზაურობის დროს ნახულს გადმოგვცემს. თითოეულ სცენაში მოქმედებს ორი, სამი, ხან ოთხი პერსონაჟი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ ყველა სურათში (სცენაში) თბილისის მაშინდელმოქალაქეთა უარყოფითი მხარეების გაკიცხვის როლში გამოყვანილია ”ქალაქის ბიჭი”, რომელიც სინამდვილეში დაბალი სოციალური ფენის, გლეხობის წარმომადგენელია.
მწერალი გრძნობს პერიოდული პრესის დიდ საზოგადოებრივ მნიშვნელობას და ნაწარმოების შესავალში მწუხარებით აღნიშნავს, რომ თბილისში ქართული გაზეთი არ გამოდის. ავტორი ამაში ბრალს სდებს მაშინდელი საზოგადოების იმ ნაწილს, რომელიც ”უბრალო ნივთებისათვის” ფულს ფლანგავს, ხოლო ჟურნალს კი არ იწერს.
არდაზიანი სიხარულით აღნიშნავს, რომ საქართველოში მალე ორი ჟურნალი იქნება: ”ცისკარი” და ”საქართველოს მოამბე” ნაწარმოების გმირის მეშვეობით მწერალი ასე მოუწოდებს მაშინდელ ქართველ საზოგადოებას: ”უფ. ი. ჭავჭავაძე და ი. კერესელიძე ცდილობენ კარგი ჟურნალები გამოსცენ – ვნახავთ რამდენი ხელის მომწერნი ეყოლებაო!
ორივე უნდა შევამაგროთ, თორემ თუ ერთი იმათგანი დაეცა, - დაეცემა უთუოდ ჩვენის მიზეზით, მაშინ ქართული ლიტერატურა წარმატებას ვეღარა ჰპოვებს”...
პირველ სურათში მწერალი დასცინის ახალი ცხოვრების ფუფუნებით, ”მოდებით” გატაცებულ, მაღალი წრის ქართველ ქალებს. ესენი მოხიბლა სავაჭრო კაპიტალიზმის განვითარების პერიოდში ქალაქად შექმნილმა ახალმა ცხოვრებამ. მათ უთავბოლოდ დაუწყეს ფლანგვა თავიანთ ქონებას. მერედა ქართველ თავადაზნაურობას სად გააჩნდა ამისი შესაძლებლობა? – ყიდდა თავის ქონებას, ”პრიკაზიდან” სესხულობდა ფულს, ან, როგორც თვით ლ. არდაზიანი შენიშნავს, ქმრები ”ლაქიის თანამდებობას” ასრულებდნენ ფულიანის კარზე. მათი ქონების დიდი ნაწილი ვიღაც ვიგინდარა ვაჭრებს უვარდებოდათ ხელში.
ლ. არდაზიანს ძალიან კარგად ესმოდა მაშინდელი ეკონომიური ვითარება. იგი კარგად ხედავდა, რომ თავადაზნაურობის სავაჭრო ბურჟუაზიის სახით დიდი მტერი გაუჩნდა. ”პირკაზი”, რომელიც ვითომ თავადაზნაურობის დახმარებისათვის დააარსეს, სინამდვილეში ხელს უწყობდა მათს ეკონომიურ გაღატაკებას, რადგან ქართველი თავადაზნაურობა ”პრიკაზიდან” მიღებულ სესხს მეურნეობას კი არ ახმარდა, არამედ უთავბოლოდ ფლანგავდა.
სცენების მეორე და მესამე სურათში მწერალი იძლევა ”ცრუ განათლებულის” პორტრეტებს, ასეთად მეორე სურათში წარმოდგენილია მეტიჩარა ქართველები, რომლებმაც რუსული არ იციან, მაგრამ ქართულად ლაპარაკს მაინც არ კადრულობენ და რუსულსაც ამახინჯებენ.
მესამე სურათში ურცხვაძის სახით მწერალი წარმოგვიდგენს ცრუსა და ურცხვ ადამიანს, რომელიც თვით უვიცია და სხვებს დასცინის, როგორც გაუნათლებელს. ურცხვაძე თავხედურად მსჯელობს, ვითომ ამასხარავებს რუსეთში ნასწავლ ახალ თაობას, ”წვეროსნებს, თითქოს ისინი სწავლის ნაცვლად ”წვერს გამოუშვებენ” და რუსეთიდან ისე ბრუნდებიან საქართველოში. თვით ურცხვაძე ”ტროტუარზე” უსაქმოდ დაეხეტება და ყველას არწმუნებს, რომ მას ევროპის გამოჩენილ მეცნიერებთან ვითომ დიდი მიწერ-მოწერა აქვს.
ჩამორჩენილი ადამიანები რომ მოატყუოს, უცხოური გვარების კორიანტელს აყენებს: ”გოტლიბ შტერნი - ფრანკფურტიდამ, იოღან კლეინ ფიხტე – ბერლინიდამ, მარტინ შაბღაუზენი – ლეიფციგიდამ”, აი თურმე ვისთან აქვს მას მიწერ-მოწერა გამართული.
მწერალი ურცხვაძეს უპირისპირებს გონიერ პიროვნებას დარბაისლოვს, რომელიც ამხელს მას როგორც ცრუსა და ახალგაზრდობის მოძულეს.
”ქალაქის ბიჭიც” ამხელს და დასცინის ურცხვაძის უვიცობას. თავის მხრივ ურცხვაძე, როგორც მოძულე მშრომელი გლეხობისა, ასე მიმართავს ”ქალაქის ბიჭს”: ”ჭკუა არა გაქვსთ, წადი იმუშავე, ტალახი ზილე და პური ისე ჭამე”.
”ქალაქის ბიჭი” სამართლიანად შენიშნავს თავისი დროის მეცნიერებს, რომ ისინი მშრომელ გლეხობას მაღლიდან კი არ უნდა დაჰყურებდნენ, არამედ ხალხს უნდა ემსახურებოდნენ. მშრომელი გლეხობის წარმომადგენლის ამ სიტყვებს შორიდან ხალხის ხმაც დასტურს აძლევს. ლ. არდაზიანი ააშკარავებს ურცხვაძის მახინჯ სახეს. ამ სურათში მისი სიმპათიები მშრომელი გლეხობის მხარეზეა. მეშვიდე სცენაში ურცხვაძის მსგავსი პორტრეტი წარმოდგენილია ახმახის სახით. მას არასოდეს არ შეუქმნია რაიმე, სამაგიეროდ ხალხს ატყუებს: ”ჯერ არა დამიწერია-რა, მაგრამ გულში კი მაქვს, დავწერო. ჩემ თავში ოცი ათასი იდეა ირევა, როგორც ჭიანჭველა, ერთიერთმანეთზე უკეთესი, დასწყევლოს ღმერთმა, არ ვიცი, რომელ ერთს წავავლო ხელი” ახმახი ხალხს თავს აჩვენებს, რომ იგი ლიტერატურით გატაცებული პიროვნებაა. ნამდვილად კი არაფერი გაეგება. მშობლიური ლიტერატურა მისთვის, როგორც გადაგვარებულ, უგვარტომო პიროვნებისათვის, არ არსებობს. იგი გაკვირვებით წარმოთქვამს: ”ქართული ლიტერატურა ვის ეკადრება, განა არის კი სადმე?” ახმახს თავი მოაქვს დიდ კაცებთან სიახლოვით. იგი კვეხნით ამბობს, რომ ”დიდი კაცები” მას ეკითხებიან ყოველივეს, რომ მას ძალა შესწევს ზოგი გააბედნიეროს და ზოგი გააუბედუროს. შიში და მოკრძალება რომ დაენერგოს, ნაცნობებში გაიძახის: დღეს ამა და ამ დიდ კაცთან ვიყავი სადილად მიპატიჟებული, იქ მივედი, აქ ვერ მივედი და სხვა ასეთები.
ახმახი უსაქმური, მოლაყბე და ამავე დროს ბოროტი პიროვნებაა, - სამსახურში მუშაობის ნაცვლად ”მარად ტროტუარზე” მოხეტიალე. მას, როგორც ”განათლებულ” მოლაყბეს, მშვენივრად ახასიათებს ერთი მისი ნაცნობი, რომელიც მას ჩვეულებრივად ”ტროტუარზედ” შემოხვდა: ”დღეს დაიწყო ჩინეთის და იაპონელების ამბავი, ვერ დაასრულა, კუჭმაც ძლიერ შემაწუხა, წაიყვანე სადილად იმ აზრით, ეგების დაესრულებინა, მაგრამ ამ ჩემი ცოდვით სავსემ არ დაასრულა, სადილი კი გამომტყუა”. ასეთია ახმახი, მის ლაპარაკს ბოლო არ აქვს! მსმენელებიც, ალბათ, იმის შიშით, რომ არავისთან დაგვაბეზღოსო, იძულებული არიან მოისმინონ მისი დასასრულებელი ლაყბობა.
ნაწარმოების მეოთხე სურათში ცოცხალი პორტრეტებია  მოცემული ცარიზმის მიერ საქართველოში გამოგზავნილი გონებრივად შეზღუდული მოხელეების – ველიკოუმოვისა და ოსტროუმოვის სახით, რომლებიც ჩინოვნიკურ სამსახურში დაბერდნენ, ახლა თავი დაუნებებიათ სამსახურისათვის და თბილისის ”ტროტუარზე” მთვრალები დაეხეტებიან. ესენი ერთმანეთთან იკვეხნიან – მათ, თვითმპყრობელობის ჩინოვნიკებმა, როგორ გაანათლეს ”ჩამორჩენილი” საქართველო. ანალოგიური პორტრეტებია დახატული მეხუთე სცენაშიც. ლ. არდაზიანი ველიკოუმოვსა და ოსტროუმოვს დასცინის. მათში დიდმპყრობელური შოვინიზმით გამსჭვალულ მოხელეებს განასახიერებს.
ნაწარმოების მეექვსე სცენაში ლ. არდაზიანმა თვითმპყრობელობის მოხელეთა ორპირობა და უსამართლობა დაგვისურათა: მექრთამე მოხელეების ხელში, როგორც ნაწარმოებშია აღნიშნული, ”საწყალი ხალხი” უსამართლოდ იჩაგრება. მაგალითად, ერთი პიროვნება, მიუხედავად იმისა, რომ სიმართლე მისკენ არაა, ბობოლა მოხელისაგან მოითხოვს საქმე მაინც მის სასარგებლოდ გადაწყვიტოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი ემუქრება ბობოლა მოხელეს, რომ მას აფარებულ ”მშვენიერ პირბადეს” ჩამოხდის და ქვეყანას დაანახვებს მის ნამდვილ გამურულ სახეს. შეშინებული მოხელე თავისი პიროვნების გამოაშკარავების შიშით, დაპირებას
აძლევს: ”საქმის კარებსა და ფანჯრებს ამოვქოლამ, დავაბნელებ, მერმე ჩრდილოეთის მხრით ერთ პატარა სანათურს გამოვაღებ და გარწმუნებთ თქვენ, რომ საქმე ისე გაივლის, როგორც თქვენ გნებავსთ”. მაგრამ თაღლითურ საქმიანობაში პირველ მოხელეს არც მეორეჩამორჩება. იგი ერთი ხელით თუ გაუკეთებს საქმეს, სამაგიეროდ, მეორე ხელით სხვას გააფუჭებინებს. ასე ასრულებს ის თავის მოვალეობას.
”ქალაქის ბიჭს” კი თვითმპყრობელობის ეს მძარცველი მოხელეობა ჰყავს წარმოდგენილი კალიას სახით, რომელიც მოსავალს ანადგურებს. ”ქალაქის ბიჭი” ამ მოხელეთა შესახებ ყველას გასაგონად გაიძახის: ”ჩოჩეთს კალია დასცემია. ეხლა აშენდა ჩოჩეთი!”.
ამ ნაწარმოებიდან განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს მეცხრე სცენა, სადაც გამოყვანილია იმდროინდელი ზოგიერთი სწავლული, მოფილოსოფოსო პიროვნება, ანუ, მწერლის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ”ორი მაძებარი ჭეშმარიტებისა” და ერთიც – ”ტაკიმასხარა”. მათ შორის მსჯელობა იმართება ლოგიკისა და ფილოსოფიის საკითხებზე. ”ჭეშმარიტების მაძიებელნი” ვითომ ფილოსოფიურ პრობლემებს წყვეტენ, თავს იმტვრევენ, დავა აქვთ გამართული იმაზე, თუ ”ვირს დიდი ყურები რათა აქვს”. პირველი მაძიებელი ამას ასაბუთებს სიმეტრიის კანონით, რომ ბუნებას თავთან შეფარდებით მიუცია ვირისათვის დიდი ყურები. მეორე ”მაძიებელი ჭეშმარიტებისა” ამ აზრის წინააღმდეგია, რადგან ვირის სხეულში საერთოდ არაა წონასწორობა დაცული. ამას ასაბუთებს იმითაც, რომ ”ვირს ყურები დიდი აქვს, მაგრამ ფეხები პატარა” და სხვ. ამაში, მისი აზრით, ბუნება არის შემცდარი; იგი დასცინის მათ, ვინც ამტკიცებს, რომ ბუნებაში ყოველივე მიზანშეწონილად და გონიერად არის მოწყობილი. დავა ”მწვავე” ხასიათს ღებულობს, იმართება მსჯელობა – არსებობს თუ არა საგანი, როგორც ობიექტური რეალობა. პირველი ”მაძიებელი ჭეშმარიტებისა” თავის გამართლების მიზნით მოიშველიებს იდეალისტურ გნოსეოლოგიას, მიუთითებს, რომ თვალი, როგორც გრძნობის ორგანო, ”გვაცდუნებს”, არ არის სანდო. ვირის ფეხების სიპატარავე თვალს ეჩვენება, სინამდვილეში კი ეს ასე არაა. მაგრამ ”მეორე მაძიებელი მეცნიერი” იმავე იდეალისტური გნოსეოლოგიის საფუძველზე ცდილობს დაამარცხოს თავისი მოწინააღმდეგე. იგი მიუთითებს: თუ მართალია, რომ თვალი გვაცთუნებს, მაშინ არც იმის თქმა შეიძლება, რომ ვირს აქვს დიდიფეხები და, მაშასადამე, ვირი არის პროპორციულად აგებული და ბუნებაც არ არის შემცდარი. აქვე იმართება მსჯელობა ფორმალური ლოგიკის ერთ-ერთ კანონზე. ერთი მათგანი უარყოფს ფორმალური ლოგიკის მოთხოვნას, რომ ერთსა და იმავე საგანზე ითქვას: ”ან ჰო, ან არა”.
ასეთია ”ჭეშმარიტების” ამ მაძიებელთა შორის გამართული კამათის ხასიათი. მათი სახით ლ. არდაზიანს მაშინდელი თბილისელი ზოგიერთი სემინარიელი უნდა ჰყავდეს გამოყვანილი. ლ. არდაზიანი მათს ”ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობას” დასცინის.
”მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ” სამოციანი წლების თბილისის საზოგადოებრივი ცხოვრების შესწავლისათვის მნიშვნელოვანი მხატვრული დოკუმენტია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ნაწარმოებში მწერლის სიმპათია, ”ქალაქის ბიჭის” სახით, ყმაგლეხობისკენაა. შემთხვევითი არაა, რომ იმ მახინჯ მხარეებს, რომლებიც ნაწარმოებშია გადმოცემული, გლეხის ბიჭი დაუნდობლად დასცინის და ჰკიცხავს. იგი ამ მხატვრულ ნარკვევში გამოირჩევა თავისი გონიერებითა და დადებითი მორალური თვისებებით.
ამ ნაწარმოებმა მაშინდელ ქართველ ინტელიგენციაში დიდი დავა გამოიწვია. ბევრმა მასში თავი დაინახა, ახალი თაობის ზოგიერთმა წარმომადგენელმა ეს ნაწარმოები ”მამათა” ბანაკიდან გამოლაშქრებად მიიღო. ამ ნაწარმოების იდეური მრწამსის გაგებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს აკაკი წერეთლის წერილს კირილე ლორთქიფანიძისადმი. ა. წერეთლის ეს წერილი ადასტურებს, რომ ლ. არდაზიანს ნაწარმოებში ”მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ” რეალური, ცოცხალი ადამიანები ჰყავდა მხედველობაში. იგი ამხელდა მაშინდელი თბილისის გადაგვარებულ ადამიანებს, როგორც საზოგადოებისათვის მავნე პირებს. მიუხედავად ამისა, ცნობილმა საზოგადო მოღვაწემ კირილე ლორთქიფანიძემ ”საქართველოს მოამბეში” ამ ნაწარმოებზე მაინც მოათავსა წერილი, რომელშიც ლ. არდაზიანის ნაწარმოების აზრი სწორად არ იყო გაგებული. კირილე ლორთქიფანიძემ ახალი თაობის მიმართ დაცინვა, რომელსაც ნაწარმოებში უარყოფითი პერსონაჟი  (ურცხვაძე) გამოთქვამს, მწერლის მოსაზრებად მიიღო, რაც, ცხადია, არ იყო სწორი. ეს კიდევ უფრო ნათელი შეიქნა, როცა ლ. არდაზიანმა ”ცისკარში” კირილე ლორთქიფანიძის საპასუხო წერილში ”ორიოდე სიტყვა შესახებ თერგდალეულის სტატიისა” თვით გაარკვია ნაწარმოების აზრი და გამოამჟღავნა თავისი თანაგრძნობა ახალი თაობის მიმართ.
ლ. არდაზიანი კარგად იცნობდა როგორც ფილოსოფიას, ისე პოლიტიკური ეკონომიის თეორიულ და პრაქტიკულ საკითხებს. მას სამსახურებრივი მოვალეობის გამოც უხდებოდა ქალაქის ეკონომიური ცხოვრების დაკვირვება და შესწავლა. ეკონომიური საკითხების ცოდნა ემჩნევა როგორც მის მხატვრულ ნაწარმოებებს ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილსა” და ”ფულს”, აგრეთვე პოლემარიდან ნათარგმნ ნაწარმოებს ”ყოველივე მოიპოვება შრომით, პოლიტიკური ეკონომიის ნაწილი”, რომელიც დაიბეჭდა ”ცისკრის” 1863 წლის ნომერში.
ნაწარმოებში საქართველოს მაშინდელი ვითარებისათვის ლიბერალური აზრებია გამოთქმული. ამიტომაც უთარგმნია ლ. არდაზიანს ეს ნაწარმოები და ზოგიერთი ადგილი ქართული ცხოვრებისათვის შეუფარდებია. პოლემარს ეკონომიური საკითხები მხატვრულ ფორმაში აქვს გადმოცემული. ღატაკი გლეხი ჟორჟი, რომელიც მებატონის მიწაზე ცხოვრობს, თავისი მდგომარეობით უკმაყოფილოა, რადგან მის ნაშრომს სხვა  ითვისებს. ქარხნის მეპატრონეს შარლს იგი მშრომელთა უფლებებს მშრომელის მიერ შექმნილ საგანზე ასე განუმარტავს: ”ნივთსა... სხვა არა რა ფასი არ სძევს, გარდა იმისა, რომელსაც მისცემს მას შრომა... და ესრეთ თუ ნივთსა აქვს მხოლოდ ის სარგებლობა, რომელსაც მისცემს მას შრომა, რასაკვირველია, ყოვლის სიმართლით უნდა ვთქვათ, რომ თვით ნივთიც უნდა ეკუთვნოდეს იმას, ვინც სდებს მას ფასსა”. მას აღელვებს ის მდგომარეობა, რომ მის ნამუშევარს მემამულე ითვისებს.
ფაბრიკის მეპატრონე შარლი სხვაგვარ აზრებს ავითარებს. იგი ბურჟუაზიული მსოფლმხედველობის ნიადაგზე დგას და თავის შეხედულებებს ამგვარად აყალიბებს: 1) კაცმა იშრომოს, 2) შრომით კაცი მოიპოვებს ნივთსა, რომლის საშუალებით დააკმაყოფილებს თავის საჭიროებათა, 3) გაცვლა შრომისა გაავრცელებს კაცის კეთილმდგომარეობასა და დააფუძნებს საზოგადოებასა, 4) ამ გაცვლაში ყოველი კაცი არის თავისუფალი, არ არის დამონებული სხვისაგან და ამასთანავე კი ერთი მხარეცა, მეორეცა არიან მტკიცედ   შეკავშირებულნი”.
ავტორი ფაბრიკის მეპატრონეს შარლს უპირისპირებს ვაჭარს რობინოს, რომელიც ”არწმუნებდა ყველას, რომ შარლის ქარხანა დასცემდა ვითომ იმათ საფეიქრო ქარხნებსა”. სინამდვილეში, როგორც ავტორი შენიშნავს, მას აწუხებდა თავისი მდგომარეობა. იგი საქონლით ვაჭრობდა და მას შარლის ფაბრიკა მოგებას შეუმცირებდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რობინოს კონკურენციის ეშინია, რომ მსხვილი წარმოების გვერდით მას, როგორც მევახშე-ვაჭარს, არსებობა გაუჭირდება. რობინო გლეხობას ატყუებს და ავიწროებს. ლ. არდაზიანი შენიშნავს, რომ ასეთი მევახშე-ვაჭრები მაშინდელ საქართველოშიაც ბლომად იყვნენ.
პოლემარის ამ ნაწარმოების გაგრძელება უკანასკნელად ”ცისკრის” 1863 წლის მერვე ნომერში გამოქვეყნდა. აქვე იყო მითითებული, რომ გაგრძელება შემდეგ ნომერში დაიბეჭდებოდა, მაგრამ როგორც ჩანს, ეს ავტორმა ვერ შეასრულა. ასე რომ, ნაწარმოები დასრულებული არ არის. რატომ არ გამოქვეყნდა გაგრძელება? უნდა ვიფიქროთ, რომ ნაწარმოების შინაარსი მაშინდელ ხელისუფალთ არ მოეწონათ და მისი ბეჭდვაც შეაჩერეს ისე, როგორც შეაჩერეს მოლაყბის წერილების ბეჭდვა.
ამ დროს ლ. არდაზიანი, როგორც კარგი მცოდნე ქართული და უცხოური მწერლობისა, მიწვეული იყო სამუშაოდ ”ცისკარში”, ჯერ კიდევ 1862 წლის ოქტომბრის ნომერში რედაქტორმა ივ. კერესელიძემ ლ. არდაზიანზე ”ცისკარში” ასეთი განცხადება გააკეთა: ”მომავალს წელიწადს ჟურნალი გაიყოფა ექვს ნაწილად. მეორე ნაწილში იქნება უცხო ქვეყნის, ანუ საკუთარი ჩვენი ქართული სიტყვიერება, რომლის მმართველი იქნება ლავ. არდაზიანი”[7]. აქედან ჩანს, რომ ლ. არდაზიანი ჟურნ. ”ცისკრის” რიგითი თანამშრომელი კი არ იყო, არამედ 1862 წლიდან იგი ქართული და უცხოური სიტყვიერების განყოფილებას ხელმძღვანელობდა. აღსანიშნავია, რომ ”ცისკარში” ლ. არდაზიანის გვერდით ერთ-ერთ განყოფილებას ხელმძღვანელობდა გრ. ორბელიანი.
* * *
”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” გამოქვეყნების შემდეგ ”ცისკრის” 1863 წლის ნომერში დაიბეჭდა ლ. არდაზიანის საყოფაცხოვრებო ხასიათის ვრცელი რომანი ”მორჩილი”. ამ ნაწარმოებში მაშინდელ თბილისში მცხოვრებ თავად-აზნაურთა ყოფაცხოვრების ფონზე გაშლილია ოჯახის (ცოლქმრული დამოკიდებულების), სიყვარულის თემა.ნაწარმოების მთავარი გმირია ნასწავლი ქალიშვილი ალექსანდრა, რომელიც გამიჯნურებულია სამხედრო პირზე, მიხაკოზე. ალექსანდრასა და მიხაკოს გულწრფელად უყვართ ერთმანეთი. მათი სიყვარული შთაგონებულია არა მარტო ხორციელი სილამაზით, არამედ მაღალი სულიერი თვისებებითაც. მაგრამ ამ გულწრფელ, სპეტაკ მისწრაფებას წინ ეღობება ალექსანდრას მშობლების – კონსტანტინესა და მარიამის – სურვილი. ესენი მაჭანკლის გავლენის ქვეშ არიან მოქცეული, ცდილობენ თავიანთი ქალიშვილი მიათხოვონ მათ მიერ მოწონებულ სასამართლოს ჩინოვნიკს, მდიდარ მებატონეს, თეიმურაზს. ალექსანდრა მშობლების პატივისმცემელი და ”მორჩილი” ქალია, მაგრამ იგი ვერ ეგუება იმ აზრს, რომ ცოლად გაყვეს მისთვის სრულიად შეუფერებელ პირს.
ალექსანდრა თავისუფალი სიყვარულის მოტრფიალე ქალიშვილია, რომელიც ვაჟისა და ქალის, ცოლისა და ქმრის თანასწორუფლებიანობის პრინციპზე დგას. იგი ოჯახის კეთილდღეობის საფუძველს სიყვარულში ხედავს, მას სამართლიანად ძაგს ისეთი ადამიანები, რომლებიც ქალს ოჯახში უყურებენ როგორც მონას, მოსახმარ ნივთს. ალექსანდრამ მოძებნა თავისი შესაფერი საქმრო. მაგრამ მისი სურვილი, მისწრაფება არ აღმოჩნდა საკმარისი.
მშობლები მიხაკოს უპირისპირებენ თეიმურაზს, მაჭანკლის დახასიათებით იგი არის დიდი გვარიშვილი, ნასწავლი, მდიდარი, სასამართლოს კეთილშობილი მუშაკი. სინამდვილეში ამ დახასიათებიდან მას რჩება თავისი უშინაარსო გვარიშვილობა და გაქნილი ჩინოვნიკობა.
თეიმურაზი ქართველობას აღარ კადრულობს და ”დიდ ხალხში” მოაქვს თავი. იგი ადამიანურ ღირსებას აბუჩად იგდებს. მას ცოლი წარმოდგენილი ჰყავს როგორც მონა-მორჩილი ქმრისა. ამის დასასაბუთებლად იგი ქრისტიანული ”სჯულის” მორჩილების მორალს იშველიებს. მისი ასეთი შეხედულებანი ორგანულად დაკავშირებულია მაშინდელ ბატონყმურ ცხოვრებასთან. თეიმურაზი მებატონეთა იმ რიცხვს ეკუთვნის, რომლებიც მეფის სამსახურში შევიდნენ, ქალაქში ”ნადვორნი სოვეტნიკები” გახდნენ და ამასთან ერთად შეინარჩუნეს მებატონის მხეცური სახე. თეიმურაზი თავის ყმებს პირუტყვად თვლის. მათ ცემაში მას ”ერთი კონა მათრახები” გაუცვეთია. დაბალი წრის ადამიანებს იგი, როგორც მისი მოსამსახურე გოჩუნა ამბობს, ადამიანებად არა თვლის, თეიმურაზი ფიქრობს, რომ განათლებისათვის მხოლოდ მაღალი წრის ადამიანია დაბადებული. იგი გაიძახის: ”მაშ ჩემმა გოჩუნამ რომ იყოლიოს შვილები, ისინიც უნდა გავამეცნიეროთ?” მისი აზრით, მენახშირის შვილები ”მამასავით მენახშირედ უნდა დარჩნენ”. მწერალი გმობს თეიმურაზის პიროვნებას და მას უპირისპირებს ”მხნეობით და მეცადინეობით” სწავლამიღებულ, ომში გამობრძმედილ სამხედრო პირს, ”პოდპოლკოვნიკ” მიხაკოს, რომელსაც თავისი მომავალი მეუღლე გულწრფელი სიყვარულით უყვარს როგორც თავისი თანასწორი.
მიხაკოს არა აქვს დიდი შეძლება, არც ისეთი დიდგვაროვანია, როგორც თეიმურაზი. მაგრამ თავისი ადამიანობით გაცილებით მაღლა დგას თეიმურაზზე. სწორედ ამ თვისებებით შეძლო მან ალექსანდრას მოხიბვლა, მის გულში ღრმა სიყვარულის აღძვრა. მართალია, ალექსანდრა მოტრფიალეა თავისუფალი სიყვარულისა, იგი ცოლქმრობაში თანასწორობას მოითხოვს, მაგრამ მას არ შესწევს ძალა ყოველთვის და ყველგან თანმიმდევრულად დაიცვას თავისი შეხედულებები, ჩამორჩენილ, გზადაბნეულ მშობლებს აშკარად წინაღუდგეს, არ დაემორჩილოს მათ მავნე სურვილებს. ასეთმა მორჩილებამ ის კინაღამ დაღუპა.
თავადაზნაურობის გვერდით ნაწარმოებში ვხვდებით დაბალი სოციალური ფენის წარმომადგენლებს – შინამოსამსახურეებს. ალექსანდრასა და მიხაკოს სიყვარულის პარალელურად, შედარებით მკრთალად, რომანში გამოხატულია მიხაკოსა და ალექსანდრას მოსამსახურეთა სიყვარული; როსტომსა და მარიკოს ერთმანეთი უყვართ. მოსამსხურეები წარმოდგენილი არიან, როგორც დიდი პატივისმცემელნი და მოსიყვარულენი თავიანთი ბატონებისა. ამ შემთხვევაში გამონაკლისს წარმოადგენს მხოლოდ თეიმურაზი თავისი შინაყმა გოჩუნათი, რომელსაც იგი ”მხეცურად” ეპყრობა და მათ შორის არც სიყვარულია. მიხაკოსა და ალექსანდრას შეუღლებაში დიდი როლი შეასრულეს მოსამსახურეებმა, განსაკუთრებით ალექსანდრას მოსამსახურემ მარიკომ.
ასეთსავე როლში ხშირად ჰყავთ წარმოდგენილი მოსამსახურეები ცნობილ კომედიოგრაფებს (მოლიერს, ლოპე დე ვეგას, გოლდონს და სხვ.) მათს კომედიებში ბატონისა და ქალბატონის სიყვარულის გვერდით ხშირად ჩართულია მოსამსახურეთა სიყვარულიც, და ეს უკანასკნელნი ზოგჯერ გარკვეულ როლსასრულებენ თავიანთი პატრონების შეუღლებაში. ასეთივე მდგომარეობაა ნ. ერისთავის კომედია ”ძუნწში” ლ. არდაზიანი სრულიადაც არაა ძველი, პატრიარქალური, მავნე ოჯახური ტრადიციების, ”მორჩილების” იდეის მომხრე. პირიქით, მისი აზრით, ცოლ-ქმრულ ურთიერთობაში სიყვარული, პიროვნების მისწრაფება მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, ბრმა მორჩილებამ შეიძლება ადამიანი დაღუპოს.
ოჯახი, ლ. არდაზიანის აზრით, აგებული უნდა იქნეს სიყვარულისა და თანასწორობის პრინციპზე; სადაც ეს არ არის, იქ არც წესიერი ოჯახი შეიქმნება.
ლ. არდაზიანი ”სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილში”, ”მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ” უთუოდ მოჩანს, როგორც სხვების გამოკვეთის დახელოვნებული ოსტატი. ამ ნაწრმოებებში ყოველი სახე, ტიპი, სიცოცხლითაა სავსე, მაგრამ ამას ვერ ვიტყვით ”მორჩილზე”. მართალია, მასში ჩვენი მაშინდელი ცხოვრებიდან საინტერესო ამბავი და სახეებია გამოხატული, მაგრამ ამ ნაწარმოებში სიუჟეტი მხატვრული ბუნებრიობით ვერ ვითარდება და განმეორებებსაც აქვს ადგილი. ნაწარმოები გადატვირთულია ეპიზოდებით, ზოგჯერ თავები და ეპიზოდები ერთმანეთთან მექანიკურადაა დაკავშირებული. რომანში ადგილობრივი კოლორიტი მკრთალად მოჩანს. თეიმურაზი, მიხაკო, მარიამი, კონსტანტინე უფრო სქემებს მოგვაგონებენ, ვიდრე ცოცხალ ადამიანებს. ამ მხრივ, როგორც აღნიშნავენ, გამონაკლისს წარმოადგენს მაჭანკალი ლიფსიმე და მოსამსახურე გოჩუნა. ” მორჩილში” მაჭანკლის სახე მხატვრული ოსტატობითაა დასურათებული.
* * *
როგორია ლ. არდაზიანის სამწერლო ენა? ერთ თავის წერილში ლ. არდაზიანი ასეთ კითხვას სვამს. ” რატომ არ გვივარგა პროზა?” ამ კითხვას იქვე ფართო განმარტებას აძლევს: ”ორგვარი ფორმა გვაქვს ენისა: საღმრთო წერილისა და საერო (სახალხო), ფორმა საღმრთო წერილის ენისა საკუთრად არ არის მიჩნეული ფორმად ქართული ენისა, საღმრთო წერილი გადმოღებულია სიტყვა-სიტყვით ბერძნულ ენიდან. ამიტომ რომ არ შეიძლებოდა ნებსითი თარგმანი ღვთის სიტყვისა. ამასობაში კი უნებლიეთ შემოგვეპარა შიგადაშიგ რომელიმე ფორმა ბერძნული ენისა, სულიერნი მაშინ განსაკუთრებით წერდნენ მიბაძვით ამ წერილის ფორმით, და არავინ მოიფიქრა გარდაეცვალათ ეს ფორმა თავიანთ სიტყვაში საერო ენაზე. ამიტომ ეს ფორმა დარჩა ჩვენამდის უცვალებელი პროზაში”.
ამავე წერილში ლ. არდაზიანი საღმრთო წერილის ენას უპირისპირებს საერო, სახალხო ენას: “ფორმა საერო ენისა, - წერს არდაზიანი, - სრულებით არ მიემგვანება საღმრთო წერილის ფორმას. საერო ენით ლაპარაკობდა ხალხი, სწერდნენ მოლექსენი და სხვა მწერალნი, მეფენი, მსაჯულნი. საერო ენა განვითარდა: დამტკიცებული სახსოვრები გვიწყვია თვალწინ. როდესაც შემუსრეს ჩვენში ყოველი საერო სწავლა, წერილები და მწერალნი, მაშინ შეგვრჩნენ მხოლოდ მიმალულნი მონასტრებში საღმრთო სწავლა სულიერ მამათა წერილები. უკანასკნელ საუკუნეებში მრავალნი ერისგანი სწერდნენ უფრო საღმრთო წერილის ფორმით და მცირეოდენ, ისიც მოლექსენი, საეროს ენით. მოლექსენი არ მოწყვეტილან და ეს არი მიზეზი, რომ ჩვენი პოეზია განვითარებულია, მინამ პროზა”.
ბოლოს თავის შეხედულებებს მეტად საინტერესო დასკვნას უკეთებს: გამშვენიერებული პროზა შესაძლებელია მხოლოდ საერო ენაზე. საღმრთო წიგნურის ფორმაზე კი, გინდ ორი ათასს წელიწადს ყოველდღე გამოიცემოდეს ორი ათასი წიგნი, მაინც კიდევ პროზა იოტის ოდენ ვერ წავა წინ: იმიტომ, რომ, როგორც ვთქვით, იმისი ფორმები სრულებით არ მიუდგება ეხლანდელს ჩვენი ენის ფორმებსა. საჭიროა, რომ პროზა, პოეზია იწერებოდეს ერთის ენით. მაშინ დაწინაურდება ლიტერატურა”[8].
ლ. არდაზიანი ერთმანეთისაგან მიჯნავს საეკლესიო, “საღვთო წერილის” ენასა და საერო, სახალხო ენას. მისი აზრით, როგორც პროზის, ისე პოეზიის ენა უნდა იყოს სერო, სახალხო ენა, რადგან იგი არის, არდაზიანის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “ნამდვილი ძირეული ფორმა” ქართული ენისა.
არდაზიანი საეკლესიო წიგნების ენას არ თვლის ბუნებრივ ქართულ ენად. ამ ენაში, მისი აზრით, ბევრია ხელოვნური, არაქართული. ამ ენაზე მხატვრული ნაწარმოების, კერძოდ, პროზაული ნაწარმოების წერა შეუძლებლად მიაჩნია. იგი საღვთო წერილის ენას სთვლის ქართული პროზის განვითარების შემბორკავად.
ლ. არდაზიანი ილაშქრებს არქაული, საეკლესიო ენის დამცველთა წინააღმდეგაც. მათ საყურადღებოდ იგი წერდა: “გრძნობენ საღმრთო წიგნურის ენის სიმძიმესა და ურგებლობას და მასთანვე შიშობენ წერასა საერო ენის ფორმით”. მაშინ, როდესაც ჟურნ. “ცისკრის” ფურცლებზე გაბატონებული მდგომარეობა ეგრეთ წოდებული “ძველი თაობის” ადამიანებს, არქაისტებს ეჭირათ, საეკლესიო ენის წინააღმდეგ ასეთი აზრის გამოთქმა არ იყო იოლი. კონსერვატორთა ჯგუფიდან ლ. არდაზიანის ამ წერილის წინააღმდეგ გაილაშქრა ბარბარე ჯორჯაძემ. იგი “ცისკრის” ფურცლებზე წერდა: “ჩვენი საღმრთო წერილის ჰსწავლა არ არის, როგორც ფიქრობენ, გონების დამაბნელებელი, მაშ სხვა ქვეყნებში არ არის საღმრთო წერილები? არ უნდა გვესმოდეს ვინ შექმნა კაცი, ვინ იცნო ღმერთი, ვინ მოგვცა მცნება, სჯული ვისგან დაეწესა, რას ნიშნავს ქრისტიანობა, ვინ გამოიყვანა პირველ მეფედ და მიანიჭა გვირგვინი? რით იციან ესენი, თუ არა საღმრთო წერილებით, და თუ ეს იცის კაცმა, რათ არ იქნება ღვთის სიყვარული, მცნების დამარხვა და პატივისცემა” აქვე ბ. ჯორჯაძე აღშფოთებული ამბობს: “ ნუთუ მხოლოდ საქართველოს ისტორიაა საჭირო და სხვა კი არა”.
ბ. ჯორჯაძე თავს ესხმის ენის საკითხში ლ. არდაზიანის პროგრესულ შეხედულებებს. იგი საეკლესიო წიგნთა ენის უარყოფას მიიჩნევ საღვთო წერილის წინააღმდეგ გალაშქრებად. მან ამით ლ. არდაზიანს საკმაოდ მძიმე მდგომარეობა შეუქმნა.
არდაზიანი თავის ნაწარმოებებს წერს ნამდვილი ხალხური ენით (“მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ”, “სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”, “მორიჩლი”, ლექსი “ფული”). მათი დამახასიათებელია ხალხური სისადავე და სიმართლე, ფრაზა, დიალოგი ხალხური საბაასო ენითაა გამართული. ამას გარდა, იგი ნაწარმოებში ხშირად იყენებს ხალხურ გამოთქმებს, ანდაზებსა და  ხალხურ ჰანგზე წარმოქმნილ ლექსებს.
ლ. არდაზიანმა თავისი ნაწერებითვე ჭეშმარიტი გახდა თავისი თეორიული მოსაზრება, რომ ქართული პროზა შეიძლება განვითარდეს მხოლოდ ხალხურ ენაზე. ეს აზრი შემდეგ ქართული პროზის განვითარებამ დაადასტურა.
ამავე დროს ლ. არდაზიანი უპირისპირდება იმ მწერლებს, რომლებიც თავიანთ შემოქმედებაში მხოლოდ მაღალი არისტოკრატიული წრის წარმომადგენლების ცხოვრებასა და მისწრაფებებს გამოხატავდნენ. მწერლობა სისწორით უნდა ასახავდეს ცხოვრებაში მოქმედ ყოველ ადამიანს, განურჩევლად მისი სოციალური მდგომარეობისა. ლ. არდაზიანი სოლომონ მეჯღანუაშვილის პირით ამბობს: “ისტორია მოვალეა მისცეს ადგილი თავის სტრიქონებში გამოჩენილ პირსა, გინა იყოს იგი მეჯღანუას ცოლი”. მართლაც, სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილის” მთავარ გმირად დაბალი წრიდან გამოსული სოლომონია გამოყვანილი, ხოლო “მოგზაურობაში” – გლეხი, რომელიც ნაწარმოებში იწოდება “ქალაქის ბიჭად”.
ლ. არდაზიანი დიდი მონდომებით გვიხატავს აღმავლობის გზაზე შემდგარ ვაჭართა კლასს (“სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”), აგრეთვე ცხოვრებას შინამოსამსახურეებისას, რომლებიც ბატონთა ხელში პირუტყვის მდგომარეობას შენატრიან (“მორჩილში” გოჩუნა). მწერალს განსაკუთრებით მათი ცხოვრება აინტერესებს. იგი ბატონყმური ცხოვრებით ტანჯულ ადამიანებს ესარჩლება. ლ. არდაზიანი თავის ნაწარმოებებში გაშლილ სოციალურ მოვლენებს უმთავრესად თბილისის ცხოვრების ფონზე გადმოგვცემს. გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ იგი ჩვენი დედაქალაქის ცხოვრების ამსახველი პირველი ქართული პროზაიკოსია. მას ეხერხება ცხოვრების რთული მოვლენების სიცხოველით გადმოცემა (“სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილი”, “მოგზაურობა ტფილისის ტროტუარზედ”) ამას ხელს უწყობს ნაწარმოებებში ჩაქსოვილი მსუბუქი იუმორი. ამ მხრივ გამონაკლისს “მორჩილი” წარმოადგენს, სადაც მკრთალად ჩანს არდაზიანის მხატვრული სტილის ეს ნიშანდობლივი თვისება.
* * *
ლ. არდაზიანმა მთელ თავის სიცოცხლეში მეფის მთავრობის ბიუროკრატიული აპარატის კანცელარიას ვერ დააღწია თავი, რამაც დიდად შეაფერხა მისი ნიჭის განვითარება. 1865 – 1866 წლებში ლ. არდაზიანი მსახურობდა თბილისის გენერალ-გუბერნატორის კანცელარიაში საქმისმწარმოებლად (ამ დროს თბილისის გენერალ-გუბერნატორად იყო პოეტი გრიგოლ ორბელიანი). 1866 წლის დეკემბრის ბოლოს გენერალ-გუბერნატორის კანცელარია გააუქმეს, თანამშრომლები დაითხოვეს. მათ შორის ლ. არდაზიანიც. თავისი სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში, 1868 წლიდან სიკვდილამდე ლ. არდაზიანი მუშაობდა თბილისის საოლქო სასამართლოში მდივნის თანამდებობაზე. იგი კანცელარიული მუშაობით იმდენად დატვირთული იყო, რომ დრო აღარ რჩებოდა მწერლობისათვის. თუ როგორ მძიმე პირობებში უხდებოდა მას ცხოვრება, ამას გვიჩვენებს ლ. არდაზიანის გარდაცვალების შემდეგ სამსახურში მისი უშუალო უფროსის, ნიკო ჭავჭავაძის მიერ სამმართველოსათვის გაგზავნილი მოხსენებითი ბარათი არდაზიანის ოჯახისათვის პენსიის დანიშვნის თაობაზე: “განსვენებული ლ. არდაზიანი გამოირჩეოდა თავისი სამაგალითო ბეჯითობითა და მუყაითი, დაუღალავი შრომით, რომელმაც ის მიიყვანა სამარემდე. მისი მრავალრიცხოვანი ოჯახი სიღატაკის გამო ჩავარდნილია საცოდავ მდგომარეობაში” და სხვ.
აკაკი წერეთელი დიდად აფასებდა ლ. არდაზიანის მხატვრულ ნიჭს. “სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილს” აკაკი ქართული პროზის საუკეთესო ნიმუშად თვლიდა. 1862 წელს პეტერბურგიდან საქართველოში ჩემოსვლისას აკაკი წერეთელი ეწვია ჟურნ. “ცისკრის” რედაქტორს ივ. კერესელიძეს. მან აქ პირველად გაიცნო როგორც ივ. კერესელიძე, ისე მასთან მყოფი ლ. არდაზიანი, რომელმაც მასზე სამშობლო ქვეყნის დიდად მოსიყვარულე, სათნო ადამიანის შთაბეჭდილება დატოვა. “თავგადასავლის” ბოლო ნაწილში, სადაც აკაკი ახასიათებს ჟურნ. “ცისკრის” თანამშრომლებს, ამბობს: “ყველაზე შესანიშნავი ნიჭის პატრონი იყო ლავრენტი არდაზიანი. ის იყო სადღაც ჩინოვნიკად, ჩუმი კაცი იყო და სათნო. მის ქართველობას საზღვარი არ ჰქონდა. ერთი შეხედვით არაფრით მოგეწონებოდა, მაგრამ შესანიშნავი მწერალი იყო”. აკაკის ასეთი შეხედულება ბოლომდე შერჩა ლ. არდაზიანზე, როგორც მწერალსა და მოქალაქეზე.
ლ. არდაზიანი გარდაიცვალა 1870 წლის 1 იანვარს, ფილტვების ანთებით, დაკრძალეს ვერის სასაფლაოზე.
* * *
ლავრენტი არდაზიანმა ღრმად ჩაგვახედა მაშინდელ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, გვიჩვენა ნიჭიერი მხატვრის თვალით შენიშნული ჩვენი ქვეყნის კაპიტალიზაციის პროცესი, მისი დამახასიათებელი ნიშნები, ბურჟუაზიის აღმოცენება და განმტკიცება საქართველოში. მწერალმა ამასთან ერთად ქალაქის ცხოვრების ფონზე გამოხატა თავად-აზნაურთა ყოფაცხოვრება, მათი დაქვეითება და ამხილა ბატონყმური ცხოვრება.
ლ. არდაზიანმა XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში განამტკიცა რომანის ჟანრი, შექმნა ნარკვევის საინტერესო ნიმუში. იგი დაკვირვებული, მახვილი ალღოს მქონე რეალისტი მწერალია. მის მიერ შექმნილმა პერსონაჟებმა შემდეგ გამოხმაურება პოვეს ქართულ მწერლობაში.
* * *
წინამდებარე ტომით სრულდება ახალი ქართული ლიტერატურის ისტორიის დიდი მონაკვეთი, რომელიც სათავეს საუკუნის დასაწყისში იღებს და 60-იანი წლების საზღვრამდე აღწევს. განსხვავებით არსებული ლიტერატურის ისტორიებიდან, რომლებშიც რაფიელ ერისთავის ლიტერატურული მემკვიდრეობა 50-იანი წლების პერიოდშია განხილული, - ჩვენ ქართველი კლასიკოსის შემოქმედების ანალიზი მომდევნო ტომში გადავიტანეთ, რადგან მისი პოეზიის მთავარი და არსებითი ტენდენციები უფრო მოგვიანებით იჩენს თავს.
თუ წინამდებარე ტომში განხილული გვაქვს რომანტიზმის განვითარების კანონზომიერებანი და ქართული რეალიზმის პირველი პერიოდი, მომდევნო ტომში ნაჩვენები იქნება 60-იანი წლების უღელტეხილზე გაღრმავებული და საუკუნის მანძილზე განვითარებული ქართული კრიტიკული რეალიზმის მძლავრი პროცესი, როგორც ქართული მხატვრული აზროვნების ახალი, უმნიშვნელოვანესი ეტაპი, მჭიდროდ დაკავშირებული ქართველი ხალხის გამათავისუფლებელ, დემოკრატიულ ტრადიციებთან.
[1] თ. ჟორდანია, ქრონიკები, ტ. II, გვ. 349.
[2] “ცისკარი” 1859, №9, გვ. 78.
[3] ლიტერატურული მუზეუმი, საქმე 6975/4.
[4] კ. მარქსი, კაპიტალი, ტ. I, გვ. 538.
[5] ლიტერატურის მუზეუმი, № 6080 –4.
[6] “ცისკარი”, 1861 № 4.
[7] “ცისკარი” 1862, № 10.
[8] “ცისკარი”, 1859, № 9.