საეკლესიო ისტორიის მეოთხე წიგნი შეიცავს შემდეგს:
I. რომელი ეპისკოპოსები იყვნენ ტრაიანეს ზეობის დროს რომსა და ალექსანდრიაში.
II. როგორ ევნენ იუდეველები მის დროს.
III. სარწმუნოების აპოლოგეტები ჰადრიანეს დროს.
IV. მის დროს რომისა და ალექსანდრიის ეპისკოპოსები.
V. იერუსალიმის ეპისკოპოსები დასაბამიდან მაცხოვრიდან ზემოხსენებულ ჟამამდე.
VI. ჰადრიანეს დროს უკანასკნელად იუდეველთა ალყით მოცვა.
VII. ვინ იყვნენ ამავე დროს ცრუ ცოდნის დამაარსებლები.
VIII. ზოგიერთი საეკლესიო მწერალი.
IX. ჰადრიანეს ეპისტოლე იმის შესახებ, რომ ჩვენ განუსჯელად არ უნდა ვდევნილიყავით.
X. ვინ იყვნენ ანტონინუსის ზეობის დროს რომისა და ალექსანდრიის ეპისკოპოსები.
XI. მათი დროის მწვალებლობათა მოთავეების შესახებ.
XII. ანტონინუსის მიმართ იუსტინეს აპოლოგიის შესახებ.
XIII. ანტონინუსის ეპისტოლე ჩვენი მოძღვრების შესახებ ასიის კრების მიმართ.
XIV. მოსახსენებლები პოლიკარპეს შესახებ, რომელიც იცნობდა მოციქულებს.
XV. როგორ ეწამა პოლიკარპე სხვებთან ერთად ვერუსის დროს ქალაქ სმირნაში.
XVI. როგორ ეწამა იუსტინე ფილოსოფოსი, რომელიც ქრისტეს სიტყვისათვის შუამდგომლობდა ქალაქ რომში.
XVII. იმ მოწამეთა შესახებ, რომელთაც ახსენებს იუსტინე საკუთარ თხზულებებში.
XVIII. იუსტინეს რომელმა თხზულებებმა მოაღწიეს ჩვენამდე.
XIX. ვინ წინამძღვრობდა რომისა და ალექსანდრიის ეკლესიებს ვერუსის დროს.
XX. ვინ იყვნენ ანტიოქიის წინამდგომლები.
XXI. იმ დროს სახელგანთქმული საეკლესიო მწერლების შესახებ.
XXII. ჰეგესიპესა და მათ შესახებ, რომლებსაც იგი მოიხსენიებს.
XXIII. კორინთოს ეპისკოპოს დიონისესა და მის მიერ დაწერილი ეპისტოლეების შესახებ.
XXIV. ანტიოქიის ეპისკოპოს თეოფილეს შესახებ.
XXV. ფილიპესა და მოდესტუსის შესახებ.
XXVI. მელიტონის შესახებ და იმის შესახებ, რასაც იგი მოიხსენიებს.
XXVII. აპოლინარიუსის შესახებ.
XXVIII. მუსანიუსის შესახებ.
XXIX. ტატიანეს მწვალებლობის შესახებ.
XXX. ბარდესან სირიელისა და მისი გავრცელებული თხზულებების შესახებ.
I
ტრაიანეს ზეობის დაახლოებით მეთორმეტე წელს გარდაიცვალა ჩვენს მიერ ზემოთ ნახსენები ალექსანდრიის დიოცეზის ეპისკოპოსი, ხოლო მოციქულთაგან რიგით მეოთხე ღვთისმსახურება წილად ხვდა პრიმუსს[1]. ამავე დროს რომში, როდესაც ევარესტოსმა დაასრულა [თავისი მსახურების] მერვე წელი, მონაცვლეობის მიხედვით პეტრესა და პავლეს რიგით მეხუთე ჩამომავალმა, ალექსანდრემ მიიღო ეპისკოპოსობა[2].
II
ჩვენი მაცხოვრის მოძღვრება და ეკლესია ყოველდღიურად უფრო მეტად ყვაოდა და უფრო მეტ წარმატებას აღწევდა, ხოლო იუდეველთა უბედურებები ერთი მეორეზე მიყოლებით თავის მწვერვალს აღწევდა. იმპერატორის ზეობის მეთვრამეტე წელს კვლავ აღეგზნო იუდეველთა ამბოხი და მათგან ძალიან დიდი სიმრავლე დაიღუპა. ალექსანდრიასა და დანარჩენ ეგვიპტეში, ასევე კვირინეაში, როგორც რამ საშინელი და მეამბოხე ხელით შეპყრობილები აღიძრნენ თანამოსახლე ბერძნების წინააღმდეგ; და მწიფდებოდა დიდი აჯანყება, - მომდევნო წელს არა მცირე ომი დაიწყო, როდესაც მთელი ეგვიპტის მმართველი იყო ლუპუსი. პირველი შეტაკებისას მოხდა ისე, რომ ბერძნები დაამარცხეს. ისინი გაიქცნენ ალექსანდრიაში და დაატყვევეს და დახოცეს ქალაქში [მცხოვრები] იუდეველები, ქალაქის მაცხოვრებელთაგან დახმარების იმედი რომ დაკარგეს, კვირინეის იუდეველებმა განაგრძეს ეგვიპტის მხარის ძარცვა და მისი ნომების განადგურება ლუკუასის წინამძღოლობით. მათ წინააღმდეგ იმპერატორმა გაგზავნა მარკუს ტურბონი სახმელეთო და საზღვაო ძალებით, და ასევე კავალერიითაც. იგი დიდი ხნის განმავლობაში მრავალგზის შეტაკებებით აწარმოებდა ომს მათ წინააღმდეგ და მრავალი ათასი იუდეველი არამხოლოდ კვირინეადან, არამედ ეგვიპტიდანაც მათ მეფესთან ლუკუასთან შეკრებილი გაანადგურა. ხოლო იმპერატორმა, როდესაც მას ეჭვი გაუჩნდა, რომ მესოპოტამიის იუდეველები თავს დაესხმოდნენ იქაურობას, უბრძანა ლუსიუს კვიეტიუსს, მათგან გაეწმინდა პროვინცია; იგი დაირაზმა და გაჟლიტა მათი უდიდესი სიმრავლე; ამ საქმის აღსრულების გამო იმპერატორმა იგი დანიშნა იუდეის მმართველად[3]. ამ ამბავს მსგავსი სიტყვებით მოგვითხრობს ბერძნების ამავე დროის წერილობითი გადმოცემა.
III
ცხრამეტნახევარი წლის გამავლობაში ტრაიანეს მეფობის შემდეგ, მმართველობა მიიღო ელიუს ჰადრიანემ[4]. მას გადასცა კოდრატუსმა სიტყვა, ჩვენი ღვთისმოსაობის გამო შედგენილი აპოლოგია, რადგან ზოგიერთი უკეთური ადამიანი ცდილობდა ჩვენიანების შეწუხებას. [ეს სიტყვა] ჯერ კიდევ ამ დრომდე არის შენახული მრავალ ძმასთან. გარდა ამისა ჩვენთანაც არის ერთი ნაწერი, საიდანაც შესაძლებელია, შევიცნოთ ამ კაცის გონებისა და სამოციქულო მართლმადიდებლობის ნათელი მტკიცებულება. იგი თავისთავს წარმოაჩენს როგორც უძველესს, რასაც მოგვითხრობს საკუთარი სიტყვებით: "ჩვენი მაცხოვრის საქმეები ყოველთვის იყო წარმოჩენილი, რადგან ისინი ჭეშმარიტი იყო; განკურნებულები, მკვდრეთით აღმდგარნი, ისინი არა მხოლოდ იხილვებოდნენ მკურნალობისა და აღდგომის დროს, არამედ ყოველთვის აქ იმყოფებოდნენ, და არც მხოლოდ მაშინ, როდესაც მაცხოვარი ცხოვრობდა, არამედ მისი წასვლიდან გარკვეული დროის განმავლობაშიც იყვნენ, ისე რომ ზოგიერთმა მათგანმა ჩვენს დრომდეც მოაღწია" ასეთი იყო იგი. არისტიდემ კი, ჩვენი კეთილმსახურების მიმდევარმა მორწმუნე კაცმა, სარწმუნოების გამო კოდრატოსის მსგავსი აპოლოგია ჰადრიანეს მიმართ [დაწერილი] დაგვიტოვა. მისი თხზულება მრავალთან არის ამ დრომდე შემონახული[5].
IV
იმავე იმპერატორის მმართველობის მესამე წელს აღესრულა რომაელთა ეპისკოპოსი ალექსანდრე, მისი განმგებლობის მეათე წლის დასასრულს. ქსისტუსი[6] იყო მისი მონაცვლე. დაახლოებით ამავე დროს, ალექსანდრიის დიოცეზის მმართველობის მეათე წელს გარდაიცვალა პრიმუსი, იგი შეცვალა იუსტუსმა[7].
V
მე ვერ ვიპოვე იერუსალიმის ეპისკოპოსების წერილობით შემონახული თარიღები (რადგან გადმოცემა გვამცნობს, რომ მათ მცირე ხანს უცხოვრიათ); ნაწერებიდან შევიტყვე ის, რომ ჰადრიანეს დროს იუდეველებზე ალყის შემორტყმამდე იქ იყო ეპისკოპოსთა თხუთმეტი თაობის მონაცვლეობა, რომლებიც თავიდანვე ყველა მათგანი იყო ებრაელი. ქრისტეს ცოდნა მათ უტყუარად ჰქონდათ მიღებული, ისე რომ ამგვარი გადაწყვეტილების მიღების შემძლეთა შორის ზოგიერთი ეპისკოპოსთა ღვთისმსახურების ღირსადაც იქნენ ცნობილი. რადგან მაშინ მთელი მათი ეკლესია შედგებოდა ებრაელ მორწმუნეთაგან, მოციქულთაგან მოყოლებული ალყით მოცვამდე, როდესაც იუდეველები კვლავ განუდგნენ რომაელებს და დაიღუპნენ დიდ ომში[8]. ამრიგად, როდესაც შეწყდა წინადაცვეთილი ეპისკოპოსების მონაცვლეობა, ახლა აუცილებელი იქნება მათი, სათავეში მყოფთა, ჩამოთვლა. პირველი იყო იაკობი, უფლის ძმად წოდებული, მის შემდეგ მეორე იყო სიმონი; მესამე - იყო იუსტუსი, მეოთხე - ზაქე, მეხუთე - ტობია, მეექვსე - ბენიამინი, მეშვიდე - იოანე, მერვე - მათე, მეცხრე - ფილიპე, მეათე - სენეკა, მეთერთმეტე - იუსტუსი, მეთორმეტე - ლევი, მეცამეტე - ეფრესი, მეთოთხმეტე - იოსები, და ყველაზე ბოლოს, მეთხუთმეტე - იუდა. ქალაქ იერუსალიმში მოციქულთაგან [ჩვენს მიერ] განსახილველ დრომდე მოღწეული ამდენი ეპისკოპოსი, ყველა იყო წინადაცვეთილი[9]. ჰადრიანეს ზეობის მეთორმეტე წელს, რომაელთა ეპისკოპოსად ქსისტუსის ყოფნის ათწლიანი პერიოდის დასრულების შემდეგ მოციქულთაგან რიგით მეშვიდე მონაცვლე გახდა ტელესფოროსი[10]. ერთი წლისა და რამდენიმე თვის შემდეგ ალექსანდრიის დიოცეზის მმართველობა მიიღო რიგით მეექვსე ევმენესმა, მას შემდეგ, რაც მისმა წინამორბედმა შეასრულა [მსახურების] თერთმეტი წელი[11].
VI
როდესაც იუდეველთა განდგომა კიდევ უფრო გაიზარდა და გაფართოვდა, იუდეის პროკურატორმა რუფუსმა, როდესაც მას იმპერატორმა გამოუგზავნა სამხედრო დახმარება, დაუნდობლად გაილაშქრა ამ გონებადაკარგულებზე. ერთბაშად ათასობით კაცი, ბავშვი და ქალი გაწყვიტა ომის კანონით და დაიმონა მათი მიწები. მაშინ იუდეველებს სარდლობდა სახელად ბარხოხება[12], რაც ნიშნავს "ვარსკვლავს", ვიღაც მკვლელი და ავაზაკი კაცი, ხოლო სახელზე დაყრდნობით, როგორც ციდან მონობაში მყოფებთან მათთვის ჩამოსული მნათობი; და განსაცდელში მყოფთა გაბრწყინებას მოგვობით სასწაულმოქმედებდა. ჰადრიანეს ზეობის მეთვრამეტე წელს, როდესაც ომმა [სისასტიკის] მწვერვალს მიაღწია, ბეთთერაში (იერუსალიმიდან არც ისე დაშორებულ, საკმაოდ გამაგრებულ დაბაში), როცა გარედან ალყა იყო შემორტყმული დიდი ხნის განმავლობაში, შიმშილობითა და წყურვილით ამოხებულები საბოლოო განადგურებამდე მივიდნენ და მათი სიშლეგის მიზეზმა საკადრისი სასჯელი მიიღო. ჰადრიანეს კანონის განჩინებითა და განკარგულებით საერთოდ აეკრძალა მთელ ერს იმ დაბიდან მოყოლებული იერუსალიმის შემოგარენამდე არსებულ მიწაზე შესვლა, და ნაბრძანები იყო მათთვის, თვალითაც არ ეხილათ მშობლიური მიწა. ამას მოგვითხრობს არისტონ პელაელი[13]. ამგვარად, მას შემდეგ, რაც ქალაქი იუდეველთა ერისაგან გაპარტახებულ უდაბნოდ იქცა და ძველი მოსახლეობა სრულიად განადგურდა, და უცხოტომელთა მოდგმა დასახლდა, აშენდა რომაული ქალაქი, რომელსაც სახელი შეეცვალა და იმპერატორის ელიუს ჰადრიანეს საპატივცემულოდ ელია ეწოდა. იქ წარმართთაგან მოქცეულებმა ააგეს ეკლესია, და წინადაცვეთილი ეპისკოპოსების შემდეგ ღვთისმსახურებისათვის პირველად ხელდასმულ იქნა მარკოზი[14].
VII
როდესაც უკვე მოკაშკაშე მნათობების მსგავსად მთელ მსოფლიოში ბრწყინავდნენ ეკლესიები და კაცთა მთელმა მოდგმამ ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს რწმენაში სიმწიფეს მიაღწია, სიკეთის მოძულე დემონმა, რომელიც არის ჭეშმარიტების მტერი და ადამიანთა ხსნის წინააღმდეგ ყოველთვის ყველაზე სასტიკად მებრძოლი, ეკლესიაზე მიმართა მთელი თავისი მზაკვრობა. ძველად გარეშე დევნულებებით აღიჭურვებოდა მასზე, ახლა კი, რადგან აქეთკენ გზა ჰქონდა მოჭრილი, იყენებდა უკეთურ მოგვ კაცებს, განადგურების ამ მსახურებს როგორც რამ სულთა დამღუპველ საშუალებებს; სხვა ხერხებით წარმართავდა საქმეს, ყველა გზას მიმართავდა, რომ ქვემოდან შემომძვრალი მოგვები და მატყუარები თვით ჩვენი დოგმატის სახელს ამოფარებოდნენ: ზოგჯერ დაღუპვის სიღრმისკენ მიყავდათ ის მორწმუნეები, რომლებსაც შეიპყრობდნენ, ზოგჯერ რწმენის უმეცართ იმ საქმეების მეშვეობით, რასაც იქმოდნენ, მაცხოვნებელი სიტყვის გზიდან გადააცდენდნენ. მენანდრედან, რომლის შესახებაც ზემოთ უკვე გადმოვეცით, რომ სვიმონის მონაცვლე იყო, ორმხრივმა, გველის მსგავსად გამომავალმა ორთავიანმა რამ ძალამ, ორი გამორჩეული მწვალებლობის დამაარსებელი დაადგინა: სატურნინე[15], წარმოშობით ანტიოქიელი, და ალექსანდრიელი ბასილიდე[16], რომელთაგან, ერთი მხრივ, სირიაში, მეორე მხრივ, კი ეგვიპტეში დაარსდა ღვთისმოძულე მწვალებლობათა სასწავლებელი. ირინეოსი ცხადყოფს, რომ სატურნინე უმეტესწილად იმავე სიცრუეს ამბობდა, რასაც მენანდრე, ბასილიდე კი გამოუთქმელთა საბაბით უსაზღვროსაკენ მიაპყრობდა გონებას და თავისი მწვალებლობისათვის უღმერთო, საშინელ ზღაპრებს თხზავდა. როდესაც ეკლესიის მამათა უმრავლესობა იმ დროს ჭეშმარიტებისათვის იღვწოდა და სამოციქულო და საეკლესიო დიდებისათვის ძლიერი მჭერმეტყველებით იბრძოდა, ზოგიერთი მათგანი თვით ამ ზემოხსენებული მწვალებლობებისაგან წინასწარი თავდაცვის გზებს უკვე ჩანაწერების გაკეთებით მოგვიპოვებდა. მათგან ჩვენამდე მოაღწია მაშინ მათ შორის ყველაზე ცნობილი მწერლის აგრიპა კასტორის მიერ ბასილიდეს წინააღმდეგ შედგენილმა ყველაზე ძლიერმა მხილებამ, რომელმაც წარმოაჩინა ამ კაცის მოგვობის ყველაზე საშინელი საქმეები. იგი გააცხადებს მის გამოუთქმელ [საიდუმლოებებს], ამბობს, რომ მან სახარებისათვის შეადგინა ოცდაოთხი წიგნი, თავის წინასწარმეტყველებს უწოდებს ბარკაბბას და ბარკოფას და სხვებსაც, არარსებულებს, რომლებიც თავისთან შემოიკრიბა და დატყვევებულთა განსაცვიფრებლად მათ უწოდა ბარბაროსული სახელები. ასწავლიდა, რომ განურჩევლად ეგემათ ნაკერპავი და დევნულების ჟამს ფიცით უარეყოთ რწმენა; მასთან მოსულებს პითაგორას მსგავსად უბრძანებდა დუმილის დაცვას ხუთი წლის განმავლობაში. ზემოხსენებული მწერალი ამის მსგავს სხვა სწავლებებსაც ჩამოთვლის ბასილიდეს შესახებ და თამამად გამოაქვს სააშკარაოზე ზემოხსენებული მწვალებლობის სიცრუე. ირინეოსიც წერს, რომ მათი თანამედროვე იყო კარპოკრატე[17], ე. წ. გნოსტიკოსთა ერესის სხვა მამა. ისინი ესწრაფოდნენ, სვიმონის მაგია გადაეცათ არა დაფარულად, როგორც ის იქმოდა, არამედ უკვე აშკარად, როგორც დიდი რამ საქმე. თითქმის ამაყობდნენ კიდევაც მათგან შესრულებული ამაო საქმეებით, სასიყვარულო სასმელებით, სიზმრის მოვლინებითა და მათთან ურთიერთობაში მყოფი დემონებით, და სხვა მსგავსი საქმეებით. ასე ასწავლიდნენ, რომ ყველა სასირცხვილო საქმე უნდა გაეკეთებიათ მათ, ვინც აპირებდა მათი იდუმალთმყვანებლობის სრულყოფას, ანუ უფრო საძაგელ საქმემდე მიღწევას; რადგან, როგორც ისინი ამბობდნენ, სხვაგვარად ვერ გაექცეოდნენ `ქვეყნიერების მთავართ~, საიდუმლოებებში მონაწილეობის გზით თუ არ აღასრულებდნენ ყველაფერს, რაც საჭირო იყო. ამ მსახურების გამოყენებით ღვარძლიან დემონს მათგან მოტყუებულნი ასე სამწუხაროდ მიყავდა დამღუპველი მონობისაკენ, ურწმუნო წარმართების მეშვეობით ძალიან უხვად შემოჰქონდა ღვთის სიტყვის გმობა, როდესაც მათი დასმენით ქრისტიანთა მთელ ერს თავს ატყდებოდა ცილისწამება. ამგვარად გავრცელდა ურწმუნოებთან ჩვენს შესახებ მრავალი უღმერთო და უჯერო ეჭვი, თითქოს ჩვენ [ქრისტიანები] დედებთან და დებთან უკანონო აღრევას ვახდენდით და უწმინდურ საკვებს ვიყენებდით. მაგრამ ამით დიდად წინ ვერ წაიწია, როდესაც თვით ჭეშმარიტებამ განამტკიცა თავისი თავი და დროთა განმავლობაში უფრო დიდი სინათლით გაბრწყინდა. რადგან მისი მოქმედებით მეყსეულად გაქრა მტრების მხილებული მზაკვრობანი, როდესაც ერთი მეორის მიყოლებით უფრო და უფრო ახალი მწვალებლობები იქნა გამოგონებული, რომლებიც პირველთაგან უწყვეტად მიედინებოდნენ იდეების მრავალგვარობისა და მრავალსახეობისაკენ, და სხვადასხვა დროს სხვადასხვაგვარად იხრწნებოდნენ. ხოლო საყოველთაო და ერთადერთი ჭეშმარიტი ეკლესიის სინათლე წარემატებოდა უფრო მეტი აღმატებულებისა და სიდიადისაკენ, მარად უცვლელად ეპყრა ერთიდაიგივე [გეზი]; ბერძენთა და ბარბაროსთა მთელ მოდგმას ამაღლებულ, უზადო, თავისუფალ, გონივრულ, განწმენდილ და საღვთო მოქალაქეობასა და ფილოსოფიას აღმოუბრწყინებდა. ამრიგად, ჟამთა სვლასთან ერთად ყველგან დაცხრა ცილისწამება [ჩვენს] მოძღვრებაზე, ხოლო დარჩა მხოლოდ ყველასთან ძალის მქონე და აღიარებული, თავშეკავებულობითა და გონივრულობით, ღვთაებრივი და ფილოსოფიური დოგმატებით განსაკუთრებით გამორჩეული ჩვენი მოძღვრება. ასე რომ, ახლანდელ დრომდე აღარ ჩაუდენიათ სამარცხვინო დანაშაული, ჩვენი რწმენის გმობა, არც რაიმე ისეთი ცილისწამება, რომლის გამოყენება წინათ უყვარდათ ჩვენს წინააღმდეგ შემოკრებილთ.
თუმცა, განსახილველ დროს ჭეშმარიტებამ თავისთვის კვლავ შუაში გამოიყვანა ურიცხვი მებრძოლი, არა მხოლოდ დაუწერლად მამხილებელნი, არამედ წერილობით წარმოჩენის გზითაც უღმერთო მწვალებლობების წინააღმდეგ დარაზმულნი.
VIII
მათ შორის ცნობილი იყო ჰეგესიპე, ვისი უამრავი სიტყვაც უკვე გამოვიყენეთ, როდესაც მოციქულებთან დაკავშირებული საქმეების შესახებ მისი გადმოცემიდან ზოგი რამ გაცნობეთ. მან სამოციქულო ქადაგების უცთომელი გადმოცემის მოსახსენებლები უმარტივესი ენით დაწერილ ხუთ წიგნში შემოკრიბა. იგი აღნიშნავს დროს, როდესაც თვითონ გახდა ცნობილი, და ძველად კერპების აღმმართველთა შესახებ ასე წერს: "მათთვის შექმნეს კენოტაფიები და ტაძრები ახლანდელ დრომდე. მათ შორის არის ანტინოოსი, ჰადრიანე კეისრის მონა, რომლის პატივსაცემად აწყობენ ანტინოეს შეჯიბრებებს, თუმცა იგი ჩვენს დროს იყო. ანტინოოსის სახელობის ქალაქიც დააფუძნა და მისნებიც განაწესა მისთვის"[18]. მის დროს იუსტინე, ჭეშმარიტი ფილოსოფიის ნამდვილი მოყვარული, ჯერ ისევ ელინებთან სიტყვებში წვრთნით იყო დაკავებული. იგიც აღნიშნავს იმავე დროს ანტონინუსის მიმართ აპოლოგიაში, როცა ასე წერს: "ვფიქრობთ, რომ უადგილო არ არის აქ ახლახან მყოფი ანტინოოსის[19] ხსენება, ვის მიმართაც, როგორც ღმერთისადმი შიშის გამო, ყველა თაყვანისსაცემად აღიძვროდა, რომელთაც უწყოდნენ, ვინ იყო იგი და წარმოშობით საიდან იყო".
იგივე მწერალი მოიხსენიებს იუდეველთა წინააღმდეგ იმ დროინდელ ომს და ამას გვამცნობს: "და ახლა მომხდარ იუდაურ ომში ბარ ხოხებამ, იუდეველთა განდგომის მეთაურმა, ბრძანა მხოლოდ ქრისტიანთა წაყვანა საშინელი სასჯელისაკენ, თუ ისინი არ უარყოფდნენ იესო ქრისტეს და არ დაგმობდნენ მას"[20].
ამავე წიგნში აჩვენებს, რომ ელინური ფილოსოფიიდან ღვთისმოსაობისაკენ მისი მოქცევა არათუ დაუფიქრებლად, არამედ გააზრებულად გააკეთა მან, და ასე წერს: "რადგან მე თვითონაც შევხაროდი პლატონის სწავლებებს, მესმოდა ცილისწამება ქრისტიანებზე, მაგრამ ვხედავდი, რომ სიკვდილის მიმართ და იმის მიმართ, რაც ყველასათვის საშიშად მიიჩნეოდა, უშიშარი იყვნენ, და გავიფიქრე, რომ შეუძლებელი იყო მათ ეცხოვრათ ბოროტებასა და სიამეთა მოყვარეობაში; რადგან რომელი სიამეთა მოყვარე ან თავშეუკავებელი ადამიანი და ის, ვინც ადამიანის ხორცის ჭამას სიკეთედ მიიჩნევს, შეძლებს, სიხარულით შეეგებოს სიკვდილს და საკუთარი გულისთქმანი მოიკლოს; არამედ ყველანაირად არ ეცდება, რომ მუდამ ამქვეყნიური ცხოვრებით იცხოვროს, დაემალოს ხელისუფალთ და მოსაკლავად არ გასცეს საკუთარი თავი?"[21].
გარდა ამისა, იგივე მწერალი მოგვითხრობს ჰადრიანეს მიერ სერენიუს გრანიანესგან[22], ყველაზე გამოჩენილი მმართველისაგან, ქრისტიანთა შესახებ გამოგზავნილი წერილების მიღებას. ეს წერილები შეიცავს იმ აზრს, რომ სამართლიანი არ არის რაიმე საჩივრის გარეშე ხალხის შეძახილების საამებლად მათი გაუსამართლებლად მოკვლა. და ასევე იმასაც, რომ საპასუხო წერილი მიწერა მინუციუს ფუნდანუსს[23], ასიის პროკონსულს და უბრძანა, რომ არავინ განესაჯა საჩივრისა და კეთილგონივრული ბრალდების გარეშე; და გვაცნობს ეპისტოლის თარგმანს რომაული დედნის დაცვით ისე, როგორც იყო, და ამბობს: "და უდიდესი და უდიდებულესი კეისრის ჰადრიანეს, თქვენი მამის ეპისტოლის ძალით შეგვიძლია გთხოვოთ თქვენ, ბრძანოთ ის, რაც გვსურს, რომ იყოს სასამართლო. ეს უფრო მოვისურვეთ არა როგორც ჰადრიანეს მიერ ნაბრძანები, არამედ იმის ცოდნის გამო, რომ სამართლიანობის ღირსი მოწოდებაა. დავურთავთ ჰადრიანეს ეპისტოლის პასუხსაც, რათა იცოდე, რომ ჩვენ ჭეშმარიტებას ვამბობთ და ეს ასეც არის". ამ სიტყვებს ზემოხსენებული კაცი პასუხს დაურთავს ლათინურ ენაზე, ჩვენ კი შეძლებისდაგვარად ბერძნულად გადმოვთარგმნეთ, რომელიც შეიცავს შემდეგს:
IX
"მინუციუს ფუნდანუსს. მივიღე სახელგანთქმული კაცის სერენიუს გრანიანუსის მიერ ჩემდამი მოწერილი ეპისტოლე. მე არა მგონია, რომ საქმე გამოუკვლეველი უნდა დარჩეს, რათა ადამიანები არ იყვნენ შფოთში და ცილისმწამებლებს არ მიეცეთ ბოროტმოქმედების საშუალება. თუ პროვინციებში მოსახლეობას აშკარად ამ თხოვნით შეუძლია, მიუთითოს ქრისტიანთა წინააღმდეგ ისე, რომ პასუხი აგოს სამსჯავროს წინაშე, მხოლოდ ამ გზით მიმართოს, მაგრამ არა მათი მოთხოვნებით, არც ყვირილით. ყველაზე მეტად ხამს, რათა შენ გამოიკვლიო, თუ ვინმეს სურს ბრალის დადება. თუ ვინმე ბრალს სდებს და ამტკიცებს იმას, რასაც აკეთებს კანონის წინააღმდეგ, გადაწყვეტილება მიიღე დანაშაულის ხასიათის მიხედვით. მაგრამ ჰერაკლეს გულისთვის, თუ ვინმე ცილისწამებით წამოწევს საქმეს, აღკვეთე ეს საშინელი საქმე და სასჯელის დადებისას ფრთხილად იყავი". ასეთი იყო ჰადრიანეს პასუხი[25].
X
ოცდაერთი წლის შემდეგ, როდესაც ჰადრიანემ გადაიხადა ბუნების ვალი, ანტონინუსმა[26], ღვთისმოსავად წოდებულმა, მიიღო რომაელთა მმართველობა. მისი ზეობის პირველ წელს გარდაიცვალა ტელესფოროსი, თავისი მსახურების მეთერთმეტე წელს, და რომაელთა ეპისკოპოსობის წილი ხვდა ჰიგინიუსს. ირინეოსი მოგვითხრობს, რომ ტელესფოროსმა მოწამეობით გამორჩეული აღსასრული მიიღო. იქვე აღნიშნავს, რომ ზემოხსენებული რომაელთა ეპისკოპოსის ჰიგინიუსის[27] დროს ვალენტინე[28], საკუთარი მწვალებლობის შემომტანი, და კერდონი[29], მარკიონის საცთურის[30] დამაარსებელი, ორივე ცნობილი გახდა რომში. იგი წერს ამგვარად:
XI
"ვალენტინე რომში ჩავიდა ჰიგინიუსის დროს, ხოლო აღზევდა პიუსის დროს და დარჩა ანიკეტამდე. კერდონიც, მარკიონის უწინარეს მყოფი, იგიც ჰიგინიუსის (რომელიც იყო მეცხრე ეპისკოპოსი) დროს შევიდა ეკლესიაში და აღიარა; მან შემდეგი სახით განაგრძო ცხოვრება: ხან ასწავლიდა მწვალებლობას, ხანაც შეინანებდა, ხან კი მხილებული იყო ბოროტ სწავლებაში და განეშორებოდა ძმათა საკრებულოს"[31]. ამას ამბობს [ირინეოსი] "მწვალებლობების წინააღმდეგ" ნაშრომის მესამე წიგნში. პირველ წიგნში კი კვლავ ამბობს კერდონის შესახებ: "კერდონი, ერთ-ერთი მათგან, ვინც თავიდანვე სვიმონის გვერდით იმყოფებოდა, ცხოვრობდა რომში ჰიგინიუსის, მოციქულთაგან ეპისკოპოსობის მონაცვლეობის მიხედვით რიგით მეცხრე წილის მპყრობელის დროს. იგი ასწავლიდა, რომ რჯულისა და წინასწარმეტყველების მიერ ნაქადაგები ღმერთი არ არის ჩვენი უფლის, იესო ქრისტეს მამა, რადგან ეს ცნობილი არის, ხოლო ის* უცნობი, ეს სამართლიანი არის, ხოლო ის კი - კეთილი. იგი შეცვალა მარკიონე პონტოელმა და გააფართოვა სასწავლებელი, და უსირცხვილოდ მკრეხელობდა"[32].
იმავე ირინეოსმა ვალენტინეს მრავალსაცთურიანი ნივთის უსაზღვრო სიღრმე უძლიერესად გახსნა და ქვეწარმავლის მსგავსად სოროში დაფარული და დამალული ბოროტება გააშიშვლა. ამათ გარდა სხვა ვინმე სახელად მარკოზი[33], მათ დროს მყოფი, ამბობს, რომ მაგიის სიცრუეში ყველაზე გამოცდილი იყო, წერს მათ არასრულმყოფელი სრული იდუმალთმყვანებლობის საძაგლობებზე და წარმოაჩენს მათ შემდეგი სიტყვებით: "ზოგიერთი მათგანი ამზადებს საქორწინო ოთახს და მასში მონაწილეებზე რაღაც შელოცვებთან ერთად აღასრულებს იდუმალთმყვანებლობას და ამბობს, რომ ეს არის სულიერი ქორწინება მათ მიერ აღსრულებული ზენა შეუღლებათა მსგავსების მიხედვით. მათ ისინი წყალთან მიჰყავთ, ნათლავენ და ასე ამბობენ: "შეუცნობელი ყოველთა მამის სახელით, ყოველთა დედის, ჭეშმარიტებისათვის, იესოზე გადმოსულისათვის". და წარმოთქვამენ სხვა ებრაულ სახელებს განდობილთა უფრო მეტად შესაძრწუნებლად"[34].
როდესაც ჰიგინიუსი ეპისკოპოსობის ოთხი წლის შემდეგ აღესრულა, რომში ღვთისმსახურება პიუსმა[35] ჩაიბარა. ალექსანდრიაში მარკოზი[36] წარმოჩნდა მწყემსად მას შემდეგ, რაც ევმენიუსმა ცამეტი წელი აღასრულა; ათწლიანი ღვთისმსახურებისაგან მარკოზის განსვენების შემდეგ კელადიონმა[37] მიიღო ალექსანდრიის ეკლესიის ღვთისმსახურება. როდესაც რომაელთა ქალაქში მეთხუთმეტე წელს გარდაიცვალა ეპისკოპოსი პიუსი, ანიკეტუსი[38] გახდა იქ მყოფთა წინამძღვარი. მის დროს, როგორც ჰეგესიპე მოგვითხრობს, იგი ცხოვრობდა რომში ეპისკოპოს ელევთერამდე[39]. მათ დროს განსაკუთრებით განითქვა სახელი იუსტინემ, რომელიც ფილოსოფოსის ტანისამოსით შუამდგომლობდა ღვთის სიტყვისათვის და თხზულებებით იბრძოდა რწმენის გამო. მან დაწერა მარკიონის წინააღმდეგ თხზულება და იხსენებს, რომ მან ის იმ დროს შეადგინა, როცა ეს კაცი თავისი ცხოვრებით ცნობილი იყო, და წერს შემდეგს: "მარკიონი არის კაცი ვინმე პონტოელი, რომელიც ახლაც ასწავლის მის მიმდევართ და მიაჩნია, რომ არსებობს სხვა, შემოქმედზე უფრო დიდი ღმერთი. მან ადამიანთა მთელ მოდგმაში დემონთა დახმარებით მრავალს ათქმევინა მკრეხელობა და უარყოფა იმისა, რომ ყოველივეს შემოქმედი არის ქრისტეს მამა; არამედ აღიარებინა სხვა ვინმე, მასზე დიდი. ყველას, მათგან აღძრულს, როგორც ვთქვით, ქრისტიანები ეწოდებათ, იმგვარად, როგორც სხვადასხვა სწავლების მქონე ფილოსოფოსებისთვის ფილოსოფიის სახელი საერთო არის". ამას დასძენს: "ჩვენ გვაქვს თხზულება ყველა წარმოშობილი ერესის წინააღმდეგ, რასაც, თუ ინებებთ, წასაკითხად მოგცემთ".
იმავე იუსტინემ ელინთა წინააღმდეგ საკმაოდ იღვაწა და ჩვენი რწმენის გამო სხვა მოსაზრებების შემცველი აპოლოგია მიუძღვნა იმპერატორ ანტონინუსს, ღვთისმოსავად წოდებულს, და რომაელთა სენატს, რადგან რომში ცხოვრობდა. თავის თავს, თუ ვინ იყო და საიდან იყო, აპოლოგიაში წარმოაჩენს შემდეგი სიტყვებით:
------------------------------------------------------------
* უფლის "ნამდვილი" მამა - მთარგ.
XII
"იმპერატორ ტიტუს ელიუს ჰადრიანე ანტონინუს ღვთისმოსავს, კეისარ ავგუსტუსსა და ვერისიმუსს, მის ძეს ფილოსოფოსს და ლუკიუსს, ფილოსოფოსი კეისრის ბუნებით ძესა და ღვთისმოსავის მიერ ნაშვილებს, განათლების მოყვარულს, აგრეთვე წმინდა სენატსა და რომაელთა მთელ ერს ადამიანთა მთელი მოდგმისაგან უსამართლოდ შეძულებულთა და შეურაცხყოფილთა გამო, მე, იუსტინე, ბაკხეუსის ძის პრისკუსის ძე, წარმოშობით - პალესტინის სირიის ფლავია ნეაპოლიდან, ერთი მათგანი (ქრისტიანი - მთარგ.), მიმართვასა და თხოვნას წარმოვადგენ"[40].
ამავე იმპერატორისადმი წარდგენილ იქნა სხვა თხოვნებიც ასიაში მყოფი ძმებისაგან, რომლებიც ადგილობრივი მოსახლეობის სხვადასხვა თავხედური გამოხტომებით იყვნენ დატანჯული. იმპერატორმა საჭიროდ ჩათვალა ასიის საბჭოსათვის[41] გაეცა შემდეგი ბრძანება:
XIII
"იმპერატორი კეისარი მარკუს ავრელიუს ანტონინუსი, ავგუსტუს არმენიკუსი, პონტიფექს მაქსიმუსი, თხუთმეტგზის სახალხო ტრიბუნი, სამგზის კონსული, მოკითხვა ასიის საბჭოს. მე ვიცი, რომ ღმერთები ზრუნავენ, რათა ასეთი ადამიანები ვერ დაიმალონ. მათ, რომლებსაც არ სურთ მათი თაყვანისცემა, შენზე უფრო მეტად ისინი დასჯიან. მათ შფოთში აგდებ და განამტკიცებ მათ აზრს, რაც აქვთ, როდესაც ბრალს სდებ როგორც უღმერთოებს. ამ ბრალდებულთათვის უმჯობესი იქნება თავისი ღმერთის გამო მოსალოდნელი სიკვდილი, ვიდრე სიცოცხლე. ამიტომაც იმარჯვებენ, ისინი უმალ თავიანთ სიცოცხლეს შეწირავენ, ვიდრე დაემორჩილებიან იმას, რასაც მოითხოვ, რომ მათ გააკეთონ. რაც შეეხება მიწისძვრებს, ადრეც და ახლახან მომხდარსაც, უადგილო არ იქნება, შეგახსენოთ, რომ, როდესაც ეს ხდება, სასო წარგეკვეთებათ. შეადარეთ თქვენი მდგომარეობა მათსას: ისინი უფრო კადნიერდებიან ღვთის მიმართ, თქვენ კი მთელი ამ ხნის განმავლობაში* არ ზრუნავთ სხვა ღმერთებსა და უკვდავის ღვთისმსახურებაზე, რომლის მსახურ ქრისტიანებსაც აძევებთ და დევნით სიკვდილამდე. მათ გამო ჩვენს უსაღვთოეს მამას უკვე მრავალმა პროვინციის მმართველმა მისწერა, რომლებსაც მან უპასუხა, რომ არ შეაწუხონ ისინი, თუ არ აღმოჩნდება, რომ რომაელთა მმართველობის წინააღმდეგ რაიმეს აპირებენ. ასეთი ადამიანების შესახებ მეც მრავალმა შემატყობინა, რომლებსაც მამის აზრის მიმდევარმა გავეცი პასუხი. თუკი ვინმე ჯიუტად აღძრავს საქმეს მათზე, როგორც ასეთად მყოფებზე, დადანაშაულებული განთავისუფლებულ იქნას ბრალდებისაგან მაშინაც, თუკი აღმოჩნდება, რომ ასეთი (ქრისტიანი - მთარგ.) არის, ბრალმდებელი კი დაექვემდებარება სასჯელს. გამოქვეყნდა ეფესოში ასიის საბჭოში"[42].
საქმეების ამგვარად წარმართვის მოწმე არის მელიტონი[43], სარდის ეკლესიის იმჟამად ცნობილი ეპისკოპოსი, რაც ცხადია მის მიერ ნათქვამიდან, რაც დაწერა ჩვენი მოძღვრების გამო იმპერატორ ვერონის[44] მიმართ შედგენილ აპოლოგიაში.
----------------------------------------------------
* ვიდრე მიწისძვრა გრძელდება - მთარგ.
XIV
ირინეოსი მოგვითხრობს ამავე დროს, რომის ეკლესიაში ანიკეტუსის წინამძღვრობისას, ჯერ კიდევ ცოცხალი პოლიკარპეს რომში ყოფნასა და პასექის დღეებთან დაკავშირებით რაღაცის გამოკვლევის გამო ანიკეტუსთან სასაუბროდ მის მისვლას[45]. იგივე მწერალი პოლიკარპეს შესახებ სხვა ამბავსაც გადმოგვცემს, რაც აუცილებელია, რომ დაერთოს მის შესახებ ცნობებს. იგი შეიცავს შემდეგს:
ირინეოსის "მწვალებლობების წინააღმდეგ" თხზულების მესამე წიგნიდან:
"პოლიკარპე არა მხოლოდ მოციქულთა მიერ იყო დამოწაფებული და უფლის მრავალ თვითმხილველთან ურთიერთობდა, არამედ აგრეთვე მოციქულთა მიერ დადგენილ იქნა ასიაში, სმირნაში არსებულ ეკლესიაში ეპისკოპოსად, რომელიც ჩვენც ვიხილეთ ჩვენს ბავშვობაში (რადგან დიდი ხანი იცხოვრა, და ღრმად მოხუცი ეწამა რა დიდებულად და ბრწყინვალედ, გავიდა ამ ცხოვრებიდან), ყოველთვის ასწავლიდა იმას, რაც მოციქულთაგან ისწავლა, რასაც ეკლესიაც გადმოსცემს და რაც არის ერთადერთი ჭეშმარიტება. ამ ამბებს დაემოწმება ასიის ყველა ეკლესია და ახლანდელ დრომდე [ცოცხალი] პოლიკარპეს მონაცვლეები. იგი არის ჭეშმარიტების ბევრად სარწმუნო და მტკიცე მოწმე, ვიდრე ვალენტინე, მარკიონი და დანარჩენი ბოროტად მზრახველნი. იგი ანიკეტუსის დროს ცხოვრობდა რომში, ზემოხსენებულ მწვალებელთაგან მრავალი მოაქცია ღვთის ეკლესიისაკენ, ქადაგებდა რომ ერთი და მხოლო ჭეშმარიტება, ის, რაც მოციქულთაგან მიიღო, არის ეკლესიის მიერ გადმოცემული. და არიან მსმენელები მის მიერ მოყოლილი ამბისა, რომ იოანე, უფლის მოწაფე, ეფესოში წავიდა დასაბანად და ნახა რა შიგნით კერნთოსი, აბანოდან დაუბანელი გაიქცა და იყვირა: "გავიქცეთ, აბანო არ ჩამოიქცეს, როცა შიგ იმყოფება კერინთოსი, ჭეშმარიტების მტერი". თვითონ პოლიკარპემ ერთხელ, როცა მის პირისპირ მომავალმა მარკიონმა უთხრა: "გვცანი ჩვენ", მან მიუგო: "გცნობ, გცნობ, სატანას პირმშოვ". ასეთი სიფრთხილე ჰქონდათ მოციქულებსა და მათ მოწაფეებს, რომ სიტყვითაც არ ურთიერთობდნენ ჭეშმარიტების გამყალბებლებთან, როგორც პავლემ თქვა: "მწვალებელ ადამიანს ერთი და ორი შეგონების შემდეგ განერიდე, როდესაც იცი, რომ ასეთი ვინმე გაირყვნა და სცოდავს თავისი თავის განმსჯელი" (ტიტ. 3, 10,11). არსებობს ასევე პოლიკარპეს ეპისტოლე ფილიპელების მიმართ, ძალიან ძლიერი სიტყვით დაწერილი, საიდანაც მსურველებსა და საკუთარი თავის ცხონებაზე მზრუნველებს შეუძლიათ შეისწავლონ მისი სარწმუნოების ხასიათი და ჭეშმარიტების ქადაგება"[46]. ასე ამბობს ირინეოსი. პოლიკარპე ფილიპელთა მიმართ მის ხსენებულ წერილში, რომელიც აქამდე არის მოღწეული, იყენებს ზოგიერთ მოწმობას პეტრეს პირველი ეპისტოლიდან.
ანტონინუსი, ღვთისმოსავად წოდებული, ოცდაორი წლის განმავლობაში მმართველობის მპყრობელი, შეცვალა მარკუს ავრელიუს ვერუსმა, ასევე ანტონინუსმა, მისმა ძემ, ძმასთან ლუციუსთან ერთად.
XV
ამ დროს პოლიკარპე ყველაზე დიდი, ასიის შემაშფოთებელი დევნულების ჟამს მოწამეობრივად აღესრულა. ვფიქრობ, რომ განსაკუთრებით აუცილებელი არის, ამ ისტორიაში გადმოვცეთ მისი აღსასრულის ამბავი, რომელიც ახლაც არის წერილობით გავრცელებული. არსებობს წერილი გაგზავნილი ადგილობრივ დიოცეზში იმ ეკლესიის სახელით, რომელსაც თვითონ წინამძღვრობდა, და ამცნობს შემდეგი სიტყვებით: "ღვთის ეკლესია, სმირნაში მკვიდრი, ღვთის ეკლესიას, ფილომელიუმში მკვიდრს, და ყველა ადგილას წმინდა კათოლიკე ეკლესიის ყველა დიოცეზს. მამა ღმერთისა და ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს წყალობა, მშვიდობა და სიყვარული გამრავლდეს. ძმებმა თქვენ მოგწერეთ წამებულთა და ნეტარ პოლიკარპესთან დაკავშირებული ამბები, ვინც მისი მოწამეობის გზით, როგორც დაბეჭდვით, შეაჩერა დევნულება".
ამის შემდეგ პოლიკარპეს შესახებ თხრობის წინ სხვა მოწამეთა ამბებს მოგვითხრობენ და აღწერენ, თუ როგორი სიმტკიცე გამოიჩინეს ტკივილის მიმართ. ამბობენ, რომ მათ გარშემო მდგომნი განცვიფრებული იყვნენ, როდესაც ხედავდნენ, რომ მათრახით უშინაგანესი ძარღვებისა და არტერიების გამოჩენამდე სცემდნენ, რომ უკვე იხილვებოდა სხეულის დაფარული შიგნეულობა და ორგანოები. სხვა დროს ზღვის ნიჟარებსა და მჭრელ დაშნებზე დაწოლილებს, ყველა სახის სასჯელებისა და სატანჯველების გზით ნავალთ, ბოლოს, მხეცებს აძლევდნენ შესაჭმელად. მოგვითხრობენ უკეთილშობილესი გერმანიკუსის[47] განსაკუთრებულ გამორჩეულობას, რომელმაც ღვთის მადლით დაძლია სიკვდილისადმი სხეულის ბუნებრივი შიში. პროკონსულს სურდა მისი დამორჩილება, შეახსენებდა მის ახალგაზრდა ასაკს, მზრუნველად მიმართავდა, როგორც ახალგაზრდასა და სიმწიფის ასაკში მყოფს, რათა საკუთარი თავის მიმართ გამოეჩინა თანაგრძნობა. მაგრამ იგი არ ზრუნავდა, არამედ მამაცურად აიძულებდა მხეცებს თავისი თავის დაგლეჯას და იწვევდა კიდეც მათ, რომ მალე განთავისუფლებულიყო უსამართლო და ურჯულო ცხოვრებისაგან. მისი გამორჩეული სიკვდილის დროს მთელი ბრბო გაკვირვებული იყო ღვთისმოყვარე მოწამის ახოვანებითა და ქრისტიანთა მთელი მოდგმის სათნოებით და ერთხმად მორთეს ყვირილი: "მოკალით უღმერთოები! მოძებნილ იქნეს პოლიკარპე!" ამ ყვირილმა დიდი შფოთი გამოიწვია; ერთი კაცი, ტომით ფრიგიელი, სახელად კვინტუსი, ფრიგიიდან ახლახანს ჩამოსული სულით დაეცა, დაუძლურდა და, ბოლოს, ცხონებას განუდგა, როდესაც დაინახა მხეცები და მათთან ერთად სხვა საშინელებებიც. ზემოხსენებული წერილის თხრობა წარმოაჩენს, რომ იგი სხვებთან ერთად სამსჯავროში დაუფიქრებლად და არა ღვთისმოსავური სულისკვეთებით გაიქცა; თუმცა, შეპყრობილმა ყველას აჩვენა იმის მაგალითი, რომ არ შეიძლება ასე თავგანწირული სიმამაცითა და უკრძალველად გაკადნიერება. ასეთი აღსასრული ჰქონდა მათ. უსაკვირველესმა პოლიკარპემ, როდესაც მათ შესახებ პირველად გაიგო, აღუშფოთებული დარჩა, გაწონასწორებული ხასიათი აღუძვრელად დაიცვა და ქალაქში დარჩენა მოისურვა. მასთან ერთად მყოფთ დაუჯერა, რომლებიც მოუწოდებდნენ, რომ თავი დაეღწია დევნულებისაგან, დატოვა ქალაქი და გაეშურა არცთუ შორს მდებარე ყანისაკენ, რათა იქ სხვებთან ერთად ეცხოვრა. დღე და ღამე სხვა არაფერს აკეთებდა გარდა იმისა, რომ განმტკიცდებოდა უფლისადმი ლოცვებით და მათი მეშვეობით ევედრებოდა და ითხოვდა მშვიდობას, და ამას ითხოვდა მთელ მსოფლიოში მყოფი ეკლესიებისათვის, რადგან ეს იყო მისი უცვლელი ჩვეულება. და ლოცვისას, მის შეპყრობამდე სამი დღით ადრე, ღამით ხილვა ჰქონდა და იხილა, რომ მის თავქვეშ ლოგინი ერთბაშად ცეცხლით დაიწვა და ასე განადგურდა. ამით გამოღვიძებულმა მაშინვე განუმარტა ჩვენება იქ მყოფთ, მომავალი იწინასწარმეტყველა და ნათლად აუწყა მასთან მყოფთ, რომ იგი ქრისტეს გამო ცეცხლით უნდა გარდაცვლილიყო. როდესაც მთელი მოშურნეობით ეძებდნენ მას, კვლავ ძმების განწყობითა და სიყვარულით იძულებული წავიდა სხვა მამულში. იქ მცირე ხნის შემდეგ მივიდნენ მდევრები და ადგილზე ორი მონა შეიპყრეს. მათგან ერთი აწამეს და მისი მეშვეობით მიადგნენ პოლიკარპეს ადგილსამყოფელს. საღამოს შევიდნენ და იპოვეს იგი მწოლიარე ზედა ოთახში, საიდანაც შეეძლო სხვა სახლში გადასვლა, მაგრამ არ ისურვა, თქვა "იყოს ღვთის ნება" (შდრ. საქმე. 21,14). როგორც გადმოცემა გვამცნობს, როდესაც გაიგო, რომ იქ იმყოფებიან, ჩავიდა მათთან და დაელაპარაკა მეტად სხივმფინარი და კეთილი პირით, ისე რომ მათ, რომლებიც ადრე ამ კაცს არ იცნობდნენ, როდესაც შეხედეს მისი ასაკის ხნოვანებას, პატივსაცემ და გაწონასწორებულ ქცევას, საკვირველი რამ ხილვა ეგონათ და ფიქრობდნენ: საჭირო კი იყო ესოდენი მოშურნეობა ასეთი მოხუცის შესაპყრობად? მან კი არ დააყოვნა და მყისვე ბრძანა მათთვის სუფრის გაშლა, მოიპატიჟა ისინი, რათა მიერთვათ გულუხვად შემოთავაზებული სასმელ-საჭმელი. მათგან ითხოვა ერთი საათი, რათა უშფოთველად ელოცა. მათ ნება დართეს. იგი ადგა და ილოცა, უფლის მადლით აღივსო, ისე რომ განცვიფრდნენ იქ მყოფნი, როდესაც ისმენდნენ მის ლოცვას და მრავალმა მათგანმა შეინანა იმის გამო, რომ ასეთი პატივსაცემი და ღვთივშვენიერი მოხუცის მოკვლას აპირებდნენ.
ამის შემდეგ მის შესახებ წერილი სიტყვასიტყვით ასე გადმოსცემს მომდევნო ისტორიას: "როდესაც დაასრულა ლოცვა და მოიხსენია ყველა, ვინც კი ოდესმე ყოფილა მასთან ურთიერთობაში, მცირენიც და დიდნიც, სახელგანთქმულნიც და უსახელონიც, და მსოფლიო სრულიად კათოლიკე ეკლესია; მოვიდა წასვლის ჟამი, იგი ვირზე შესვეს და წაიყვანეს ქალაქში "დიდი შაბათის" დღეს. მას შეხვდა ირინარქოსი[48] ჰეროდე და მისი მამა ნიკიტა. იგი წაიყვანეს ოთხთვალასკენ, გვერდით მიუსხდნენ, არწმუნებდნენ და ეუბნებოდნენ: "რა ბოროტება არის, რომ თქვა: "უფალი კეისარი", შესწირო მსხვერპლი და გადარჩე?" მან ჯერ პასუხი არ გასცა, და რადგან მათ განაგრძეს, უთხრა: "არ ვაპირებ იმის გაკეთებას, რასაც მირჩევთ". მათ კი, როდესაც ვერ შეძლეს დარწმუნება, დასაშინებელ სიტყვებს ეუბნებოდნენ და სწრაფად ჩამოაგდეს ისე, რომ ოთხთვალადან ჩამოსვლისას წვივი გაიხეთქა. მაგრამ არ შემობრუნებულა, თითქოს არაფერი ვნებოდა, მხნედ სწრაფად გაიარა. და წაიყვანეს არენისაკენ. ესოდენ დიდი ხმაური იყო არენაზე, რომ ბევრს არაფერი ესმოდა. როდესაც პოლიკარპე შევიდა არენაზე, ხმა იყო ციდან: "გაძლიერდი, პოლიკარპე, და გამხნევდი". ამ სიტყვების მთქმელი კი არავის დაუნახავს, ხოლო ხმა მრავალმა ჩვენიანმა მოისმინა. როდესაც მიიყვანეს იგი, დიდი ხმაური ატეხეს მათ, ვინც გაიგო, რომ პოლიკარპე შეეპყრათ. როდესაც პროკონსულთან მიიყვანეს, მან ჰკითხა: იყო თუ არა იგი პოლიკარპე, და როცა მან აღიარა, არწმუნებდა უარეყო და ეუბნებოდა: "პატივი ეცი შენს ასაკს", ამას სხვა სიტყვებიც მოაყოლა, რისი თქმაც სჩვევიათ: "დაიფიცე კეისრის სვე, შეინანე და თქვი: "სიკვდილი უღმერთოებს". პოლიკარპემ მრისხანე სახით გადახედა არენაზე მყოფ მთელ ბრბოს, ხელი დაუქნია მათ, ამოიოხრა, ცისკენ აიხედა და თქვა: "შორს უღმერთოები". მაგრამ, როდესაც პროკონსული დაჟინებით მოითხოვდა - "დაიფიცე და გაგიშვებ, დაგმე ქრისტე", - პოლიკარპემ უთხრა: "ოთხმოცდაექვსი წელი ვემსახურები მას და არაფერი უსამართლობა არ უქნია ჩემთვის; როგორ შემიძლია დავგმო ჩემი მეუფე, ჩემი მხსნელი?" იგი კი კვლავ აგრძელებდა და ეუბნებოდა: "დაიფიცე კეისრის სვე", პოლიკარპემ უთხრა: "ამაოდ გგონია, რომ დავიფიცებ კეისრის სვეს, როგორც ამბობ. თავი ისე გიჭირავს, თითქოს არ იცი, ვინ ვარ, მხნეობა მოიკრიბე და ისმინე: ქრისტიანი ვარ. თუ გსურს ქრისტიანული მოძღვრების შესწავლა, მომეცი ერთი დღე და მოისმენ". პროკონსულმა უთხრა: "დაარწმუნე ხალხი". პოლიკარპემ უთხრა: "შენ სიტყვის ღირსს გხდი, რადგან გვისწავლია, რომ მთავართა და ხელისუფალთ, ღვთის მიერ დადგინებულთ, სათანადო პატივი მივაგოთ, თუ არ გვავნებენ ჩვენ. მათ კი არ ვთვლი ღირსად, რომ თავი დავიცვა მათ წინაშე". პროკონსულმა უთხრა: "მხეცები მყავს, მათთან მიგაგდებ, თუ არ შეინანებ". მან კი უთხრა: "მოუხმე მათ, რადგან ჩემთვის გონების შეცვლა უმჯობესიდან უარესისაკენ მიუღებელი ცვლილებაა, ხოლო მშვენიერია ცვლილება უარესიდან სამართლიანობისაკენ". მან კი კვლავ უთხრა: "თუ მხეცებს არაფრად აგდებ, ცეცხლით შეგმუსრავ, თუკი არ შეინანებ". პოლიკარპემ უთხრა: "ცეცხლით მემუქრები, დროებით რომ წვავს და მალევე იშრიტება. რადგან არ იცი მომავალი სამსჯავროსა და უღმერთოთათვის დაცული საუკუნო სასჯელის ცეცხლი. მაგრამ რას აყოვნებ? ქმენ, რაც გენებოს". ეს და სხვა მრავალი რამ თქვა, სიმამაცითა და სიხარულით იყო აღსავსე და მისი პირი მადლით აღივსო, ისე რომ არათუ არ შეშფოთებულა მის მიმართ ნათქვამით, არამედ, პირიქით, თვითონ პროკონსული განცვიფრდა და გაგზავნა მაცნე არენის შუაში სამჯერ საუწყებლად: "პოლიკარპემ აღიარა, რომ ქრისტიანი არის". როდესაც მაცნემ ეს გამოაცხადა, სმირნის მკვიდრი წარმმართებისა და იუდეველების მთელმა ბრბომ დაუოკებელი რისხვითა და დიდი ხმით დაიყვირა: "ის არის ასიის მოძღვარი, ქრისტიანთა მამა, ჩვენი ღმერთების დამანგრეველი, იგი მრავალს ასწავლის, რომ არ შესწიროს მსხვერპლი, არც თაყვანი სცეს~. ამას ამბობდნენ, ყვიროდნენ და მოითხოვდნენ ასიარქოს[49] ფილიპესგან, რომ პოლიკარპეზე მიეშვა ლომი. მან კი თქვა, რომ ეს არ შეუძლია, გააკეთოს მას შემდეგ, რაც დასრულებულია მხეცებით დევნა. მაშინ მათ მოიფიქრეს, ერთხმად ეყვირათ, რომ პოლიკარპე ცოცხლად დაეწვა. რადგან უნდა აღსრულებულიყო მისთვის გამოცხადებული ხილვა სასთუმალზე, როდესაც ლოცვის დროს იხილა, რომ ის იწვოდა. იგი მიუბრუნდა მასთან ერთად მყოფ მორწმუნეებს და უთხრა წინასწარმეტყველურად: "მე უნდა დავიწვა ცოცხლად". ამრიგად, ეს ასე სწრაფად ახდა, უფრო მალე, ვიდრე ამბობდა, როდესაც ბრბომ ერთობლივად სახელოსნოებიდან და აბანოებიდან შეშა და ფიჩხი მოზიდა, ამ საქმის მსახურებისათვის განსაკუთრებით მონდომებული იუდეველები იყვნენ, როგორც მათ ეს სჩვეოდათ. როდესაც ცეცხლი მზად იყო, მთლიანად გაიხადა ტანისამოსი, შეიხსნა სარტყელი, სცადა გაეხადა ფეხსაცმელი, წინათ ამას არ აკეთებდა, რადგან ყოველთვის თითოეული მორწმუნე ესწრაფოდა, ვინც მოასწრებდა, შეხებოდა მის სხეულს; რამეთუ ყველაფერში გამშვენებული იყო კეთილი მოქალაქეობის გამო მის მოხუცებულობამდეც. მყისვე შემოუწყვეს მას ცეცხლისათვის საჭირო საგნები; და როდესაც აპირებდნენ ისინი მის მილურსმნას, მან უთხრა: "ასე მიმიშვით, რადგან ვინც მაძლევს ცეცხლის გაძლებას, იგი მომცემს [ძალას], ლურსმნებით თქვენი უსაფრთხოების ზომების გარეშეც უშფოთველად დავრჩე ცეცხლში". მათ იგი არ მიალურსმნეს, მაგრამ შეკრეს. ხელები უკან შეუკრეს როგორც რჩეულ ცხვარს, შეწირულს დიდი ფარიდან ყოვლადდასაწველადა ყოვლისმპყრობელი ღვთისთვის საამოდ. და თქვა: "მამაო შენი საყვარელი და კურთხეული შვილის იესო ქრისტესო, ვისი მეშვეობით მივიღეთ შენს შესახებ ცოდნა; ღმერთო ძალთა და ანგელოზთა, ყველა ქმნილებისა და მართალთა მთელი მოდგმის, რომლებიც ცოცხალი არიან შენს წინაშე, გაკურთხებ შენ, რადგან ამ დღისა და ჟამისა ღირსი გამხადე, რათა მოწამეთა რიცხვში წილი მიმეღო შენი ქრისტეს სასმისში საუკუნო ცხოვრებაში, სულიწმინდის უხრწნელებაში სულისა და სხეულის აღდგომისათვის; და მათ შორის დღეს შენს წინაშე შერაცხილ ვიქნე მსუყე და საამო მსხვერპლად, როგორც ეს წინასწარ განამზადე, წინასწარ გააცხადე და აღასრულე, უტყუარო და ჭეშმარიტო ღმერთო. ამის გამოც და ყველაფრისთვისაც გაქებ, გაკურთხებ, გადიდებ საუკუნო მღვდელმთავრის იესო ქრისტეს, შენი საყვარელი შვილის მეშვეობით, ვისი მეშვეობითაც დიდება შენ მასთან ერთად სულიწმინდაში აწ და მომავალი საუკუნეებისათვის, ამინ~. როცა კი წარმოთქვა "ამინ" და აღასრულა ლოცვა, ცეცხლზე მიჩენილმა ადამიანებმა მოუკიდეს, როდესაც ალი ძლიერ ავარდა, ვიხილეთ საკვირველება, რომელთაც მოგვეცა ხილვა, რომლებიც დაცული ვიქენით, რათა მომხდარი სხვებისთვისაც გვეუწყებია. დავინახეთ, რომ ცეცხლმა შეკრა თაღოვანი რამ ოთახი, როგორც გემის აფრა ქარისგან გაბერილი, და მოწამის სხეულს კედლის მსგავსად წრიულად შემოერტყა, და შუაში იყო არა დამწვარი ხორცის მსგავსი, არამედ როგორც ოქრო და ვერცხლი ქურაში ნაწრთობი; და როგორც სურნელებას ისე ვიყნოსავდით, როგორც საკმევლის ან სხვა ძვირფასი არომატის კმევას. დასასრულ, როდესაც ურჯულოებმა დაინახეს, რომ არ შეეძლოთ სხეულის ცეცხლით შემუსვრა, ბრძანეს მასთან მისულიყო ჯალათი და ეძგერა მახვილი. როდესაც ეს გააკეთა, გადმოდინდა ბევრი სისხლი, ისე რომ ცეცხლი ჩააქრო და მთელი ბრბო გაკვირვებაში მოიყვანა იმით, თუ რაოდენ დიდი განსხვავებაა ურწმუნოთა და რჩეულთა შორის, რომელთაგან ერთ-ერთი იყო იგი ჩვენს დროში უსაკვირველესი მოციქულებრივი და წინასწარმეტყველი მოძღვარი, სმირნაში კათოლიკე ეკლესიის ეპისკოპოსი. რადგან ყოველი სიტყვა, რაც მისი პირიდან გამოვიდა, აღსრულდა და აღსრულდება [მომავალშიც].
შურიანმა, ღვარძლიანმა და ბოროტმა [დემონმა], მართალთა მოდგმის მოწინააღმდეგემ, როდესაც დაინახა მისი დიდი მარტვილობა და დასაბამიდანვე უმწიკვლო მოქალაქეობა, უხრწნელი გვირგვინით შემკობილი და უდავო ჯილდოს წამღები, იზრუნა, რომ მისი სხეული ჩვენ არ მიგვეღო, მიუხედავად იმისა, რომ მრავალს ეწადა ამის გაკეთება და მის წმინდა ხორცთან შეხება. ამიტომ წინ გამოიყვანა ნიკიტა, ჰეროდეს მამა, და მისი ძმა ალკე, რათა მმართველისათვის ეთხოვა, რომ არ მიეცა სხეული; ამბობდნენ: "არ მიატოვონ ჯვარცმული და მისი თაყვანისცემა არ დაიწყონ". ეს თქვეს იუდეველთა კარნახითა და ძალდატანებით. ისინი კიდევაც იცავდნენ მას ჩვენს მიერ ცეცხლიდან მისი მოსალოდნელი გამოყვანისაგან, არ იცოდნენ, რომ არც ქრისტეს, მთელი ქვეყნიერების გამოსახსნელთა ხსნის გამო ვნებულის მიტოვებას შევძლებდით და არც სხვას დავუწყებდით მსახურებას. რამეთუ მას, თაყვანს ვცემთ როგორც ღვთის ძეს, მარტვილნი კი გვიყვარს როგორც მოწაფეები და მიმბაძველები უფლისა; და ღირსეულადაც, თავიანთი მეუფის დამოძვრისადმი დაუძლეველი კეთილგანწყობის გამო. დე, მათი თანაზიარი და თანამოწაფე გავხდეთ ჩვენც. როდესაც დაინახა ასისთავმა იუდეველთა მეტოქეობა, იგი* შუაში დადო, როგორც მათ ჩვეოდათ, და დაწვა. ამგვარად, ჩვენ ავიღეთ მისი ძვირფას ქვებზე უფრო ძვირფასი და ოქროზე უფრო რჩეული ძვლები და მოვათავსეთ სათანადო ადგილას. იქ, როგორც ეს შესაძლებელია, ჩვენ შეკრებილებს მხიარულებასა და სიხარულში, უფალი მოგვანიჭებს მისი მოწამეობის დაბადების დღის აღნიშვნას ადრინდელ მებრძოლთა ხსოვნის, მომავალი თაობების წვრთნისა და შემზადებისათვის. ასეთი იყო ნეტარი პოლიკარპეს [ხვედრი], რომელსაც, ფილადელფიელებთან ერთად სმირნაში მეთორმეტე მოწამეს, მხოლოდ მას მოიხსენიებს ყველა, ისე რომ ყველგან წარმართებიც კი საუბრობენ მასზე".
ასეთი აღსასრულით იქნა ღირსყოფილი საკვირველი და მოციქულებრივი პოლიკარპე, როგორც ეს ამბავი სმირნის ეკლესიის ძმებმა დაურთეს მის ზემოხსენებულ ეპისტოლეს. მის შესახებ [შედგენილ] ამავე თხზულებაში ასევე სხვა მარტვილობანიც დაურთეს, რომლებიც სმირნაში აღსრულდა პოლიკარპეს მოწამეობის დროს, რომლებთან ერთად სავარაუდოდ იყო მარკიონის ცთომილების [მიმდევარი] პრესვიტერი მეტროდოროსი, იგი ცეცხლს მისცეს და ასე დაიღუპა. მათ შორის იმ დროს სახელგანთქმულ მარტვილად ცნობილი იყო ვინმე პიონიოსი[50]. მის დაწვრილებით აღსარებას და სიტყვის კადნიერებას, სარწმუნოების გამო ხალხისა და მთავრების წინაშე წარმოთქმულ აპოლოგიას, დამოძღვრასა და საჯარო გამოსვლას, დევნულების ჟამს განსაცდელით დაცემულების მიმართ მეგობრულ მოპყრობას და მათ შეგონებას, რაც მან საპყრობილეში მასთან შესულ ძმებს დააბარა; ამას გარდა სატანჯველთა დათმენას, ამასთან ერთად მილურსმნვის ტკივილებსა და ცეცხლის დათმენას, და ყველა საოცრებასთან ერთად მის აღსასრულს, - ყველაფერს უსრულესად შეიცავს მის შესახებ [დაწერილი] თხზულება და დაინტერესებულ პირებს მივუთითებთ მასზე, რაც ჩართულია ჩვენს მიერ შემოკრებილ ადრინდელი მოწამეების მარტვილობებში. შემდეგ მოდის ასიის ქალაქ პერგამოსში სხვა მოწამეთა მოსახსენებლები, კარპოსის, პაპილასი და ქალის აგათონიკესი, მრავალი გამორჩეული აღსარებით სახელოვნად აღსრულებულთა[51].
-----------------------------------------------------
* პოლიკარპეს სხეული - მთარგ.
XVI
მათ დროს ჩვენს მიერ ცოტათი ზემოთ ნახსენებმა იუსტინემაც ჩვენი დოგმატების გამო მეორე წიგნი მიუძღვნა ზემოხსენებულ მმართველებს, და გამშვენდა ღვთაებრივი მოწამეობით. ფილოსოფოსმა კრესკენტოსმა[52] (ცხოვრებითაც და ქცევითაც ეშურებოდა კინიკოსთა სახელის გამართლებას) შეთქმულება მოუწყო მას. იუსტინე საუბარში მსმენელთა თანდასწრებით მრავალგზის ამარცხებდა მას, დასასრულ, მოწამეობის გზით შეეკრა გამარჯვების ჯილდოს ჭეშმარიტებისას, რომელსაც იგი შუამდგომლობდა.
ამასთან თვით ჭეშმარიტად ყველაზე დიდი ფილოსოფოსი ზემოხსენებულ აპოლოგიაში აშკარად იმგვარად, როგორც მას ეს მომავალში შეემთხვეოდა, წინასწარ თქვა და ამ სიტყვებით აღნიშნა: "მეც მოველი დასახელებულთა შორის რომელიმესაგან შეთქმულების მოწყობას და ტანჯვის მიღებას; თუნდაც კრესკენტოსისგან, ვინც არის არა სიბრძნისმოყვარე, არამედ ქადილისმოყვარე, რადგან ეს კაცი არ არის ღირსი ეწოდოს "ფილოსოფოსი", ვინც იმის შესახებ, რასაც არ იცნობს სახალხოდ მოწმობს, რომ ქრისტიანები უღმერთოები და ურწმუნოები არიან, ამას აკეთებს მრავალი შეცდენილის წინაშე მადლის მოპოვებისა და მაამებლობისათვის. თუკი არ იცნობს ქრისტეს მოძღვრებას და თავს გვესხმის ჩვენ, ყველაზე უკეთური არის და უსწავლელებზე გაცილებით უარესი; ისინი თავს არიდებენ ხშირად იმის შესახებ საუბარს და ცრუმოწმეობას, რაც არ იციან. და თუ გაიცნო, ვერ გაიგო მათში არსებული სიდიადე ან გაიგო და რომ არა იეჭვონ ეს, ამას იქმს, ყველაზე უფრო მდაბიო და ყოვლად უკეთური, უმეცარ, უგუნურ აზრსა და შიშს დანებებული. და რადგან მსურს, თქვენ იცოდეთ, მე შევთავაზე და ვკითხე მას ასეთი რამეები იმის გასაგებად და სამხილებლად, რომ ნამდვილად არაფერი იცის. და ის, რომ ჭეშმარიტებას ვამბობ, თუ თქვენთან არ მოუღწევია ჩემი მტკიცებულებების შესახებ ცნობებს, მზად ვარ თქვენ წინაშე კვლავ წარმოვთქვა ისინი, ეს კი ალბათ იმპერატორის საქმე იქნება. ხოლო თუ თქვენთვის ცნობილია ჩემი შეკითხვები და მისი პასუხები, თქვენთვის ცხადი იქნება, რომ მან თქვენს შესახებ არაფერი იცის; ან თუ იცის, მსმენელთა გამო ვერ ბედავს საუბარს, როგორც ადრე ვთქვი, იგი არა სიბრძნისმოყვარე, არამედ დიდებისმოყვარე კაცი ჩანს, ვინც არც სოკრატეს გამონათქვამს, სიყვარულის ღირსს, მიაგებს პატივს"[53].
ასე წერს იუსტინე. ხოლო იმას, რომ მისი წინასწარმეტყველება კრესკენტოსის შეთქმულებასთან დაკავშირებით აღსრულდა, თავის თხზულებაში "ელინთა წინააღმდეგ" მოგვითხრობს ტატიანე, კაცი, რომელიც ადრეულ ცხოვრებაში ელინთა სწავლებებში განიბრძნო, მათ შორის არამცირედი დიდება მოიპოვა და თავისი თხზულებებით მრავალი ჩანაწერი დაგვიტოვა. იგი ამბობს: "და უსაკვირველესმა იუსტინემ მართებულად განაცხადა, რომ ზემოხსენებული ადამიანები ავაზაკებს ჰგვანან"[54]. შემდეგ აგრძელებს ფილოსოფოსთა შესახებ საუბარს, და დასძენს: "კრესკენტოსი, დიდ ქალაქში ჩაბუდებული, ყველას აღემატა წულთმხრწნელობით, ვერცხლისმოყვარეობას კი მთლიანად მიუძღვნა თავი. სიკვდილის უგულებელყოფის მრჩეველს თვითონ ისე ეშინოდა სიკვდილის, რომ იუსტინეს სიკვდილით დაცემა ესოდენ დიდი ბოროტებით მოიმოქმედა, რადგან ჭეშმარიტების მქადაგებელი გემოთმოყვარე და მატყუარა ფილოსოფოსებს ამხილებდა"[55]. ასეთი იყო იუსტინეს მოწამეობის მიზეზი.
XVII
იგივე პიროვნება მისი ბრძოლის წინ სხვებს, მის წინ წამებულებს მოიხსენიებს პირველ აპოლოგიაში, ჩვენი თემისათვის ჯეროვნად მოგვითხრობს ამას და ასე წერს: "ერთი ქალი ცხოვრობდა გარყვნილ ქმართან ერთად, წინათ ისიც გარყვნილ ცხოვრებას ეწეოდა, მაგრამ როდესაც ქრისტეს მოძღვრება შეიცნო, გონს მოეგო, მსგავსადვე ცდილობდა ქმრის გონზე მოყვანას, მოძღვრებაზე მიუთითებდა და მათ, ვინც არ ცხოვრობდა გონივრულად და მართებული აზრის თანახმად, აუწყებდა მომავალ საუკუნეში ცეცხლის სასჯელს. იგი კი იმავე უწესობაში რჩებოდა, და თავისი საქციელებით ქორწინებისაგან გაუცხოვდა; რადგან ცოლმა უღმერთობად მიიჩნია გაეგრძელებია თანაცხოვრება ქმართან, რომელიც ცდილობდა მიეღო ყველა-ნაირი სიამოვნება ბუნების კანონისა და სამართლიანობის წინააღმდეგ, და მოისურვა ქორწინების დარღვევა. როდესაც მისი ოჯახის შერცხვენის გამო, რომელიც ოდესმე ქმრის მოქცევის იმედით დარჩენას ურჩევდა, მან აიძულა თავისი თავი, რომ დარჩენილიყო. მას შემდეგ, რაც მისი ქმარი ალექსანდრიაში გაემგზავრა, მას ეუწყა მის მიერ ჩადენილი უფრო მძიმე საქმეები, და მასთან ქორწინებაში დარჩენილი და მეუღლის მსგავსი ცხოვრების მიმდევარი უსამართლობათა და უღმერთობათა თანაზიარი რომ არ გამხდარიყო, მისცა თქვენთან "გაყრად" წოდებული და განშორდა. მის მსგავს მშვენიერ და კეთილ ქმარს გაეხარდებოდა, რომ ის, ვინც ადრე მსახურებთან და დაქირავებულებთან ერთად მემთვრალეობდა და გარყვნილ საქმეებს სჩადიოდა და შეჰხაროდა ყველა სახის ბოროტებას, შეწყვიტა ამის კეთება და ურჩევდა, მასაც შეეწყვიტა ამ საქმეების კეთება. და როცა მან არ მოისურვა გაყრა, ბრალი დასდო და თქვა, რომ იგი ქრისტიანი იყო. მან წერილი გადმოგცა შენ იმპერატორს, პირველად ითხოვდა ნებართვას თავისი საქმეების მოსაწესრიგებლად, მისი საქმეების მოწესრიგების შემდეგ ბრალდებაზე თავის დაცვას, და შენ ამის ნება დართე. მისი ქმარი კი, ახლა უკვე მის წინააღმდეგ რაიმეს თქმის ვერ შემძლე, შეტრიალდა პტოლემეოსის, მისი (ცოლის - მთარგ.) ქრისტიანთა სწავლებების მოძღვრის (ვინც დასაჯა ურბიკიუსმა) წინააღმდეგ შემდეგი სახით. ასისთავი მისი მეგობარი იყო და დაარწმუნა, შეეპყრა პტოლემეოსი და ეკითხა მხოლოდ ეს, - ქრისტიანი თუ იყო. და როდესაც პტოლემეოსმა, ჭეშმარიტების მოყვარემ და არა მატყუარამ, არც მზაკვრული აზრის მქონემ, აღიარა, რომ ქრისტიანი იყო, ასისთავმა ბორკილები დაადო და დიდი ხნის განმავლობაში ტანჯავდა საპყრობილეში. ბოლოს კი, როდესაც ურბიკიუსთან მიიყვანეს ეს კაცი, მსგავსადვე მხოლოდ ეს გამოიძია, ქრისტიანი თუ იყო. და კვლავ, ქრისტეს მოძღვრების გამო მის თავზე მოწევნული სიკეთის მცოდნემ აღიარა საღვთო სათნოების სასწავლებელი. რადგან იგი, ვინც უარყოფს, ან საქმის გაკიცხვის გამო ხდება უარმყოფელი, ან საკუთარი თავის უღირსობისა და იმის მცოდნე, რომ ამ საქმისათვის უცხო არის, გაურბის აღსარებას. აქედან არცერთი არ შეეფერება ჭეშმარიტ ქრისტიანს. როდესაც ურბიკიუსმა ბრძანა მისი დასჯა, ვინმე ლუკიუსმა, თვითონაც ქრისტიანმა, დაინახა რა, რომ ასე უგუნურად ჩატარდა სასამართლო, ურბიკიუსს მიმართა: "რა მიზეზით დასაჯეს კაცი, რომელიც არც მრუშობაში, არც სიძვაში, არც კაცისკვლაში, არც ქურდობაში, არც ავაზაკობაში, არც რაიმე უსამართლობაში იქნა მხილებული, არამედ აღიარა, რომ ქრისტიანის სახელს ატარებდა? არ განსჯი, ურბიკიუს, ღვთისმოსავად წოდებული იმპერატორის, არც კეისრის ფილოსოფოსი შვილის, არც წმინდა სენატის შესაფერისად". მან კი სხვა არაფერი უპასუხა და მიუგო ლუკიუსს: "მე ვფიქრობ, რომ შენც ასეთი ხარ~, და როდესაც ლუკიუსმა უთხრა - "სწორედაც", ასევე ბრძანა მისი დასჯაც. მან მადლობა შეწირა, რადგან თქვა, რომ ასეთ უკეთურ მეუფეებს განშორდება და კეთილ მამასთან და მეუფესთან, ღმერთთან მიემგზავრება. და ბრძანა, რომ დაესაჯათ სხვაც, მესამე შემოსული"[56]. ეს ამბები იუსტინემ ჯეროვნად და თანმიმდევრულად დაურთო მის ზემოხსენებულ სიტყვებს - "ასე რომ, რომელიმე დასახელებულთაგან მეც მოველი შეთქმულების მოწყობას", და ა. შ.
XVIII
მან განსწავლული გონებისა და საღვთო საკითხებში გაწაფული აზრის შემცველი მრავალი თხზულება დაგვიტოვა, ყველა სარგებელით აღსავსე. მათკენ ვგზავნით სწავლისმოყვარეთ, და აღვნიშნავთ იმას, რაც ჩვენი ცოდნისათვის სასარგებლოა. არსებობს მისი თხზულება ჩვენი დოგმატების გამო მიძღვნილი ანტონინუსისადმი, ღვთისმოსავად წოდებულისადმი, მისი შვილისადმი და რომაელთა სენატისადმი, მეორე კი შეიცავს ჩვენი სარწმუნოების აპოლოგიას, რაც შეადგინა ზემოხსენებული იმპერატორის მემკვიდრისა და თანამოსახელის, ანტონინუს ვერუსის მიმართ, რომლის დროს მომხდარ მოვლენებს ჩვენ ახ-ლა განვიხილავთ; და სხვაც "ელინთა წინააღმდეგ", რომელშიც ვრცლად საუბრობს ჩვენთან და ელინ ფილოსოფოსებთანაც მრავალი საძიებელი საკითხის შესახებ და მსჯელობს დემონთა ბუნების შესახებ, რითაც ახლა თხრობას არ დავამძიმებთ. აგრეთვე ჩვენამდე მოაღწია ელინთა წინააღმდეგ სხვა მისმა თხზულებამ, რომლის სათაურია "მხილება", და მათ გარდა სხვამაც "ღვთის ერთსაწყისიანობის შესახებ", რომელიც არა მხოლოდ ჩვენს წერილთაგან, არამედ ელინთა წიგნებიდანაც შეადგინა; მათ გარდა დაწერა "ფსალტეს"-ს სათაურის მქონე, და სხვაც, მსჯელობა "სულის შესახებ", რომელშიც სხვადასხვა საკითხებს წამოჭრის ამ თემის ირგვლივ და მოყავს ელინ ფილოსოფოსთა შეხედულებები, რომელთა განქიქებასა და საკუთარი შეხედულების სხვა თხზულებაში გადმოცემას გვპირდება. აგრეთვე შეადგინა დიალოგი იუდეველთა წინააღმდეგ, რაც ეფესელთა ქალაქში იმ დროს ებრაელთა სახელგანთქმული კაცის, ტრიფონის წინააღმდეგ შეადგინა. მასში წარმოაჩენს, თუ როგორ აღძრა იგი ღვთის მადლმა რწმენის სიტყვისათვის, და თუ პირველ ხანებში როგორ მოშურნეობას იჩენდა ფილოსოფიური სწავლებების მიმართ, და რას აკეთებდა ჭეშმარიტების გულმოდგინე გამოძიებისათვის. მასში მოგვითხრობს იუდეველთა შესახებ, თუ როგორ აწყობდნენ შეთქმულებას ქრისტეს მოძღვრების წინააღმდეგ, და ტრიფონის წინააღმდეგ ამავე საკითხზე ვრცლად საუბრობს: "არათუ არ შეინანეთ, რაც ბოროტად ქმენით, არამედ კაცები გამოარჩიეთ მაშინ და იერუსალიმიდან მთელ ქვეყანაზე დააგზავნეთ; ამბობდით, რომ გამოჩნდა ქრისტიანთა უღმერთო მწვალებლობა და ამბობდით იმას, რასაც ჩვენს წინააღმდეგ ამბობს ყველა ჩვენს შესახებ უმეცარი, ისე რომ არამხოლოდ თქვენი თავისთვის გახდით უსამართლობის მიზეზი, არამედ საერთოდ ყველა სხვა ადამიანისთვისაც"[57].
ასევე წერს იმას, თუ მის დროსაც როგორ ბრწყინავდა წინასწარმეტყველური ნიჭები ეკლესიაში და ასევე ახსენებს იოანეს "გამოცხადებას", და ცხადად ამბობს, რომ ის მოციქულს ეკუთვნის. აგრეთვე ახსენებს რაღაც წინასწარმეტყველურ გამონათქვამებს. ამხილებს ტრიფონს იმის გამო, თუ როგორ ამოჭრეს ესენი იუდეველებმა წერილიდან[58]. მისი სხვა მრავალი ნაშრომი მრავალ ძმასთან არის შემონახული, და ძველებსაც ისეთი მოშურნე შესწავლის ღირსად მიაჩნდათ ამ კაცის თხზულებები, რომ ირინეოსი მის სიტყვებს მოიხსენიებს "მწვალებლობების წინააღმდეგ" ნაშრომის მეოთხე წიგნში და ამბობს: "იუსტინეც მარკიონის წინააღმდეგ თხზულებაში მშვენივრად ამბობს, რომ თვით უფალსაც არ ირწმუნებდა, შემოქმედის გარდა რომ სხვა ღმერთი ექადაგა"[59]. მისი თხზულების მეხუთე წიგნში კი ამას გადმოცემს შემდეგი სიტყვებით: "და მშვენივრად თქვა იუსტინემ, რომ უფლის მოსვლამდე სატანას არასოდეს გაუბედავს ღვთის გმობა, რადგან ჯერ არ იცოდა მისი განაჩენი"[60]. და ამის თქმა აუცილებელი იყო სწავლის მოყვარეთა სიბეჯითის წარსამართავად, რათა მიყოლოდნენ მის აზრებს. და ასეთი ამბები მოხდა მასთან დაკავშირებით.
XIX
ზემოხსენებული იმპერატორის ზეობის მერვე წელს, როდესაც რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსმა ანიკეტუსმა განასრულა სრული ცხრა წელიწადი, იგი შეცვალა სოტერმა, ხოლო ალექსანდრიის დიოცეზის წინამდგომელის კელადიონის მეთოთხმეტე წელს
XX
აგრიპინუსმა[61] მიიღო მონაცვლეობა. ანტიოქიის ეკლესიაში მოციქულთაგან რიგით მეექვსე ეპისკოპოსად ცნობილი გახდა თეოფილე; როდესაც იქ ჰერონის შემდეგ დადგინებული იყო რიგით მეოთხე კორნელიუსი, მის შემდეგ კი მეხუთე საფეხურზე ეპისკოპოსობა ეროსმა მიიღო[62].
XXI
მათ დროს ეკლესიაში სახელი გაითქვა ჰეგესიპემ, ვისაც ვიცნობთ ზემოთმოყვანილი თხრობის მეშვეობით, ასევე დიონისემ, კორინთელთა ეპისკოპოსმა და პინიტუსმა, კრიტელთა სხვა ეპისკოპოსმა, ფილიპემ და მათთან ერთად აპოლინარმა და მელიტონმა, მუსანიოსმა და მოდესტოსმა, და ყველაზე მეტად ირინეოსმა. მათი სამოციქულო გადმოცემის საღი სარწმუნოების მართლმადიდებლობამ წერილობითი სახით ჩვენამდეც მოაღწია[63].
XXII
ჰეგესიპემ ჩვენამდე მოღწეულ თავის ხუთ ნაშრომში საკუთარი აზრის უსრულესი ჩანაწერი დაგვიტოვა. მათში წარმოაჩენს, თუ როგორ ურთიერთობდა მრავალ ეპისკოპოსთან, როდესაც იმოგზაურა რომამდე, და რომ ყველასთან ღებულობდა ერთსა და იმავე მოძღვრებას. მაგრამ კარგი იქნება, მოვისმინოთ, როდესაც ამას ამბობს კორინთელთა მიმართ კლიმენტის ეპისტოლის შესახებ, მის მიერ ზოგი რამის თქმის შემდეგ: "და დარჩა კორინთელთა ეკლესია მართალ მოძღვრებაში კორინთოში პრიმუსის ეპისკოპოსობამდე. კორინთელებთან ურთიერთობა მქონდა და მათთან ერთად გავატარე საკმაოდ ბევრი დღე, როდესაც მივცურავდი რომისკენ, და ამ ხნის განმავლობაში ძალებს აღვიდგენდი მართალი მოძღვრებით. როდესაც ვიმყოფებოდი რომში, შევადგინე მონაცვლეობის სია ანიკეტუსამდე, რომლის დიაკონი იყო ელევთერი, ანიკეტუსი შეცვალა სოტერმა, შემდეგ იგი - ელევთერმა. მონაცვლეობის თითოეულ სიაში და თითოეულ ქალაქში ისე უპყრიათ, როგორც რჯული, წინასწარმეტყველები და უფალი ქადაგებს".
თვითონ კი მისი დროინდელი მწვალებლობების სათავეებს შემდეგნაირად აღწერს: "მას შემდეგ, რაც იაკობ მართალი ეწამა იმავე მიზეზით, რითაც უფალი, კვლავ მისი ბიძაშვილი სიმონ კლეოპასი იქნა დადგინებული ეპისკოპოსად, რომელიც წინ დააყენა ყველამ, რადგან იყო უფლის მეორე ბიძაშვილი. ამიტომ უწოდებდნენ ეკლესიას ქალწულს, რადგან ჯერ არ იყო ამაოების სმენით გახრწნილი, ხოლო თებუთისმა, რადგან იგი ეპისკოპოსი ვერ გახდა, ხალხში დაიწყო მისი გახრწნა იმ შვიდი მწვალებლობიდან, რომელთაც თვითონაც ეკუთვნოდა. ერთ-ერთი მათგან იყო სვიმონი, ვისგანაც სათავეს იღებს სვიმონიანელები, ასევე იყო კლეობიოსი, ვისგანაცაა კლეობიელები, დოსითეოსი, ვისგანაცაა დოსითეოსიელები, გორთაიოსი, ვისგანაც არიან ორათენელები, და მასბოთელები. მათგან იღებენ სათავეს მენანდრელები, მარკიონელები, კარპოკრატელები, ვალენტინელები, ბასილიდიანელები, სატურნილიანელები. თითოეულ მათგანს საკუთარი განსხვავებელი გზით შემოქონდა საკუთარი შეხედულება, მათგან წამოვიდნენ ცრუქრისტეები, ცრუწინასწარმეტყველები, ცრუმოციქულები, თითოეული მათგანი ანაწევრებდა ეკლესიის ერთობას გამხრწნელი მოძღვრებებით ღვთისა და მისი ქრისტეს წინააღმდეგ"[64].
იგივე მწერალი ასევე მოგვითხრობს იუდეველებთან ძველად წარმოშობილ მწვალებლობებზე: "წინადაცვეთილთა შორის, ისრაელის ძეთა შორის იუდასა და ქრისტეს ტომის წინააღმდეგ არსებობდა სხვადასხვა შეხედულებები, ესენი იყვნენ: ესეველები, გალილეველები, ჰემერობაპტისტები, მასბოთეველები, სამარიტელები, სადუკეველები და ფარისეველები"[65].
მან ასევე სხვა მრავალი რამ დაწერა, რომელთაგან ნაწილი უკვე ზემოთ ვახსენეთ და ისტორიის ჟამთასვლის შესაბამისად გადმოვეცით. მან ებრაელთა სახარებიდან, სირიულიდან[66] და საკუთრივ ებრაული ენიდან ზოგი რამ გადმოსცა, აჩვენა რა რომ თვითონაც ებრაელთაგან გახდა მორწმუნე, და სხვა რამესაც მოიხსენიებს, როგორც იუდეველთა დაუწერელი გადმოცემიდან აღებულს. არა მხოლოდ იგი, ირინეოსიც და ძველების მთელი დასი სოლომონის იგავებს უწოდებს ყოვლად სათ-ნო სიბრძნეს. როდესაც ე. წ. აპოკრიფების შესახებ საუბრობს, გვიამბობს, რომ ზოგიერთი მათგანი მისმა თანამედროვე მწვალებლებმა შეთხზეს. მაგრამ გადავიდეთ სხვა მწერალზე.
XXIII
დიონისეს შესახებ პირველად უნდა ითქვას ის, რომ იგი კორინთოში დადგინებულ იქნა დიოცეზის ეპისკოპოსის საყდარზე, და რომ მის საღვთო შრომისმოყვარეობას არა მხოლოდ მის ხელქვეშ დამწყსილნი, არამედ უცხონიც უშურველად ეზიარებოდნენ. მან თავისი თავი ყველასათვის ყველაზე საჭირო გახადა, და ეკლესიებს სწერდა კათოლიკე ეპისტოლეებს. მათ შორის არის ლაკედემონელთა მიმართ მართლმადიდებლობის სწავლება მშვიდობისა და ერთიანობის თემაზე, ათენელთა მიმართ კი - რწმენისა და სახარების მიხედვით მოქალაქეობისაკენ წამაქეზებელი, რის უგულებელმყოფელებსაც ამხილებს როგორც გონიერებისაგან განდგომილებს, და ეს მაშინ როცა მათი წინამდგომელი პუბლიუსი ეწამა იმ დროს მომხდარი დევნულებისას. პუბლიუსის მოწამეობის შემდეგ მოიხსენიებს მათ ეპისკოპოსად კოდრატოსის დადგინებას და დაამოწმებს, რომ ისინი მისი მოშურნეობით იქნენ შემოკრებილი და გამოცოცხლდა მათი რწმენა. ამასთან განმარტავს, თუ როგორ იქნა დადგინებული პირველად ათენის დიოცეზის ეპისკოპოსად "საქმეებში" ნახსენები, პავლე მოციქულის მიერ სარწმუნოებაზე მოქცეული დიონისე არეოპაგელი. ასევე მოაღწია მისმა სხვა ეპისტოლემ ნიკომიდიელთა მიმართ მიწერილმა, რომელშიც ებრძვის მარკიონის მწვალებლობას და ახდენს მის შედარებას ჭეშმარიტების კანონთან. ასევე წერს გორტინაში მყოფ ეკლესიას კრეტას დანარჩენ დიოცეზებთან ერთად, მოკითხვას უთვლის მათ ეპისკოპოს ფილიპეს მრავალი კეთილშობილური საქციელის გამო, რაზეც მოწმობს მის მიერ დამწყსილი ეკლესია, და შეახსენებს, რომ საჭიროა მისი დაცვა მწვალებელთა მხრიდან გარყვნისაგან. ამასტრიაში მყოფ ეკლესიას და მასთან ერთად პონტოში მყოფ ეკლესიებსაც სწერს, და ახსენებს, რომ ბაკხილიდემ და ელპისტიუსმა დაარწმუნეს იგი, დაეწერა ეს ეპისტოლე; მასში გადმოცემს საღვთო წერილის განმარტებებს, და მოიხსენიებს მათ ეპისკოპოსს, სახელად პალმას. იგი მათ ბევრს შეაგონებს ქორწინებისა და სიწმინდის შესახებ, და განუწესებს რაიმე დაცემისაგან, ცთომილებისაგან, ან მწვალებლური სიცრუისაგან მოქცეულთა მიღებას. ამათთან ერთად აღინუსხება სხვა ეპისტოლეც კნოსიუსისადმი მიწერილი, რომელშიც დიოცეზის ეპისკოპოს პინიტოსს მოუწოდებს, ძმებს არ დაადოს სიწმინდის მძიმე ტვირთი და გაითვალისწინოს მრავალთა უძლურება. პინიტოსი წერს მის მიმართ პასუხს: იგი აღფრთოვანებულია და მოკითხვას უგზავნის დიონისეს, საპასუხოდ მოუწოდებს ზოგჯერ უფრო სრული წერილებით უფრო მყარი საკვები გადასცეს, მასთან მყოფი ერის აღსაზრდელად, რათა ბოლომდე რძიანი სიტყვებით [გამოკვებილებმა] ჩვილებრივი ქცევით არ განვლონ ჟამი და მათთვის უცნობი არ დარჩეს მოხუცებულობის ასაკი. ამ ეპისტოლით როგორც ყველაზე ზედმიწევნითი ხატის მეშვეობით წარმოაჩენს პინიტოსის მრწამსის მართლმადიდებლობას და მის ხელქვეშ დამწყსილთა შესაწევნელად ზრუნვას, განსწავლულობასა და საღვთისმეტყველო შეგნებას.
გარდა ამისა, მოღწეულია დიონისეს ეპისტოლე რომაელთა მიმართ, მიმართული მისი თანამედროვე ეპისკოპოს სოტერისადმი. უმჯობესია, გადმოვცეთ მისი სიტყვები, რომლებშიც იწონებს რომაელთა ჩვეულებას დაცულს ჩვენს დროინდელ დევნულებამდე; იგი წერს: "რადგან თქვენ თავიდანვე გაქვთ ასეთი ჩვეულება, რომ ყველა ძმას სხვადასხვაგვარად უწევთ ქველმოქმედებას და მრავალ ეკლესიას ყველა ქალაქში უგზავნით შეწირულობას, რითაც ამსუბუქებთ გაჭირვებულთა სიღარიბეს, მაღაროებში მყოფ ძმებს ამარაგებთ თავიდანვე გაგზავნილი შეწირულობებით, რომაელთა მამებისაგან გადმოცემულ ჩვეულებას იცავთ როგორც ნამდვილი რომაელები. ჩვენი ნეტარი ეპისკოპოსი სოტერი არა მხოლოდ იცავს ამ ჩვეულებას, არამედ განავრცობს კიდეც, უხვი ამანათებით ამარაგებს წმინდანებს, რომში ჩამოსულ ძმებს კი, როგორც შვილებს მოყვარული მამა, შეაგონებს ნეტარი სიტყვებით".
ამავე ეპისტოლეში მოიხსენებს კლიმენტის ეპისტოლეს კორინთელთა მიმართ. ცხადყოფს, რომ თავიდანვე, ძველი დროიდან, ეკლესიებში დამკვიდრდა მისი წაკითხვის ჩვეულება. იგი ამბობს: "დღეს უფლის წმინდა დღეს ვატარებთ, და ვკითხულობთ თქვენს ეპისტოლეს, რომლის წაკითხვას გავაგრძელებთ მუდამ, ჟამიდან ჟამამდე შეგონების მისაღებად, როგორც ადრე ჩვენს მიმართ კლიმენტის მიერ მოწერილს".
გარდა ამისა, იგივე მწერალი საკუთარი ეპისტოლეების შესახებ, როგორც ნაყალბევებზე, ასე ამბობს: "დავწერე ეპისტოლეები, როდესაც ძმებმა მთხოვეს, რომ დამეწერა. და ესენი ეშმაკის მოციქულებმა ღვარძლით გაავსეს, ზოგი რამ მოაკლეს, ზოგი დაუმატეს. ვაი, მათ! ასე რომ, თუკი ზოგიერთები საუფლო წერილების გაყალბებაზე წავიდნენ, გასაკვირი არაა ასეთების წინააღმდეგ რომ შეთქმულიყვნენ".
მათთან მოაღწია დიონისეს სხვა ეპისტოლემ ყველაზე მორწმუნე დის ქრიზოფორასადმი მიწერილი, ვისაც სწერს თანმიმდევრულად, გადაცემს რა მისთვის შესაბამის გონისმიერ საკვებს. ასეთი [ამბები] არის დიონისეს შესახებ.
XXIV
თეოფილესგან კი, რომელიც ზემოთ ანტიოქიის ეკლესიის ეპისკოპოსად მოვიხსენიეთ, მოღწეულია რწმენის საწყისების შემცველი სამი თხზულება მიწერილი ავტოლიკეს მიმართ, და სხვაც სათაურით "ჰერმოგენეს მწვალებლობის წინააღმდეგ", რომელშიც იოანეს "გამოცხადებიდან" იყენებს მოწმობებს; ასევე გავრცელებულია მისი სხვა სამოძღვრო წიგნები[67]. როდესაც მწვალებლებმა მაშინ ღვარძლის მსგავსად არა ნაკლებ გარყვნეს სამოციქულო მოძღვრების წმინდა თესლი, ეკლესიათა მწყემსები, როგორც ქრისტეს ცხვრებისაგან ველური რამ მხეცების განმდევნელები, ყველგან თავიდან იშორებდნენ მათ, ზოგჯერ ძმების შეგონებებითა და რჩევა-დარიგებებით, ზოგჯერ კი მათი შიშვლად განძარცვით, ზეპირად უშუალო გამოკითხვებითა და მოქცევით, ზოგჯერ წერილობითი ჩანაწერების მეშვეობით ზედმიწევნით ამხელდნენ და ასწორებდნენ მათ შეხედულებებს. ის, რომ მათ წინააღმდეგ სხვებთან ერთად თეოფილეც ირაზმებოდა, ცხადი ხდება მარკიონის წინააღმდეგ მის მიერ ნაღვაწი კეთილშობილური თხზულებიდან; ის ჯერ კიდევ ახლანდელ დრომდე არის შემორჩენილი სხვებთან ერთად, რომლებიც ჩვენ მოვიხსენიეთ. იგი მოციქულთაგან მეშვიდემ, მაქსიმინუსმა შეცვალა ანტიოქიის ეკლესიაში[68].
XXV
ფილიპემ, რომელსაც დიონისეს სიტყვებიდან გორტინეში დიოცეზის ეპისკოპოსად ვიცნობთ, მანაც მთელი მოშურნეობით შეადგინა თხზულება მარკიონის წინააღმდეგ, მსგავსადვე ირონეოსმაც და მოდესტოსმაც[69], ვინც ამ კაცის სიცრუე სხვებზე გამორჩეულად ყველას წინაშე სააშკარაოზე გამოიტანა, და სხვა მრავალმაც, რომელთა შრომები მრავალ ძმასთან ახლანდელ დრომდე არის დაცული.
XXVI
ამ დროს განსაკუთრებით სახელგანთქმული იყვნენ სარდის დიოცეზის ეპისკოპოსი მელიტონი და ჰიერაპოლის დიოცეზის - აპოლინარი, რომლებმაც იმ დროს სარწმუნოების გამო, თითოეულმა ცალ-ცალკე აპოლოგეტური მტკიცებულებებით მიმართა რომაელთა ზემოხსენებულ იმპერატორს. მათგან ჩვენს შესამეცნებლად მოაღწია შემდეგმა თხზულებებმა: მელიტონის "პასექის შესახებ", სიტყვა "უფლის დღის შესახებ", ასევე "ადამიანის რწმენის შესახებ", "ქმნილების შესახებ", "რწმენის მორჩილების შესახებ" და "გრძნობების შესახებ" და მათ გარდა "სულისა და სხეულის შესახებ", "განბანვის შესახებ", "ჭეშმარიტების შესახებ", "რწმენისა და ქრისტეს შობის შესახებ", სიტყვა მისი წინასწარმეტყველებისა, და "სულისა და სხეულის შესახებ", "სტუმართმოყვარეობის შესახებ", და "გასაღები", "ეშმაკის შესახებ" და "იოანეს გამოცხადების შესახებ", და "ღმერთის განსხეულების შესახებ~, ყოველივე ამასთან ერთად მცირე წიგნი "ანტონინუსის მიმართ".
"პასექის შესახებ" თხზულების დასაწყისში შემდეგი სიტყვებით აღნიშნავს, თუ როდის შეადგინა იგი: "ასიაში სერვილიუს პაულუსის[70] პროკონსულობის დროს, რომლის დროსაც ეწამა საგარისი[71], მრავალი გამოძიება იყო ლაოდიკიაში პასექის შესახებ; იმ ჟამს[72] [იგი] იმ დღეებს დაემთხვა, და ეს დაიწერა". ამ თხზულებას კლიმენტი ალექსანდრიელი მოიხსენიებს საკუთარ თხზულებაში "პასექის შესახებ", რომელიც, როგორც იგი ამბობს, შეადგინა მელიტონის ნაშრომის მიხედვით. იმპერატორის მიმართ წიგნში ჩვენს შესახებ მის დროს მომხდარ ამბავს მოგვითხრობს: "არასოდეს მომხდარა, ახლა რომ იდევნება ღვთისმოსავთა მოდგმა და ახალი ბრძანებულებით მთელს ასიაში დევნიან მათ. რადგან უსირცხვილო დამსმენები და სხვათა ქონების მოყვარულნი განკარგულებებიდან იღებენ საბაბს, და აშკარად ყაჩაღობენ, ღამით და დღისით გვძარცვავენ, რომელთაც არანაირი უსამართლობა არ ჩაგვიდენია". და სხვაგან ამბობს: "და თუ ეს კეთდება, როგორც შენ ბრძანე, დე, იყოს კარგი ნაქმნარი, რადგან სამართლიანი მეფე არასოდეს ინებებს უსამართლოს, ჩვენც სიამოვნებით ვატარებთ ასეთი სიკვდილის პატივს. მხოლოდ ამ თხოვნით მოგმართავთ შენ, რათა პირველად თავად შეიცნო ასეთი შფოთის მოქმედნი, და სამართლიანად განსაჯო, სიკვდილის და სასჯელის ღირსი არიან, თუ გადარჩენისა და სიმშვიდის. თუ შენგან არ არის ეს განკარგულება და ეს ახალი ბრძანებულებები, რაც ბარბაროსი მტრების წინააღმდეგაც არ შეჰფერის, უფრო მეტად ვითხოვთ შენგან, რომ არ უგულებელგვყო ჩვენ ასეთი სახალხო ძარცვისას". კვლავ აგრძელებს: "რადგან ჩვენი ფილოსოფია პირველად ბარბაროსებში იყო აღზევებული, ხოლო გაიფურჩქნა შენს ერში შენი წინაპრის ავგუსტუსის დიადი მმართველობის დროს, და განსაკუთრებით შენი იმპერიისათვის გახდა სიკეთის მაცნე; რამეთუ იმ დროიდან რომაელთა ძალაუფლების სიდიადე და ბრწყინვალება უფრო გაიზარდა; მისი საწადელი მონაცვლე შენ გახდი და ასე იქნება შენს შვილთანაც, როცა დაიცავ ფილოსოფიას, რომელსაც დასაბამი დაედო ავგუსტუსის ზეობისას და გაიზარდა იმპერიასთან ერთად, და რომელსაც შენი წინაპრები სხვა ღვთაებების თაყვანისცემასთან ერთად პატივს მიაგებდნენ. მშვენივრად დაწყებულ იმპერიასთან ერთად ჩვენი მოძღვრების უკეთესობისაკენ წარმატების უდიდესი მტკიცებულება არის ის, რომ ავგუსტუსის მმართველობიდან მოყოლებული არანაირი ბოროტება არ შემთხვევია [იმპერიას], არამედ, პირიქით, - ყველა სახის ბრწყინვალება და დიდებულება ყველას ლოცვის მიხედვით. ყველასგან მხოლოდ ისინი, რომლებიც ერწმუნენ შურიან ადამიანებს, და ჩვენი მოძღვრების ცილისწამება ისურვეს, იყვნენ ნერონი და დომიციანე, და მათგან გადმოიღვარა ქრისტიანთა ცრუ ბრალდებების უგუნური ჩვეულება და სიცრუე. მაგრამ მათი უგუნურება შენმა ღვთისმოსავმა მამებმა გამოასწორეს, ისინი ხშირად წერილობით აშინებდნენ მრავალ ადამიანს, ვინც ბედავდა მათ (ქრისტიანების - მთარგ.) წინააღმდეგ რაიმე ახლის გამოგონებას. შენი პაპა ჰადრიანე ჩანს, რომ სწერს მრავალ სხვას, და განსაკუთრებით პროკონსულ ფუნდანუსს, ასიის მმართველს, ხოლო მამაშენი, როდესაც შენ ყოველივეს მასთან ერთად განაგებდი, ქალაქებს სწერდა, რომ ჩვენს წინააღმდეგ რაიმე ახალი არ მოემოქმედებიათ. მათ შორის არის წერილები ლარისელების, თესალონიკელების, ათენელებისა და ყველა ბერძენის მიმართ. და შენც იგივე აზრი გაქვს მათ შესახებ, და მასზე გაცილებით მეტად კაცთმოყვარე და ფილოსოფოსი ხარ. დარწმუნებული ვართ, რომ ყველაფერს იქმ, რასაც შენგან ვითხოვთ".
ეს სიტყვები მოთავსებული იყო ზემოხსენებულ თხზულებაში. ხოლო მის მიერ დაწერილი "ეკლოგების" შესავალს იგი იწყებს ძველი აღთქმის აღიარებული წიგნების ჩამოთვლით. აუცილებელია აქ აღინუსხოს ეს. იგი წერს შემდეგი სახით: "მელიტონი, მოკითხვა ძმა ონისიმეს. მას შემდეგ, რაც ხშირად ითხოვ მოძღვრების მიმართ მოშურნეობის გამო, გქონდეს შენ მაცხოვრისა და მთელი ჩვენი სარწმუნოების შესახებ რჯულიდან და წინასწარმეტყველთაგან გამონაკრები. პირველ რიგში გსურს შეისწავლო ძველი წიგნების ზედმიწევნითობა, რიცხვი და წესის გვარი. მე დავეშურე ამის გაკეთებას, ვიცი შენი გულმოდგინება სარწმუნოებისადმი და სწავლისმოყვარეობა მოძღვრების მიმართ, და რომ ყველაფერზე მეტად ღვთის მიმართ ამას განსჯი წადიერებით, და ხარ საუკუნო ცხოვრებისათვის მებრძოლი. ამრიგად აღმოსავლეთის მიმართულებით ამოსულმა და მოღწეულმა ამ ადგილამდე, სადაც იქადაგა და მოხდა ეს; ზედმიწევნით შევისწავლე ძველი აღთქმის წიგნები, მოვაწესრიგე და გამოგიგზავნე შენ. მათი სახელებია: მოსეს ხუთი წიგნი, - "შესაქმე", "გამოსვლა", "რიცხვნი", "ლევიტელთა", "მეორე რჯულთა"; "იესუ ნავესი", "მსაჯულნი", "რუთი", "მეფეთა" ოთხი, "ნეშტთა" ორი, დავითის ფსალმუნები, სოლომონის იგავნი და სიბრძნე, "ეკლესიასტე","ქება ქებათა", "იობი", წინასწარმეტყველთა - ესაიას, იერემიას, თორმეტთა ერთ წიგნში, დანიელის, იეზეკიელის, ეზრას. მათგან გავაკეთე გამონაკრები და ექვს წიგნად დავყავი". და ასეთი არის [ცნობები] მელიტონის შესახებ.
XXVII
აპოლინარის მრავალი თხზულება კი მრავალთან შემონახული და ჩვენამდე მოღწეული არის შემდეგი: სიტყვა ზემოხსენებული იმპერატორის (მარკუს ავრელიუსის - მთარგ.) მიმართ და "ბერძნების წინააღმდეგ" ხუთი წიგნი, "ჭეშმარიტების შესახებ~ I და II, და `იუდეველთა წინააღმდეგ" I და II, და ის, რაც ამის შემდეგ დაწერა ფრიგიელთა მწვალებლობის წინააღმდეგ, რომელიც არცთუ დიდი ხნის წინ იქნა გამოგონებული, და მაშინ იწყებდა აღმოცენებას, როდესაც ჯერ მონტანმა[73] მის ცრუწინასწარმეტყველებთან ერთად დასაბამი დაუდო ამ ცთომილებას.
XXVIII
მუსანიუსისგან კი, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, მოაღწია ყველაზე შესანიშნავმა თხზულებამ, რომელიც მან მიწერა რომელიღაც ძმებს, მიდრეკილებს ე. წ. ენკრატიტთა[74] მწვალებლობისაკენ, რომლის აღმოცენება მაშინ ახალი დაწყებული იყო და ცხოვრებაში შემოჰქონდა უცხო და გამხრწნელი ცრუ მოძღვრება.
XXIX
ამ ცთომილების დამაარსებლად გადმოცემა გვამცნობს ტატიანეს[75], ვისი სიტყვები საკვირველი იუსტინეს შესახებ ცოტათი ზემოთ გადმოვეცით, როდესაც მოგითხრობდით, რომ იგი იყო ამ მარტვილის მოწაფე. ამას ცხადყოფს ირინეოსი "მწვალებლობების წინააღმდეგ" თხზულების პირველ წიგნში, მისი და მისი მწვალებლობის შესახებ ასე წერს: "სატურნინუსისა და მარკიონისგან [მომდინარე] ე. წ. ენკრატიტები ქადაგებდნენ უქორწინებლობას, უარყოფდნენ ღვთის დასაბამიერ შესაქმეს და გულდამშვიდებით ბრალს დებდნენ ადამიანთა კაცად და ქალად შემოქმედს, მათთან შემოჰქონდათ თავშეკავება იმისაგან, რასაც "სულიერს" უწოდებდნენ, არ შეჰხაროდნენ ყველაფერს ღვთისგან შექმნილს, უარყოფდნენ პირველქმნილი ადამიანის გამოხსნას. და ახლა ეს მათთან გაჩნდა ამ მკრეხელობის პირველი შემომტანის ვინმე ტატიანესგან, რომელიც იყო იუსტინეს მსმენელი. როდესაც იგი მასთან იმყოფებოდა, ასეთი არაფერი უთქვამს, მისი მოწამეობის შემდეგ კი განუდგა ეკლესიას მოძღვრობის თავდაჯერებულობით ატანილი და გონებადაბნელებული, თითქოს სხვებისაგან რაიმეთი გამორჩეული ყოფილიყო. მან მოძღვრების საკუთარი მიმდინარეობა დაარსა. რაღაც უხილავ ეონებს ვალენტინეს მსგავსად ზღაპრობდა, და ქორწინებას მარკიონისა და სატორნინუსის მსგავსად ხრწნილებასა და გარყვნილებას უწოდებდა; და თავისი მხრივ, ადამის გამოხსნას უარყოფდა"[76]. ეს მაშინ ირინეოსმა დაწერა. ცოტა მოგვიანებით კი ერთმა კაცმა სახელად სევეროსმა განამტკიცა ზემოხსენებული მწვალებლობა, იგი მის მიერ აღძრულთათვის მისგან სევერიანოსთა[77] სახელის მიზეზი გახდა. ისინი იყენებდნენ რჯულსაც, წინასწარმეტყველებებსაც და სახარებებსაც, თავისებურად განმარტავდნენ წმინდა წერილის აზრებს; გმობდნენ პავლე მოციქულს, უარყოფდნენ მის ეპისტოლეებს, არც "მოციქულთა საქმეებს" იწყნარებდნენ. მათმა პირველმა მეთაურმა ტატიანემ, არ ვიცი როგორ, შეადგინა სახარებების გაერთიანება და შემოკრება, და მას უწოდა "დიატესარონი", რამაც ზოგიერთებთან ახლანდელ დრომდეც მოაღწია. იგი გაკადნიერდა და მოციქულის ზოგიერთი სიტყვის პარაფრაზირება მოახდინა მათი სიტყვათა წყობის გამოსწორების საბაბით. მან დაგვიტოვა თხზულებათა დიდი სიმრავლე, რომელთაგან მრავალთან განსაკუთრებით მოიხსენიება მისი სახელგანთქმული თხზულება "ელინთა წინააღმდეგ", რომელშიც მოიხსენიებს დასაბამიერ ჟამს, და აჩვენებს, რომ ბერძენთა შორის ყველა სახელგანთქმულ ადამიანს წინ უსწრებდა მოსე და ებრაელი წინასწარმეტყველები. ეს მგონია მის ყველა თხზულებათაგან საუკეთესო და ყველაზე სასარგებლო არის. ამ პერიოდთან დაკავშირებით ასეთი ამბები იყო.
XXX
იმავე იმპერატორის მმართველობის დროს, როდესაც მწვალებლობებით გაივსო შუამდინარეთი, ბარდესანმა[78], ერთმა ყველაზე ნიჭიერმა კაცმა და სირიულ ენაში ყველაზე დახელოვნებულმა მარკიონისა და სხვა გამორჩეულ მოძღვრებათა წინამძღვრების წინააღმდეგ შეადგინა დიალოგები და მშობლიურ ენაზე წერილობით გადმოსცა მის სხვა მრავალ ნაშრომთან ერთად. მათ ვინც [მის შრომებს] იცნობდა (მრავალი კი იყო ისინი, რადგანაც იგი ძლიერი იყო სიტყვით), სირიული ენიდან ბერძნულზე გადმოთარგმნა. მათ შორის არის მისი ყველაზე ძლიერი სიტყვა ანტონინუსის მიმართ, დიალოგი "ბედისწერის შესახებ". ამბობენ, რომ მრავალი სხვაც დაწერა იმ დროინდელი დევნულების შესახებ. პირველად იგი იყო ვალენტინეს სკოლიდან, მაგრამ უარყო მისი მრავალი [სწავლება] და ამხილა მის მიერ მითების შექმნა, თავის თავზე ფიქრობდა, რომ უფრო მართალ აზრზე გადავიდა, მაგრამ სრულად ვერ განიწმინდა ძველი მწვალებლობების მწვირისაგან.
ამ დროს აღესრულა რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსი სოტერი.
--------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - იმპერატორ ტრაიანეს მეფობის მეთორმეტე წელი მოდის 109 წელზე, ხოლო პრიმუსის მსახურების დასაწყისს არქიმანდრიტი სერგეი (სპასკი) ათარიღებს 107 წლით. პრიმუსი ალექსანდრიის კათედრას მეთაურობდა 119 წლამდე.
[2] - ევარესტოსი - რომის ეპისკოპოსი (100‑109 წწ.). მისი მემკვიდრე იყო ალექსანდრე I (109‑119 წწ.).
[3] - იუდეველთა აჯანყება დაიწყო 116 წ. მესოპოტამიაში, ხოლო შემდეგ გადავიდა ეგვიპტეში. მესოპოტამიაში აჯანყება ჩახშობილ იქნა ლუციუს კვინტუსის მიერ, რომელიც წარმოშობით იყო მავრი და ტრაიანეს არმიაში ბერბერების კავალერიას მეთაურობდა. აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ლუციუს კვინტუსი დადგენილ იქნა იუდეის პროკურატორად. განსაკუთრებით არეულობა მძვინვარებდა კვირინეაში, სადაც ებრაელებს მეთაურობდა ვინმე ლუკუასი, რომელმაც თავი მეფედ გამოაცხადა. მისი წინამძღოლობით ებრაელებმა თავიანთ ქალაქში დახოცეს ბერძნები და გაილაშქრეს ალექსანდრიაზე. ეგვიპტის პრეფექტმა ლუპუსმა მცირერიცხოვან ერთგულ ჯართან ერთად ვერ შეძლო აჯანყებულთა შემოტევის შეკავება და გაიქცა ალექსანდრიიდან. 117 წ. აჯანყების ჩასახშობად გაგზავნილ იქნა რომაელი მხედართმთავარი მარციუს ტურბინი რეგულარული ჯარებით და ფლოტებით. მარციუს ტურბონმა ალყა შემოარტყა ალექსანდრიას და რამდენიმე თვის შემდეგ აიღო ქალაქი.
[4] - ელიას ადრიანე - რომის იმპერატორი (117‑138 წწ.).
[5] - აპოლოგია სავარაუოდ მიეძღვნა იმპერატორ ადრიანეს დაახ. 124 წ. სრული ტექსტი ჩვენამდე არ მოღწეულა. გერმანელი ისტორიკოსი ფ. ფუნკი წერს: "სირიული ტექსტის მიხედვით აპოლოგია განეკუთვნება ანტონიუს პიუსს, ევსების და ერთი ახლად აღმოჩენილი სომხური ფრაგმენტის მიხედვით - ადრიანეს. ძნელია ამ ორ გადმოცემას შორის გადამწყვეტი არჩევნის გაკეთება" (Функ Ф. История христианской Церкви от времен апостольских до наших дней. М., 1911. с 92). სირიული ტექსტი აღმოაჩინა რენდელ ჰარისმა სინის მთაზე და გამოაქვეყნა Texts and Studies, i.1‑ში
[6] - ქსისტუსი - რომის ეპისკოპოსი (119‑128 წწ.).
[7] - იუსტუსი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (119‑130 წწ.).
[8] - ებრაელთა აჯანყება მოხდა 131‑133 წწ. აჯანყების ჩახშობისას იუდეა განადგურებულ იქნა, ნახევარმილიონზე მეტი მოსახლეობა დაიღუპა.
[9] - ევსების მიერ მოყვანილ ნუსხასა და არქიმანდრიტ სერგის ნუსხას შორის (Полный месяцеслов Востока. ტ. 2. Святой восток. М., 1876), რომლებზეც ორიენტირებულია არსებული კომენტარების ქრონოლოგიური ცნობები, არსებობს განსხვავებები. ასე რომ, არქიმანდრიტ სერგის ნუსხაში არ არის ეპისკოპოსი ეფრემი, ევსებისთან რიგით მეცამეტე. "სრული თვენი" გვაძლევს იერუსალიმის ეპისკოპოსთა შემდეგ ნუსხას: წმ. მოციქული იაკობ მართალი (33‑62 წწ.); წმ. სვიმონი (62‑107 წწ.); იუსტუსი (107‑111 წწ.); ზაქე (9 წელი); ტობია (2 წელი); ბენიამინი (2 წელი); იოანე I (2 წელი); წმ. მატათა (1 წელი); ფილიპე (124 წ.); სენეკა (1 წელი); იუსტუს II (5 წელი); ლევი (2 წელი); იოსები (1 წელი ან 5 წელი); იუდა ან კვირიკე (135 წ.).
[10] - ტელესფოროსი - რომის ეპისკოპოსი (128‑139 წწ.).
[11] - ევმენიოსი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (130‑139 წწ.).
[12] - ბარკოხება (ბარ-კოხბა) - ვინმე სვიმონის მეტსახელი, რომელმაც თავი მესიად გამოაცხადა და სათავეში ჩაუდგა იუდეველთა აჯანყებას. სარწმუნო ცნობები მის შესახებ არ შემონახულა. 135 წელს, როდესაც რომაელებმა შტურმით აიღეს ქალაქი ბეფარი, ბარ-კოხბა მოკლულ იქნა, მისი თავი რომაელმა მეომრებმა ბანაკში მიიტანეს. გადმოცემის მიხედვით, ბარ-კოხბამ სიკვდილით დასაჯა ყველა ქრისტიანი. ბარ კოხება, სიტყვა-სიტყვით "ვარსკვლავის ძე" სავარაუდო მიმართება "რიცხვთა" 24, 17‑თან მისი დამარცხების შემდეგ იუდეველებმა მას უწოდეს ბარ ხოზიბა, "სიცრუის ძე".
[13] - არისტონ პელაელი - ავტორი დაკარგული აპოლოგეტური თხზულების "პაპისკოსისა და იასონის დიალოგისა", რომელშიც კლიმენტი ალექსანდრიელის მოწმობით ქრისტიანი უმტკიცებს იუდეველს, რომ ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველები მოწმობდნენ ქრისტეს შესახებ. მანვე დაწერა 132 წ. "ბარ-კოხბასთან ომის ისტორია".
[14] - მარკოზი გახდა იერუსალიმის ეპისკოპოსი 135 წ.
[15] - სატურნინი (სატორნინი) - ერესიარქი, გნოსტიკოსი, მენანდრეს მოწაფე. წარმოშობით იყო ანტიოქიიდან. თავისი სწავლება გაავრცელა იმპერატორ ადრიანეს მეფობის დროს. იხ.: ერესების წინააღმდეგ, I, 24, 1.
[16] - ბასილიდე - ერესიარქი, გნოსტიკოსი. წარმოშობით იყო სირიიდან. ცხოვრობდა და სწავლობდა ალექსანდრიაში დაახ. 125‑130 წწ. ბასილიდეს მოძღვრება ჩვენამდე მოღწეულია ორი რედაქციით: ჰიპოლიტე რომაელის შრომაში (იხ.: ფილოსოფუმენა, VII, 20‑27) და ირინეოს ლიონელის კრიტიკულ მიმოხილვაში (იხ.: ერესების წინააღმდეგ 1, 24, 2‑8). ეს წყაროები ხშირად ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს. ბასილიდესა და მისი მოძღვრების შესახებ იხ.: Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. ტ. 2. გვ. 197‑209; Юрий Николаев. В поисках за божеством. В. 252‑272; Функ Ф. История христианской Церкви... ც. 75.
[17] - კარპოკრატე (II ს. I ნახ.) - ალექსანდრიელი გნოსტიკოსი. მისი მოძღვრების შესახებ ცნობილია ძირითადად წმ. ირინეოს ლიონელისგან (იხ.: მწვალებლობების წინააღმდეგ, I, 25). კარპოკრატეს მოძღვრებას თავდაპირველად აღიარებდა მისი მიმდევრების მცირერიცხოვანი კარჩაკეტილი სექტა. მაგრამ 155‑165 წლებში რომში გამოჩნდა მისი მოწაფე მარცელინა, რომელმაც შეძლო ერესში ჩაეთრია ბევრი ქრისტიანი. ეპიფანეს ვაჟი კარპოკრატე გააღმერთეს და კუნძულ კეფალიონიაზე განსაკუთრებულ დღესასწაულებზე გახდა თაყვანისცემის ობიექტი.
[18] - წინადადება, როგორც ჩანს, შუაზე არის გაწყვეტილი, მაგრამ ქვემდებარედ უეჭველად ჰადრიანე იგულისხმება. ანტინოე - ბითვინიელი ჭაბუკი, რომელიც ყველაზე უფრო უყვარდა იმპერატორ ადრიანეს. ნილოსში დაიხრჩო 130 წ. მისი სახელის საპატივსაცემოდ დაარსდა ქ. ანტინოპოლი, აიგო ტაძარი, დაიდგა ძეგლი, მოიჭრა მონეტა. გამოისახებოდა ჩვეულებრივად დიონისეს ატრიბუტიკით.
[19] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 29.
[20] - იქვე, 31.
[21] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, II, 12.
[22] - კვინტუს ლიცინიუს სილვანიუს (სერენიუს) გრანიანე - ასიის პროკონსული.
[23] - მინუციუს ფუნდანუსი - აზიის პროკონსული (124‑125 წწ.), პლინიუს უმცროსის და პლუტარქეს მეგობარი.
[24] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, I, 68. ეს ასე არ არის იუსტინეს გავრცელებულ ხელნაწერებში. დოკუმენტის ავთენტურობა საკამათოა, კრიტიკოსებს შორის დღემდე არ არის მიღწეული შეთანხმება.
[25] - იქვე, 69.
[26] - ანტონინუსი (ანტონიუს პიუსი) - რომის იმპერატორი (138‑161 წწ.).
[27] - ჰიგინიუსი - რომის ეპისკოპოსი (139‑142 წწ.).
[28] - ვალენტინე (გარდ. დაახ. 161 წ.) - ალექსანდრიული გნოზისის უდიდესი წარმომადგენელი. ცხოვრობდა და სწავლობდა ალექსანდრიაში, დაახ. 140 წ. ჩავიდა რომში, სადაც ქრისტიანთა შორის გავლენა მოიპოვა. გადმოცემით, პრეტენზიას აცხადებდა რომის ეპისკოპოსის ადგილზე, მაგრამ უპირატესობა პიუსს (42‑157 წწ.) მიანიჭეს. რომიდან ვალენტინე გაემგზავრა კვიპროსზე. რომში ან კვიპროსზე მოხდა მისი განდგომა ეკლესიისგან. მის მოძღვრებას დიდი გავლენა ჰქონდა და სხვადასხვა სახით შემორჩა IV ს‑მდე. მის წინააღმდეგ წერდნენ ირინეოს ლიონელი და სხვები.
[29] - კერდონი - ერესიარქი, წარმოშობით იყო სირიიდან. ერთ დროს იმყოფებოდა რომში ვალენტინესთან ერთად (II ს‑ის 30‑იანი წლების დასას.). სარწმუნო ცნობები მისი მოძღვრების შესახებ თითქმის არ არის შემორჩენილი. სახელი გაითქვა უპირველეს ყოვლისა როგორც მარკიონის მასწავლებელმა.
[30] - მარკიონი - II ს‑ის ყველაზე გავლენიანი ერესიარქი. მარკიონი წარმოშობით იყო სინოპიდან (მცირე აზია). გადმოცემით, მისი მამა იყო სინოპსის ეპისკოპოსი. დაახ. 140 წ. მარკიონი ჩავიდა რომში და კერდონს დაემოწაფა. მარკიონს არ შეუქმნია საკუთარი ორიგინალური მოძღვრება, მაგრამ, სხვა გნოსტიკოსებისაგან განსხვავებით, არ შემოფარგლულა ფილოსოფიური პრობლემატიკით და ინტერესს იჩენდა საეკლესიო ცხოვრების საკითხებისადმი.
ქრისტიანობის არსს ხედავდა ებრაული სულის უარყოფაში, ახალი აღთქმის მიზანს - ძველის გაუქმებაში. მარკიონმა მისგან შემოინახა პავლე მოციქულის ეპისტოლე, რომელიც მიაჩნდა ებრაელების საწინააღდეგოდ დაწერილი, და პავლე მოციქულის მოწაფის - ლუკა მახარებლის თხზულებები: სახარება და საქმე მოციქულთა (თუმცა ამ ტექსტებსაც რედაქტირება გაუკეთა, მათგან ამოიღო ის, რაც, მისი აზრით, ებრაელების მიერ იყო ჩამატებული). ამგვარად, "მარკიონის ცდომილებასთან" ბრძოლაში პირველად დაისვა საკითხი ახალი აღთქმის კანონის შესახებ, რომელიც შემუშავებულ იქნა II ს‑ის დასასრულისთვის. მარკიონის მოძღვრებისთვის დამახასიათებელი იყო უკიდურესი დუალიზმი და დოკეტიზმი. ზნეობის სფეროში მარკიონი უმკაცრესი ასკეტური კანონების დამცველი იყო. დაახ. 144 წ. მარკიონი ეკლესიიდან განაკვეთეს. მარკიონის წინააღმდეგ წერდნენ II‑IV სს‑ების თითქმის ყველა საეკლესიო მწერალი.
[31] - მწვალებლობების წინააღმდეგ, III, 4, 3.
[32] - იქვე, I, 27.
[33] - მარკოზი (II ს‑ის 2 ნახ.) გნოსტიკოს ვალენტინეს მოწაფე, ეკუთვნოდა ვალენტიანთა მეორე თაობას. სარწმუნო ცნობები მის შესახებ თითქმის არ შემორჩენილა. იგი იყო ეგვიპტელი, განათლება მიიღო ასიაში, მისი სახელი ცნობილი იყო დასავლეთშიც.
[34] - მწვალებლობების წინააღმდეგ, I, 13.
[35] - პიუსი - რომის ეპისკოპოსი (142‑157 წწ.).
[36] - მარკოზი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (143‑153 წწ.).
[37] - კელადიონი - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (154‑167 წწ.).
[38] - ანიკეტი - რომის ეპისკოპოსი (157‑168 წწ.).
[39] - ელევთერი - რომის ეპისკოპოსი (177‑190 წწ.). მისი წინამორბედი იყო სოტერი (168‑176 წწ.), ეპისკოპოს ანიკეტის შემცვლელი.
[40] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია I, 1, 1. ევსების მიერ დამოწმებულ ტექსტსა და იუსტინეს საწყის ტექსტს შორის არსებობს განსხვავება. საწყის ტექსტში სიტყვა "ფილოსოფოსი" ლუციუსის სახელთან შეთანხმებაში დგას მიცემით ბრუნვაში და მიეკუთვნება თავად ლუციუსს, მაშინ როცა ევსებისთან ეს სიტყვა დგას მოთხრობით ბრუნვაში და მიეკუთვნება კეისარს, ლუციუსის მამას. ამ განსხვავებას, რომელიც ახსნილია შემთხვევითი შეცდომით, შესაძლოა უფრო სერიოზული განმარტება მიეცეს. იმპერატორ ანტონიუსის გარდა, აპოლოგიას ორი ადრესატი ჰყავს, ანტონიუსის ორი შვილობილი - მარკუს ავრელიუსი და ლუციუს ვერუსი. მარკუს ავრელიუსი, მომავალი რომის იმპერატორი (161‑180 წწ.), იწოდებოდა "ვერისიმუსად", რაც ნიშნავს "სამართლიანს". ეს მეტსახელი შეარქვა მას ადრიანემ, ხოლო ადრიანეს გარდაცვალების შემდეგ, როდესაც "ვერისიმუსმა" უკვე მიიღო მარკუს ავრელიუსის სახელი, მან არ დაივიწყა თავისი მეტსახელი და თავისი მმართველობის დროს იგი ამოტვიფრა მონეტებზე. ლუციუს ვერუსი იყო მარკუს ავრელიუსის თანამმართველი (169 წლამდე).
თუ წოდება "ფილოსოფოსი" მარკუს ავრელიუსისადმი სრულიად გამართლებული იყო, რამდენადაც იგი ჭაბუკობიდან განსწავლული იყო ფილოსოფიურ მეცნიერებებში, ლუციუს ვერუსისადმი კი ეს წოდება შესაძლოა მხოლოდ თავაზიანი მიმართვა ყოფილიყო. მაგრამ ევსებისთვის უკვე ცნობილი იყო, რომ ლუციუს ვერუსი, რომელიც გამოირჩეოდა თავაშვებულობითა და ფილოსოფიისადმი ნაკლები ინტერესით, ვერავითარ შემთხვევაში ვერ შეძლებდა დაემსახურებინა სიბრძნისმოყვარის (ფილოსოფოსის) წოდება. სიტყვის დაბოლოების შეცვლით ევსებიმ "ფილოსოფოსის" წოდება მიაკუთვნა არა ლუციუსს, არამედ მის მამას ლუციუს ვერუსს, იმპერატორ ადრიანეს უახლოეს მეგობარს, ხელოვნების, ლიტერატურისა და ფილოსოფიის დამფასებელს. იმპერატორი ადრიანე იმდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ელიას ვერუსთან მეგობრობას, რომ უბოძა მას კეისრის ტიტული და თავის მემკვიდრედ დანიშნა. მაგრამ ელიას ვერუსი ადრიანეზე უწინ გარდაიცვალა. ელიას ვერუსის ვაჟი, ლუციუსი, იშვილა ადრიანეს მემკვიდრემ - ანტონიუსმა.
[41] - ასიის საბჭო იყო იმპერატორის ერთ-ერთი პროვინციული საბჭო. სხვა საქმეებთან ერთად იგი პასუხისმგებელი იყო პროვინციის რელიგიურ ცხოვრებაზე. თავდაპირველად ასიის საბჭო მდებარეობდა ქალაქ რომისა და იმპერატორის ტაძარში პერგამონში; მოგვიანებით იგი იკრიბებოდა სხვადასხვა ცენტრებში, ეფესოში, სარდისში, სმირნაში, ლაოდიკიაში, ფილადელფიაში და კიზიკუსში.
[42] - აპოლოგია, I, 70. ამ ეპისტოლეს აქვეყნებენ ჩვეულებრივ იუსტინეს აპოლოგიის ტექსტის შემდეგ (იხ.: Сочинения св. Иустина, философа и мученика. М., 1863. გვ. 110). მეცნიერთა უმეტესობა მოცემულ ტექსტს ნაყალბევად მიიჩნევს. აღნიშნული თარიღი არის ქ. შ.‑დან 7 მარტსა და 9 დეკემბერს შორის. ეს რესკრიპტი ჩვეულებრივ საეჭვოდ მიიჩნევა, მაგრამ ჰარნაკმა სცადა იგი აეხსნა როოგრც ნამდვილი დოკუმენტი ქრისტიანული ინტერპოლაციებით. იხ თეხტე უნდ Uნტერსუცჰუნგენ XIII. 4. შვარცი მას ლათინური ნაყალბევის თარგმანად მიიჩნევს. იგი ნაპოვნია პარიზის კოდექსში 450 იუსტინეს "აპოლოგიის" შემდეგ, და აქ მიეკუთვნება ანტონინუს პიუსს, როდესაც იყო ტრიბუნი ოცდაოთხგზის, ე. ი. 160 წლის 10 დეკემბერსა და 161 წლის 7 მარტს შორის.
[43] - წმ. მელიტონი (გარდ. დაახ. 117 წ.) _ სარდეს ეპისკოპოსი. ევსების მიერ დამოწმებული ნაწყვეტების გარდა ცნობილია წმინდანის კიდევ ორი ნაშრომი. 940 წ. ახლადაღმოჩენილ IV ს‑ის ბერძნულ კოდექსში გამოვლენილ იქნა წმ. მელიტონის "ქრისტეს ვნებათა შესახებ~ ქადაგების თითქმის სრული ტექსტი (იხ.: Bonner C. The Homily on the Passion by Melito, Bishop of Sardis. Studies and documents. London,, 1940), 1972 წ. კი თბილისის ბიბლიოთეკაში ნაპოვნი იქნა ხელნაწერი, რომელიც შეიცავდა წმ. მელიტონის "უფლის სულის, სხეულისა და ვნებათა შესახებ" ქადაგების ქართულ ენაზე თარგმანს 12 სვეტად. (იხ.: Michel van Esbroeck. Noureaux fragments de Meliton de Sardes // Analecta Bollandiana. Bruxelles, 1972. ტ. 90. გვ. 63).
[44] - ლუციუს ვერუსი - რომის იმპერატორი (161‑169 წწ.).
[45] - აღდგომის დღესასწაულის თარიღის განსაზღვრასთან დაკავშირებით რომისა და მცირე აზიის ეკლესიებს შორის შეუთანხმებლობა არსებობდა ჯერ კიდევ II ს‑ის დასაწყისში. წმ. პოლიკარპე სმირნელმა ეს საკითხი განიხილა რომის ეპისკოპოს ანიკეტთან რომში სტუმრობისას. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საკითხზე შეთანხმება ვერ იქნა მიღწეული, ეკლესიებს შორის კავშირი არ დარღვეულა, წმ. პოლიკარპემ ევქარისტია აღასრულა რომში.
[46] - მწვალებლობების წინააღმდეგ, III, 3, 4.
[47] - მოწამე გერმანიკუსი - ერთ-ერთი თორმეტ ფილადელფიელ ქრისტიანთაგანი, რომლებიც სმირნაში მხეცებს მიუგდეს დასაგლეჯად.
[48] - ირინარქი - ქალაქის პოლიციის უფროსი (ბერძ.).
[49] - ასიარქი - რომის პროვინციის ასიის უმაღლესი ქურუმი (ბერძ.).
[50] - წმ. მოწამენი პიონიუსი და ლინუსი, სმირნის პრესვიტერები, და მათთან ერთად სავინა და მაკეონია და მოწამე ასკლიპიადე, წმინდა მოწამე პიონიუსის ცხოვრების თანახმად (წმინდანთა ცხოვრება, რუს. ენაზე, Изложенные по руководсту Четьи-Миней св. Димитрия Ростовского. М., 1906. წ. 7. გვ. 239‑252) ეწამენ ქ. სმირნაში იმპერატორ დეკიუსის (249‑251 წწ.). დევნულების დროს. ისინი შეიპყრეს 23 თებერვალს, წმ. პოლიკარპე სმირნელის ხსენების დღეს, და მხოლოდ დიდი ხნის შემდეგ 11 მარტს ჯვარზე გააკრეს წმ. მოწამე პიონიუსი და დაწვეს.
[51] - ხსენება მოწამეთა კარპა, პაპილა, აგაფოდორა და აგაფონიკისა, რომლებიც ეწამნენ 251 წ. პერგამოსში, აღინიშნება 13 ოქტომბერს.
[52] - კრისკენტი - ფილოსოფოს-ცინიკოსი. გადმოცემით, სწორედ მან გასცა საწამებლად წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი. ეს გადმოცემა ემყარება თვით იუსტინეს ცნობას საკუთარი წინათგრძნობის შესახებ (აპოლოგია II, 3.), ასევე ტატიანეს მოწმობას კრისკენტის ხრიკების შესახებ (სიტყვა ელინთა წინააღმდეგ, 19 // Раннехристианские отцы Церкви: Антология. Брюссель, 1977).
[53] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, II, 3.
[54] - ტატიანე. სიტყვა ელინთა წინააღმდეგ, 18.
[55] - იქვე, 19.
[56] - იუსტინე ფილოსოფოსი. აპოლოგია, II, 2.
[57] - იუსტინე ფილოსოფოსი. დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 108. იხ.: Сочинения св. Иустина, философа и мученика. М., 1863.
[58] - იქვე, 72‑74.
[59] - მწვალებლობების წინააღმდეგ, IV, 6, 2.
[60] - იქვე, V, 26, 2.
[61] - აგრიპინე - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (167‑179 წწ.).
[62] - ჰერონის, კორნელიუსისა და ეროსის შესახებ იხ. შენიშვ. 90. წ. 3. თეოფილე - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (169‑179 წწ.).
[63] - ჰეგეზიპეს შესახებ იხ. შენიშვ. 43, წ. 2.
დიონისე კორინთელის შესახებ იხ.: შენიშვ. 51, წ. 2.
წმ. ირინეოს ლიონელის შესახებ იხ.: შენიშვ. 28. წ. 2.
წმ. მელიტონის, სარდეს ეპისკოპოსის შესახებ, იხ.: შენიშვ. 43. წ. 4.
აპოლინარიუს კლავდიუსი - ფრიგიის ჰიეროპოლის ეპისკოპოსი, ეპისკოპოსების პაპიუსისა და ავერკის მემკვიდრე, აპოლოგეტი. განსაკუთრებით სახელი გაითქვა იმპერატორ მარკუს ავრელიუსის (161‑180 წწ.) მართველობის დროს. შემორჩენილია მისი რამდენიმე ნაშრომის სახელწოდება: "აპოლოგია", "ხუთი წიგნი წარმართთა წინააღმდეგ", "ჭეშმარიტების შესახებ". აპოლოგიით მან მიმართა იმპერატორს. ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ მისი ნაშრომის "აღდგომის შესახებ" ფრაგმენტებმა. პინიტუსის, მუსანიუსის და ფილიპეს შესახებ თავად ევსები გვამცნობს ქვემოთ: პინიტუსი - კნოსის ეპოკოპოსი, დიონისე კორინთელის ეპისტოლის ადრესატი (IV, 23, 7). მუსანიუსი - ენკრატიტების ერესის წინააღმდეგ სიტყვის ავტორი (IV, 28). ფილიპე - გორტინიის ეპისკოპოსი, დიონისე კორინთელის ეპისტოლის ადრესატი (IV, 23, 5).
[64] - ფებუთისი - მის შესახებ ცნობები არ მოიპოვება.
სვიმონი - იგულისხმება სვიმონ მოგვი (იხ.: მის შესახებ შენიშვ. 3, წ. 2). სვიმონიანელები - მისი მიმდევარი.
კლეობიოსი - კლეობიელთა სექტის მამამთავარი, რომელიც სამარიტელთა სექტის განშტოებას წარმოადგენდა. კლეობიოსისა და მისი მოძღვრების შესახებ სარწმუნო ცნოები არ მოიპოვება.
დოსითეოსი - ერესიარქი. დოსითეოსის შესახებ ცნობები ძალიან მწირი და წინააღმდეგობრივია. ერთი წყაროს მიხედვით, იგი იყო სვიმონ მოგვის მასწავლებელი, მეორეს მიხედვით - მასთან ერთად იყო იოანე ნათლისმცემლის მოწაფე, მესამეს მიხედვით - იცოცხლა 100 წელზე მეტ ხანს მოციქულთა ეპოქამდე.
გორთეოსი - გორთეელთა სექტის მამამთავარი, ამ სექტის შესახებ მოწმობს ასევე ეპიფანე კვიპრელი.
მასბოთეველები - რელიგიური სექტა, სამარიტელთა სექტის სახესხვაობა. სამარიაში სექტანტებმა საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით მიიღეს სახელწოდება.
[65] - ესეველები - იესო ქრისტეს დროინდელი იუდეველთა სექტა. უკიდურესად კარჩაკეტილი ესეველთა თემი ითვლიდა დაახ. 4000 ადამიანს. ცხოვრობდნენ პალესტინაში. მათ შესახებ დაწერა იოსებ ფლავიუსმა (იხ.: იუდეველთა სიძველენი, XVIII, 9).
გალილეველები - რელიგიური სექტა, შესაძლოა, წარმოადგენდა ფარისეველთა სექტის განშტოებას. წარმოიშვა მეფისნაცვალ სირიუს კვირინუსის პირველი მმართველობის პერიოდში. სექტის სათავეში იდგნენ სადუკ ფარისეველი და იუდა გალილეველი (იხ.: იუდეველთა სიძველენი, XVIII, 1, 1). მათი მოძღვრების შესახებ ცნობები არ შემორჩენილა.
ჰემერობაპტისტები - რელიგიური სექტა, რომელმაც სახელწოდება მიიღო ჩვეულებისგან, რომლებიც გამუდმებით განიბანებოდნენ წყლით. ეპიფანე კვიპრელი მათ აახლოებს ფარისეველებთან. სხვა მოსაზრებით, მათ აერთიანებენ ესეველებთან.
სამარიტელები (სამარიელი) - ეთნიკური ერთობა, რელიგიური სექტა. გადასახლებული ასირიელების შთამომავლები, რომლებიც ისრაიტელებს შეერივნენ. მიიღეს რა იუდაიზმი, სამარიელებმა მასში შეიტანეს ცვლილებები: მხოლოდ მოსეს ხუთწიგნეული მიიღეს, ხოლო იუდეველთა ყველა სხვა წმინდა წიგნები უარყვეს. აღმერთებდნენ მოსეს პიროვნებას და მომავალი მესია წარმოდ-გენილი ჰქონდათ როგორც "მეორე მოსე". ისინი უარყოფდნენ მიცვალებულთა აღდგომას, სულის იმქვეყნად ცხოვრებას. იუდაიზმი სამარიტელებთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული წარმართობასთან: სამარიტელთა მთავარი ტაძარიც დაკავშირებული იყო ყოვლისმპყრობელი - ზევსის თაყვანისცემასთან. სამარიტელთა შორის იყვნენ მოგვები და გრძნეულები. ძველი ავტორების აზრით, ბევრი ქრისტიანული ერესი წარმოიშვა სამარიტელებისგან.
სადუკეველები - რელიგიურ-პოლიტიკური მიმდინარეობა იუდაიზმში, წარმოიშვა დაახ. 150 წ. ქ. შ.‑მდე. სადუკეველები სარგებლობდნენ დიდი პოლიტიკური გავლენით და ბერძენთა მბრძანებლობის წლებში ხელში აიღეს სასულიერო და საერო ძალაუფლება. სადუკეველებისათვის დამახასიათებელი იყო ელინოფილობა კულტურაში და კოსმოპოლიტიზმი პოლიტიკაში. ასრულებდნენ მხოლოდ დაწერილ რჯულს, ანუ მოსეს რჯულს. უარყოფდნენ იმქვეყნიურ ცხოვრებას, მართალთა და ცოდვილთა განკითხვას. ისინი იყვნენ ფარისევლების ოპონენტები და პოლიტიკური მოწინააღმდეგეები.
ფარისეველები - რელიგიური მიმდინარეობა იუდაიზმში, რომელიც წარმოიშვა ქ. შ.‑მდე II ს‑ში, იუდეველთა მონობიდან განთავისუფლების შემდეგ. ფარისევლები გამოირჩეოდნენ კანონების ზედმიწევნით შესრულებით, ამას თან ურთავდნენ, გარდა დაწერილი რჯულისა, მწიგნობრებისა და რაბინების განმარტებებს რჯულზე (დაუწერელ რჯულს). დაუწერელ კანონს, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს შინაგან წესს, მათთვის ესოდენ დიდი ძალა ჰქონდა, რომ მისი ცვლილება შეჰქონდათ თვით მოსეს კანონში. თავიანთი პოლიტიკური ორიენტაციით წარმოადგენდნენ ნაციონალურ პარტიას, რომელსაც მნიშვნელოვანი გავლენა ჰქონდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე.
[66] - "სირიული სახარების" შესახებ ცნობა არ მოიპოვება. აპოკრიფების შესახებ იხ.: შენიშვ. 46. წ. 3.
[67] - თეოფილე - ანტიოქიის ეპისკოპოსი, 169 წ. დაწერა პოლემიკური თხზულება "ავტოლიკესადმი~ (3 წიგნად). III წიგნის ქართული თარგმანი შესრულებული ედიშერ ჭელიძის მიერ იხ. "სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა" ტ. II. რუს. თარგ. იხ.: Феофил, епоскоп Антиохийский. К Автолику. М., 1865. ევსების მიერ მოხსენიებული მეორე თხზულება არ შერმორჩენილა.
[68] - მასქიმიანე - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (178‑192 წწ.).
[69] - მოდესტოსი (III წ.) - საეკლესიო მწერალი. მარკიონის წინააღმდეგ დაწერილი მისი თხზულება არ მოგვეპოვება.
[70] - სერვილიუს პავლე - მისი ვინაობა უცნობია, მაგრამ რუფინუსი მას ანაცვლებს სერგიუს პაულუსის სახელით, რომელიც იყო ორგზის კონსული 168 წელს, და შესაძლოა, 164‑166 წწ.‑ებში ყოფილიყო ასიის პროკონსული.
[71] - საგარისი - ლაოდიკიის ეპისკოპოსი. მოწამეობრივად აღესრულა ფრიგიის ლაოდიკაში დაახ. 166 წ.
[72] - აღდგომის შესახებ დავა წარმოიშვა 167 წ. ლაოდიკიაში.
[73] - მონტანი - რელიგიურ-მისტიკური მიმდინარეობის მეთაური. ეს მიმდინარეობა აღმოცენდა II ს‑ის 50 წლებში მცირე აზიის ოლქ მიზიაში, რომელიც ესაზღვრებოდა ფრიგიას და ამიტომ ზოგჯერ იგი იწოდება კატაფრიგიად. მონტანი მონათვლამდე იყო კიბელის - "ღმერთის დედის" ქურუმი. იგი დასაჭურისებულ იქნა. ორ მოწაფესთან, პრისკილასა და მაქსიმილესთან ერთად, წინასწარმეტყველებდა რელიგიური ექსტაზის დროს. მონტანიზმი სწრაფად გავრცელდა. მეორე მონტანისტმა წინასწარმეტყველმა, თემისონმა, დაწერა რიგი ეპისტოლეებისა, რომელთაგან ერთ-ერთს, რომელიც მცირე აზიის ეკლესიებს მიემართება, ნიმუშად ჰქონდა იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადება. მონტანის ერესსა და კათოლიკე ეკლესიას შორის დაპირისპირება წარმოიშვა არა იმდენად დოგმატურ (მონტანისტები იზიარებდნენ მართლმადიდებლურ დოგმატურ შეხედულებებს) ან ეთიკურ სფეროებში (ერეტიკოსებისთვის დამახასიათებელი იყო მკაცრი ასკეტიზმი), რამდენადაც საეკლესიო დისციპლინის სფეროში. "ახალი წინასწარმეტყველება", რომელსაც ქადაგებდნენ მონტანი და მისი მიმდევრები, უარყოფდა ეპისკოპოსთა საეკლესიო ავტორიტეტსა და ძალაუფლებას. მონტანისტებზე გამარჯვება ნიშნავდა საეკლესიო დისციპლინის გამარჯვებას. მონტანისტები, რომლებიც განხეთქილებაში წავიდნენ და თავისი ეკლესია და იერარქია ჩამოაყალიბეს, არსებობდნენ VIII ს‑მდე. მათ შორის იყო ბევრი მოწამე და აღმსარებელი, განსაკუთრებით იმპერატორ დეკიუსის დევნლების დროს. მონტანისტების მხარეზე გადავიდა ტერტულიანე, რომელმაც მიიმხრო ჩრდ. აფრიკის მრევლის უმრავლესობა, - ისინი კათოლიკე ეკლესიის წიაღში დაბრუნდნენ მხოლო ნეტ. ავგუსტიანეს დროს.
[74] - ენკრატიტები, როგორც ჩანს, არ შეადგენდნენ ცალკე სექტას, მაგრამ სხვა ქრისტიანებისაგან განსხვავდებოდნენ განსაკუთრებული ასკეტიზმით, რომელიც მიდიოდა ერეტიკულ უკიდურესობამდე. უარს ამბობდნენ ღვინის მიღებაზე, ენკრატიტები თვით ევქარისტიასაც წყლით აღასრულებდნენ. გადმოცემით, თავდაპირველად ენკრატიტების წინამძღოლი იყო ტატიანე.
[75] - ტატიანე (გარდ. დაახ. 175 წ.) - წმ. იუსტინეს მოწაფე, ავტორი თხზულებისა "სიტყვა ელინთა წინააღმდეგ", რომელიც დაწერილია დაახ. 170 წ. გნოსტიკური ერესისკენ გადაიხარა.
[76] - მწვალებლობების წინააღმდეგ, I, 28, 1.
[77] - სევეროსი - ერთ-ერთი გადმოცემით, ტატიანეს მოწაფე, რომელიც მის შემდეგ გახდა ენკრატიტების წინამძღოლი, ამიტომ მათ ეწოდათ სევერიანელები. მაგრამ ეპიფანე კვიპრელი მას მარკიონის მოწაფეს უწოდებს.
[78] - ბარდესანი (154‑223 წწ.) - სირიელი სწავლული, ასტრონომი, მათემატიკოსი და პოეტი. ეკუთვნოდა უმაღლეს არისტოკრატიას, იყო ედესის მეფის, ავგაროზ IX‑ის პირადი მეგობარი. ავტორი 150 ფსალმუნისა, რომლებიც გამოიყენებოდა ჯერ კიდევ ეფრემ ასურის დროს. ისტორიაში შევიდა როგორც ვალენტინეს გნოსტიკური ერესის მიმდევარი და მარკიონის ერესთან შეუპოვარი მებრძოლი.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი
