საეკლესიო ისტორიის მესამე წიგნი შეიცავს შემდეგს:

I.           დედამიწის რომელ მხარეებში იქადაგეს ქრისტეს მოციქულებმა.

II.          ვინ იყო რომაელთა ეკლესიის პირველი წინამდგომელი. 

III.         მოციქულთა ეპისტოლეების შესახებ.

IV.         მოციქულთა პირველი მონაცვლეების შესახებ. 

V.          ქრისტეს შემდეგ იუდეველთა უკანასკნელი ალყის შესახებ. 

VI.         მათი შემავიწროებელი შიმშილობის შესახებ.

VII.        ქრისტეს წინასწარმეტყველებების შესახებ.

VIII.       ომის წინა ნიშნების შესახებ. 

IX.         იოსების შესახებ და მის მიერ დატოვებული თხზულებების შესახებ.

X.          როგორ მოიხსენიებს [იგი] წმინდა წიგნებს. 

XI.         როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას იაკობის შემდეგ სვიმონი.

XII.        როგორ ბრძანა ვესპასიანემ დავითის შთამომავლების მოძებნა.

XIII.       როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიელებს რიგით მეორე აბილიუსი. 

XIV.       როგორ გახდა რომაელთა მეორე ეპისკოპოსი ანენკლეტუსი.

XV.        როგორ გახდა მის შემდეგ რიგით მესამე კლიმენტი. 

XVI.       კლიმენტის ეპისტოლის შესახებ. 

XVII.      დომიციანეს დროინდელი დევნულების შესახებ.

XVIII.     იოანეს ეპისტოლისა და "გამოცხადების" შესახებ.

XIX.       როგორ ბრძანა დომიციანემ დავითის მოდგმის განადგურება.

XX.        ჩვენი მაცხოვრის გვარის ჩამომავალთა შესახებ.

XXI.       როგორ წინამძღვრობდა ალექსანდრიის ეკლესიას რიგით მესამე კერდონი. 

XXII.      როგორ წინამძღვრობდა ანტიოქელებს რიგით მეორე ეგნატე. 

XXIII.     ამბავი იოანე მოციქულის შესახებ. 

XXIV.     სახარებათა რიგობითობის შესახებ. 

XXV.      საღვთო წერილებად აღიარებულთა შესახებ და მათ შესახებ, რომლებიც არ არიან ასეთები. 

XXVI.     მენანდრე მოგვის შესახებ. 

XXVII.    ებიონელთა მწვალებლობის შესახებ. 

XXVIII.   მწვალებლობის მოთავის კერინთეს შესახებ.

XXIX.     ნიკოლოზის შესახებ და მათ შესახებ, რომლებმაც მისგან მიიღეს სახელწოდება. 

XXX.      ქორწინებაში გამოცდილ მოციქულთა შესახებ. 

XXXI.     იოანეს და ფილიპეს აღსასრულის შესახებ.

XXXII.    როგორ ეწამა იერუსალიმის ეპისკოპოსი სვიმონი.

XXXIII.   როგორ აკრძალა ტრაიანემ ქრისტიანთა ძებნა.

XXXIV.   როგორ წინამძღვრობდა რომაელთა ეკლესიას რიგით მეოთხე ევარესტუსი.

XXXV.    როგორ წინამძღვრობდა იერუსალიმში ეკლესიას რიგით მესამე იუსტუსი. 

XXXVI.   ეგნატესა და მისი ეპისტოლეების შესახებ.

XXXVII.  იმ დროს სახელგანთქმული მოციქულების შესახებ. 

XXXVIII. კლიმენტის ეპისტოლესა და მასზე მცდარად მიკუთვნებულთა შესახებ.  

XXXIX.   პაპიასის თხზულებათა შესახებ.

 

I

ასეთი იყო იუდეველთა მდგომარეობა; მაგრამ როდესაც ჩვენი მაცხოვრის წმინდა მოციქულები და მოწაფეები მთელ მსოფლიოში გაიფანტნენ, როგორც გადმოცემა გვამცნობს თომას წილად ხვდა პართია, ანდრიას კი - სკვითია, იოანეს - ასია, სადაც გაატარა მთელი ცხოვრება და აღესრულა ეფესოში, პეტრემ კი, სავარაუდოდ, უქადაგა გაფანტულებაში მყოფ იუდეველებს პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიის ბითვინიასა და ასიაში; ბოლოს კი ჩავიდა რომში, სადაც თავდაყირა ჯვარს აცვეს, რადგან ითხოვა ამ სახით ვნების ღირსი გამხდარიყო. რა უნდა ითქვას პავლეს შესახებ, რომელმაც აღასრულა ქრისტეს სახარება იერუსალიმიდან ილირიკიამდე და ბოლოს, ნერონის დროს რომში ეწამა? ამას სიტყვასიტყვით გადმოსცემს ორიგენე[1] "შესაქმის" განმარტების მესამე ტომში.

 

II

პავლესა და პეტრეს მოწამეობის შემდეგ, რომაელთა ეკლესიის ეპისკოპოსობა წილად ერგო პირველად ლინუსს[2]. მის სახელს ახსენებს პავლე რომიდან ტიმოთესადმი მოწერილი ეპისტოლის დასასრულს.

 

III

აღიარებული არის პეტრეს ერთი ეპისტოლე, რომელსაც ეწოდება მისი პირველი ეპისტოლე. მას როგორც უეჭველს ძველი პრესვიტერებიც იყენებენ თავიანთ ნაწერებში; ეგრეთ წოდებული მეორე ეპისტოლე კი არ არის კანონიკურად მიღებული, თუმცა მრავალი სასარგებლოდ მიიჩნევს და სხვა წერილებთან ერთად ისწავლება. რაც შეეხება იმას, რომ მას მიეწერება "საქმეები", მის სახელს უკავშირდება სახარება, ქადაგებები და ე. წ. "გამოცხადება", მათ საერთოდ არ ვიცნობთ კათოლიკე გადმოცემაში, რადგან მათგან არც ძველთაგან ვინმე, არც ჩვენი დროის რომელიმე საეკლესიო მწერალი მოიხმობს მოწმობებს. თხრობის მსვლელობისას მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ სხვადასხვა დროის საეკლესიო მწერალთა მონაცვლეობასთან ერთად მოგვეხსენებია ისიც, თუ რომელ საეჭვო წიგნს იყენებდნენ, რას წერდნენ კანონიკური და აღიარებული წერილების შესახებ, და რას ამბობდნენ ისინი მათ შესახებ, რომლებიც ასეთი არ იყო. ზემოთ ვახსენეთ პეტრეს სახელის მქონე წიგნები, რომელთაგან ვიცი მხოლოდ ერთი ნამდვილი ეპისტოლე ძველ ხუცესთაგან აღიარებული; თოთხმეტი ეპისტოლის პავლესეული ავტორობა კი ცხადი და აშკარაა; უსამართლობაა იმის უცოდინრობა, რომ ზოგიერთები ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეს საეჭვოდ მიიჩნევენ, ამბობენ, რომ რომაელთა ეკლესიამ იგი უარყო როგორც არა პავლეს მიერ დაწერილი; მის შესახებ ჩვენამდე ნათქვამს თავის დროზე გადმოვცემთ. არც მის ე. წ. "საქმეები" შემირაცხავს უეჭველთა შორის. მაგრამ რადგან იგივე მოციქული რომაელთა მიმართ ეპისტოლის დასასრულს სახელებს შორის ახსენებს სხვებთან ერთად ჰერმესსაც, ვისაც, როგორც ამბობენ, ეკუთვნის წიგნი "მწყემსი",[3] უნდა ვიცოდეთ, რომ ზოგიერთებისთვის ისიც საეჭვოა, და მათ გამო არ უნდა შეირაცხოს აღიარებულთა შორის. სხვებმა კი ასე განსაჯეს, რომ ის არის ყველაზე აუცილებელი, განსაკუთრებით მათთვის, ვისაც სჭირდება საფუძვლებში განსწავლა. ამიტომ, როგორც ვიცით, ეკლესიებში უკვე იკითხება საჯაროდ, და ვნახე, რომ უძველეს მწერალთაგან ზოგიერთი იყენებდა მას. ეს ითქვა იმისათვის, რომ დაგვედგინა საღვთო წერილები როგორც უეჭველი, ასევე ყველასაგან არაღიარებული.

 

IV

ის, რომ წარმართებისათვის მქადაგებელმა პავლემ იერუსალიმიდან ილირიკიამდე მრგვლივმოვლით ეკლესიებს ჩაუყარა საძირკველი, ცხადი უნდა იყოს, როგორც მისი სიტყვებიდან, ასევე იმ სიტყვებიდან, რაც ლუკამ მოგვითხრო "საქმეებში"; ასევე პეტრეს ეპისტოლიდანაც, რომელზეც ვთქვით, რომ მისი აღიარებული ნაწერია და რომელსაც პონტოსა და გალატიაში, კაბადოკიაში, ასიასა და ბითვინიაში გაფანტულ ებრაელებს სწერს, ცხადი არის ის, რომ მან ესოდენ მრავალრიცხოვან პროვინციებში წინადაცვეთილებს ახარა ქრისტე და მათ გადასცა ახალი აღთქმის სიტყვები. ადვილი არ არის იმის თქმა, თუ მათგან რამდენი და ვინ გახდა ნამდვილი მოშურნე და დაამტკიცა, რომ შეეძლო დაემწყსა მათ მიერ დაარსებული ეკლესიები, გარდა იმ ჩამონათვალისა, რომელსაც პავლე აკეთებს. რადგან მათგან ათასობით პირი გახდა მისი თანაშემწე და, როგორც თვითონ უწოდებს, თანამებრძოლი. მათი უმრავლესობა მისი წარუშლელი ხსოვნის ღირსი შეიქნა, როდესაც იგი მათ შესახებ მოწმობებს საკუთარი ეპისტოლეებით შეუჩერებლად ჩამოთვლის. არა მხოლოდ იგი, არამედ ლუკაც ჩამოთვლის "საქმეებში" მისთვის ცნობილთ და მათ საბელებით მოიხსენიებს. ამბობენ, რომ ტიმოთე[4] პირველი იყო, ვისაც წილად ხვდა დიოცეზის ეპისკოპოსობა ეფესოში ისევე, როგორც ტიტეს - კრეტის ეკლესიების ეპისკოპოსობა.[5] ლუკა, რომელიც წარმოშობით ანტიოქიიდან იყო, ხელობით კი - ექიმი, დიდი ხნის განმავლობაში თან ახლდა პავლეს, დანარჩენ მოციქულებთანაც საქმიანი ურთიერთობა ჰქონდა, და მათგან მოიპოვა სულთა მკურნალობის მაგალითები, რომლებიც ჩვენ დაგვიტოვა ორ ღვთივშთაგონებულ წიგნში: სახარება, რომელიც, როგორც მოწმობს, დაწერა იმის მიხედვით, რაც მას გადასცეს სათავეში მყოფმა თვითმხილველებმა და სიტყვის მსახურებმა, რომლებთანაც, ყველასთან თანხმობაში ყოფნას თავიდანვე აღნიშნავს; და "მოციქულთა საქმეები", არა მოსმენით, არამედ საკუთარი თვალებით მხილველმა შეადგინა. ამბობენ, რომ პავლეს სჩვევოდა მისი სახარების ხსენება, როდესაც როგორც საკუთარი სახარების შესახებ ამბობს: "ჩემი სახარების მიხედვით" (რომ. 2,16). პავლეს დანარჩენ მიმდევართაგან მოიპოვება მოწმობა მის მიერ გალიაში გაგზავნილ კრესკეზე[6] და ლინუსზე, რომელიც ტიმოთეს მიმართ მეორე ეპისტოლეში მოხსენიებულია როგორც რომში მასთან ერთად მყოფი. უკვე აღვნიშნეთ, რომ იგი იყო პეტრეს შემდეგ რომაელთა ეკლესიის პირველი ეპისკოპოსი. [ნავლე] აგრეთვე მოწმობს კლიმენტიზე (ისიც რომაელთა ეკლესიის მესამე ეპისკოპოსად იქნა დანიშნული),[7] რომ გახდა პავლეს თანაშემწე და თანამებრძოლი. ამასთან იმ არეოპაგელზეც, სახელად დიონისეზე, დაამოწმებს ლუკა "საქმეებში", რომ არეოპაგში ათენელებისადმი პავლეს საჯარო სიტყვა პირველმა მან ირწმუნა, ხოლო ძველთაგან ვინმე სხვა დიონისე, კორონთოს დიოცეზის მწყემსი[8], მოგვითხრობს მის გახდომას ათენში მყოფი ეკლესიის პირველ ეპისკოპოსად[9]. მაგრამ რადგან ჩვენ ჩვენს გზას მივუყვებით, მოციქულთა მონაცვლეობის ჟამზე თავის დროზე ვიტყვით, ახლა კი გადავალთ მომდევნო ამბავზე.

 

V

ნერონის ცამეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, როდესაც გალბა და ოთხ წელიწადნახევრის განმავლობაში მართავდნენ [იმპერიას], გამოჩნდა იუდეველთა წინააღმდეგ ბრძოლებში სახელგანთქმული ვესპასიანე, იქ იგი ჯარისკაცებმა იმპერატორად[10] გამოაცხადეს და იმპერატორი გახდა თვით იუდეაში. ასე რომ, მყისვე გაემგზავრა რომში და იუდეველთა წინააღმდეგ ომის წარმართვა ჩააბარა მის შვილს ტიტუსს. ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ იუდეველებმა მის წინააღმდეგ უკვე ჩადენილი დანაშაულის გარდა მისი მოციქულების წინააღმდეგ მრავალი ასეთი შეთქმულება მოაწყვეს. პირველად სტეფანე იქნა მათ მიერ ქვებით მოკლული, მის შემდეგ კი იაკობს, ზებედეს ძეს, იოანეს ძმას თავი მოჰკვეთეს, ყველაფერთან ერთად იაკობი, ჩვენი მაცხოვრის ამაღლების შემდეგ ამ ადგილას* პირველ ეპისკოპოსად არჩეული, ზემოხსენებული სახით აღესრულა, დანარჩენი მოციქულები ათასობით სასიკვდილო შეთქმულებამ განდევნა იუდეის მიწიდან. ისინი წარიგზავნენ ყველა წარმართთან მათი უწყების სასწავლებლად ქრისტეს ძალის შეწევნით, რომელიც ეუბნებოდა მათ: "წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი ჩემი სახელით" (მათ. 28,19). მაგრამ ასევე იერუსალიმში ეკლესიის ერს ქალაქში ომის დაწყებამდე სახელგანთქმული კაცების მიმართ გამოცხადების გზით გადაეცათ წინასწარმეტყველება, რომ გასულიყვნენ ქალაქიდან და დასახლებულიყვნენ პერეას ერთ-ერთ ქალაქში, პელაში. როდესაც ქრისტეს მორწმუნეები იქ გადასახლდნენ, ისე რომ წმინდანებმა სრულიად დატოვეს იუდეის დედაქალაქი და მთელი იუდეის მიწა, ღვთისგან მათ საბოლოოდ მოევლინა სამართალი, რადგანაც ისინი ქრისტესა და მისი მოციქულების მიმართ ესოდენ ურჯულოდ მოიქცნენ, და უწმინდურთა თვით ეს თაობა კაცთა მოდგმისაგან სრულად აღგავა. ვისაც სურს, შეუძლია, ზედმიწევნით ამოიკითხოს იოსების დაწერილი ისტორიიდან, თუ ამ დროს ყველგან რამდენი ბოროტებით აივსო მთელი ერი, როგორ ერეკებოდნენ განსაკუთრებით იუდეის მოსახლეობას უბედურებათა უკიდურესი წერტილისაკენ, რამდენი ათასი მოწიფული ქალი და ბავშვი დასცა სიკვდილმა მახვილითა და შიმშილობით, და ათასი სხვა სახით, იუდეველთა რამდენ ქალაქს შემოარტყეს ალყა, ხოლო თვით იერუსალიმში, როგორც უძლეველ დედაქალაქში გაქცეულებმა როგორი საშინელებები და საშინელებათა უკიდურესი გამოვლინებები იხილეს; ომის ყველა სახე და მასში მომხდარ მოვლენათა თითოეული წვრილმანი, და დასასრულ, თუ როგორ დადგა წინასწარმეტყველის მიერ ნათქვამი "გატიალების სიბილწე" (დან. 9,27; 12,11; მათ. 24,15; მარკ. 13,14) თვით ღვთის უძველეს სახელგანთქმულ ტაძარში, რომელიც დარჩა ცეცხლისგან სრულიად განადგურებული და უკიდურესად დანგრეული. უნდა აღინიშნოს, რომ იგივე მწერალი მოგვითხრობს თუ როგორ ჩაამწყვდიეს საპყრობილეში (მისივე სიტყვებით) პასექის დღესასწაულის დღეებში მთელი იუდეიდან იერუსალიმში თავმოყრილი დაახლოებით სამი მილიონი კაცი. მართებდა, სწორედ იმ დღეებში, როდესაც ევნო ყოველთა მაცხოვარი და კეთილისმყოფელი ღვთის ქრისტე, ჩაემწყვდიათ საპყრობილეში და დაღუპულიყვნენ, რაც მათ თავს დაატყდათ ღვთის სამართლიანობისაგან.

გამოვტოვებ მათზე შემთხვეულ მოვლენათა დაწვრილებით აღწერას, რამდენი რამ შეემთხვათ მათ მახვილითა და სხვა სახითაც, მაგრამ აუცილებლად ვთვლი მხოლოდ შიმშილობის განსაცდელზე საუბარს, რათა ამ თხზულების წამკითხველებმა ნაწილობრივ მაინც იცოდნენ, თუ როგორ მოევლინათ მათ არც თუ დიდი ხნის შემდეგ ღვთისგან სასჯელი ღვთის ქრისტეს წინააღმდეგ ჩადენილი ურჯულოების გამო.

 

-------------------------------------------------

* იერუსალიმში - მთარგ.

 

VI

ამრიგად, მოდით, ახლა ხელში აიღეთ იოსების ისტორიის მეხუთე წიგნი, და თვალი გაადევნეთ იმ დროს მომხდარი ამბების ტრაგედიას. იგი ამბობს: "მდიდრებისათვის დარჩენა დაღუპვის ტოლფასი იყო; რადგან ღალატის ბრალდებით კლავდნენ ქონების გამო. შიმშილობით ამბოხებულთა სიშლეგე კი თავის მწვერვალს აღწევდა, და ორივე საშინელება დღითიდღე უფრო მეტი ძალით აღეგზნებოდა. ცხადია, საკვები არსად იყო მაგრამ უვარდებოდნენ სახლებში და ეძებდნენ, თუ იპოვიდნენ, სცემდნენ [სახლის პატრონს], როგორც უარის მთქმელს, ხოლო თუ ვერ იპოვიდნენ, აწამებდნენ როგორც უფრო გულმოდგინედ გადამმალველს. და იმის მტკიცებულება, ჰქონდათ თუ არა [საკვები], იყო უმწეოთა სხეულები; მათგან, ვინც ფეხზე მყარად იდგა, მიაჩნდათ, რომ საკვებით იყო უზრუნველყოფილი, დაუძლურებულებს კი გვერდით ჩაუვლიდნენ და უგუნურებად მიაჩნდათ მათი მოკვლა, ვინც გაჭირვებისაგან მალე ისედაც მოკვდებოდა. ბევრმა ვინც მდიდარი იყო ქონება მალულად გადაცვალა ხორბლის ერთ საწყაულზე, უფრო ღარიბებმა კი - ქერისაზე. შემდეგ, ჩაიკეტებოდნენ სახლში და ზოგი მათგანი გაჭირვების მწვერვალზე ყოფნის გამო დაუმუშავებელ ხორბალს ჭამდა, ზოგი კი აცხობდა ისე როგორც აუცილებლობა და შიში უკარნახებდა; არსად არ იშლებოდა სუფრა, ცეცხლიდან იტაცებდნენ ჯერ კიდევ უმ საჭმელს და ნაწილებად გლეჯდნენ. სიბრალულს იწვევდა მათი საკვები და სატირალი იყო ეს სანახაობა, როდესაც უფრო ძლიერები იხვეჭდნენ, უძლურები კი ჩიოდნენ. ყველა ვნებაზე მაღლა შიმშილობა იდგა, მაგრამ ისე არაფერმა დაღუპა ისინი როგორც სირცხვილმა; რადგან სხვა დროს პატივისცემის ღირსი შიმშილობის დროს უგულებელყოფილი იყო. ცოლები ქმრებს, შვილები მამებს, და რაც ყველაზე უფრო დიდი საცოდაობაა, დედები ჩვილებს თვით მათივე პირიდან სტაცებდნენ საკვებს; და როდესაც მათი უსაყვარლესი არსება მათსავე ხელებში ჭკნებოდა, არ არსებობდა თავშეკავება სიცოცხლის ბოლო წვეთის წართმევისასაც. ამ სახით საკვების მიღების დროსაც ვერ იმალებოდნენ, ყველგან ამბოხებულები ამასაც სტაცებდნენ. როდესაც ნახავდნენ დაკეტილ სახლს, ეს იმის ნიშანი იყო, რომ შიგ საკვები მოიპოვებოდა, მყისვე ამტვრევდნენ კარებს და უვარდებოდნენ, თითქმის ყანყრატოდან აცლიდნენ და ისე მიჰქონდათ პურის ნატეხები. მოხუცებს სცემდნენ, საკვები რომ წაერთმიათ, ქალებს თმებს აგლეჯდნენ, ვინც რაიმეს დამალავდა ხელებში, არავის იბრალებდნენ, არც მოხუცს და არც ჩვილს; აიყვანდნენ ბავშვს, რომელიც ებღაუჭებოდა პურის ნატეხებს, გააქანებდნენ და ძირს დაანარცხებდნენ. მათ, რომლებიც დაასწრებდნენ მათ თავდასხმას და მოსატაცებელს შეჭამდნენ, თითქოს უსამართლოდ მოექცნენო, უფრო სასტიკად ეპყრობოდნენ. საკვების მოსაპოვებლად წამების საშინელ გზებს იგონებდნენ, საცოდავებს ბარდის მარცვლებით უკეტავდნენ სასქესო ორგანოების სადინრებს და წვეტიან ჯოხებს უყრიდნენ უკანალში; მოსასმენადაც შემზარავია, თუ როგორ ტანჯავდნენ ადამიანს, რათა ეღიარებია, რომ ჰქონდა ერთი პური, და ეჩვენებია დამალული ქერის ერთი საწყაული. მაგრამ მტანჯველები არ განიცდიდნენ შიმშილს (რადგან ალბათ უფრო ნაკლებად სასტიკი იქნებოდნენ, აუცილებლობა რომ ყოფილიყო მიზეზი), არამედ გაწვრთნილი იყვნენ სიშლეგეში და საკუთარი თავისთვის შეამზადებდნენ მარაგს მომდევნო დღეებისათვის. ღამე რომაელთა საგუშაგოსკენ გახოხდებოდნენ ველური ბოსტნეულისა და ბალახის მოსაკრებად და როდესაც უკვე ეგონათ, რომ მტერს თავი დააღწიეს, მაშინ წააწყდებოდნენ მას. ისინი მათ ართმევდნენ, რაც კი რამ მოჰქონდათ, ხშირად ევედრებოდნენ და მოუხმობდნენ ღვთის საშინელ სახელს, რათა მიეცათ მათთვის რაიმე ნაწილი იმისა რაც საფრთხეში თავის ჩაგდებით მოპქონდათ. ისინი არაფერარ აძლევდნენ. და სასიხარულო იყო, თუ გაძარცვულს შემდეგ არ მოკლავდნენ".[11]

სხვა ამბების შემდეგ ამბობს: "იუდეველებმა გამოსვლასთან ერთად ყველანაირი ხსნის იმედი დაკარგეს, შიმშილობაც გაძლიერდა სახლიდან სახლში, გვარიდან გვარში და მთელ ერს ჭამდა, ოთახები სავსე იყო დაღუპული ქალებითა და ბავშვებით, ვიწრო ქუჩები კი მოხუცებულთა გვამებით. მოჩვენებებივით გაბერილი ყმაწვილები მოედნებზე იხოცებოდნენ, იქ ეცემოდნენ, სადაც ვნება შეეყრებოდათ. დამაშვრალთ არ ძალ-ედვათ ნათესავების დამარხვა და დიდ საგონებელში იყვნენ ჩავარდნილი მიცვალებულთა სიმრავლისა და თავიანთი შეუცნობელი ხვედრის გამო. მრავალი მათი ხელით დასამარხ მიცვალებულზე ეცემოდა უსულოდ, მრავალი კი მანამდე მიდიოდა საფლავთან, სანამ ამის საჭიროება დადგებოდა. ამ უბედურებებზე არ იყო არც ტირილი, არც გოდება, არამედ შიმშილმა დაძლია გრძნობები, ტანჯვით მომაკვდავნი გამომშრალი თვალებით უყურებდნენ მათ, რომლებმაც დაასწრეს განსვენება. ქალაქი მოიცვა ღრმა დუმილმა და სიკვდილით დამძიმებულმა ღამემ. ამ უბედურებებზე უფრო აუტანელი იყვნენ ავაზაკები. საფლავის მძარცველებივით უვარდებოდნენ სახლებში და მიცვალებულებს ძარცვავდნენ, სნეულს შემოახევდნენ გადასაფარებელს და სიცილით გადიოდნენ. მახვილის წვერს დაცემულთა სხეულებზე სცდიდნენ და დაცემულთაგან ჯერ კიდევ ცოცხლებს უყრიდნენ რკინის გამოსაცდელად, ხოლო მათ, რომლებიც ევედრებოდნენ მათი მარჯვენისა და მახვილისაგან შეწევნას* ყურადღებას არ აქცევდნენ და შიმშილობის ხელში ტოვებდნენ. თითოეული მომაკვდავი თვალმოუშორებლად უმზერდა ტაძარს და მეამბოხეებს კი ცოცხალს ტოვებდა. პირველ ხანებში ბრძანებებს იძლეოდნენ, რომ მოცვალებულები სახალხო ხაზინიდან დაემარხათ, რადგან ვერ იტანდნენ სიმყრალეს. შემდეგ, რადგან ამან არ გაამართლა, კედლიდან თხრილში ყრიდნენ. როდესაც ტიტუსი უვლიდა ამ თხრილებს და ნახა გვამებით გავსებული და ხრწნადი სნეულებიდან სქლად მომდინარე სისხლი, დაიგმინა, ხელები აღმართა და მოწმედ ღმერთს მოუხმო, რომ ეს მისი ხელის საქმე არ ყოფილა"[12].

მცირე ხნის შემდეგ აგრძელებს: "უკან არ დავიხევ იმის სათქმელად, რასაც ჩემი გრძნობები მიბრძანებს; ვფიქრობ, რომაელებს რომ ამ ცოდვილებზე შეტევა დაეყოვნებიათ, ან მიწა გაირღვეოდა და შთანთქავდა, ანდა ქალაქს წარღვნა, ან სოდომის მეხთატეხვა მოევლინებოდა; რადგან ამგვარად ვნებულებზე ბევრად უღმერთო თაობა იყო მოსული. მათი სიშლეგით მთელი ერი დაიღუპა".[13]

მეექვსე წიგნში ასე წერს: "შიმშილისაგან დაღუპულთა უსაზღვრო სიმრავლე ეცემოდა ქალაქში, ნოლო ვნებები ენითაუწერელი სიმრავლისა ატყდებოდა თავს. თითოეულ სახლში, თუკი სადმე გამოჩნდებოდა საკვების რაიმე აჩრდილი, იმართებოდა ბრძოლა, და ყველაზე ახლო მოყვასები ერთმანეთს ხელიდან სტაცებდნენ სიცოცხლის მწირ სარჩოს. მომაკვდავებისაც აღარ სჯეროდათ, რომ არაფერი გააჩნდათ, არამედ მძარცველები სულმობრძავებსაც ჩხრეკდნენ, - პურის რაიმე ნატეხი ხომ არ ჰქონდა და თავს იმკვდარუნებდა. სხვები კი შიმშილისაგან პირდაღებულები, როგორც ცოფიანი ძაღლები, მთვრალი კაცის მსგავსად მობარბაცენი კარებთან ეცემოდნენ და უბადრუკი მდგომარეობის გამო ერთი საათის განმავლობაში ორჯერ და სამჯერ შეიჭრებოდნენ ერთსა და იმავე სახლში. აუცილებლობა კი ყველაფერს ადამიანის კბილებისაკენ მიაქანებდა, უბინძურეს პირუტყვთა საკვებს აგროვებდნენ და თავს ძალას ატანდნენ, რომ შეეჭამათ. ბოლოს კი, აღარ შემორჩათ სარტყელი და ფეხსაცმელი, ფარს ტყავს აძრობდნენ და ჭამდნენ. საკვებად იყენებდნენ რაიმე ძველი თივის ნაგლეჯებსაც; ზოგი აგროვებდა ნამჯას და მის უმცირეს წონას ყიდიდა ოთხ ატიკურად.

მაგრამ რა საჭიროა უსულო საგანთა მიმართ შიმშილისგან გამოწვეულ უსირცხვილო საქციელების ხსენება? მოგითხრობთ ამბავს, რაც არც ელინებთან, არც ბარბაროსებთან სმენილა, სათქმელადაც შემზარავია, მოსასმენად კი დაუჯერებელი. მოხარული ვიქნებოდი გამომეტოვებია უბედურებების აღწერა, რათა მომავალში ადამიანებისთვის საშიში ამბების მთხრობელად არ გამოვჩენილიყავი, რომ არ მქონოდა ჩემს თაობაში მათ შესახებ უამრავი მოწმობა; სხვაგვარად კი ჩემი სამშობლოსათვის ცივი მადლობის გადახდა გამომივიდოდა, თუ დავთმობდი სიტყვის თქმას იმ საქმეებზე, რისგანაც ევნო მას. იორდანეს გაღმა ცხოვრობდა ქალი, სახელად მარიამი, ელეაზარის ქალიშვილი, სოფელ ბათემორიდან (ეს ნიშნავს "ისოპის სახლს"),[14] წარმომავლობითაც და სიმდიდრითაც წარჩინებული. იგი დანარჩენ ხალხთან ერთად იერუსალიმში  გაქცეული ალყაში მოექცა. მისი სხვა ქონება, რაც პერეადან გამზადებული გადაიტანა ქალაქში, ტირანებმა დაიტაცეს, დანარჩენს კი სათუთად შენახულს, თუ რამ საკვებად  ჩაითვლებოდა, ყოველდღე ჯარისკაცები უვარდებოდნენ და  ართმევდნენ. ქალი საშინლად იყო აღშფოთებული, ხშირად  ლანძღავდა და წყევლიდა მძარცველებს, ცდილობდა გაეღიზიანებია ისინი. როდესაც არავინ არ მოკლა იგი არც მრისხანების, და არც სიბრალულის გამო, და სხვებისთვის საკვების ძებნისგანაც დაიღალა, რადგან უკვე შეუძლებელი იყო სადმე რაიმეს მოძებნა, შიმშილი კი შიგნეულობასა და ტვინში აღწევდა, და შიმშილზე მეტად კი გულისწყრომა წვავდა, მრჩევლებად მიიღო აუცილებლობა და მრისხანება, ზურგი აქცია ბუნებას, აიტაცა შვილი (მას ჰყავდა ძუძუთა ჩვილი), და უთხრა: "უმწეო ჩვილო, რისთვის შეგინახო ომში, შიმშილობასა და ამბოხებაში? რომაელებთან მონობა გველის, თუ სიცოცხლეს შეგვინარჩუნებენ, მონობას ასწრებს შიმშილობა, ამბოხებულები კი ორმაგად უფრო მძიმე ასატანი არიან. მოდი, გახდი ჩემთვის საკვები და ამბოხებულთათვის შურისგება, ამ ცხოვრებისათვის კი ამბავი, ერთადერთი რამ, რაც ჯერ კიდევ აკლია იუდეველთა უბედურებებს". და ამ სიტყვების წარმოთქმისთანავე მოკლა ვაჟიშვილი, შემდეგ შეწვა, ნახევარი შეჭამა, დანარჩენი კი დამალა და შეინახა. მაშინვე გაჩნდნენ იქ ამბოხებულები და ურჯულო მსხვერპლის სუნი იყნოსეს. დაემუქრნენ, მყისვე მოკლავდნენ, თუ არ აჩვენებდა მომზადებულ კერძს. მან კი უთხრა, რომ კარგი ნაწილი შეუნახა მათ და ბავშვის ნარჩენებს გადახადა საფარველი. ისინი მყისვე ძრწოლამ და განცვიფრებამ აიტანა, და ნანახმა გააქვავა. ის კი ეუბნებოდა: "ეს ჩემი ნამდვილი შვილია და ეს საქმე ჩემი ხელების ნაქმნარია. ჭამეთ, მეც ხომ ვჭამე; ნუ იქნებით ქალზე უფრო ნაზი, ნურც დედაზე უფრო ლმობიერი. თუ თქვენ ღვთისმოსავები ხართ და ჩემს მსხვერპლს ზურგს აქცევთ, მე თქვენი წილი ვჭამე, და დანარჩენიც მე დამრჩება". ამის მოსმენისას თავზარდაცემულები გავიდნენ მხოლოდ ამ ერთი საქციელისგან დაჯაბნილნი და ეს საჭმელიც ძლივს დაუთმეს დედას. მყისვე შეიძრა მთელი ქალაქი ამ სამარცხვინო ამბისაგან. თითოეულს თვალწინ ედგა ეს უბედურება და შეძრწუნებული იყო ისე, თითქოს მასთან ხდებოდა ეს დანაშაული. მოშიმშილეები სიკვდილს ესწრაფოდნენ და ნეტარად იყო შერაცხული, ვინც მოასწრო სიკვდილი, ვიდრე ესოდენ დიდ ბოროტებას მოისმენდა და იხილავდა"[15].

 

---------------------------------------------------

* იგულისხმება, მოსაკლავად - მთარგ.

 

VII

ასე­თი იყო ღვთის ქრის­ტეს მი­მართ იუ­დე­ვე­ლე­ბის მი­ერ ჩა­დე­ნი­ლი ურ­ჯუ­ლო­ე­ბე­ბი­სა და უღ­მერ­თო­ბის საზ­ღა­ური. მოხ­სე­ნი­ე­ბის ღირ­სია აგ­რეთ­ვე მათ­თვის ჩვე­ნი მაც­ხოვ­რის უტ­ყუ­ა­რი წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბა, რომ­ლი­თაც ეს ყვე­ლა­ფე­რი გა­აც­ხა­და: "ვაი, მათ, რომ­ლე­ბიც მიდ­გო­მი­ლი არი­ან და აწო­ვე­ბენ ამ დღე­ებ­ში; ილო­ცეთ, რა­თა არ მოხ­დეს თქვე­ნი გაქ­ცე­ვა ზამ­თარ­ში ან შა­ბათს. რად­გან მა­შინ იქ­ნე­ბა დი­დი მწუ­ხა­რე­ბა, რაც არ ყო­ფი­ლა ქვეყ­ნი­ე­რე­ბის და­სა­ბა­მი­დან ამ დრომ­დე, არც იქ­ნე­ბა" (მათ. 24, 19‑21). ის­ტო­რი­კო­სი ან­გა­რი­შობს ყვე­ლა შიმ­ში­ლო­ბი­თა და მახ­ვი­ლით და­ღუ­პულ­თა რა­ო­დე­ნო­ბას და ამ­ბობს, რომ გა­ნად­გურ­და მი­ლი­ონ ასი ათა­სი[16]; და­ნარჩე­ნი ამ­ბო­ხე­ბუ­ლე­ბი და ავა­ზა­კე­ბი ქა­ლა­ქის აღე­ბის შემ­დეგ ერ­თმა­ნეთს ას­მენ­დნენ და მოკ­ლულ იქ­ნენ. ახალ­გაზ­რდა­თა­გან ისი­ნი, რომ­ლე­ბიც სი­მაღ­ლი­თა და ტა­ნა­დო­ბით გა­მო­ირჩე­ოდ­ნენ შე­ნა­ხულ იქ­ნენ ტრი­უმ­ფი­სათ­ვის, ხო­ლო და­ნარჩენ­თა სიმ­რავ­ლე ჩვიდ­მე­ტი წლის ზე­მოთ ასა­კი­სა­ნი ეგ­ვიპ­ტე­ში სა­მუ­შა­ოდ ბორ­კილ­და­დე­ბუ­ლი გა­იგ­ზავ­ნა, უმ­რავ­ლე­სო­ბა პრო­ვინ­ცი­ებ­ში გა­ა­ნა­წი­ლეს თე­ატ­რებ­ში მახ­ვი­ლი­სა და მხე­ცე­ბი­სა­გან და­სა­ღუ­პად; ჩვიდ­მე­ტი წლის ქვე­მოთ კი ტყვედ წა­ას­ხეს და გა­ყი­დეს[17], მარ­ტო მა­მა­კა­ცე­ბის რიც­ხვი 90000‑მდე ავი­და.

ეს მოვ­ლე­ნე­ბი ამ­გვა­რად წა­რი­მარ­თა ვეს­პა­სი­ა­ნეს ზე­ო­ბის მე­ო­რე წელს ჩვე­ნი უფ­ლი­სა და მაც­ხოვ­რის იე­სო ქრის­ტეს წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბე­ბის თა­ნახ­მად, რო­დე­საც ღვთის ძა­ლით მათ, რო­გორც უკ­ვე მომ­ხდარს, წი­ნას­წარ ხე­დავ­და, ამ ამ­ბებ­ზე ტი­რო­და და მოთ­ქვამ­და წმინ­და მა­ხა­რე­ბელ­თა წე­რი­ლის მი­ხედ­ვით; რომ­ლე­ბიც იე­რუ­სა­ლიმ­ზე მის მი­ერ ნათ­ქვამ სიტ­ყვებს გად­მოს­ცე­მენ; ერ­თხელ იგი თით­ქოს მი­მარ­თავს თვით იე­რუ­სა­ლიმს: "ნე­ტავ შენ მა­ინც გცოდ­ნო­და ამ დღეს, რაც შენ­თვის სამ­შვი­დო­ბოა; მაგ­რამ ახ­ლა და­ფა­რუ­ლია შენს თვალ­თა­გან. რად­გან და­გიდ­გე­ბა დღე­ე­ბი და შე­მო­გავ­ლე­ბენ შე­ნი მტრე­ბი მე­სერს, და შე­მო­გერტყმე­ბი­ან შენ და შე­გა­ვიწ­რო­ვე­ბენ ყვე­ლა მხრი­დან, მი­წას­თან გა­გას­წო­რე­ბენ შენ და შენს შვი­ლებს" (ლუკ. 19, 42‑44. სა­ხა­რე­ბა განსხვა­ვე­ბუ­ლად არის ცი­ტი­რე­ბუ­ლი - მთარგ.), სხვა დროს კი თით­ქოს ხალ­ხის შე­სა­ხებ ამ­ბობს: "რად­გან იქ­ნე­ბა დი­დი გა­ჭირ­ვე­ბა დე­და­მი­წა­ზე, და რის­ხვა ამ ერ­ზე; და და­ე­ცე­მი­ან მახ­ვი­ლის პი­რით და ტყვედ წა­ას­ხა­მენ ყვე­ლა წარ­მარ­თთან; და იე­რუ­სა­ლი­მი გახ­დე­ბა წარ­მარ­თე­ბის მი­ერ გა­თე­ლი­ლი, ვიდ­რე აღივ­სე­ბა წარ­მარ­თთა ჟა­მი" (ლუკ. 21, 23‑24) და კვლავ: "რო­დე­საც იხი­ლავთ ჯა­რე­ბით გარ­შე­მორტყმულ იე­რუ­სა­ლიმს. მა­შინ იცო­დეთ, რომ მო­ახ­ლოვ­და მი­სი აოხ­რე­ბა" (ლუკ. 21, 20). თუ­კი ვინ­მე შე­ა­და­რებს ჩვე­ნი მაც­ხოვ­რის სიტ­ყვებს მწერ­ლის და­ნარჩენ თხრო­ბას მთე­ლი ომის შე­სა­ხებ, რო­გორ არ გა­უკ­ვირ­დე­ბა, და აღი­ა­რებს ჩვე­ნი მაც­ხოვ­რის ჭეშ­მა­რი­ტად საღ­ვთო და ზე­ბუ­ნებ­რი­ვად სა­ო­ცარ წი­ნას­წარ­მცოდ­ნე­ო­ბას­თან ერ­თად მის წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბა­საც?

ალ­ბათ, სა­ჭი­რო არ არის, და­ვა­მა­ტოთ იმ ამ­ბე­ბის თხრო­ბას, რაც შე­ემთხვა მთელ ერს მაც­ხოვ­რის ვნე­ბი­სა და იმ სიტ­ყვე­ბის შემ­დეგ, რომ­ლე­ბი­თაც იუ­დე­ველ­თა სიმ­რავ­ლე ავა­ზა­კი­სა და მკვლე­ლის სიკ­ვდი­ლი­სა­გან გა­მოხ­სნას ით­ხოვ­და, ხო­ლო სი­ცოც­ხლი­სათ­ვის და­სა­ბა­მის დამ­დე­ბი­სათ­ვის ევედ­რე­ბოდ­ნენ, რომ აღე­ბუ­ლი ყო­ფი­ლი­ყო მათ­გან. მაგ­რამ სა­მარ­თლი­ა­ნი იქ­ნე­ბა იმის და­მა­ტე­ბა, რაც, ალ­ბათ, ყოვ­ლად­კე­თი­ლი წი­ნა­გან­გე­ბის კაც­თმოყ­ვა­რე­ო­ბის თვალ­საჩი­ნო გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბაა, ის, რომ ქრის­ტეს წი­ნა­აღ­მდეგ და­ნა­შა­უ­ლის შემ­დეგ მა­თი და­ღუპ­ვა მთე­ლი ორ­მო­ცი წლით გა­და­იდო, რომ­ლის გან­მავ­ლო­ბა­ში მო­ცი­ქულ­თა და მო­წა­ფე­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა, და თვით ია­კო­ბიც, პირ­ვე­ლი ეპის­კო­პო­სი, უფ­ლის ძმად წო­დე­ბუ­ლი, ჯერ კი­დევ ცოც­ხა­ლი რჩე­ბოდ­ნენ და თვით ქა­ლაქ იე­რუ­სა­ლიმ­ში ატა­რებ­დნენ ცხოვ­რე­ბას, რო­გორც უმ­ტკი­ცეს დაც­ვას და­კა­ვე­ბუ­ლი ჰქონ­დათ ეს ად­გი­ლი, რო­დე­საც საღ­ვთო ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბა მა­შინ ჯერ კი­დევ იჩენ­და სულგრძე­ლო­ბას; რა­თა თუ ოდეს­მე შეძ­ლებ­დნენ, შე­ე­ნა­ნათ რაც გა­ა­კე­თეს, და შენ­დო­ბა და ცხო­ნე­ბა მი­ე­ღოთ. ასეთ სულგრძე­ლე­ბას­თან ერ­თად ღვთის­გან სას­წა­უ­ლებ­რი­ვად მი­ა­ნიშ­ნებ­და მათ, რაც მო­ე­ლო­დათ, თუ არ მო­ი­ნა­ნი­ებ­დნენ; რა მოვ­ლე­ნე­ბიც მოხ­სე­ნი­ე­ბის ღირ­სი გა­ხა­და ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ­მა ის­ტო­რი­კოს­მა, და არა­ფე­რი იქ­ნე­ბა ამა­ზე უკე­თე­სი, თუ არა მა­თი გად­მო­ცე­მა ამ ნაშ­რო­მის მკით­ხვე­ლის­თვის.

 

VIII

აი­ღე და წა­ი­კით­ხე "იუ­და­უ­რი ომის" მე­ექ­ვსე წიგ­ნში, რა არის გაც­ხა­დე­ბუ­ლი შემ­დე­გი სიტ­ყვე­ბით: "სწო­რედ იმ დროს მატ­ყუ­ა­რა და ცრუ წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბი საბ­რა­ლო ხალხს აც­თუ­ნებ­დნენ, ხო­ლო მო­მა­ვა­ლი გა­პარ­ტა­ხე­ბის მო­მას­წა­ვე­ბელ მოვ­ლე­ნებ­სა და ნიშ­ნებს არც ყუ­რად­ღე­ბას აქ­ცევ­დნენ, არც ერ­წმუ­ნე­ბოდ­ნენ, არა­მედ რო­გორც მეხ­და­ცე­მუ­ლე­ბი, არც თვა­ლე­ბის და არც სუ­ლის მქო­ნე­ნი ღვთის უწ­ყე­ბებს ყურს არ ათ­ხო­ვებ­დნენ. ერ­თხელ ქა­ლა­ქის თავ­ზე იდ­გა მახ­ვი­ლის მსგავ­სი ვარსკვლა­ვი და კო­მე­ტა, რაც მოჩან­და ერ­თი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში. ერ­თხელ კი ამ­ბო­ხე­ბი­სა და სა­ომ­რად აღ­ჭურ­ვის წინ, უფუ­არ­თა დღე­სას­წა­უ­ლის დროს, რო­დე­საც ხალ­ხი იყო შეკ­რე­ბი­ლი, ქსან­თი­კო­სის[18] თვის რვა რიცხვში, ღა­მის ცხრა სა­ათ­ზე, ისეთ­მა სი­ნათ­ლემ გა­აბრწყი­ნა სა­კურ­თხე­ვე­ლი და ტა­ძა­რი, გე­გო­ნე­ბო­და, მზი­ა­ნი დღე იყო და ეს გრძელ­დე­ბო­და ნა­ხე­ვა­რი სა­ა­თის გან­მავ­ლო­ბა­ში; რაც გა­მო­უც­დე­ლებს ეგო­ნათ, რომ კარ­გის მო­მას­წა­ვე­ბე­ლი იყო, მწიგ­ნობ­რებ­მა მა­შინ­ვე გან­მარ­ტეს მო­მა­ვა­ლი ამ­ბე­ბის წინ. იმა­ვე დღე­სას­წა­ულ­ზე მსხვერპლშე­წირ­ვი­სათ­ვის მღვდელ­მთავ­რის მი­ერ მოყ­ვა­ნილ­მა ძრო­ხამ შვა კრა­ვი შუა ტა­ძარ­ში; ხო­ლო ში­და სა­თავ­სოს აღ­მო­სავ­ლე­თის კა­რიბ­ჭე, რო­მე­ლიც იყო სპი­ლენ­ძის, ძა­ლი­ან მტკი­ცე, და სა­ღა­მო ხანს ძლივს ხუ­რავ­და ოცი კა­ცი და ჩა­რა­ზუ­ლი იყო რკი­ნით ნა­ჭე­დი ურ­დუ­ლე­ბით, რომ­ლე­ბიც ძა­ლი­ან ღრმად ჰქონ­და გაყ­რი­ლი, ღა­მის ექვს სა­ათ­ზე აღ­მოჩნდა თა­ვი­სით გა­ღე­ბუ­ლი. დღე­სას­წა­უ­ლი­დან რამ­დე­ნი­მე დღის შემ­დეგ არ­ტე­მი­სი­ას[19] თვის ოც­და­ერ­თში, რა­ღაც დე­მო­ნის მოჩვე­ნე­ბა იხი­ლეს და­უ­ჯე­რებ­ლად დი­დი ზო­მის. ზღაპ­რად მიიჩნევ­დით ნათ­ქვამს, თვით­მხილ­ვე­ლებს რომ არ მო­ეთ­ხროთ და მას მოყ­ვა უბე­დუ­რე­ბა, რაც ამ ნიშ­ნებს შე­ე­სა­ბა­მე­ბო­და. რად­გან მზის ჩას­ვლის წინ ჰა­ერ­ში და­ი­ნა­ხეს, რომ მთელ ქვე­ყა­ნა­ზე ეტ­ლე­ბი და შეი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი ფა­ლან­გე­ბი მოიჩქა­როდ­ნენ ღრუბ­ლე­ბი­დან და ქა­ლაქს გარს ერტყმოდ­ნენ. დღე­სას­წა­ულ­ზე, რო­მელ­საც ეწო­დე­ბა ორ­მოც­და­მე­ათე, ღა­მით მღვდლე­ბი, რო­გორც სჩვე­ო­დათ, ღვთის­მსა­ხუ­რე­ბის შე­სას­რუ­ლებ­ლად ტაძ­რი­სა­კენ გა­ე­შურ­ნენ. ამ­ბო­ბენ, რომ ჯერ გა­ი­გო­ნეს რა­ღაც მოძ­რა­ო­ბა და ხმა­ური, შემ­დეგ კი ერ­თბა­შად ხმე­ბი: `"წა­ვი­დეთ აქე­დან". მაგ­რამ ამა­ზე უფ­რო სა­ში­ნე­ლიც მოხ­და: ოთ­ხი წლით ად­რე, იმ დროს, რო­ცა ქა­ლა­ქი გან­სა­კუთ­რე­ბით დამ­შვი­დე­ბუ­ლი და აყ­ვა­ვე­ბუ­ლი იყო, ერ­თი კა­ცი მო­ვი­და დღე­სას­წა­ულ­ზე, რო­დე­საც ჩვე­უ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით ღვთის კარ­ვე­ბი უნ­და გა­ე­კე­თე­ბი­ათ. მო­უ­ლოდ­ნე­ლად მან ტაძ­რის წინ მორ­თო ყვი­რი­ლი: "ხმა აღ­მო­სავ­ლე­თი­დან, ხმა და­სავ­ლე­თი­დან, ხმა ოთ­ხი­ვე ქა­რი­დან, ხმა იე­რუ­სა­ლიმ­ზე და ტა­ძარ­ზე, ხმა სი­ძე­ებ­ზე და სძლებ­ზე, ხმა მთელ ერ­ზე". ასე მხმო­ბელ­მა მთე­ლი დღე-ღა­მის გან­მავ­ლო­ბა­ში შე­მოი­ა­რა ყვე­ლა ქუჩა­ბან­დი. ხალ­ხი­დან ზო­გი­ერ­თმა გა­მოჩე­ნილ­მა პირ­მა ამ ავის­მო­მას­წა­ვე­ბე­ლი სიტ­ყვე­ბით შე­წუ­ხე­ბულ­მა შე­იპ­ყრო ეს კა­ცი და დი­დი ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში გვე­მით ტან­ჯა; მან კი არც სა­კუ­თარ თავ­ზე თქვა რა­იმე, არც პი­რის­პირ უთ­ხრა იქ დამსწრეთ, არა­მედ რა­საც პირ­ვე­ლად გაჰ­ყვი­რო­და, იმის ძა­ხი­ლი გა­აგ­რძე­ლა და წა­ვი­და. მთავ­რებ­მა კი ჩათ­ვა­ლეს, რომ ამ კა­ცის აღძრვა დე­მო­ნუ­რი იყო, რაც ნამ­დვი­ლად ასე იყო; იგი მი­იყ­ვა­ნეს რო­მა­ელ­თა პრო­კუ­რა­ტორ­თან*. იქ მათ­რა­ხით სცე­მეს თით­ქმის ძვლე­ბის გა­მოჩე­ნამ­დე; ის კი არც ევედ­რე­ბო­და, არც ტი­რო­და, არა­მედ, რაც ძა­ლა ჰქონ­და, გან­სა­კუთ­რე­ბით შემ­ზა­რა­ვად მო­ექ­ცია ხმა და ყო­ველ დარტყმა­ზე პა­სუ­ხობ­და: "ვაი, ვაი, იე­რუ­სა­ლიმს"[20].

იგი­ვე მწე­რა­ლი სხვა ამა­ზე უფ­რო სა­ო­ცარ ამ­ბავს მოგ­ვით­ხრობს: წმინ­და წე­რილ­ში აღ­მოჩე­ნი­ლი წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბა ამ­ბობ­და, რომ ამ დროს მა­თი ქვეყ­ნი­დან ვი­ღა­ცა მარ­თავ­და მსოფ­ლი­ოს, რაც მი­სი აზ­რით აღ­სრულ­და ვეს­პა­სი­ა­ნეს[21] დროს; მაგ­რამ იგი მარ­თავ­და არა მთელ დე­და­მი­წას, არა­მედ მხო­ლოდ რო­მა­ელ­თა ბა­ტო­ნო­ბის ქვეშ მყოფთ; უფ­რო სა­მარ­თლი­ა­ნი იქ­ნე­ბა მი­სი მოხ­მო­ბა ქრის­ტეს­თან და­კავ­ში­რე­ბით, რომ­ლის მი­მართ მა­მის მი­ერ ით­ქვა: "ით­ხო­ვე ჩემ­გან და მოგ­ცემ შენ წარ­მარ­თებს შენს სამ­კვიდ­რებ­ლად, და დე­და­მი­წის კი­დე­ებს შენს და­სა­უფ­ლებ­ლად" (ფს. 2, 8), სწო­რედ ამ ჟამს წმინ­და მო­ცი­ქუ­ლე­ბის "ხმა მთელ დე­და­მი­წა­ზე გა­ის­მა; და მსოფ­ლი­ოს კი­დე­ე­ბამ­დე - მა­თი სიტ­ყვე­ბი" (ფს. 18, 5).

---------------------------------------------------------

* ალ­ბი­ნუს­თან, 61‑64 წწ. მმარ­თვე­ლი - მთარგ.

 

IX

ყვე­ლა ამ ამ­ბავ­ზე და­მა­ტე­ბით ის­ტო­რი­ი­სათ­ვის ესო­დე­ნი წყა­რო­ე­ბის შე­მომ­კრებ­ლის, თვი­თონ იო­სე­ბის სა­და­უ­რო­ბა და წარ­მო­მავ­ლო­ბა უგუ­ლე­ბელ­ყო­ფას არ იმ­სა­ხუ­რებს. ესეც კვლავ თვი­თონ მას გა­მო­აქვს სა­აშ­კა­რა­ოზე, რო­დე­საც ამ­ბობს: "იო­სე­ბი იე­რუს­ლი­მე­ლი მღვდლის მატ­თი­ას ძე, პირ­ვე­ლად რო­მა­ე­ლებს ეო­მე­ბო­და და უკა­ნას­კნელ მოვ­ლე­ნებ­შიც იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, მი­ე­ღო მო­ნა­წი­ლე­ობა"[22]. მაგ­რამ გან­სა­კუთ­რე­ბით სა­ხელ­განთქმუ­ლი კა­ცი იგი არა მხო­ლოდ მი­სი თა­ნა­მედ­რო­ვე თა­ნა­მე­მა­მუ­ლე იუ­დე­ვე­ლებ­თან გახ­და, არა­მედ რო­მა­ე­ლებ­თა­ნაც, ისე რომ რო­მა­ელ­თა ქა­ლაქ­ში ქან­და­კე­ბის აღ­მარ­თვით პა­ტი­ვის მი­გე­ბი­სა და მი­სი ნაღ­ვა­წი თხზუ­ლე­ბე­ბის ბიბ­ლი­ო­თე­კა­ში შე­ნახ­ვის ღირ­სი გა­ხა­დეს. მან მთე­ლი იუ­და­უ­რი წარ­მო­მავ­ლო­ბა სრულ ოც ტომ­ში მო­ა­თავ­სა, მი­სი დრო­ის რო­მა­ელ­თა ომის ის­ტო­რია კი - შვიდ ტომ­ში, რაც არამ­ხო­ლოდ ელინ­თა ენა­ზე, არა­მედ მშობ­ლი­ურ ენა­ზეც გად­მოს­ცა, - ამას თა­ვის თავ­ზე თვი­თონ მოწ­მობს და ღირ­სია, ვირ­წმუ­ნოთ სხვა მი­ზეზ­თა გა­მო (ჩვე­უ­ლებ­რივ უწო­დე­ბენ "ომებს" ან "იუ­და­ურ ომებს"). მის ნაშ­რომ­თა­გან გავ­რცე­ლე­ბუ­ლია სხვა ორი, რომ­ლე­ბიც აღ­ნიშ­ვნის ღირ­სია: "იუ­დე­ველ­თა უძ­ვე­ლე­სო­ბის შე­სა­ხებ"*, რომ­ლებ­შიც ეკა­მა­თე­ბა აპი­ონ გრა­მა­ტი­კოსს, ვინც იუ­დე­ველ­თა წი­ნა­აღ­მდეგ შე­ად­გი­ნა თხზუ­ლე­ბა; ნაშ­რო­მი და­წე­რა ასე­ვე სხვე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, რომ­ლე­ბიც მსგავ­სად­ვე ცდი­ლობ­დნენ ცი­ლი და­ე­წა­მათ იუ­დე­ველ­თა წი­ნაპ­რე­ბის წეს-ჩვე­უ­ლე­ბე­ბი­სათ­ვის. მათ­გან პირ­ველ­ში გვამ­ცნობს წმინ­და წე­რი­ლის აღთქმა­თა­გან ძვე­ლად წო­დე­ბუ­ლის წიგ­ნთა რა­ო­დე­ნო­ბას. ეს რომ ებ­რა­ე­ლებ­თან არ არის სა­ეჭ­ვო, რო­გორც ალ­ბათ ძვე­ლი გად­მო­ცე­მი­დან მო­მა­ვა­ლი, გვას­წავ­ლის შემ­დე­გი სიტ­ყვე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით.

---------------------------------------------------------------

* ჩვე­უ­ლებ­რივ ეწო­დე­ბა "აპი­ო­ნეს წი­ნა­აღ­მდეგ" - მთარგ.

 

X

"ჩვენ­თან არ არის ათა­სო­ბით შე­უ­თან­ხმე­ბე­ლი და სა­ეჭ­ვო წიგ­ნი, არა­მედ არის მხო­ლოდ ოც­და­ო­რი წიგ­ნი, მთე­ლი ჟა­მის აღ­წე­რი­ლო­ბის შემ­ცვე­ლი და სა­მარ­თლი­ა­ნად საღ­ვთოდ შე­რაც­ხუ­ლი. მათ­გან ხუ­თი არის მო­სეს, რაც შე­ი­ცავს რჯულ­სა და ადა­მი­ან­თა თა­ო­ბე­ბის გად­მო­ცე­მას მის აღ­სას­რუ­ლამ­დე; ეს ჟა­მი მო­ი­ცავს თით­ქმის სა­მი ათას წელს; მო­სეს აღ­სას­რუ­ლი­დან სპარ­სთა მე­ფის ქსერ­ქსეს შემ­დეგ [გა­მე­ფე­ბულ] არ­ტაქ­სერ­ქსემ­დე[23] [პე­რი­ოდ­ში] მო­სეს შემ­დეგ მო­სულ­მა წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლებ­მა მათ დროს მომ­ხდა­რი ამ­ბე­ბი ცა­მეტ წიგ­ნად აღ­წე­რეს; და­ნარჩე­ნი ოთ­ხი კი ღვთი­სად­მი მიძღვნილ ჰიმ­ნებ­სა და ადა­მი­ა­ნე­ბი­სათ­ვის მო­ცე­მულ ცხოვ­რე­ბი­სე­ულ რჩე­ვებს შე­ი­ცავს. არ­ტაქ­სერ­ქსე­დან ჩვენს დრომ­დე თი­თოე­უ­ლი მოვ­ლე­ნა აღი­წე­რა, მაგ­რამ მათ წინ [და­წე­რილ­თა] მსგავ­სად სარ­წმუ­ნო არ არის იგი, რად­გან არ ყო­ფი­ლა წი­ნას­წარ­მეტ­ყველ­თა ზედ­მი­წევ­ნი­თი მო­ნაც­ვლე­ობა. მაგ­რამ საქ­მით ცხა­დი არის, თუ რო­გორ მი­ვი­ღეთ ჩვენ სა­კუ­თა­რი წე­რი­ლე­ბი; რად­გან რო­დე­საც უკ­ვე ამ­დენ­მა სა­უ­კუ­ნემ ჩაი­არა, ვე­რა­ვინ გა­ბე­და ვერც მი­მა­ტე­ბა, ვერც მოკ­ლე­ბა მათ­გან, ვერც შეც­ვლა, ყვე­ლა იუ­დე­ველს პირ­ვე­ლი თა­ო­ბი­დან­ვე შე­სისხლხორ­ცე­ბუ­ლი აქვს, რომ ისი­ნი ღვთის ბრძა­ნე­ბე­ბად მიიჩნი­ონ და იპ­ყრან, და თუ სა­ჭი­რო გახ­და, მათ გა­მო ხა­ლი­სით მოკვდნენ~. და ამ მწერ­ლის ეს ამო­ნა­რი­დი ასე ჯე­როვ­ნად და­ვურ­თეთ[24].

ამ კაც­მა სხვა ღირ­სე­ულ ნაშ­რომ­ზეც იღ­ვა­წა, - "თვითმპყრო­ბე­ლი აზ­რის შე­სა­ხებ", რა­საც ზო­გი­ერ­თე­ბი "მა­კა­ბე­ლე­ბით" ასა­თა­უ­რე­ბენ, რად­გან შე­ი­ცავს ღვთი­სად­მი კე­თილ­მსა­ხუ­რე­ბის გა­მო გა­კად­ნი­ე­რე­ბულ ებ­რა­ელ­თა ბრძო­ლებს, რომ­ლე­ბიც მო­იხ­სე­ნი­ე­ბი­ან `"­კა­ბე­ლე­ბად" წო­დე­ბულ წიგ­ნებ­ში. "სიძ­ვე­ლე­ე­ბის" მე­ო­ცე წიგ­ნის ბო­ლოს იგი აღ­ნიშ­ნავს, რომ გან­ზრა­ხუ­ლი ჰქონ­და ოთხ წიგ­ნად აღე­წე­რა ღვთი­სა და მი­სი არ­სის შე­სა­ხებ იუ­დე­ველ­თა წი­ნაპ­რე­ბის შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბი და რჯუ­ლი, თუ რა­ტომ უნ­და ვა­კე­თებ­დეთ რა­ი­მეს მა­თი დად­გე­ნი­ლი წე­სე­ბის მი­ხედ­ვით და რა იკ­რძა­ლე­ბა. მის სხვა ნაშ­რო­მებ­საც თვი­თონ მო­იხ­სე­ნი­ებს სა­კუ­თარ თხზუ­ლე­ბებ­ში. ამას გარ­და კარ­გი იქ­ნე­ბა მის­გან ჩვენს მი­ერ გა­მო­ყე­ნე­ბულ მოწ­მო­ბა­თა სან­დო­ო­ბი­სათ­ვის იმ სიტ­ყვე­ბის გად­მო­ცე­მა, რა­საც თა­ვი­სი "სიძ­ვე­ლე­ე­ბის" ბო­ლო­ში დას­ძენს. იგი კიც­ხავს სი­ყალ­ბის შემ­ცველ თხზუ­ლე­ბებს იუს­ტუს ტი­ბე­რი­ე­ლი­სას[25], რო­მელ­მაც მის მსგავ­სად­ვე სცა­და იმა­ვე პე­რი­ოდ­თან და­კავ­ში­რე­ბით და­ე­წე­რა ის­ტო­რია, და ამ კაცს მრა­ვალ სხვა ბრალ­დე­ბას უყე­ნებს; და დას­ძენს: "მე შენს მსგავ­სად არ შემ­ში­ნე­ბია სა­კუ­თა­რი ნა­წე­რის, არა­მედ თვით იმ­პე­რა­ტო­რებს გა­და­ვე­ცი წიგ­ნე­ბი, თით­ქმის მა­შინ, რო­დე­საც ჯერ კი­დევ მათ თვალ­წინ ვი­თარ­დე­ბო­და მოვ­ლე­ნე­ბი. რად­გან მე თვი­თონ ვი­ცო­დი, რომ და­ცუ­ლი მქონ­და ჭეშ­მა­რი­ტე­ბის გად­მო­ცე­მა, რომ­ლის­თვი­საც მოწ­მო­ბის მო­პო­ვე­ბის მო­ლო­დი­ნი არ გამ­ცრუ­ე­ბია. სხვა მრა­ვალ­თაც გა­და­ვე­ცი ის­ტო­რია, რო­მელ­თა­გან ზო­გი მო­ნა­წი­ლე­ობ­და ომ­ში, რო­გორც მე­ფე აგ­რი­პა და მი­სი ზო­გი­ერ­თი ნა­თე­სა­ვი. რად­გან იმ­პე­რა­ტორ ტი­ტუსს ისე ესათ­ნო­ვა მომ­ხდა­რი მოვ­ლე­ნე­ბის შე­სა­ხებ ცოდ­ნის ხალ­ხი­სათ­ვის გა­და­ცე­მა მხო­ლოდ ამ წიგ­ნე­ბი­დან, რომ თა­ვი­სი ხე­ლით და­წე­რა წიგ­ნე­ბის გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბის ბრძა­ნე­ბა, მე­ფე აგ­რი­პამ კი სა­მოც­და­ო­რი წე­რი­ლი და­წე­რა და და­ა­მოწ­მა, რომ [მათ­ში] ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა იყო გად­მო­ცე­მუ­ლი"[26]. ამ ეპის­ტო­ლე­თა­გან ორს კი­დე­ვაც გად­მო­ცემს. მაგ­რამ იო­სებ­თან და­კავ­ში­რე­ბით ეს ვიკ­მა­როთ.

 

XI

გა­და­ვი­დეთ შემ­დეგ­ზე. ია­კო­ბის წა­მე­ბი­სა და და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ იე­რუ­სა­ლი­მის დაპ­ყრო­ბის შემ­დეგ გად­მო­ცე­მა მოგ­ვით­ხრობს ყვე­ლა მხრი­დან ჯერ კი­დევ ცოც­ხა­ლი მო­ცი­ქუ­ლე­ბი­სა და უფ­ლის მო­წა­ფე­ე­ბის უფ­ლის ხორ­ცი­ელ ნა­თე­სა­ვებ­თან ერ­თად (რად­გან მა­თი უმ­რავ­ლე­სო­ბა მა­შინ ჯერ კი­დევ ცოც­ხა­ლი იყო) შეკ­რე­ბა­ზე. ყვე­ლამ ერ­თად გა­მარ­თა ბჭო­ბა, თუ ვინ უნ­და და­ედ­გი­ნათ ია­კო­ბის მო­ნაც­ვლე­ო­ბის ღირ­სად, და ყვე­ლამ ერ­თსუ­ლოვ­ნად გა­დაწ­ყვი­ტა, რომ იქა­უ­რი დი­ო­ცე­ზის საყ­დრის ღირ­სი იყო სვი­მონ კლე­ო­პა­სი, ვი­საც ახ­სე­ნებს სა­ხა­რე­ბის წე­რი­ლი[27], რო­მე­ლიც, რო­გორც ამ­ბო­ბენ, იყო მაც­ხოვ­რის ბი­ძაშ­ვი­ლი; რად­გან ჰე­გე­სი­პე ამ­ბობს, რომ კლე­ო­პა იყო იო­სე­ბის ძმა.

 

XII

ამას­თან ერ­თად ვეს­პა­სი­ა­ნემ იე­რუ­სა­ლი­მის დაპ­ყრო­ბის შემ­დეგ ბრძა­ნე­ბა გას­ცა მო­ე­ძებ­ნათ და­ვი­თის ყვე­ლა ჩა­მო­მა­ვა­ლი, რომ არ დარჩე­ნი­ლი­ყო იუ­დე­ვე­ლებ­თან ვინ­მე სა­მე­ფო ტო­მი­დან, და ამ მი­ზე­ზით კვლავ მო­აწ­ყო იუ­დე­ვე­ლებ­ზე უდი­დე­სი დევ­ნუ­ლე­ბა.

 

XIII

ვეს­პა­სი­ა­ნეს ათ­წლი­ა­ნი მე­ფო­ბის შემ­დეგ თვითმპყრო­ბე­ლო­ბა მის ვაჟ­ზე ტი­ტუს­ზე[28] გა­და­ვი­და; მი­სი მე­ფო­ბის მე­ო­რე წელს რო­მა­ელ­თა ეკ­ლე­სი­ის ეპის­კო­პოს­მა ლი­ნუს­მა თორ­მეტ­წლი­ა­ნი მსა­ხუ­რე­ბის შემ­დეგ იგი გა­დას­ცა ანენ­კლე­ტუსს[29].

ტი­ტუ­სი კი მის­მა ძმამ დო­მი­ცი­ა­ნემ შეც­ვა­ლა, რო­მელ­მაც ორი წე­ლი და ამ­დე­ნი­ვე თვე იმე­ფა30.

XIV

დო­მი­ცი­ა­ნეს მე­ოთ­ხე წელს ალექ­სან­დრი­ის დი­ო­ცეზ­ში რი­გით პირ­ვე­ლი ეპის­კო­პო­სი ანი­ა­ნუ­სი ოც­და­ო­რი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში მსა­ხუ­რე­ბის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ აღეს­რუ­ლა; ის კი შეც­ვა­ლა მე­ო­რემ, აბი­ლი­უს­მა[31].

 

XV

იმა­ვე იმ­პე­რა­ტო­რის მე­თორ­მე­ტე წელს რო­მა­ელ­თა ეკ­ლე­სი­აში, ოც­წლი­ა­ნი ეპის­კო­პო­სო­ბის შემ­დეგ ანენ­კლე­ტუ­სი­შეც­ვა­ლა კლი­მენ­ტიმ, რო­მე­ლიც, რო­გორც ფი­ლი­პე­ლებ­თან ეპის­ტო­ლის მიმ­წე­რი მო­ცი­ქუ­ლი გვამ­ცნობს, გახ­და მი­სი თა­ნა­შემ­წე, რო­დე­საც ამ­ბობს: "კლი­მენ­ტის­თან და სხვა ჩემს თა­ნა­შემ­წე­ებ­თან ერ­თად, რო­მელ­თა სა­ხე­ლე­ბი სი­ცოც­ხლის წიგ­ნშია" (ფილ. 4, 3).

 

XVI

გავ­რცე­ლე­ბუ­ლია მი­სი ერ­თი აღი­ა­რე­ბუ­ლი ეპის­ტო­ლე, დი­დი და საკ­ვირ­ვე­ლი, რო­მე­ლიც რო­მის ეკ­ლე­სი­ის სა­ხე­ლით მი­წე­რა კო­რინ­თელ­თა ეკ­ლე­სი­ას, რო­დე­საც კო­რინ­თო­ში ატ­ყდა შფო­თი. ვი­ცით, რომ ამ ეპის­ტო­ლეს კით­ხუ­ლობ­დნენ მრა­ვალ ეკ­ლე­სი­აში; იგი სა­ჯა­როდ იყო წარ­მოჩე­ნი­ლი ძვე­ლა­დაც და თვით ჩვენს დრო­შიც[32]. ამის სან­დო მოწ­მე არის ჰე­გე­სი­პე, რომ მის დროს კო­რინ­თოს საქ­მე­ე­ბი შფო­თის­გან აი­რია.

 

XVII

მრა­ვალ­თა მი­მართ მრა­ვა­ლი სი­სას­ტი­კით წარ­მოჩე­ნილ­მა დო­მი­ცი­ა­ნემ რო­მის კე­თილ­შო­ბილ და სა­ხელ­განთქმულ კაც­თა­გან არ­ცთუ მცი­რე სიმ­რავ­ლე არა­კე­თილ­გო­ნივ­რუ­ლად გა­მო­ტა­ნი­ლი გა­ნაჩე­ნით მოკ­ლა და ათა­სო­ბით სხვა ცნო­ბი­ლი ადა­მი­ა­ნი უმი­ზე­ზოდ და­სა­ჯა გა­და­სახ­ლე­ბი­თა და ქო­ნე­ბის ჩა­მორ­თმე­ვით. ბო­ლოს, ნე­რო­ნის ღვთის სა­წი­ნა­აღ­მდე­გო ქმე­დე­ბე­ბი­სა და ღვთისმბრძო­ლო­ბის მო­ნაც­ვლედ გა­მო­ავ­ლი­ნა თა­ვი­სი თა­ვი. ჩვენს წი­ნა­აღ­მდეგ აღ­ძრა მე­ო­რე დევ­ნუ­ლე­ბა, მა­შინ რო­ცა მის მა­მას ვეს­პა­სი­ა­ნეს ჩვენს წი­ნა­აღ­მდეგ უჯე­რო არა­ფე­რი გა­ნუზ­რა­ხავს.

XVIII

გად­მო­ცე­მით ამ დროს ჯერ კი­დევ ცოც­ხალ მო­ცი­ქულ­სა და მა­ხა­რე­ბელს, იო­ა­ნეს ღვთის სიტ­ყვი­სათ­ვის მოწ­მო­ბის გა­მო მის­ჯი­ლი ჰქონ­და კუნ­ძულ პატ­მოს­ზე გა­და­სახ­ლე­ბა. რო­დე­საც ირი­ნე­ო­სი იო­ა­ნეს "გა­მოც­ხა­დე­ბად" წო­დე­ბულ წიგ­ნში მოყ­ვა­ნი­ლი ან­ტიქ­რის­ტეს სა­ხე­ლის რიც­ხვის შე­სა­ხებ წერს, "მწვა­ლებ­ლო­ბე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ" ნაშ­რო­მის მე­ხუ­თე წიგ­ნში იო­ა­ნეს შე­სა­ხებ ამ­ბობს შემ­დეგ სიტ­ყვებს: "თუ სა­ჭი­როა ახ­ლან­დელ დროს მი­სი სა­ხე­ლის აშ­კა­რად ქა­და­გე­ბა, ეს ალ­ბათ მან უნ­და თქვას, ვინც იხი­ლა გა­მოც­ხა­დე­ბა. რად­გან დიდ ხნის წინ არ უხი­ლავს, არა­მედ თით­ქმის ჩვენს თა­ო­ბა­ში, დო­მი­ცი­ა­ნეს მმარ­თვე­ლო­ბის და­სას­რულს[33].

აღ­წე­რილ ჟამს იმ­დე­ნად გაბრწყინ­და ჩვე­ნი რწმე­ნის მოძღვრე­ბა, რომ ჩვე­ნი სარ­წმუ­ნო­ე­ბის­გან შორს მდგო­მი მწერ­ლებ­საც არ უყოყ­მა­ნი­ათ, რო­ცა მა­თი ის­ტო­რი­ე­ბით გად­მოს­ცეს დევ­ნუ­ლე­ბა და მის დროს აღ­სრუ­ლე­ბუ­ლი მო­წა­მე­ო­ბა­ნი. მათ ჟა­მიც კი ზედ­მი­წევ­ნით აღ­ნიშ­ნეს, რო­დე­საც მოგ­ვით­ხრო­ბენ, რომ დო­მი­ცი­ა­ნეს მეთ­ხუთ­მე­ტე წელს სხვა მრა­ვალ­თან ერ­თად ფლა­ვი­ა­ნე დო­მი­ცი­ლაც[34], რო­მე­ლიც იყო ფლა­ვი­უს კლი­მენ­ტის დის­შვი­ლი, იმ დროს რო­მის ერთ-ერ­თი კონ­სუ­ლი, ქრის­ტეს­თვის მოწ­მო­ბის გა­მო დას­ჯი­ლი გა­იგ­ზავ­ნა პონ­ტი­ის კუნ­ძულ­ზე.

 

XIX

რო­დე­საც ამა­ვე დო­მი­ცი­ა­ნემ და­ვი­თის შთა­მო­მა­ვალ­თა და­ხოც­ვა ბრძა­ნა, ძვე­ლი ჩა­ნა­წე­რი გად­მოგ­ვცემს, რომ ზო­გი­ერ­თი მწვა­ლე­ბე­ლი ბრალს დებ­და იუ­დას შვი­ლიშ­ვი­ლებს (ეს იუ­და იყო მაც­ხოვ­რის ხორ­ცი­ე­ლი ძმა), რო­გორც და­ვი­თის გვა­რის შთა­მო­მავ­ლებს და თვით ქრის­ტეს ნა­თე­სა­ო­ბის მა­ტა­რებ­ლებს. ამას სიტ­ყვა­სიტ­ყვით ასე გად­მო­ცემს ჰე­გი­სი­პე:

XX

"უფ­ლის გვა­რი­დან ჯერ კი­დევ ცოც­ხა­ლი იყ­ვნენ შვი­ლიშ­ვი­ლე­ბი იუ­და­სი, რო­მელ­ზეც ამ­ბობ­დნენ, რომ მი­სი ხორ­ცი­ე­ლი ძმა იყო; ისი­ნი და­ას­მი­ნეს რო­გორც და­ვი­თის გვა­რის ჩა­მო­მა­ვალ­ნი. ისი­ნი [მო­ხე­ლე] ევო­კა­ტუს­მა[35] მი­იყ­ვა­ნა კე­ი­სარ დო­მი­ცი­ა­ნეს­თან, რად­გან მა­საც ჰე­რო­დე­სა­ვით ეში­ნო­და ქრის­ტეს მოს­ვლის. მან ჰკით­ხა მათ, იყ­ვნენ თუ არა და­ვი­თის შთა­მო­მა­ვალ­ნი, და მა­თაც აღი­ა­რეს. მა­შინ ჰკით­ხა მათ რა ქო­ნე­ბას და რა რა­ო­დე­ნო­ბის ფულს ფლობ­დნენ. მათ მი­უ­გეს, რომ მათ ორი­ვეს ერ­თად ჰქონ­დათ მხო­ლოდ ცხრა­ა­თა­სი დი­ნა­რი, თი­თოე­ულ მათ­განს შე­სა­ბა­მი­სად - [თან­ხის] ნა­ხე­ვა­რი, და ესეც, ამ­ბობ­დნენ, რომ ჰქონ­დათ არა ვერცხლით, არა­მედ მხო­ლოდ ოც­დაც­ხრა­მე­ტი პლეთ­რა[36] მი­წის ღი­რე­ბუ­ლე­ბით, სა­ი­და­ნაც გა­და­სა­ხადს იხ­დიდ­ნენ და თვი­თონ თა­ვი­ან­თი შრო­მით ირჩენ­დნენ თავს". უჩვე­ნეს მა­თი ხე­ლე­ბი, თა­ვი­ან­თი ხე­ლით შრო­მის მტკი­ცე­ბუ­ლე­ბად ჰქონ­დათ სხე­უ­ლის სი­უ­ხე­შე და მუდ­მი­ვი გარ­ჯი­სა­გან ხე­ლებ­ზე ამო­სუ­ლი კოჟ­რე­ბი. რო­დე­საც ჰკით­ხეს ქრის­ტე­სა და მი­სი სა­მე­ფოს შე­სა­ხებ, თუ რო­გო­რი იქ­ნე­ბა ის და სად და რო­დის გა­მოჩნდე­ბა, გა­ნუ­მარ­ტეს, რომ ის გა­მოჩნდე­ბა არა რო­გორც ამ­ქვეყ­ნი­ური, ან მი­წი­ერი, არა­მედ ზე­ცი­უ­რი და ან­გე­ლო­ზუ­რი, და­სას­რუ­ლი კი სა­უ­კუ­ნო ექ­ნე­ბა, რო­დე­საც იგი დი­დე­ბით მო­ვა, გან­სჯის ცოც­ხლებ­სა და მკვდრებს, და თი­თოე­ულს სა­თა­ნა­დოდ მი­ა­გებს. ამა­ზე დო­მი­ცი­ა­ნემ სა­ერ­თოდ არ დას­დო მათ ბრა­ლი, არა­მედ უბ­რა­ლო ადა­მი­ა­ნე­ბად მიიჩნია, გა­ან­თა­ვი­სუფ­ლა და გა­უშ­ვა ისი­ნი, ხო­ლო ეკ­ლე­სი­ის წი­ნა­აღ­მდეგ დევ­ნუ­ლე­ბა ბრძა­ნე­ბის გა­მო­ცე­მით შეაჩერა. ისი­ნი კი გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბუ­ლე­ბი ეკ­ლე­სი­ე­ბის წი­ნამძღვრე­ბი გახ­დნენ, რო­გორც უფ­ლის მო­წა­მე­ე­ბიც და იმავ­დრო­უ­ლად მი­სი გვა­რის ჩა­მო­მავ­ლე­ბიც, და მშვი­დო­ბით მცხოვ­რებ­ნი ტრაი­ა­ნემ­დე ცოც­ხა­ლი იყ­ვნენ. ამას მოგ­ვით­ხრობს ჰე­გე­სი­პე. არამ­ხო­ლოდ იგი, არა­მედ ტერ­ტუ­ლი­ა­ნეც იმა­ვეს მოგ­ვით­ხრობს დო­მი­ცი­ა­ნე­ზე: "ოდეს­ღაც დო­მი­ცი­ა­ნე­მაც სცა­და იმა­ვეს გა­კე­თე­ბა, რად­გან სი­სას­ტი­კით იგი ნე­რო­ნის მემ­კვიდ­რე იყო. მაგ­რამ, ვფიქ­რობ, თით­ქოს მო­ე­პო­ვე­ბო­და კე­თილ­გო­ნი­ე­რე­ბის რა­ღაც ნა­წი­ლი, სწრა­ფად დაც­ხრა და უკან გა­მო­იხ­მო ისი­ნი, რომ­ლე­ბიც გან­დევ­ნა"[37].

დო­მი­ცი­ა­ნეს თხუთ­მეტ­წლი­ა­ნი მპყრო­ბე­ლო­ბის შემ­დეგ მმარ­თვე­ლო­ბა გა­და­ე­ცა ნერ­ვას[38]. რო­მა­ელ­თა სე­ნატ­მა მი­ი­ღო გა­დაწ­ყვე­ტი­ლე­ბა, რომ დო­მი­ცი­ა­ნეს­თვის ჩა­მო­ერ­თმია პა­ტი­ვი, და ქო­ნე­ბის დაბ­რუ­ნე­ბას­თან ერ­თად შინ და­ებ­რუ­ნე­ბი­ათ უსა­მარ­თლოდ გან­დევ­ნი­ლე­ბი; ამ ჟა­მის აღ­მწე­რებ­მა ეს ამ­ბე­ბი წე­რი­ლო­ბით გად­მოს­ცეს. ჩვე­ნი ძვე­ლე­ბის* თხრო­ბა გად­მოს­ცემს, რომ მა­შინ დაბ­რუნ­და მო­ცი­ქუ­ლი იო­ა­ნეც კუნ­ძულ­ზე გა­და­სახ­ლე­ბი­დან ეფე­სო­ში საც­ხოვ­რებ­ლად.

------------------------------------------------

* ძვე­ლი ქრის­ტი­ა­ნე­ბის - მთარ

 

XXI

წე­ლი­წად­ზე ცო­ტა უფ­რო ხანგრძლი­ვი მე­ფო­ბის შემ­დეგ ნერ­ვა შეც­ვა­ლა ტრაი­ა­ნემ[39], რომ­ლის პირ­ველ წელს ალექ­სან­დრი­ის დი­ო­ცეზ­ში ცა­მეტ­წლი­ა­ნი წი­ნამძღვრო­ბის შემ­დეგ აბი­ლი­უ­სი შეც­ვა­ლა კერ­დონ­მა[40]. იგი აქ რი­გით პირ­ვე­ლი ანი­ა­ნუ­სის შემ­დეგ მე­სა­მე წი­ნამ­დგო­მე­ლი იყო. ამ დროს რო­მა­ე­ლებს ჯერ ისევ კლი­მენ­ტი წი­ნამძღვრობ­და, მას პავ­ლე­სა და პეტ­რეს შემ­დეგ ეპის­კო­პოს­თა სი­ის მე­სა­მე სა­ფე­ხუ­რი ეკა­ვა; ლი­ნუ­სი იყო პირ­ვე­ლი, მის შემ­დეგ კი - ანენ­კლე­ტუ­სი.

 

XXII

ან­ტი­ო­ქი­ა­ში რი­გით პირ­ვე­ლი ევო­დი­უ­სის შემ­დეგ ზე­მო­აღ­ნიშ­ნულ დროს რი­გით მე­ო­რედ ცნო­ბი­ლი იყო ეგ­ნა­ტე[41]. მსგავ­სად­ვე ამა­ვე დროს ჩვე­ნი მაც­ხოვ­რის ძმის შემ­დეგ იე­რუ­სა­ლი­მის ეკ­ლე­სი­ა­ში სვი­მონს ეპ­ყრა მსა­ხუ­რე­ბა.

 

XXIII

ამ დროს თვით ის, ვინც უყ­ვარ­და იე­სოს, მო­ცი­ქუ­ლი და მა­ხა­რე­ბე­ლი იო­ა­ნე ჯერ კი­დევ ცხოვ­რობ­და ასი­ა­ში და მარ­თავ­და ად­გი­ლობ­რივ ეკ­ლე­სი­ებს, რად­გან დო­მი­ცი­ა­ნეს აღ­სრუ­ლე­ბის შემ­დეგ კუნ­ძულ­ზე გა­და­სახ­ლე­ბი­დან შინ დაბ­რუნ­და. ის, რომ ამ დრო­ი­სათ­ვის იგი ცოც­ხა­ლი იყო, სარ­წმუ­ნო არის ორი მოწ­მი­სა­გან, სარ­წმუ­ნო კი იქ­ნე­ბი­ან ესე­ნი, რად­გან წარ­მო­ად­გე­ნენ ეკ­ლე­სი­ის მართლმა­დი­დებ­ლო­ბას: ისე­თი პი­როვ­ნე­ბე­ბი რო­გო­რე­ბიც არი­ან ირი­ნე­ო­სი და კლი­მენ­ტი ალექ­სან­დრი­ელი. მათ­გან პირ­ვე­ლი "მწვა­ლებ­ლო­ბე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ" [ნაშ­რო­მის] მე­ო­რე წიგ­ნში სიტ­ყვა-სიტ­ყვით ასე წერს: "ასი­ა­ში იო­ა­ნეს­თან, უფ­ლის მო­წა­ფეს­თან შეკ­რე­ბი­ლი ყვე­ლა პრეს­ვი­ტე­რი და­ა­მოწ­მებს გად­მო­ცე­მას, რომ იო­ა­ნე მათ­თან დარჩა ტრაი­ა­ნეს გა­მე­ფე­ბის ჟა­მამ­დე"[42]. ამა­ვე ნაშ­რო­მის მე­სა­მე წიგ­ნში ამას შემ­დე­გი სიტ­ყვე­ბით ცხად­ყოფს: "ხო­ლო ეფე­სო­ში მყო­ფი ეკ­ლე­სია, პავ­ლეს მი­ერ სა­ძირ­კველჩაყ­რი­ლი, ჭეშ­მა­რი­ტი მოწ­მეა მო­ცი­ქულ­თა გად­მო­ცე­მის, რომ იო­ა­ნე მათ­თა დარჩა ტრაი­ა­ნეს დრომ­დე"[43].

კლი­მენ­ტიც ამა­ვე დროს აღ­ნიშ­ნავს, და მის თხზუ­ლე­ბას სა­თა­უ­რით "ვინ არის ხსნი­ლი მდი­და­რი" და­ურ­თავს ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვან თხრო­ბას მათ­თვის, ვი­საც უყ­ვარს მშვე­ნი­ე­რი­სა და სა­სარ­გებ­ლოს მოს­მე­ნა. ის­მი­ნე ამ­ბა­ვი, არა ამ­ბა­ვი, არა­მედ ნამ­დვი­ლი სიტ­ყვა იო­ა­ნე მო­ცი­ქუ­ლის შე­სა­ხებ გად­მო­ცე­მუ­ლი და ხსოვ­ნით შე­მო­ნა­ხუ­ლი. ტი­რა­ნის აღ­სრუ­ლე­ბის შემ­დეგ იგი კუნ­ძულ პატ­მო­სი­დან ეფე­სო­ში გად­მო­ვი­და. რო­ცა კი მო­უხ­მობ­დნენ, და­დი­ო­და წარ­მარ­თე­ბის მახ­ლო­ბელ მხა­რე­ებ­ში, ზო­გან ეპის­კო­პო­სებს და­ად­გი­ნებ­და, ზო­გან კი მთელ ეკ­ლე­სი­ე­ბი მო­ყავ­და თან­ხმო­ბა­ში, ხო­ლო ზოგ ად­გი­ლას სუ­ლიწ­მინ­დის მი­ერ მი­ნიშ­ნე­ბულ­თა­გან ერთ ვინ­მეს სა­სუ­ლი­ე­რო პი­რად გა­მო­არჩევ­და. ერ­თხელ მი­ვი­და ერთ მცი­რე ქა­ლაქ­ში (ზო­გი­ერ­თი მათ­გა­ნის სა­ხელ­საც ასა­ხე­ლებს), და საძ­მო და­ას­ვე­ნა; შემ­დეგ რო­დე­საც უც­ქერ­და ყვე­ლას წი­ნა­შე დად­გი­ნე­ბულ ეპის­კო­პოსს, და­ი­ნა­ხა ჭა­ბუ­კი ძლი­ე­რი აღ­ნა­გო­ბის მქო­ნე, სა­სი­ა­მოვ­ნო გა­რეგ­ნო­ბი­სა და თბი­ლი გუ­ლის, და თქვა: "ამას შენ გა­ბა­რებ მთე­ლი გულ­მოდ­გი­ნე­ბით ეკ­ლე­სი­ი­სა და ქრის­ტეს, რო­გორც მოწ­მის, წი­ნა­შე". რო­დე­საც მან ჩა­ი­ბა­რა და ყვე­ლა­ფერს შე­პირ­და, კვლავ ეს გა­უ­მე­ო­რა და გა­აფრთხი­ლა. შემ­დეგ ავი­და ეფე­სო­ში, პრეს­ვი­ტერ­მა* კი მის­თვის ჩა­ბა­რე­ბუ­ლი ჭა­ბუ­კი შინ წა­იყ­ვა­ნა, გა­ზარ­და, შე­ი­ნა­ხა, იზ­რუ­ნა მას­ზე და ბო­ლოს მო­ნათ­ლა. ამის შემ­დეგ და­ის­ვე­ნა თა­ვი­სი დი­დი მზრუნ­ვე­ლო­ბი­სა და დამ­ცვე­ლო­ბი­სა­გან, რად­გან მას რო­გორც სრულ­ყო­ფი­ლი დაც­ვა უფ­ლის ბე­ჭე­დი და­უდ­გი­ნა. ვიდ­რე იგი მომ­წიფ­დე­ბო­და მიშ­ვე­ბულ იქ­ნა, და ჭა­ბუ­კი გარყვნეს ვი­ღაც უსაქ­მურ­მა და უზ­ნეო ახალ­გაზ­რდებ­მა. ბო­როტ საქ­მე­ებს დაჩვე­უ­ლე­ბი ჯერ მდიდ­რუ­ლი ნა­დი­მე­ბით მი­უძ­ღოდ­ნენ, შემ­დეგ ღა­მე სად­ღაც სა­ძარ­ცვად გა­სუ­ლებ­მა თან გა­ი­ყო­ლი­ეს, შემ­დეგ კი უფ­რო დიდ საქ­მე­ზე წა­იყ­ვა­ნეს; რა­საც მცი­რე ხან­ში დაეჩვია. დი­დი ძა­ლის მქო­ნე ბუ­ნე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით რო­გორც შე­უ­პო­ვა­რი და ძლი­ე­რი ცხე­ნი გა­დის სწორ გზა­ზე და ლა­გამს ღე­ჭავს, ისე გა­ე­ქა­ნა უფსკრუ­ლის სიღ­რმი­სა­კენ. ბო­ლოს კი, ღვთის­გან ცხო­ნე­ბის სა­სო წა­რეკ­ვე­თა, მე­ტად აღარ ფიქ­რობ­და მცი­რე­ზე, არა­მედ დიდ საქ­მე­ებს ჰკი­დებ­და ხელს, შემ­დეგ კი სრუ­ლი­ად და­ი­ღუ­პა და სხვე­ბის სწო­რი უბე­დუ­რე­ბა გა­ი­ზი­არა. ახ­ლა მან მი­ი­ღო ისი­ნი და შე­ად­გი­ნა ავა­ზაკ­თა რაზ­მი, თვი­თონ კი ავა­ზაკ­თა ნამ­დვი­ლი მე­თა­უ­რი გახ­და, ყვე­ლა­ზე უფ­რო მე­ტად მო­ძა­ლა­დე, მკვლე­ლი და სას­ტი­კი. ამ დროს რა­ღაც აუ­ცი­ლე­ბელ­მა შემთხვე­ვამ მო­უხ­მო იო­ა­ნეს. რო­დე­საც და­ას­რუ­ლა სხვა საქ­მე­ები, რო­მელ­თა გა­მო იყო ჩა­მო­სუ­ლი, მან თქვა: "ახ­ლა მო­დი, ეპის­კო­პო­სო, და­მიბ­რუ­ნე გი­რაო, რაც მე და ქრის­ტემ ჩა­გა­ბა­რეთ ეკ­ლე­სი­აში, რო­მელ­საც თავმჯდო­მა­რე­ობ, რო­გორც მოწ­მე". იგი პირ­ვე­ლად შეც­ბა, ფიქ­რობ­და, რომ ცილს სწა­მებ­და ფულ­ზე, რაც არ მი­უ­ღია. არც იმის და­ჯე­რე­ბა შე­ეძ­ლო, რომ ის ჰქონ­და, რაც არ გააჩნდა, და არც იო­ა­ნე­ში ეპა­რე­ბო­და ეჭ­ვი. რო­ცა უთ­ხრა: "ვით­ხოვ ჭა­ბუკს და ძმის სულს", მო­ხუც­მა ღრმად და­იგ­მი­ნა, ცრემ­ლე­ბი წა­მო­უ­ვი­და და მი­უგო: `"იგი მოკ­ვდა". "რო­გორ და რით მოკ­ვდა?" უთ­ხრა: "ღვთის­თვის მოკ­ვდა, რად­გან გა­ნუდ­გა უკე­თუ­რი და სრუ­ლი­ად და­ღუ­პუ­ლი, ბო­ლოს კი, ავა­ზა­კი ეკ­ლე­სი­ის ნაც­ვლად მთა­ზე დარჩა მის მსგავს მებ­რძო­ლებ­თან ერ­თად". მო­ცი­ქულ­მა შე­მო­ი­ხია ტა­ნი­სა­მო­სი და დი­დი მოთ­ქმა-გო­დე­ბით თავ­ში იცემ­და და ამ­ბობ­და: "მშვე­ნი­ერ მცველს და­ვუ­ტო­ვე ჩე­მი ძმის სუ­ლი. მაგ­რამ მომ­გვა­რეთ ცხე­ნი და ვინ­მე გახ­დეს ჩემ­თვის გზის მაჩვე­ნე­ბე­ლი!" და რაც ძა­ლა ჰქონ­და, გა­ქუს­ლა იმ ეკ­ლე­სი­ი­დან. რო­დე­საც მი­ვი­და ად­გილ­ზე, ავა­ზაკ­თა დაც­ვამ შე­იპ­ყრო; იგი არც გა­იქ­ცა, არც ვედ­რე­ბა და­უწ­ყო, არა­მედ შეს­ძა­ხა: "ამის­თვის მო­ვე­დი; თქვენს მე­თა­ურ­თან მი­მიყ­ვა­ნეთ". მე­თა­უ­რი შეი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი ელო­დე­ბო­და, მაგ­რამ მო­ახ­ლო­ე­ბი­სას იც­ნო იო­ანე, სირცხვი­ლი­სა­გან პი­რი იბ­რუ­ნა და გა­იქ­ცა. ის კი მის­დევ­და, რაც ძა­ლა ჰქონ­და, და­ვიწ­ყე­ბო­და თა­ვი­სი ასა­კი და ეძახ­და: "რას გა­მირ­ბი­ხარ, შვი­ლო, შენს მა­მას, უი­ა­რა­ღოს, მო­ხუცს? შე­მიწ­ყა­ლე, შვი­ლო, ნუ გე­ში­ნია; ჯერ კი­დევ გაქვს ცხო­ნე­ბის იმე­დი. მე ქრის­ტეს სიტ­ყვა მი­ვე­ცი შენს გა­მო; თუ სა­ჭი­რო გახ­და, შენს სიკ­ვდილს მე ნე­ბა­ყოფ­ლო­ბით თავს ვი­დებ, რო­გორც უფალ­მა თავს იდო ჩვენს გა­მო; შენს გა­მო ჩემს სულს მივ­ცემ სა­ნაც­ვლოდ. შეჩერ­დი, მენ­დე; ქრის­ტემ, მე გა­მომ­გზავ­ნა". მან შე­ის­მი­ნა, ჯერ შეჩერ­და, ძირს და­ი­ხე­და, შემ­დეგ და­ყა­რა ია­რა­ღი, ათ­რთოლ­და და მწა­რედ ატირ­და; მი­ვი­და და მო­ეხ­ვია მო­ხუცს, რაც შე­ეძ­ლო თავს იმარ­თლებ­და მოთ­ქმი­თა და ცრემ­ლე­ბით მე­ო­რედ ინათ­ლე­ბო­და, და მხო­ლოდ მარ­ჯვე­ნას იფა­რავ­და; ის (მო­ცი­ქუ­ლი იო­ანე) პირ­დე­ბო­და, ეფი­ცე­ბო­და რომ მაც­ხოვ­რი­სა­გან მო­ი­პო­ვებ­და მის­თვის შენ­დო­ბას, მუხ­ლმოდ­რე­კი­ლი ევედ­რე­ბო­და, თვი­თონ მის მარ­ჯვე­ნას ეამ­ბო­რე­ბო­და რო­გორც სი­ნა­ნუ­ლით გან­წმენ­დილს. და მი­იყ­ვა­ნა ეკ­ლე­სი­აში. აუ­რაც­ხე­ლი ლოც­ვით ით­ხოვ­და, მას­თან ერ­თად იღ­ვწო­და მარ­ხვით, სხვა­დას­ხვა სიტ­ყვე­ბით ათ­ვი­ნი­ე­რებ­და მის გო­ნე­ბას, მა­ნამ­დე არ ტო­ვებ­და, სა­ნამ არ აღუდ­გი­ნა ეკ­ლე­სი­ას და მის­ცა ჭეშ­მა­რი­ტი სი­ნა­ნუ­ლის დი­დი მა­გა­ლი­თი და კვა­ლად შო­ბის ნი­შა­ნი, ხი­ლუ­ლი აღ­დგო­მის გა­მარ­ჯვე­ბის ძეგ­ლი"[44]. კლი­მენ­ტის ეს ამო­ნა­რი­დი აქ ჩემს მი­ერ მოყ­ვა­ნილ იქ­ნა ის­ტო­რი­ი­სა და მკით­ხვე­ლის­თვის სარ­გე­ბე­ლის მო­ტა­ნის გა­მო.

----------------------------------------------------------

* ახლახან მას უწოდა ეპისკოპოსი - მთარგ.

 

XXIV

მო­დით, და­ვა­სა­ხე­ლოთ მო­ცი­ქუ­ლის არა­სა­ეჭ­ვო წე­რი­ლე­ბი. პირ­ვე­ლად უნ­და ვა­ღი­ა­როთ მი­სი სა­ხა­რე­ბა, რო­მე­ლიც იკით­ხე­ბა ცის ქვეშ [არ­სე­ბულ] ეკ­ლე­სი­ებ­ში; ის, თუ რა­ტომ მიიჩნი­ეს ძვე­ლებ­მა კე­თილ­გო­ნივ­რუ­ლად მი­სი აღ­ნუს­ხვა სხვა სამ­თან ერ­თად მე­ოთ­ხე ად­გილ­ზე, გა­ნი­მარ­ტე­ბა შემ­დე­გი სა­ხით. ღვთივ­შთა­გო­ნე­ბუ­ლე­ბი და ჭეშ­მა­რი­ტად ღვთივ­შვე­ნი­ე­რე­ბი, ვამ­ბობ ქრის­ტეს მო­ცი­ქუ­ლებ­ზე, ცხოვ­რე­ბით ზედ­მი­წევ­ნით გან­წმენ­დი­ლე­ბი და ყვე­ლა სათ­ნო­ე­ბით სუ­ლის შე­მამ­კობ­ლე­ბი, ენით კი ლი­ტონ­ნი, მაც­ხოვ­რი­სა­გან მათ­თვის მი­ნი­ჭე­ბუ­ლი საღ­ვთო და სას­წა­ულ­მოქ­მე­დი ძა­ლით განმტკი­ცე­ბუ­ლე­ბი ქა­და­გებ­დნენ მოძღვრის სწავ­ლე­ბებს ისე, რომ არც იცოდ­ნენ და არც უც­დი­ათ სიტ­ყვა­თა და­მარ­წმუ­ნე­ბე­ლი ხე­ლოვ­ნე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბა, არა­მედ მათ­თან თა­ნა­მოქ­მე­დი ღვთის სუ­ლის წარ­მოჩე­ნი­სა და მხო­ლოდ მა­თი მეშ­ვე­ო­ბის აღ­სრუ­ლე­ბუ­ლი ქრის­ტეს საკ­ვირ­ველ­თმოქ­მე­დი ძა­ლის გა­მო­ყე­ნე­ბით. ქა­და­გებ­დნენ ცა­თა სა­სუ­ფევ­ლის ცოდ­ნას მთელ მსოფ­ლი­ოში, სიტ­ყვა­კაზ­მუ­ლო­ბის მოთ­ხოვ­ნი­ლე­ბა­ზე ნაკ­ლე­ბად ზრუ­ნავ­დნენ. ამას იქ­მოდ­ნენ, რამ­დე­ნა­დაც აღას­რუ­ლებ­დნენ დიდ და ზე­ა­და­მი­ა­ნურ მსა­ხუ­რე­ბას. ამ­გვა­რად, პავ­ლეს ყვე­ლა­ფერ­ში მტკი­ცე­ბუ­ლე­ბე­ბის მოხ­მო­ბის საქ­მე­სა და აზ­როვ­ნე­ბა­შიც უძ­ლი­ე­რესს წე­რი­ლო­ბით უმოკ­ლეს ეპის­ტო­ლე­ებ­ზე მე­ტი არა­ფე­რი გად­მო­უ­ცია, მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ათი­ა­თა­სო­ბით ენი­თა­უ­წე­რე­ლი რამ ჰქონ­და სათ­ქმე­ლი, თუ რო­გორ შესწვდა ხედ­ვებს მე­სა­მე ცამ­დე, აღ­ტა­ცე­ბულ იქ­ნა თვით ღვთივ­შვე­ნი­ერ სა­მოთ­ხე­ში და იქ ენი­თუთ­ქმე­ლი სიტ­ყვე­ბის მოს­მე­ნის ღირ­სი შე­იქ­ნა. ამა­ვე საქ­მე­ებ­ში გა­მო­უც­დე­ლი არც მაც­ხოვ­რის და­ნარჩე­ნი მო­წა­ფე­ე­ბი ყო­ფი­ლან, - თორ­მე­ტი მო­ცი­ქუ­ლი, სა­მოც­და­ა­თი მო­წა­ფე და მათ­თან ერ­თად სხვა ათა­სე­ბი; მსგავ­სად­ვე უფალ­თან ერ­თად ვინც იყო, მათ შო­რის მხო­ლოდ მა­თემ და იო­ა­ნემ დაგ­ვი­ტო­ვა ჩა­ნა­წე­რე­ბი. ისი­ნიც, რო­გორც გად­მო­ცე­მა გვამ­ცნობს, იძუ­ლე­ბუ­ლი გა­ხა­დეს შედ­გო­მოდ­ნენ წე­რას. მა­თემ პირ­ვე­ლად ებ­რა­ე­ლებს უქა­და­გა, რო­დე­საც აპი­რებ­და სხვებ­თა­ნაც წას­ვლას, მშობ­ლი­ურ ენა­ზე წე­რი­ლო­ბით გა­დას­ცა თა­ვი­სი სა­ხა­რე­ბა და მი­სი არ­ყოფ­ნა წე­რი­ლის მეშ­ვე­ო­ბით შე­უვ­სო მათ, რო­მელ­თა­გა­ნაც იქ­ნა წარ­გზავ­ნი­ლი. რო­დე­საც მარ­კოზს და ლუ­კას უკ­ვე გად­მო­ცე­მუ­ლი ჰქონ­დათ სა­ხა­რე­ბე­ბი, ამ­ბო­ბენ, რომ იო­ანე, რო­მე­ლიც მთე­ლი ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში ზე­პი­რად ქა­და­გებ­და, ბო­ლოს შე­უდ­გა წე­რას ამა­ვე მი­ზე­ზის გა­მო. რო­დე­საც ად­რე და­წე­რი­ლი სა­მი სა­ხა­რე­ბა უკ­ვე ყველ­გან და მას­თა­ნაც იყო გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი, ამ­ბო­ბენ, რომ აჩვე­ნა მა­თი ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა და და­ა­მოწ­მა, მაგ­რამ ამ­ბო­ბენ, რომ აკ­ლდა მხო­ლოდ პირ­ვე­ლად, ქა­და­გე­ბის და­საწ­ყის­ში ქრის­ტეს საქ­მე­ე­ბის შე­სა­ხებ თხრო­ბა. და ეს გად­მო­ცე­მა ნამ­დვი­ლად ჭეშ­მა­რი­ტია. შე­საძ­ლე­ბე­ლია, და­ვი­ნა­ხოთ, რომ სა­მი მა­ხა­რე­ბე­ლი აღ­წერს მაც­ხოვ­რის საქ­მე­ებს იო­ა­ნე ნათ­ლის­მცემ­ლის საპ­ყრო­ბი­ლე­ში ჩამწყვდე­ვი­დან ერ­თი წლის შემ­დეგ და ამას აღ­ნიშ­ნა­ვენ მა­თი თხრო­ბის და­საწ­ყის­ში­ვე. ორ­მოც­დღი­ა­ნი მარ­ხვი­სა და ამას მო­ყო­ლე­ბუ­ლი გა­მოც­დის შემ­დეგ მა­თე სა­კუ­თარ წე­რილ­ში აც­ხა­დებს და ამ­ბობს: "რო­დე­საც გა­იგო, რომ იო­ა­ნე გა­ცე­მუ­ლი იქ­ნა, წა­ვი­დ" იუ­დე­ი­დან "გა­ლი­ლე­აში" (მათ. 14,12), მარ­კო­ზიც ასე­ვე ამ­ბობს: "`იო­ა­ნეს გა­ცე­მის შემ­დეგ წა­ვი­და იე­სო გა­ლი­ლე­ის­კენ" (მარკ. 1,14), ლუ­კაც იე­სოს საქ­მე­ე­ბის დაწ­ყე­ბამ­დე მსგავს კვლე­ვას აწარ­მო­ებს და ამ­ბობს, რომ ჰე­რო­დემ და­ა­მა­ტა იმ უკე­თუ­რე­ბებს, რაც მო­ი­მოქ­მე­და, და "იო­ა­ნე საპ­ყრო­ბი­ლე­ში ჩა­ამწყვდი" (ლუკ. 3, 19‑20). ამ­ბო­ბენ, იო­ა­ნეს იმი­ტომ სთხო­ვეს, რომ მი­სი სა­ხა­რე­ბით გად­მო­ე­ცა ის ჟა­მი და ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში მაც­ხოვ­რის მი­ერ გა­კე­თე­ბუ­ლი საქ­მე­ე­ბი (ეს კი იყო ნათ­ლის­მცემ­ლის ჩამწყვდე­ვის წინ), რა­საც პირ­ველ­მა მა­ხა­რებ­ლებ­მა დუ­მი­ლით გვერ­დი აუ­ა­რეს. ამას კი აღ­ნიშ­ნავს, რო­დე­საც ამ­ბობს: "იე­სომ ეს ქმნა სას­წა­უ­ლე­ბის და­სა­ბა­მად" (იოან. 3, 23‑24). სხვა დროს ნათ­ლის­მცე­მელს იე­სოს საქ­მე­ებს შო­რის ახ­სე­ნებს, რო­დე­საც ჯერ კი­დევ ნათ­ლავ­და აი­ნონ­ში სა­ლი­მის მახ­ლობ­ლად, და ცხა­დად აჩვე­ნებს ამას, რო­დე­საც ამ­ბობს: "რად­გან ჯერ არ იყო იო­ა­ნე საპ­ყრო­ბი­ლე­ში ჩაგ­დე­ბუ­ლი" (იოან. 3, 23). ასე რომ, იო­ა­ნე თა­ვი­სი სა­ხა­რე­ბის წე­რი­ლით გად­მო­ცემს ნათ­ლის­მცემ­ლის საპ­ყრო­ბი­ლე­ში ჩაგ­დე­ბამ­დე ქრის­ტეს მი­ერ ნა­მოქ­მე­დარს, სხვა სა­მი მა­ხა­რე­ბე­ლი კი ნათ­ლის­მცე­მე­ლის საპ­ყრო­ბი­ლე­ში ჩამწყვდე­ვის შემ­დეგ მოგ­ვით­ხრო­ბენ. ამის მცოდ­ნეს, ალ­ბათ, აღარ მოეჩვე­ნე­ბა, რომ სა­ხა­რე­ბე­ბი ვერ თანხმდე­ბი­ან ერ­თმა­ნეთ­თან: იო­ა­ნეს სა­ხა­რე­ბა შე­ი­ცავს ქრის­ტეს პირ­ველ საქ­მე­ებს, ხო­ლო და­ნარჩე­ნე­ბი კი - იმის თხრო­ბას, რაც მან ჟა­მის და­სას­რულს გა­ა­კე­თა; სა­ვა­რა­უ­დოა, რომ იო­ა­ნე დუ­მი­ლით გვერდს უვ­ლის ჩვე­ნი მაც­ხოვ­რის ხორ­ცი­ელ გვარ­ტო­მო­ბას, რამ­დე­ნა­დაც ის მა­ნამ­დე მა­თემ და ლუ­კამ აღ­წე­რა, მაგ­რამ იწ­ყებს ღვთის­მეტ­ყვე­ლე­ბით, რად­გა­ნაც, ალ­ბათ, ღვთის სუ­ლის მი­ერ მის­თვის იყო შე­მო­ნა­ხუ­ლი რო­გორც მათ­ზე უფ­რო აღ­მა­ტე­ბუ­ლი­სათ­ვის.

ამ­რი­გად, ეს ით­ქვა ჩვენს მი­ერ იო­ა­ნეს სა­ხა­რე­ბის წე­რი­ლის შე­სა­ხებ, ზე­მოთ გა­ნი­მარ­ტა მარ­კო­ზის სა­ხა­რე­ბის და­წე­რის მი­ზე­ზი. ლუ­კა კი, რო­დე­საც იწ­ყებს, თვი­თო­ნაც წა­უმძღვა­რებს წინ მი­სი სა­ხა­რე­ბის და­წე­რის მი­ზეზს, თუ რის გა­მო შე­ად­გი­ნა; გან­მარ­ტავს, რომ მა­შინ რო­ცა სხვა მრა­ვალ­მა და­ას­წრო ამ ამ­ბებ­ზე თხრო­ბის გად­მო­ცე­მა, რო­მელ­თა სიტ­ყვე­ბიც მან სრულ­ყო, აუ­ცი­ლებ­ლად ჩათ­ვა­ლა, რომ ჩა­მო­ვე­შო­რე­ბი­ეთ სხვე­ბის სა­ეჭ­ვო შე­ხე­დუ­ლე­ბის­გან; და იმ საქ­მე­ე­ბის უსაფრთხო თხრო­ბა, რომ­ლის ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა თვი­თონ საკ­მა­რი­სად მი­ი­ღო პავ­ლეს­თან ერ­თად ყოფ­ნი­სა და ცხოვ­რე­ბი­სა­გან, და და­ნარჩე­ნი მო­ცი­ქუ­ლებ­თან სა­უბ­რე­ბი­და­ნაც შემ­წე­ო­ბის მქო­ნემ სა­კუ­თა­რი სა­ხა­რე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით გად­მო­ცა. აწ ეს ვიკ­მა­როთ მათ შე­სა­ხებ; თა­ვის დრო­ზე კი ვეც­დე­ბით, უფ­რო დაწ­ვრი­ლე­ბით გან­ვმარ­ტოთ ძვე­ლე­ბის გად­მო­ცე­მის მეშ­ვე­ო­ბით მათ შე­სა­ხებ სხვა­თა ნათ­ქვა­მი.

იო­ა­ნეს ნა­წერ­თა­გან გარ­და სა­ხა­რე­ბი­სა პირ­ვე­ლი ეპის­ტო­ლეც არა­სა­ეჭ­ვოდ არის აღი­ა­რე­ბუ­ლი თა­ნა­მედ­რო­ვე­თა­გან და ძველ­თა­გა­ნაც, მაგ­რამ სა­და­ვოა და­ნარჩე­ნი ორი, "გა­მოც­ხა­დე­ბის" შე­სა­ხე­ბაც ამ ჟა­მამ­დე მრა­ვალ­თა შო­რის არის აზ­რი გა­ყო­ფი­ლი; ესეც მსგავ­სად­ვე იქ­ნე­ბა თა­ვის დრო­ზე ნაჩვე­ნე­ბი და ძვე­ლე­ბის მოწ­მო­ბის მოხ­მო­ბით გან­სჯი­ლი.

 

XXV

კე­თილ­გო­ნივ­რუ­ლი იქ­ნე­ბა, აქ შე­მო­იკ­რი­ბოს ახა­ლი აღთქმის ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი წე­რი­ლე­ბი. პირ­ვე­ლად და­წე­სე­ბუ­ლია სა­ხა­რე­ბა­თა წმინ­და ოთ­ხე­ული, რომ­ლებ­საც მოს­დევს მო­ცი­ქულ­თა საქ­მე­ე­ბის წე­რი­ლი; ამის შემ­დეგ პავ­ლეს ეპის­ტო­ლე­თა ჩა­მო­ნათ­ვა­ლი, რო­მელ­თა მომ­დევ­ნო არის იო­ა­ნეს ე. წ. პირ­ვე­ლი და მსგავ­სად­ვე პეტ­რეს შეწ­ყნა­რე­ბუ­ლი ეპის­ტო­ლე; მათ შემ­დეგ და­წე­სე­ბუ­ლია, თუ ჯერ უჩნს, იო­ა­ნეს გა­მოც­ხა­დე­ბა, რომ­ლის შე­სა­ხებ მო­საზ­რე­ბებს თა­ვის დრო­ზე გად­მოვ­ცემთ. ესე­ნი არის აღი­ა­რე­ბულ­თა შო­რის. სა­ეჭ­ვო, თუმ­ცა მრა­ვალ­თათ­ვის ცნო­ბილ წე­რი­ლებს მი­ე­კუთ­ვნე­ბა, ია­კო­ბი­სად წო­დე­ბუ­ლი ეპის­ტო­ლე, იუ­დას ეპის­ტო­ლე, პეტ­რეს მე­ო­რე ეპის­ტო­ლე, იო­ა­ნეს მე­ო­რე და მე­სა­მე ეპის­ტო­ლე­ე­ბად წო­დე­ბუ­ლი, მა­ხა­რებ­ლის ან სხვა მი­სი თა­ნა­მო­სა­ხე­ლის მი­ერ და­წე­რი­ლი[45]. ყალბ წიგ­ნებს შო­რის და­წე­სე­ბუ­ლია ასე­ვე პავ­ლეს საქ­მე­ე­ბის წიგ­ნი, ე. წ. "მწყემ­სი" და პეტ­რეს "გა­მოც­ხა­დე­ბა", მათ გარ­და ე. წ. "ბა­რა­ბა­ნას ეპის­ტო­ლე" და მო­ცი­ქუ­ლე­ბის ე. წ. "სწავ­ლე­ბე­ბი", და­მა­ტე­ბით კი, რო­გორც ვთქვი, თუ გნე­ბავთ, იო­ა­ნეს "გა­მოც­ხა­დე­ბა"; რო­მელ­საც, რო­გორც ვთქვი, ზო­გი­ერ­თე­ბი უარ­ყო­ფენ, სხვე­ბი კი აღ­რიც­ხა­ვენ აღი­ა­რე­ბულ­თა შო­რის. ზო­გი­ერ­თე­ბი მათ შო­რის აღ­ნუს­ხავს ებ­რა­ელ­თა სა­ხა­რე­ბა­საც, რო­მელ­საც ებ­რა­ელ­თა­გან გან­სა­კუთ­რე­ბით ისი­ნი შეჰ­ხა­რი­ან, ვინც ქრის­ტე მი­იღო. ეს ყვე­ლა, ალ­ბათ, სა­ეჭ­ვო­ებს მი­ე­კუთ­ვნე­ბა, მაგ­რამ მა­ინც იძუ­ლე­ბუ­ლი ვი­ყა­ვით, შეგ­ვედ­გი­ნა მა­თი ჩა­მო­ნათ­ვა­ლი, რად­გან გა­დავწყვი­ტეთ სა­ეკ­ლე­სიო გად­მო­ცე­მის მი­ხედ­ვით ჭეშ­მა­რი­ტი, შე­უთ­ხზა­ვი და აღი­ა­რე­ბუ­ლი წე­რი­ლე­ბი გა­მოგ­ვერჩია მათ­გან განსხვა­ვე­ბუ­ლი, არა კა­ნო­ნი­კუ­რი, არა­მედ სა­და­ვო, თუმ­ცა სა­ეკ­ლე­სიო მწე­რალ­თა­გან მრა­ვალ­თათ­ვის ცნო­ბი­ლი წე­რი­ლე­ბის­გან; რა­თა გვცოდ­ნო­და ისი­ნი და ის წე­რი­ლე­ბიც, რომ­ლე­ბიც გავ­რცე­ლე­ბუ­ლია მწვლებ­ლე­ბის მი­ერ მო­ცი­ქულ­თა სა­ხე­ლე­ბით, და რომ­ლე­ბიც შე­ი­ცა­ვენ სა­ხა­რე­ბებს, მა­გა­ლი­თად, პეტ­რეს, თო­მას და მა­ტა­თას, და მათ გარ­და სხვე­ბი­სას, ან "საქ­მე­ებს", მა­გა­ლი­თად, ან­დრი­ას, იო­ა­ნეს და სხვა მო­ცი­ქუ­ლე­ბის. არ­ცერთ სა­ეკ­ლე­სიო მწე­რალს არ მოს­ვლია აზ­რად რო­მე­ლი­მე მათ­გა­ნი მო­ნაც­ვლე­ო­ბის მი­ხედ­ვით მო­ეხ­სე­ნე­ბია თა­ვის ჩა­ნა­წე­რებ­ში. უფ­რო მე­ტიც, მა­თი წე­რის სტი­ლი მო­ცი­ქულ­თა ჩვე­უ­ლე­ბი­სა­გან განსხვავ­დე­ბა, მათ­ში გა­მოთ­ქმუ­ლი აზ­რი და შე­ხე­დუ­ლე­ბა დი­დად არ ეთან­ხმე­ბა მართლმა­დი­დებ­ლო­ბის ჭეშ­მა­რი­ტე­ბებს, და ნათ­ლად ჩანს, რომ მწვა­ლე­ბელ­თა მი­ერ არის შეთ­ხზუ­ლი; რის გა­მოც ისი­ნი არა ნა­ყალ­ბევ­თა შო­რის არის გან­წე­სე­ბუ­ლი, არა­მედ უკუგ­დე­ბე­ლია რო­გორც სრუ­ლი­ად უად­გი­ლო და უღ­მერ­თო[46].

 

XXVI

გა­და­ვი­დეთ მომ­დევ­ნო თხრო­ბა­ზე. სვი­მონ მოგ­ვი მე­ნან­დრემ[47] შეც­ვა­ლა; სა­ეშ­მა­კო მოქ­მე­დე­ბის მე­ო­რე ია­რა­ღი პირ­ველ­ზე ნაკ­ლე­ბად რო­დი წარ­მოჩნდა. ისიც სა­მა­რი­ტე­ლი იყო, მოგ­ვო­ბის მწვერ­ვა­ლი­სა­კენ კი წა­რე­მა­ტა არა­ნაკ­ლებ მოძღვრი­სა და მას­ზე უფ­რო დი­დი სას­წა­უ­ლე­ბი უხ­ვად აჩვე­ნა. ხო­ლო თა­ვის­თავ­ზე ამ­ბობ­და, რომ იყო მაც­ხო­ვა­რი, ადა­მი­ან­თა ხსნი­სათ­ვის ზე­მო­დან უხი­ლავ ეონ­თა­გან* წარ­მოგ­ზავ­ნი­ლი; ას­წავ­ლი­და, რომ სხვაგ­ვა­რად ვე­რა­ვინ, თვით ქვეყ­ნი­ე­რე­ბის შე­მოქ­მე­დი ან­გე­ლო­ზე­ბიც ვერ შეძ­ლებ­დნენ გა­დარჩე­ნას, თუ მა­ნამ­დე არ იქ­ნე­ბო­და გა­მოხ­სნი­ლი მის­გან მა­გი­უ­რი გა­მოც­დი­ლე­ბი­სა და ნათ­ლო­ბის გა­და­ცე­მის გზით, რომ­ლის ღირსქმნილ­ნი მა­რა­დი­ულ უკ­ვდა­ვე­ბას თვით ამ ცხოვ­რე­ბა­ში ეზი­ა­რე­ბოდ­ნენ, მე­ტად აღარ იქ­ნე­ბოდ­ნენ მოკ­ვდავ­ნი, დარჩე­ბოდ­ნენ სა­მა­რა­დი­სოდ უბე­რე­ბე­ლი და გახ­დე­ბოდ­ნენ უკ­ვდა­ვი. ამ ცნო­ბე­ბის მო­პო­ვე­ბა ად­ვი­ლია ირი­ნე­ო­სის წიგ­ნე­ბი­დან[48]. ვი­ცით, იუს­ტი­ნეც ამ­გვა­რად­ვე მო­იხ­სე­ნი­ებს სი­მონს და მის შე­სა­ხებ დას­ძენს: "ვი­ცით, რომ მე­ნან­დრე, რო­მე­ლიც სა­მა­რი­ტე­ლი იყო, კა­პა­რა­ტას სოფ­ლი­დან, გახ­და სი­მო­ნის მო­წა­ფე, იგიც დე­მო­ნე­ბის მი­ერ ჭკუ­ი­დან იქ­ნა გა­დაყ­ვა­ნი­ლი და ან­ტი­ო­ქი­ა­ში მყოფ­მა მრა­ვა­ლი შე­აც­დი­ნა მა­გი­უ­რი ხე­ლოვ­ნე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით. მათ არ­წმუ­ნებ­და, რომ იგი და მი­სი მიმ­დევ­რე­ბი არ მოკ­ვდე­ბოდ­ნენ და რომ ზო­გი­ერ­თი მი­სი მიმ­დე­ვა­რი, ვინც მას აღი­ა­რებს, ახ­ლაც [ცოც­ხა­ლი] არის"[49].

ამ­გვა­რად, ეშ­მა­კის აღძვრით იყო, რომ ქრის­ტი­ან­თა სა­ხელს შე­ფა­რე­ბუ­ლი ასე­თი მოგ­ვე­ბი ეს­წრა­ფოდ­ნენ მა­გი­ით ღვთის­მო­სა­ო­ბის დიდ სა­ი­დუმ­ლო­ზე ცი­ლის­წა­მე­ბას, და მა­თი მეშ­ვე­ო­ბით სუ­ლის უკ­ვდა­ვე­ბი­სა და მკვდარ­თა აღ­დგო­მის შე­სა­ხებ სა­ეკ­ლე­სიო მოძღვრე­ბის გა­ქი­ლი­კე­ბას. მაგ­რამ ისი­ნი, ვინც ისი­ნი [თა­ვის] მხსნე­ლე­ბად გა­ნაჩინა, გან­ვარ­დნენ ჭეშ­მა­რი­ტი სა­სო­ე­ბი­სა­გან.

----------------------------------------------------------------

* ბერძ. "საუკუნე". გნოსტიკოსებთან ზეციური არსება, იგივე ანგელოზი, თუმცა ღვთის თანაარსი - მთარგ.

XXVII

უკე­თურ­მა დე­მონ­მა, რო­დე­საც ვერ შეძ­ლო ქრის­ტეს მი­მართ ღვთის გან­მგებ­ლო­ბი­სა­გან სხვე­ბის ჩა­მო­შო­რე­ბა, აღ­მოაჩინა, რომ სხვა რა­მით შე­იპ­ყრობ­და მათ, და გა­და­ი­ბი­რა კი­დეც თა­ვის მხა­რე­ზე. პირ­ველ­მა ქრის­ტი­ა­ნებ­მა მათ შე­სა­ფე­რი­სად უწო­დეს ები­ო­ნე­ლე­ბი[50], რად­გან ქრის­ტეს შე­სა­ხებ გლა­ხა­კუ­რად და მდაბ­ლად ფიქ­რობ­დნენ. მიაჩნდათ, რომ იგი იყო უბ­რა­ლო და ჩვე­უ­ლებ­რი­ვი ადა­მი­ანი, რო­მე­ლიც მხო­ლოდ ზნე­ობ­რი­ვი წარ­მა­ტე­ბით იყო გა­მარ­თლე­ბუ­ლი, შო­ბი­ლი იყო მა­რი­ა­მი­სა და მის ქმრის შე­უღ­ლე­ბი­სა­გან. ისი­ნი მო­ით­ხოვ­დნენ ყვე­ლა­ნა­ი­რად რჯუ­ლის­მი­ე­რი მსხვერპლშე­წირ­ვის აღ­სრუ­ლე­ბას და ცხო­ნე­ბი­სათ­ვის საკ­მა­რი­სად არ მიიჩნევ­დნენ ქრის­ტე­სად­მი რწმე­ნა­სა და მის მი­ხედ­ვით ცხოვ­რე­ბას. ამათ გარ­და იყ­ვნენ სხვე­ბიც, ამა­ვე სა­ხე­ლის მა­ტა­რებ­ლე­ბი. ისი­ნი გა­ურ­ბოდ­ნენ მათ უც­ხო და უჩვე­უ­ლო გა­მო­ნათ­ქვა­მებს, არ უარ­ყოფ­დნენ, რომ უფა­ლი იშ­ვა ქალ­წუ­ლი­სა­გან და სუ­ლიწ­მინ­დი­სა­გან, მაგ­რამ მათ მსგავ­სად ისი­ნიც არ აღი­ა­რებ­დნენ, რომ იგი იყო წი­ნა­რე­არ­სე­ბუ­ლი ღმერ­თი, სიტ­ყვა და სიბრძნე. ამ­გვა­რად, მი­იქ­ცნენ პირ­ველ­თა უღ­მერ­თო­ე­ბი­სა­კენ, გან­სა­კუთ­რე­ბით მა­შინ რო­ცა რჯუ­ლის მი­ხედ­ვით ხორ­ცი­ელ მსა­ხუ­რე­ბი­სად­მი მი­დევ­ნე­ბას მათ მსგავ­სად­ვე ეშუ­რე­ბოდ­ნენ. ისი­ნი თვლიდ­ნენ, რომ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო მო­ცი­ქუ­ლის (პავ­ლეს - მთარგ.) ყვე­ლა ეპის­ტო­ლის უარ­ყო­ფა, მას უწო­დებ­დნენ რჯუ­ლის­გან გან­დგო­მილს, სარ­გებ­ლობ­დნენ მხო­ლოდ ებ­რა­ელ­თა სა­ხა­რე­ბად წო­დე­ბუ­ლით, და­ნარჩენთ ნაკ­ლე­ბად უწევ­დნენ ან­გა­რიშს. შა­ბათს და სხვა იუ­და­ურ წე­სებს მათ მსგავ­სად იცავ­დნენ, მე­ო­რე მხრივ, უფ­ლის დღე­ებს ჩვენს მსგავ­სად მაც­ხოვ­რის აღ­დგო­მის მო­სახ­სე­ნებ­ლად აღ­ნიშ­ნავ­დნენ. ამი­ტომ ასე­თი ქცე­ვის გა­მო ამ­გვა­რი სა­ხე­ლი მო­ი­პო­ვეს, რად­გან ები­ო­ნელ­თა სა­ხე­ლი მა­თი აზ­როვ­ნე­ბის სიმ­წი­რეს წარ­მოაჩენს, ეს სა­ხე­ლი ებ­რა­ე­ლებ­თან ღა­რიბს ნიშ­ნავს.

 

XXVIII

ჩვენ მი­ვი­ღეთ [გად­მო­ცე­მა], რომ გან­სა­ხილ­ველ ჟამს სხვა მწვა­ლებ­ლო­ბის და­მა­არ­სე­ბე­ლი გახ­და კე­რინ­თო­სი[51]. გაი­ო­ზი[52], რომ­ლის სიტ­ყვე­ბი ზე­მოთ უკ­ვე გად­მო­ვე­ცი, თა­ვის ე. წ. გა­მოკ­ვლე­ვა­ში მის შე­სა­ხებ წერს შემ­დეგს:

"არა­მედ კე­რინ­თოს­საც გა­მოც­ხა­დე­ბე­ბის რო­გორც დი­დი მო­ცი­ქუ­ლის მი­ერ და­წე­რილ­თა მეშ­ვე­ო­ბით მოტ­ყუ­ე­ბით შე­მო­აქვს ჩვენ­ში სას­წა­უ­ლე­ბი რო­გორც ან­გე­ლოზ­თა მი­ერ მის­თვის ნაჩვე­ნე­ბი. იგი ამ­ბობს, რომ აღ­დგო­მის შემ­დეგ ქრის­ტეს სა­მე­ფო იქ­ნე­ბა დე­და­მი­წა­ზე და იე­რუ­სა­ლიმ­ში ხორ­ცი­ე­ლად მო­ქა­ლა­ქე­ნი კვლავ გუ­ლისთქმებ­სა და სი­ა­მოვ­ნე­ბებს და­ე­მო­ნე­ბი­ან. და საღ­ვთო წე­რილ­თა მტე­რი მოტ­ყუ­ე­ბის სურ­ვი­ლით ამ­ბობს, რომ ქორ­წი­ნე­ბის დღე­სას­წა­უ­ლი ათა­სი წე­ლი გას­ტანს".

აგ­რეთ­ვე დი­ო­ნი­სე, ჩვენს დრო­ში ალექ­სან­დრი­ის დი­ო­ცეზ­ში ეპის­კო­პო­სო­ბის მიმ­ღე­ბი, რო­დე­საც "აღთქმე­ბის შე­სა­ხებ"[53] მე­ო­რე წიგ­ნში სა­უბ­რობს იო­ა­ნეს გა­მოც­ხა­დე­ბის შე­სა­ხებ, რო­გორც ამ კაც­ზე არ­სე­ბუ­ლი უძ­ვე­ლე­სი გად­მო­ცე­მი­დან მო­იხ­სე­ნი­ებს შემ­დეგს: "სარ­წმუ­ნოა, რომ კე­რინ­თოს­მა, მის­გან წო­დე­ბულ კე­რინ­თი­ა­ნელ­თა მწვა­ლებ­ლო­ბის და­მა­არ­სე­ბელ­მა, მო­ი­სურ­ვა, მის­თვის თა­ვი­სი სა­ხე­ლი და­ერ­ქმია. ეს არის მი­სი მოძღვრე­ბის დოგ­მა­ტი, რომ იქ­ნე­ბა ქრის­ტეს მი­წი­ე­რი სა­მე­ფო, და რაც თვი­თონ ეწა­და, სხე­უ­ლის­მოყ­ვა­რე­სა და სრუ­ლი­ად ხორ­ცი­ელს, ისეთ მო­მა­ვალ­ზე ოც­ნე­ბობ­და, მუც­ლი­სა და მუც­ლის ქვე­და [ნა­წი­ლის] დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა­ზე, ე. ი. საჭ­მე­ლით, სას­მე­ლი­თა და ქორ­წი­ნე­ბე­ბით; და ფიქ­რობ­და მათ გა­კე­თილ­შო­ბი­ლე­ბას დღე­სას­წა­უ­ლე­ბით, მსხვერპლშე­წირ­ვე­ბი­თა და საკ­ლა­ვე­ბით".

ეს თქვა დი­ო­ნი­სემ, ირი­ნე­ოს­მა კი მი­სი ზო­გი ენი­თუთ­ქმე­ლი ცრუ შე­ხე­დუ­ლე­ბა "მწვა­ლებ­ლო­ბე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ" ნაშ­რო­მის პირ­ველ წიგ­ნში გად­მოს­ცა[54], მე­სა­მე წიგ­ნში კი და­უ­ვიწ­ყა­რი ის­ტო­რი­აც გვა­უწ­ყა წე­რი­ლო­ბით. რო­გორც პო­ლი­კარ­პეს­გან[55] გად­მო­ცე­მულს მოგ­ვით­ხრობს, რომ ერ­თხელ იო­ა­ნე მო­ცი­ქუ­ლი აბა­ნო­ში და­სა­ბა­ნად შე­ვი­და, მაგ­რამ რო­დე­საც გა­იგო, რომ შიგ­ნით იმ­ყო­ფე­ბო­და კე­რინ­თო­სი, მი­ა­ტო­ვა ის ად­გი­ლი და გა­რეთ გა­მო­ვარ­და, რა­თა არ შე­ყოვ­ნე­ბუ­ლი­ყო იქ და არ ჩა­მოქ­ცე­ო­და ჭე­რი, იგი­ვე ურჩია მას­თან ერ­თად მყოფ­თაც და უთ­ხრა: "გა­ვიქ­ცეთ, აბა­ნო არ და­ინ­გრეს, რად­გან შიგ­ნით იმ­ყო­ფე­ბა ჭეშ­მა­რი­ტე­ბის მტე­რი კე­რინ­თო­სი"[56].

 

XXIX

ამა­ვე დროს მცი­რე ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში იარ­სე­ბა ე. წ. ნი­კო­ლა­ელ­თა ერეს­მა[57], რო­მელ­საც იო­ა­ნეს "გა­მოც­ხა­დე­ბაც" ახ­სე­ნებს (იხ. გა­მოც. 2,6‑15). ესე­ნი იქა­დოდ­ნენ ნი­კო­ლო­ზით რო­მე­ლიც იყო სტე­ფა­ნეს­თან ერ­თად მო­ცი­ქულ­თა მი­ერ სა­ში­ნაო საქ­მე­ე­ბის მსა­ხუ­რე­ბი­სათ­ვის ხელ­დას­ხმულ დი­ა­კონ­თა­გან ერთ-ერ­თი. კლი­მენ­ტი ალექ­სან­დრი­ე­ლი "სტრო­მა­ტე­ბის" მე­სა­მე წიგ­ნში მის შე­სა­ხებ სიტ­ყვა­სიტ­ყვით ამას მოგ­ვით­ხრობს: "ამ­ბო­ბენ, რომ მას ჰყავ­და კე­თილ­სა­ხო­ვა­ნი ცო­ლი. მაც­ხოვ­რის ამაღ­ლე­ბის შემ­დეგ მო­ცი­ქუ­ლე­ბი მას ეჭ­ვი­ა­ნო­ბის გა­მო კიც­ხავ­დნენ; მან კი ცო­ლი გა­მო­იყ­ვა­ნა შუ­ა­ში და სთა­ვა­ზობ­და მას­თან ქორ­წი­ნე­ბის ნე­ბის­მი­ერ მსურ­ველს. ამ­ბო­ბენ, ეს საქ­ცი­ე­ლი ამ სიტ­ყვე­ბის შე­დე­გი იყო: "ხორცს ცუ­დად უნ­და მო­ეპ­ყრა", და მარ­ტი­ვად და გა­მო­უ­ძი­ებ­ლად ნათ­ქვა­მი­სა და ნაქ­მნა­რის მიმ­დევ­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც მის მწვა­ლებ­ლო­ბას მის­დევ­დნენ, აღ­ვი­რახ­სნილ გარყვნი­ლე­ბას სჩა­დი­ოდ­ნენ. გა­მი­გია, რომ ნი­კო­ლო­ზი სხვა არ­ცერთ ქალ­თან არ ყო­ფი­ლა გარ­და იმი­სა, ვის­ზეც და­ქორ­წინ­და, მის შვილ­თა­გან ქა­ლე­ბი ქალ­წუ­ლე­ბად და­ბერ­დნენ, ვა­ჟე­ბი კი გა­უხრწნე­ლი დარჩნენ. მა­შინ რო­ცა ეს ასე იყო, მო­ცი­ქულ­თა წი­ნა­შე ეჭ­ვმი­ტა­ნი­ლი ცო­ლის წარ­დგი­ნე­ბა იყო ვნე­ბე­ბის გან­დევ­ნა და "ხორ­ცი­სად­მი ცუ­დად მოპ­ყრო­ბით" სა­წა­დელ სი­ა­მოვ­ნე­ბა­თა­გან თავ­შე­კა­ვე­ბას ას­წავ­ლი­და. ვფიქ­რობ, რომ არ სურ­და მაც­ხოვ­რის მცნე­ბის მი­ხედ­ვით "რი უფ­ლის მო­ნო­ბა", სი­ა­მოვ­ნე­ბი­საც და უფ­ლი­საც. ამ­ბო­ბენ, რომ მა­თეც ასე ას­წავ­ლი­და[58], "ხორ­ცთან ბრძო­ლას და ცუ­დად მოპ­ყრო­ბას და მი­სი სი­ა­მოვ­ნე­ბის­თვის არ­და­ნე­ბე­ბას, ხო­ლო სუ­ლის ზრდას რწმე­ნი­სა და ცოდ­ნის მეშ­ვე­ო­ბით"[59]. ამ­რი­გად, ეს ვიკ­მა­როთ მათ შე­სა­ხებ, რომ­ლე­ბიც გან­სა­ხილ­ველ ჟამს ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა­ზე არა­მარ­თე­ბუ­ლად მსჯე­ლობ­დნენ და სიტ­ყვა­ზე სწრა­ფად სრუ­ლი­ად გაქ­რნენ.

 

XXX

კლი­მენ­ტი, ვი­სი სიტ­ყვე­ბიც ახ­ლა­ხან წა­ვი­კით­ხეთ, ზე­მოთ­ქმუ­ლის შემ­დეგ ქორ­წი­ნე­ბის უარ­მყო­ფელ­თა გა­მო ჩა­მოთ­ვლის ქორ­წი­ნე­ბა­ში მყოფ მო­ცი­ქუ­ლებს და ამ­ბობს: "ანუ მო­ცი­ქუ­ლებ­საც არ მო­ი­წო­ნე­ბენ? რა­მე­თუ პეტ­რემ და ფი­ლი­პემ ბავ­შვე­ბი გააჩი­ნეს, ფი­ლი­პემ კი ქა­ლიშ­ვი­ლე­ბი გა­ათ­ხო­ვა, არც პავ­ლე ამ­ბობს უარს რო­მე­ლი­ღაც ეპის­ტო­ლე­ში, მი­მარ­თოს მე­უღ­ლეს (შდრ. ფილ. 4,3), რო­მე­ლიც თან არ წა­იყ­ვა­ნა მსა­ხუ­რე­ბის შემ­სუ­ბუ­ქე­ბის გა­მო" (კლიმ. სტრომ. 3, 52. 53). რო­დე­საც ესე­ნი ვახ­სე­ნეთ, მო­საწ­ყე­ნი არ იქ­ნე­ბა სხვა, მო­სა­ყო­ლად ღი­რე­ბუ­ლი ის­ტო­რი­ის გად­მო­ცე­მაც, რო­მელ­საც "სტრო­მა­ტე­ბის" მეშ­ვი­დე წიგ­ნში ასე აღ­წერს: "ამ­ბო­ბენ, რო­დე­საც ნე­ტარ­მა პეტ­რემ ნა­ხა, რომ მი­სი ცო­ლი სიკ­ვდი­ლის პი­რას იმ­ყო­ფე­ბო­და, გა­უ­ხარ­და მი­სი [ღვთის­გან] მოხ­მო­ბი­სა და შინ დაბ­რუ­ნე­ბის გა­მო, და სა­ხე­ლით მი­მარ­თავ­და, და მო­უ­წო­დებ­და მას მთე­ლი გუ­ლით შე­გო­ნე­ბი­თა და ნუ­გე­შის­ცე­მით: "გახ­სოვ­დეს უფა­ლი". ასე­თი იყო ნე­ტარ­თა ქორ­წი­ნე­ბა და უსაყ­ვარ­ლე­სის მი­მართ სრუ­ლი კე­თილ­გან­წყო­ბა"[60]. ეს თე­მი­სათ­ვის შე­სა­ბა­მი­სად წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ამ­ბე­ბი, აქ ჩემს მი­ერ ჯე­როვ­ნად იქ­ნა გად­მო­ცე­მუ­ლი.

XXXI

პავ­ლე­სა და პეტ­რეს აღ­სას­რუ­ლის ჟა­მი და სა­ხე, და ცხოვ­რე­ბი­დან წას­ვლის შემ­დეგ მა­თი მკვიდ­რო­ბის ად­გილ­მდე­ბა­რე­ო­ბა ზე­მოთ უკ­ვე აღი­წე­რა ჩვენს მი­ერ. იო­ა­ნეს [აღ­სას­რუ­ლის] ჟამ­ზეც ით­ქვა, ხო­ლო მი­სი დამ­კვიდ­რე­ბის ად­გი­ლი პო­ლიკ­რა­ტეს (იგი ეფე­სოს დი­ო­ცეზ­ში ეპის­კო­პო­სი იყო) ეპის­ტო­ლი­დან ჩანს, რო­მე­ლიც რო­მა­ელ­თა ეპის­კო­პოს ვიქ­ტორს[61] მის­წე­რა. მას­თან ერ­თად იგი ფი­ლი­პე მო­ცი­ქულ­საც და მის ქა­ლიშ­ვი­ლებ­საც ასე მო­იხ­სე­ნი­ებს: "რად­გან ასი­ა­ში შეს­ვე­ნე­ბუ­ლი არი­ან დი­დი მნა­თო­ბე­ბი; რომ­ლე­ბიც აღ­დგე­ბი­ან უკა­ნას­კნელ დღეს, უფ­ლის მოს­ვლი­სას, რო­დე­საც მოგ­ვევ­ლი­ნე­ბა დი­დე­ბით ცი­დან და მო­ი­ძი­ებს ყვე­ლა წმინ­დანს, ფი­ლი­პეს, ერთ-ერთს თორ­მეტ მო­ცი­ქულ­თა­გან, რო­მე­ლიც დას­ვე­ნე­ბუ­ლია ჰი­ე­რო­პოლ­ში მის ორ ქალ­წუ­ლე­ბად და­ბე­რე­ბულ ასულ­თან ერ­თად, და მის სხვა ასულ­თან სუ­ლიწ­მინ­დით მოღ­ვა­წეს­თან ერ­თად ეფე­სო­ში გა­ნის­ვე­ნებს. აგ­რეთ­ვე იო­ანე, უფ­ლის მკერ­დზე მიყრდნო­ბი­ლი, რო­მე­ლიც გახ­და პე­ტა­ლის[62] მა­ტა­რე­ბე­ლი მღვდე­ლი, მო­წა­მე და მოძ­ღვა­რი, იგიც ეფე­სო­ში გა­ნის­ვე­ნებს". ეს გვი­ამ­ბო მა­თი აღ­სას­რუ­ლის შე­სა­ხებ.

იმ გაი­ო­ზის დი­ა­ლოგ­ში, რო­მე­ლიც ზე­მოთ გაკ­ვრით ვახ­სე­ნეთ, პროკ­ლე, ვი­საც იგი ეკა­მა­თე­ბო­და, ფი­ლი­პე­სა და მი­სი ქა­ლიშ­ვი­ლე­ბის აღ­სას­რუ­ლის შე­სა­ხებ ზე­მოთ­ქმულ­თან თან­ხმო­ბა­ში ამ­ბობს შემ­დეგს: "მის შემ­დეგ ფი­ლი­პეს ოთ­ხი ასუ­ლი, რომ­ლე­ბიც იყ­ვნენ წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბი, ცხოვ­რობ­და ასი­ის ქა­ლაქ ჰი­ე­რო­პოლ­ში; მა­თი საფ­ლა­ვი არის იქ და ასე­ვე მა­თი მა­მი­საც". ამას ამ­ბობს იგი. ხო­ლო ლუ­კა "მო­ცი­ქულ­თა საქ­მე­ებ­ში" რო­დე­საც ახ­სე­ნებს ფი­ლი­პეს ასუ­ლებს, რომ­ლე­ბიც იუ­დე­ის კე­სა­რი­ა­ში მა­მას­თან ერ­თად ცხოვ­რობ­დნენ და წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლუ­რი მად­ლით იყ­ვნენ ღირსქმნი­ლი, სიტ­ყვა-სიტ­ყვით ასე ამ­ბობს: "მი­ვე­დით კე­სა­რი­აში, და რო­დე­საც შე­ვე­დით ფი­ლი­პე მა­ხა­რებ­ლის, ერთ-ერ­თი შვიდ­თა­გა­ნის სახ­ლში, დავრჩით მას­თან. მას ჰყავ­და ოთ­ხი ასუ­ლი ქალ­წუ­ლი, რომ­ლე­ბიც იყ­ვნენ წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბი" (საქ­მე. 21, 8‑9).

ამ­გვა­რად, ეს არის ჩვე­ნამ­დე მოღ­წე­უ­ლი ცოდ­ნა მო­ცი­ქულ­თა და სა­მო­ცი­ქუ­ლო ჟამ­თა, მა­თი წმინ­და წე­რი­ლე­ბი­სა და იმ სა­ეჭ­ვო წიგ­ნე­ბის შე­სა­ხებ, რომ­ლე­ბიც მსგავ­სად­ვე უმ­რავ­ლე­სო­ბა ეკ­ლე­სი­ებ­ში მრა­ვალ­თა მი­ერ სა­ჯა­როდ იკით­ხე­ბა, და მათ შე­სა­ხებ, რომ­ლე­ბიც არის მთლი­ა­ნად ნა­ყალ­ბე­ვი და სა­მო­ცი­ქუ­ლო მართლმა­დი­დებ­ლო­ბი­სა­გან უც­ხო. გა­და­ვი­დეთ მომ­დევ­ნო ამ­ბავ­ზე.

 

XXXII

გად­მო­ცე­მა მოგ­ვით­ხრობს, რომ ნე­რო­ნი­სა და დო­მი­ცი­ა­ნეს შემ­დეგ იმ იმ­პე­რა­ტო­რის დროს, რომ­ლის ზე­ო­ბის პე­რი­ოდ­საც ამ­ჟა­მად ვიკ­ვლევთ, ზო­გი­ერთ ქა­ლაქ­ში ხალ­ხი აღ­დგა და ჩვენს წი­ნა­აღ­მდეგ აღ­ძრა დევ­ნუ­ლე­ბა. გვსმე­ნია, რომ ამა­ვე დროს კლე­ო­პას ძე სვი­მონ­მა, რო­მე­ლიც რო­გორც აღ­ვნიშ­ნეთ იე­რუ­სა­ლი­მის ეკ­ლე­სი­ა­ში რი­გით მე­ო­რე ეპის­კო­პო­სად და­ი­ნიშ­ნა, მო­წა­მე­ობ­რი­ვად და­ას­რუ­ლა სი­ცოც­ხლე. და ამის მოწ­მე არის თვით ეს ჰე­გე­სი­პე, რომ­ლის გა­მოკ­რე­ბი­ლი სიტ­ყვე­ბი ად­რე უკ­ვე გა­მო­ვი­ყე­ნეთ. იგი მოგ­ვით­ხრობს რო­მე­ლი­ღაც მწვა­ლებ­ლე­ბის შე­სა­ხებ და გვიხ­სნის, თუ რო­გორ ით­მენ­და ქრის­ტი­ა­ნად გაც­ხა­დე­ბუ­ლი (სვი­მონ კლე­ო­პას ძე - მთარგ.) ამ დროს მათ მი­ერ წა­ყე­ნე­ბულ ბრალ­დე­ბებს, სხვა­დას­ხვა სა­ხის სა­ტან­ჯვე­ლე­ბით ეწა­მე­ბო­და მრა­ვა­ლი დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში თვით მსა­ჯუ­ლი­სა და მას­თან მყოფ­თა გა­სა­ოც­რად, და აღეს­რუ­ლა უფ­ლის ვნე­ბი­სად­მი მიმ­სგავ­სე­ბით; მაგ­რამ არა­ფე­რია უკე­თე­სი, ვიდ­რე თვი­თონ მწერ­ლის­გან მოს­მე­ნა, რო­მე­ლიც სიტ­ყვა­სიტ­ყვით ასე მოგ­ვით­ხრობს: "მათ­გან, ცხა­დია, მწვა­ლე­ბელ­თა­გან, ზო­გი­ერ­თებ­მა სვი­მონ კლე­ო­პას ძეს, რო­გორც და­ვი­თის ჩა­მო­მა­ვალს და ქრის­ტი­ანს ბრა­ლი დას­დეს და ამ­გვა­რად ეწა­მა ასო­ცი წლის ასაკ­ში კე­ი­სარ ტრაი­ა­ნე­სა და კონ­სულ ატი­კუ­სის დროს". იგი ამ­ბობს, რომ იმ დროს, რო­ცა ეძებ­დნენ იუ­დე­ველ­თა სა­მე­ფო ტო­მი­დან ჩა­მო­მა­ვალთ, შე­იპ­ყრეს მი­სი ბრალ­მდებ­ლე­ბიც, რო­გორც სა­მე­ფო გვა­რი­სა­ნი. გო­ნივ­რუ­ლი იქ­ნე­ბა ვთქვათ, რომ სვი­მო­ნი იყო უფ­ლის ერთ-ერ­თი თვით­მხილ­ვე­ლი და უშუ­ა­ლო მსმე­ნე­ლი, ამის მტკი­ცე­ბუ­ლე­ბად კი გა­მოდ­გე­ბა მი­სი ცხოვ­რე­ბის დრო­ის ხანგრძლი­ვო­ბა და სა­ხა­რე­ბებ­ში კლე­ო­პას ცო­ლის მა­რი­ა­მის (სვი­მო­ნი, რომ მი­სი ძე არის, ზე­მოთ აჩვე­ნა თხრო­ბამ) მოხ­სე­ნი­ება.

იგი­ვე მწე­რა­ლი მაც­ხოვ­რის ე. წ. ძმა­თა­გან ერ­თის, სა­ხე­ლად იუ­დას სხვა შვი­ლიშ­ვი­ლებ­ზე ამ­ბობს, რომ ამა­ვე იმ­პე­რა­ტო­რის ზე­ო­ბის ჟა­მამ­დე ცხოვ­რობ­დნენ. ამას გვი­ამ­ბობს დო­მი­ცი­ა­ნეს დროს ქრის­ტეს რწმე­ნის გა­მო მა­თი მო­წა­მე­ო­ბის შე­სა­ხებ უკ­ვე გად­მო­ცე­მუ­ლი თხრო­ბის შემ­დეგ, ხო­ლო წერს ასე: "მო­ვიდ­ნენ და წი­ნამძღვრობ­დნენ ყვე­ლა ეკ­ლე­სი­ას რო­გორც მო­წა­მე­ე­ბი და უფ­ლის გვა­რის ჩა­მო­მავ­ლე­ბი. ისი­ნი ცოც­ხა­ლი იყ­ვნენ კე­ი­სარ ტრაი­ა­ნემ­დე, რო­დე­საც მთელ ეკ­ლე­სი­ა­ში ღრმა მშვი­დო­ბა სუ­ფევ­და, ვიდ­რე უფ­ლის ბი­ძაშ­ვილს, ზე­მოხ­სე­ნე­ბულ სვი­მონ კლე­ო­პას ძეს, მწვა­ლებ­ლებ­მა ცი­ლი არ დას­წა­მეს და ბრა­ლი დას­დეს იმა­ვე და­ნა­შა­ულ­ში კონ­სულ ატი­კუ­სის წი­ნა­შე. მას ტან­ჯავ­დნენ მრა­ვა­ლი დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში და და­ა­მოწ­მა ისე, რომ ყვე­ლას და თვით კონ­სულ­საც ძა­ლი­ან გა­უკ­ვირ­და, თუ რო­გორ ით­მენ­და ასო­ცი წლის ასაკ­ში, და ბრძა­ნა ჯვარს ეც­ვათ იგი"[63].

გარ­და ამი­სა იგი­ვე მწე­რა­ლი მოგ­ვით­ხრობს გან­სა­ხილ­ველ ჟამს მომ­ხდარ მოვ­ლე­ნებ­ზე. გვი­ამ­ბობს, თუ რო­გორ ინარჩუ­ნებ­და ეკ­ლე­სია იმ დრომ­დე წმინ­და და უხრწნელ სი­ქალ­წუ­ლეს მათ­გან, რომ­ლე­ბიც თუ­კი არ­სე­ბობ­დნენ, ვი­ღაც-ვი­ღა­ცე­ე­ბი უსი­ნათ­ლო რამ წყვდი­ად­ში რო­გორც სო­რო­ში და­მა­ლულ­ნი, ცდი­ლობ­დნენ უფ­ლის ქა­და­გე­ბის წმინ­და კა­ნო­ნის გახრწნას. რო­გორც კი მო­ცი­ქულ­თა წმინ­და ქო­რო სხვა­დას­ხვა სა­ხით აღეს­რუ­ლა და სა­კუ­თა­რი ყუ­რით საღ­ვთო სიბრძნის სმე­ნის ღირსქმნილ­თა ეს თა­ო­ბა წა­ვი­და, მა­შინ უღ­მერ­თო საც­თუ­რის შეთ­ქმუ­ლე­ბას და­ე­დო სა­თა­ვე იმ სხვაგ­ვა­რად დამ­მოძღვრავ­თა სიც­რუ­ის მეშ­ვე­ო­ბით, რომ­ლებ­მაც, რო­დე­საც მო­ცი­ქულ­თა­გან უკ­ვე აღა­რა­ვინ იყო დარჩე­ნი­ლი, თავ­ხე­დუ­რად სცა­დეს, ჭეშ­მა­რი­ტი ქა­და­გე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ ცრუ ცოდ­ნა ექა­და­გათ.

 

XXXIII

მა­შინ ჩვენს წი­ნა­აღ­მდეგ მრა­ვალ ად­გი­ლას ისე­თი დევ­ნუ­ლე­ბა გავ­რცელ­და, რომ პლი­ნი­უს სე­კუნ­დუ­სი[64], ყვე­ლა­ზე გა­მოჩე­ნი­ლი მმარ­თვე­ლი, შეძ­რა მო­წა­მე­თა სიმ­რავ­ლემ და იმ­პე­რა­ტორს აც­ნო­ბა რწმე­ნის გა­მო და­ღუ­პულ­თა სიმ­რავ­ლის შე­სა­ხებ. [ეპის­ტო­ლე­ში] აუწ­ყებს, რომ, რო­გორც გა­იგო, ისი­ნი რა­ი­მე მკრე­ხე­ლო­ბას და უკა­ნო­ნო­ბას არ სჩა­დი­ან, გარ­და იმი­სა, რომ გან­თი­ა­დი­სას იკ­რი­ბე­ბი­ან და ქრის­ტეს რო­გორც ღმერთს უგა­ლო­ბენ, ხო­ლო მრუ­შო­ბას, მკვლე­ლო­ბას და მათ მსგავს კა­ნონ­სა­წი­ნა­აღ­მდე­გო და­ნა­შა­უ­ლებს კრძა­ლა­ვენ და ყვე­ლა­ფერს კა­ნო­ნე­ბის თა­ნახ­მად აკე­თე­ბენ[65]. პა­სუ­ხად ტრაი­ა­ნემ ასე­თი ბრძა­ნე­ბა გა­მოს­ცა, რომ ქრის­ტი­ან­თა ტო­მი არ ეძებ­ნათ, ხო­ლო ვი­საც წა­აწ­ყდე­ბოდ­ნენ და­ე­სა­ჯათ66. ამით გარ­კვე­ულ­წი­ლად დევ­ნის უაღ­რე­სად შე­მა­წუ­ხე­ბე­ლი მუ­ქა­რა ჩაც­ხრა, მაგ­რამ არა ნაკ­ლე­ბი სა­ბა­ბი დარჩა მათ­თვის, რომ­ლებ­საც სურ­დათ ჩვენ­თვის ბო­რო­ტე­ბის გა­კე­თე­ბა. ზოგ­ჯერ ხალ­ხი, ზოგ­ჯერ კი ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუ­ფალ­ნი ჩვენს წი­ნა­აღ­მდეგ აწ­ყობ­დნენ შეთ­ქმუ­ლე­ბებს ისე, რომ აშ­კა­რა დევ­ნის გა­რე­შე პრო­ვინ­ცი­ებ­ში აღეგ­ზნე­ბო­და ნა­წი­ლობ­რი­ვი შე­მო­ტე­ვე­ბი და მრა­ვა­ლი მორ­წმუ­ნე სხვა­დას­ხვა მო­წა­მე­ო­ბის გზით იბ­რძო­და. ეს ის­ტო­რია ავი­ღეთ ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი რო­მა­ე­ლი ტერ­ტე­ლი­ა­ნეს აპო­ლო­გი­ი­დან, რომ­ლის თარ­გმანს აქვს შემ­დე­გი სა­ხე: "აღ­მო­ვაჩი­ნეთ ჩვე­ნი ძებ­ნის აკ­რძალ­ვა. რად­გან პრო­ვინ­ცი­ის მმარ­თველ­მა პლი­ნი­უს სე­კუნ­დუს­მა მას შემ­დეგ, რაც და­სა­ჯა ზო­გი­ერ­თი ქრის­ტი­ა­ნი და ღირ­სე­ბი­სა­გან გა­ნაგ­დო, შეშ­ფოთ­და მა­თი მრა­ვალ­რიც­ხოვ­ნე­ბით, და რად­გან არ უწ­ყო­და, თუ რო­გორ უნ­და მოქ­ცე­ო­და და­ნარჩე­ნებს, მი­მარ­თა იმ­პე­რა­ტორ ტრაი­ა­ნეს. მას აც­ნო­ბებს: გარ­და იმი­სა, რომ არ სურთ კერ­პე­ბის მსა­ხუ­რე­ბა, რა­ი­მე და­ნა­შა­უ­ლი ვერ აღ­მო­ვაჩი­ნე მათ შო­რის, ატ­ყო­ბი­ნებს იმა­საც, რომ ქრის­ტი­ა­ნე­ბი დგე­ბი­ან გან­თი­ა­დი­სას და ქრის­ტეს რო­გორც ღმერთს უგა­ლო­ბენ და მა­თი მეც­ნი­ე­რე­ბის დაც­ვის მიზ­ნით კრძა­ლა­ვენ მკვლე­ლო­ბას, მრუ­შო­ბას, სი­ხარ­ბეს, ქურ­დო­ბას და სხვა ამათ მსგავსს. ამი­ტომ ტრაი­ა­ნემ მო­წე­რა, რომ არ ეძებ­ნათ ქრის­ტი­ან­თა ტო­მი, მაგ­რამ თუ წა­აწ­ყდე­ბოდ­ნენ და­ე­სა­ჯათ"[67]. ასე­თი ამ­ბე­ბი ხდე­ბო­და იმ დროს.

 

XXXIV

ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის მე­სა­მე წელს რო­მის ეპის­კო­პოს­თა მსა­ხუ­რე­ბა კლი­მენ­ტიმ გა­დას­ცა ევა­რეს­ტოსს[68] და მას შემ­დეგ, რაც ღვთის სიტ­ყვის სწავ­ლე­ბას ცხრა წე­ლი ხელმძღვა­ნე­ლობ­და, და­ტო­ვა ეს ცხოვ­რე­ბა.

 

XXXV

რო­დე­საც სვი­მო­ნი აღეს­რუ­ლა ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი სა­ხით, იე­რუ­სა­ლიმ­ში ეპის­კო­პო­სის საყ­და­რი ჩა­ი­ბა­რა ვინ­მე იუ­დე­ველ­მა, სა­ხე­ლად იუს­ტუს­მა[69], რო­მე­ლიც იყო იმ დროს ქრის­ტეს მორ­წმუ­ნე ამ­დე­ნი ათა­სი წი­ნა­დაც­ვე­თილ­თა­გან ერთ-ერ­თი.

 

XXXVI

იმ დროს ასი­ა­ში განთქმუ­ლი იყო მო­ცი­ქუ­ლებ­თან მო­სა­უბ­რე პო­ლი­კარ­პე, სმირ­ნის ეკ­ლე­სი­ის ეპის­კო­პო­სად უფ­ლის თვით­მხილ­ვე­ლე­ბი­სა და მსა­ხუ­რე­ბის მი­ერ ხელ­დას­ხმუ­ლი. მის დროს ცნო­ბი­ლი იყო პა­პი­ასი, ისიც ჰი­ე­რო­პო­ლის დი­ო­ცე­ზის ეპის­კო­პო­სი, უმ­რავ­ლეს ეკ­ლე­სი­ებ­ში ახ­ლაც სა­ხელ­განთქმუ­ლი ეგ­ნა­ტე[70], ან­ტი­ო­ქი­ა­ში პეტ­რეს შემ­დეგ მო­ნაც­ვლე­ო­ბის რი­გით მე­ო­რე ეპის­კო­პო­სად წილხვდო­მი­ლი. გად­მო­ცე­მა გვამ­ცნობს, რომ იგი სი­რი­ი­დან რო­მა­ელ­თა დე­და­ქა­ლაქ­ში იქ­ნა გაგ­ზავ­ნი­ლი ქრის­ტეს­თვის მოწ­მო­ბის გა­მო მხეც­თა­გან შე­საჭ­მე­ლად. იგი წა­იყ­ვა­ნეს ასი­ის გავ­ლით ყვე­ლა­ზე უსაფრთხო დაც­ვის თან­ხლე­ბით; და იმ დი­ო­ცე­ზებს, რო­მელ­თა ქა­ლა­ქებ­საც გა­ივ­ლი­და, სა­უბ­რე­ბი­თა და შე­გო­ნე­ბე­ბით გა­ნამ­ტკი­ცებ­და, რომ, პირ­ველ რიგ­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით თა­ვი და­ეც­ვათ მწვა­ლებ­ლო­ბე­ბი­სა­გან, რომ­ლებ­მაც მა­შინ პირ­ვე­ლად წა­მოყ­ვეს თა­ვი და შე­ა­გო­ნებ­და, რომ მყა­რად ეპ­ყრათ მო­ცი­ქულ­თა გად­მო­ცე­მა, რაც მიაჩნდა, რომ უსაფრთხო­ე­ბის გა­მო აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო მა­თი წე­რი­ლო­ბით აღ­ბეჭ­დვა. ამ­გვა­რად, რო­დე­საც ჩა­ვი­და სმირ­ნა­ში, სა­დაც პო­ლი­კარ­პე იმ­ყო­ფე­ბო­და, ეფე­სო­ში ეკ­ლე­სი­ას მი­წე­რა ერ­თი ეპის­ტო­ლე, რო­მელ­შიც მო­იხ­სე­ნი­ებს მის მწყემსს ონი­სი­მეს, მე­ო­რე კი - მაგ­ნე­ზი­ა­ში მე­ან­დრე­ზე (აქაც კვლავ ახ­სე­ნებს ეპის­კო­პოს და­მასს), სხვა კი - ტრა­ლე­ში ეკ­ლე­სი­ას, რომ­ლის მე­თა­ური, რო­გორც მოგ­ვით­ხრობს, იმ დროს იყო პო­ლი­ბი­ო­სი[71]. მათ გარ­და რო­მა­ელ­თა ეკ­ლე­სი­ა­საც წერს, რო­მელ­საც თხოვ­ნას უგ­ზავ­ნის, რომ არ უშუ­ამ­დგომ­ლონ და წა­მე­ბის მის­თვის სა­წა­დე­ლი სა­ხე­ო­ბა არ გა­მოს­ტა­ცონ. ამ სიტ­ყვე­ბი­დან ზე­მოთ­ქმულ­თა საჩვე­ნებ­ლად ღირს, რომ გად­მო­ი­ცეს ყვე­ლა­ზე მცი­რე ამო­ნა­რი­დი. სიტ­ყვა­სიტ­ყვით წერს შემ­დეგ­ნა­ი­რად: "სი­რი­ი­დან რო­მამ­დე ვებრძვი მხე­ცებს მი­წი­სა და ზღვის გავ­ლით, ღა­მით და დღი­სით, მი­ჯაჭ­ვუ­ლი ვარ ათ "ლე­ო­პარ­დზე" (რაც არის ჯა­რის­კაც­თა რაზ­მი), რომ­ლებ­საც თუ კარ­გად მო­ეპ­ყრო­ბი, უა­რე­სე­ბი ხდე­ბი­ან, მა­თი უსა­მარ­თლო საქ­ცი­ე­ლე­ბით უფ­რო გან­ვის­წავ­ლე­ბი, "მაგ­რამ ამით არ ვარ გა­მარ­თლე­ბუ­ლი" (1 კორ. 4, 4). ვეს­წრა­ფი ჩემ­თვის გამ­ზა­დე­ბულ მხე­ცებს, ვლო­ცუ­ლობ კი­დე­ვაც, რომ ჩემ­თვის სწრა­ფი აღ­მოჩდნენ. მათ მო­ვე­ა­ლერ­სე­ბი კი­დე­ვაც, სწრა­ფად რომ შემ­ჭა­მონ, და რომ არ მოხ­დეს ისე, რო­გორც ზო­გი­ერთს არ შე­ე­ხო შე­ში­ნე­ბუ­ლი [მხე­ცი]. მაგ­რამ თუ არ მო­ი­სურ­ვე­ბენ, მე ვა­ი­ძუ­ლებ. ჩემ­თვის წა­დით დათ­მო­ბა­ზე. მე ვი­ცი რა მო­მი­ტანს სარ­გე­ბელს, ახ­ლა ვიწ­ყებ და­მო­წა­ფე­ბას. არა­ფე­რი მშურს არც ხი­ლულ­თა არც უხი­ლავ­თა, რა­თა შევხვდე იე­სო ქრის­ტეს. დე, მო­ვი­დეს ჩემ­ზე ცეც­ხლი, ჯვა­რი, მხეც­თა თავ­დას­ხმა, ძვლე­ბის გაბ­ნე­ვა, ასო­ე­ბის მოკ­ვე­თა, მთე­ლი სხე­უ­ლის დამტვრე­ვა, ეშ­მა­კის სა­ტან­ჯვე­ლე­ბი, ოღონდ შევხვდე იე­სო ქრის­ტეს!"[72]

და ეს ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ქა­ლა­ქი­დან მი­წე­რა და­სა­ხე­ლე­ბულ ეკ­ლე­სი­ებს. უკ­ვე სმირ­ნის გა­რეთ მყო­ფი, ტრო­ა­და­დან ფი­ლა­დელ­ფი­ა­ში მყოფთ ესა­უბ­რე­ბა წე­რი­ლის მეშ­ვე­ო­ბით, ასე­ვე სმირ­ნელ­თა ეკ­ლე­სი­ა­საც და პი­რა­დად მათ წი­ნამძღვარს პო­ლი­კარ­პეს, ვი­საც რო­გორც სა­მო­ცი­ქუ­ლო კაცს ძა­ლი­ან კარ­გად იც­ნობ­და; და მას, რო­გორც ნამ­დვი­ლად კე­თილ მწყემსს, აბა­რებს ან­ტი­ო­ქი­ის სამწყსოს, და სთხოვს მას­ზე გულ­მოდ­გი­ნედ ზრუნ­ვას. სმირ­ნე­ლებს კი წერს და, არ ვი­ცი სა­ი­დან მო­აქვს ეს სიტ­ყვე­ბი, ქრის­ტეს შე­სა­ხებ გად­მო­ცემს: "მე კი ვი­ცი და მწამს იგი აღ­დგო­მის შემ­დე­გაც ხორ­ცით მყო­ფი. და რო­დე­საც იგი პეტ­რეს­თან მყო­ფებ­თან მი­ვი­და, უთ­ხრა მათ: "აი­ღეთ, გამ­სინ­ჯეთ მე და ნა­ხეთ, რომ არ ვარ უს­ხე­უ­ლო მოჩვე­ნე­ბა". და და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ გა­სინ­ჯეს იგი და იწა­მეს"[73].

მი­სი მო­წა­მე­ო­ბა იცო­და ირი­ნე­ოს­მაც, მის ეპის­ტო­ლე­ებს მო­იხ­სე­ნი­ებს და ამ­ბობს შემ­დეგს: "რო­გორც ამ­ბობს ერ­თი ჩვე­ნი­ანი, ვი­საც მი­ე­სა­ჯა ღვთი­სად­მი მოწ­მო­ბის გა­მო მხე­ცებ­თან მიგ­დე­ბა, "ღვთის ხორ­ბა­ლი ვარ და მხეც­თა კბი­ლე­ბით და­ვიფ­ქვი, რა­თა გავ­ხდე წმინ­და პუ­რი"[74].

პო­ლი­კარ­პეც მო­იხ­სე­ნი­ებს ამა­ვე ამ­ბებს მის გავ­რცე­ლე­ბულ ეპის­ტო­ლე­ში ფი­ლი­პელ­თა მი­მართ, რო­დე­საც ამ­ბობს ამ სიტ­ყვებს: "მო­გი­წო­დებთ ყვე­ლა თქვენ­განს, და­ე­მორჩი­ლოთ და იწვრთნე­ბო­დეთ მთე­ლი მოთ­მი­ნე­ბით, რაც თქვე­ნი თვა­ლე­ბით ნა­ხეთ არა მხო­ლოდ ნე­ტარ ეგ­ნა­ტე­ში, რუ­ფუს­სა და ზო­სი­მე­ში, არა­მედ სხვა თქვენ­თა­გან­შიც, და თვით პავ­ლე­შიც და სხვა მო­ცი­ქუ­ლებ­შიც; გწამ­დეთ, რომ ყვე­ლა ისი­ნი "ამა­ოდ არ დარ­ბოდ­ნენ" (ფილ. 2, 16; გალ. 2, 2), არა­მედ რწმე­ნი­თა და სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბით, და რომ "მათ­თვის გამ­ზა­დე­ბულ ად­გი­ლას" იმ­ყო­ფე­ბი­ან უფალ­თან, რო­მელ­საც თა­ნა­ევ­ნენ კი­დე­ვაც. რად­გან შე­იყ­ვა­რეს არა ახ­ლან­დე­ლი სა­უ­კუ­ნე, არა­მედ ჩვენს გა­მო მოკ­ლუ­ლი და ღვთის მი­ერ აღმდგა­რი". შემ­დეგ აგ­რძე­ლებს: "თქვენ და ეგ­ნა­ტე­მაც მომ­წე­რეთ, რომ თუ­კი ვინ­მე წა­ვი­დო­და სი­რი­აში, თქვე­ნი წე­რი­ლე­ბიც წა­ეღო. რა­საც ან მე გა­ვა­კე­თებ, თუ­კი ხელ­საყ­რე­ლი დრო მექ­ნე­ბა, ან­და გავ­გზავ­ნი ვინ­მეს, ვინც თქვე­ნი მაც­ნეც იქ­ნე­ბა. ეგ­ნა­ტეს ეპის­ტო­ლე­ები, მის მი­ერ ჩემ­თვის გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი და სხვე­ბიც, რომ­ლე­ბიც ჩვენ­თან გვქონ­და, გა­მო­გიგ­ზავ­ნეთ თქვენ, რო­გორც მო­ით­ხო­ვეთ. ესე­ნი ერ­თვის ამ ეპის­ტო­ლეს, რო­მელ­თა­გან შეძ­ლებთ დი­დი სარ­გებ­ლის მი­ღე­ბას. რად­გან შე­ი­ცა­ვენ რწმე­ნას, მოთ­მი­ნე­ბა­სა და მთელ აღ­შე­ნე­ბას, რაც შე­ე­ფე­რე­ბა ჩვენს უფალს"[75]. ასე­თია ეგ­ნა­ტეს­თან და­კავ­ში­რე­ბით [გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი] ამ­ბა­ვი; მის შემ­დეგ ან­ტი­ო­ქი­ის ეპის­კო­პო­სო­ბა იმემ­კვიდ­რა ჰე­როს­მა[76].

 

XXXVII

იმ დროს გაბრწყი­ნე­ბულ­თა შო­რის აგ­რეთ­ვე იყო კოდ­რა­ტო­სიც[77], რო­მე­ლიც, რო­გორც გად­მო­ცე­მა გვამ­ცნობს, ფი­ლი­პეს ასუ­ლებ­თან ერ­თად წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლუ­რი მად­ლით გა­მო­ირჩე­ოდა. მათ გარ­და იმ დროს ცნო­ბი­ლი იყო სხვა მრა­ვა­ლიც და ეპ­ყრათ მო­ცი­ქულ­თა მო­ნაც­ვლე­ო­ბის პირ­ვე­ლი რი­გი. მათ, ესო­დენ დი­დი ადა­მი­ა­ნე­ბის ღვთიშ­ვე­ნი­ერ­მა მო­წა­ფე­ებ­მა და­ა­შე­ნეს ყვე­ლა ად­გილ­ზე მო­ცი­ქუ­ლე­ბის მი­ერ ეკ­ლე­სი­ე­ბის­თვის ჩაყ­რი­ლი სა­ძირ­კველ­ზე; მე­ტად გა­ნავ­რცეს ქა­და­გე­ბა და ცა­თა სა­სუ­ფევ­ლის მაც­ხოვ­ნე­ბე­ლი თეს­ლე­ბი მთელ მსოფ­ლი­ო­ში ფარ­თოდ მი­მო­აბ­ნი­ეს. მო­წა­ფე­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბას ფი­ლო­სო­ფი­ი­სად­მი უძ­ლი­ე­რე­სი ტრფი­ა­ლი ღვთის სიტ­ყვი­სა­გან აღე­ბეჭ­დათ სულ­ში. მათ პირ­ველ რიგ­ში აღას­რუ­ლეს მაც­ხოვ­რის ბრძა­ნე­ბა, გა­ჭირ­ვე­ბუ­ლებს გა­უ­ნა­წი­ლეს ქო­ნე­ბა, შემ­დეგ შე­უდ­გნენ მოგ­ზა­უ­რო­ბას და აღას­რუ­ლებ­დნენ მა­ხა­რე­ბელ­თა საქ­მეს; ეშუ­რე­ბოდ­ნენ, ექა­და­გათ ყვე­ლა­სათ­ვის, ვი­საც ჯერ არ მო­ეს­მი­ნათ რწმე­ნის სიტ­ყვა და გა­და­ე­ცათ საღ­ვთო მა­ხა­რებ­ლე­ბის წე­რი­ლი. ისი­ნი ზო­გი­ერთ უც­ხო ად­გი­ლებ­ში რწმე­ნას მხო­ლოდ სა­ძირ­კველს უყ­რიდ­ნენ, მწყემ­სე­ბად ნიშ­ნავ­დნენ სხვებს და მათ ავა­ლებ­დნენ, ეზ­რუ­ნათ ახ­ლად­მოქ­ცე­უ­ლებ­ზე, და თვი­თონ კვლავ სხვა ქვეყ­ნებ­სა და ხალ­ხებ­ში გა­და­დი­ოდ­ნენ ღვთის მად­ლი­სა და თა­ნა­მოქ­მე­დე­ბის შე­წევ­ნით, რად­გა­ნაც მა­შინ ღვთის სუ­ლის­გან მა­თი მეშ­ვე­ო­ბით ჯერ კი­დევ მოქ­მე­დებ­და მრა­ვა­ლი სას­წა­უ­ლებ­რი­ვი ძა­ლა, ისე რომ პირ­ვე­ლი­ვე მოს­მე­ნი­სა­გან ადა­მი­ა­ნე­ბის სიმ­რავ­ლე პირ­და­პირ ერ­თბა­შად მო­წა­დი­ნე­ბუ­ლი თა­ვი­ანთ სუ­ლებ­ში იწ­ყნა­რებ­და ყოვ­ლი­ე­რე­ბის შე­მოქ­მე­დი­სად­მი კე­თილ­მსა­ხუ­რე­ბას.

ჩვენ­თვის შე­უძ­ლე­ბე­ლია ყვე­ლა მათ­გა­ნის სა­ხე­ლე­ბით ჩა­მოთ­ვლა, რომ­ლე­ბიც მო­ცი­ქულ­თა პირ­ვე­ლი მო­ნაც­ვლე­ო­ბის მი­ხედ­ვით ოდეს­მე გამ­ხდა­რა მსოფ­ლი­ოს ეკ­ლე­სი­ებ­ში მწყემ­სი, ან მა­ხა­რე­ბე­ლი, ამი­ტომ გო­ნივ­რუ­ლია, წე­რი­ლო­ბით მა­თი მხო­ლოდ ის სა­ხე­ლე­ბი მო­ვიხ­სე­ნი­ოთ, რომ­ლე­ბიც გად­მო­ცე­მამ მო­ი­ტა­ნა ჩვე­ნამ­დე სა­მო­ცი­ქუ­ლო მოძღვრე­ბის ჩა­ნა­წე­რე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით.

 

XXXVIII

ასე­თი ჩა­ნა­წე­რე­ბი იყო, რა თქმა უნ­და, ეგ­ნა­ტეს ეპის­ტო­ლე­ები, რომ­ლე­ბიც ზე­მოთ ჩა­მოვ­თვა­ლეთ, კლი­მენ­ტის სა­ყო­ველ­თა­ოდ აღი­ა­რე­ბუ­ლი ეპის­ტო­ლე, რო­მე­ლიც რო­მა­ელ­თა ეკ­ლე­სი­ის სა­ხე­ლით მის­წე­რა კო­რინ­თელ­თა ეკ­ლე­სი­ას, და რო­მელ­შიც გად­მო­ცე­მუ­ლია ებ­რა­ელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლი­სათ­ვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი მრა­ვა­ლი აზ­რი. იქი­დან ახ­დენს ზო­გი­ერ­თი ად­გი­ლის სიტ­ყვა­სიტ­ყვით გად­მო­ცე­მას, უც­ხა­დე­სად აჩვე­ნებს, რომ ის ნა­წე­რე­ბი ახა­ლი შექ­მნი­ლი არ არის, რის გა­მოც გო­ნივ­რუ­ლია მი­სი აღ­ნუს­ხვა მო­ცი­ქუ­ლის და­ნარჩენ ნა­წე­რებ­თან ერ­თად. რად­გან პავ­ლე ებ­რა­ე­ლებს წე­რი­ლო­ბით მშო­ლი­უ­რი ენის მეშ­ვე­ო­ბის ესა­უბ­რე­ბო­და, ზო­გი ამ­ბობს, რომ ლუ­კა მა­ხა­რე­ბელ­მა, ზო­გი კი, - რომ თვი­თონ კლი­მენ­ტიმ თარგმნა ეს წე­რი­ლი; რაც ალ­ბათ უფ­რო შე­ე­ფე­რე­ბა ჭეშ­მა­რი­ტე­ბას კლი­მენ­ტის ეპის­ტო­ლე­სა და ებ­რა­ელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლე­ში შე­მორჩე­ნი­ლი სტი­ლის მსგავ­სე­ბის გა­მო და ასე­ვე თი­თოე­ულ ნა­წერ­ში აზ­რთა არც თუ დი­დი სხვა­ო­ბის გა­მო.

ცნო­ბი­ლია, რომ კლი­მენ­ტის მი­ე­წე­რე­ბა მე­ო­რე ეპის­ტო­ლეც, მაგ­რამ არ ვი­ცით, პირ­ვე­ლის მსგავ­სად ისიც თუ არის აღი­ა­რე­ბუ­ლი; რად­გან არც ის ვი­ცით, ძვე­ლე­ბი თუ იყე­ნებ­დნენ მას. ზო­გი­ერ­თებ­მა აგ­რეთ­ვე სხვა მრა­ვალ­სიტ­ყვი­ა­ნი და ვრცე­ლი ნა­წე­რე­ბი გუ­შინ და გუ­შინ­წინ წარ­მოაჩი­ნეს რო­გორც მის მი­ერ და­წე­რი­ლი, რო­მე­ლიც პეტ­რე­სა და აპი­ო­ნის დი­ა­ლო­გებს შე­ი­ცა­ვენ, რო­მელ­თა ხსე­ნე­ბა სრუ­ლი­ად არ არის ძველ­თა­გან ვინ­მეს­თან, რად­გან არც სა­მო­ცი­ქუ­ლო მართლმა­დი­დებ­ლო­ბის უზა­დო ხა­სი­ა­თი აქვს შე­ნარჩუ­ნე­ბუ­ლი.

XXXIX

ამ­რი­გად, გა­გა­ცა­ნით კლი­მენ­ტის აღი­ა­რე­ბუ­ლი ნა­წე­რი, აგ­რეთ­ვე ით­ქვა ეგ­ნა­ტე­სა და პო­ლი­კარ­პეს ნა­წე­რებ­ზე; პა­პი­ა­სის ნა­წე­რე­ბიც რიც­ხვით ხუ­თი არის ცნო­ბი­ლი, რომ­ლის სა­თა­უ­რია "უფ­ლის გა­მო­ნათ­ქვა­მე­ბის გან­მარ­ტე­ბა". მათ ირი­ნე­ო­სიც მო­იხ­სე­ნი­ებს რო­გორც მის ერ­თა­დერთ ნა­წერ­თა შე­სა­ხებ და ასე ამ­ბობს: `"ამას პა­პი­ა­სიც, იო­ა­ნეს მსმე­ნე­ლი, ხო­ლო პო­ლი­კარ­პეს მე­გო­ბა­რი, ძვე­ლი კა­ცი, და­ა­მოწ­მებს წე­რი­ლო­ბით თა­ვის მე­ოთ­ხე წიგ­ნში. რად­გან მან შე­ად­გი­ნა ხუ­თი წიგ­ნი"[78]. ამას ამ­ბობს ირი­ნე­ოსი. თვი­თონ პა­პი­ა­სი კი მი­სი თხზუ­ლე­ბე­ბის წი­ნა­სიტ­ყვა­ო­ბის მი­ხედ­ვით არ ჩანს, რომ არის წმინ­და მო­ცი­ქუ­ლე­ბის მსმე­ნე­ლი და თვით­მხილ­ვე­ლი, მაგ­რამ გვამ­ცნობს, რომ რწმე­ნის [სა­ფუძ­ვლე­ბი] მა­თი ნაც­ნო­ბე­ბი­სა­გან მი­იღო. იგი ამ­ბობს შემ­დეგს: "უყოყ­მა­ნოდ და­ვურ­თავ გან­მარ­ტე­ბებს, რაც კი ოდეს­ღაც კარ­გად შე­მის­წავ­ლია პრეს­ვი­ტე­რე­ბი­სა­გან და კარ­გად და­მი­მახ­სოვ­რე­ბია, რად­გან დარ­წმუ­ნე­ბუ­ლი ვარ მათ ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა­ში. მრა­ვალ­თა მსგავ­სად მრავ­ლის მთქმე­ლებს არ შევ­ხა­რი, არა­მედ ჭეშ­მა­რი­ტე­ბის მას­წავ­ლებ­ლებს; არც სხვა­თა მცნე­ბე­ბის გამ­მე­ო­რებ­ლებს, არა­მედ მათ, რომ­ლე­ბიც გად­მოს­ცე­მენ უფ­ლის­გან მი­ღე­ბულ რწმე­ნას, რაც თვით ჭეშ­მა­რი­ტე­ბი­დან მომ­დი­ნა­რე­ობს. ხო­ლო თუ სა­ი­დან­მე მო­ვა ვინ­მე მიმ­დე­ვა­რი ხუ­ცეს­თა, გა­მოვ­კით­ხავ პრეს­ვი­ტე­რე­ბის სიტ­ყვებს, რა თქვა ან­დრი­ამ, ან პეტ­რემ, ფი­ლი­პემ ან თო­მამ, ან ია­კობ­მა, ან იო­ა­ნემ, ან მა­თემ, ან უფ­ლის სხვა რო­მე­ლი­მე მო­წა­ფემ, რა თქვეს არის­ტი­ონ­მა და იო­ა­ნე პრეს­ვი­ტერ­მა[79], უფ­ლის მო­წა­ფე­ებ­მა. რად­გან არა იმ­დე­ნად წიგ­ნე­ბის­გან მი­ვი­ღე შე­წევ­ნა, რამ­დე­ნა­დაც ცოც­ხა­ლი და შე­მო­ნა­ხუ­ლი ხმის სიტ­ყვე­ბი­სა­გან".

აქ აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ის, რომ იგი ორ­ჯერ ახ­სე­ნებს იო­ა­ნეს სა­ხელს, რო­მელ­თა­გან პირ­ველს პეტ­რეს­თან, ია­კობ­თან, მა­თეს­თან და და­ნარჩენ მო­ცი­ქუ­ლებ­თან ერ­თად ჩა­მოთ­ვლის, აშ­კა­რად მა­ხა­რე­ბელს გუ­ლის­ხმობს, მე­ო­რე იო­ა­ნეს კი, წყვეტს რა სიტ­ყვას, მო­ცი­ქულ­თა რიც­ხვის გა­რეთ სხვებ­თან ერ­თად და­ა­წე­სებს, მის წინ არის­ტი­ონს აყე­ნებს და აშ­კა­რად უწო­დებს მას პრეს­ვი­ტერს. მა­თი მეშ­ვე­ო­ბით წარ­მოჩნდე­ბა მა­თი ის­ტო­რი­ის ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა, რომ­ლე­ბიც ამ­ბობ­დნენ, რომ ასი­ა­ში იყო ორი ერ­თნა­ი­რი სა­ხე­ლის მქო­ნე პი­როვ­ნე­ბა და ეფე­სო­შიც ორი საფ­ლა­ვია, თი­თოე­ულს ახ­ლაც ჯერ კი­დევ მი­ე­წე­რე­ბა იო­ა­ნეს სა­ხე­ლი. აუ­ცი­ლე­ბე­ლია, ამ ცნო­ბას ყუ­რად­ღე­ბა მი­ვაქ­ცი­ოთ, რად­გან სა­ვა­რა­უ­დოა, რომ მე­ო­რემ (თუ ვინ­მე არ ისურ­ვებს პირ­ველს) იხი­ლა გა­მოც­ხა­დე­ბა, რო­მე­ლიც იო­ა­ნეს სა­ხე­ლით არის ცნო­ბი­ლი. ახ­ლაც ჩვენს მი­ერ ხსე­ნე­ბუ­ლი პა­პი­ა­სი აღი­ა­რებს, რომ მო­ცი­ქულ­თა სიტ­ყვე­ბი მათ მიმ­დე­ვარ­თა­გან მი­იღო, იგი თა­ვის თავ­ზე ამ­ბობს, რომ იყო არის­ტი­ო­ნი­სა და იო­ა­ნე ხუ­ცე­სის უშუ­ა­ლო მსმე­ნე­ლი. თა­ვის ნა­წე­რებ­ში მათ ხში­რად მო­იხ­სე­ნი­ებს სა­ხე­ლე­ბით და ასე­ვე მათ გად­მო­ცე­მებ­საც. ესეც არ თქმუ­ლა ჩვენს მი­ერ უსარ­გებ­ლოდ. ღირ­სია, პა­პი­ა­სის გად­მო­ცე­მულ სიტ­ყვებს და­ვურ­თოთ მი­სი სხვა სიტ­ყვე­ბიც, რო­მელ­თა მეშ­ვე­ო­ბით მოგ­ვით­ხრობს რა­ღაც სას­წა­უ­ლებს და სხვა რა­მე­ებ­საც რო­გორც მის­და­მი გად­მო­ცე­მულს. ზე­მოთ ვაჩვე­ნეთ, რომ ფი­ლი­პე მო­ცი­ქუ­ლი თა­ვის ასუ­ლებ­თან ერ­თად ჰი­ე­რო­პოლ­ში ცხოვ­რობ­და, ხო­ლო ახ­ლა უნ­და ვაჩვე­ნოთ, რომ იმა­ვე დროს მყო­ფი პა­პი­ა­სი ახ­სე­ნებს ფი­ლი­პეს ასუ­ლე­ბის მი­ერ მის­თვის მო­ყო­ლილ ამ­ბავს. რად­გან მოგ­ვით­ხრობს მის დროს მომ­ხდარ მოც­ვა­ლე­ბუ­ლის აღ­გო­მას და შემ­დეგ კვლავ სხვა სას­წა­ულს, ბარ­სა­ბად წო­დე­ბუ­ლი იუს­ტუ­სის გარ­შე­მო მომ­ხდარს, თუ რო­გორ და­ლია მან შხა­მი­ა­ნი წა­მა­ლი და არა­ფე­რი უსი­ა­მოვ­ნო გრძნო­ბა არ გაჩე­ნია უფ­ლის მად­ლის გა­მო. ეს იუს­ტუ­სი მაც­ხოვ­რის ამაღ­ლე­ბის შემ­დეგ წმინ­და მო­ცი­ქუ­ლებ­მა მა­ტა­თას­თან ერ­თად და­ა­ყე­ნეს და ილო­ცეს გამ­ცე­მი იუ­დას ნაც­ვლად მა­თი რიც­ხვის შე­მავ­სე­ბე­ლი წი­ლი­სათ­ვის, რა­საც "საქ­მე­ე­ბის" წე­რი­ლი მოგ­ვით­ხრობს შემ­დე­გი სა­ხით: "და და­ა­ყე­ნეს ორი, იო­სე­ბი ბარ­სა­ბად წო­დე­ბუ­ლი, რო­მელ­საც ეწო­და იუს­ტუ­სი და მა­ტა­თა, ილო­ცეს და თქვეს" (საქ­მე. 1, 23‑24)[80]. იგი­ვე მწე­რა­ლი მოგ­ვით­ხრობს სხვა­საც, რო­გორც და­უ­წე­რე­ლი გად­მო­ცე­მით მას­თან მოღ­წე­ულს, მაც­ხოვ­რის უც­ხო რამ იგა­ვებ­სა და მის სწავ­ლე­ბებს, და სხვა რამ უფ­რო ზღაპ­რულ ამ­ბებს. მათ შო­რის იგი ამ­ბობს, რომ მკვდარ­თა აღ­დგო­მის შემ­დეგ იქ­ნე­ბა ათა­სი წე­ლი, რომ­ლის გა­მავ­ლო­ბა­შიც ქრის­ტეს სა­მე­ფო ხორ­ცი­ე­ლად დამ­ყარ­დე­ბა ამა­ვე მი­წა­ზე. ვფიქ­რობ, მო­ცი­ქულ­თა თხრო­ბა შერყვნი­ლი სა­ხით მი­იღო, მათ­გან იგა­ვე­ბით სა­ი­დუმ­ლოდ ნათ­ქვა­მი ვერ გა­იგო. რად­გან გო­ნე­ბით არც ისე ძლი­ე­რი ჩანს, რო­გორც შე­იძ­ლე­ბა, ვიმ­სჯე­ლოთ მი­სი თხზუ­ლე­ბე­ბი­დან. თუმ­ცა, შემ­დეგ ამ­გვა­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბის მი­ზე­ზი გახ­და ესო­დენ მრა­ვა­ლი სა­ეკ­ლე­სიო მწერ­ლი­სათ­ვის, რომ­ლე­ბიც ამ კა­ცის სიძ­ვე­ლეს ეყრდნო­ბოდ­ნენ; რო­გორც ჩანს, ირი­ნე­ო­სი და სხვე­ბიც მსგავს აზ­რებს იზი­ა­რებ­დნენ.

იმა­ვე ნა­წერ­ში გად­მო­ცემს ზე­მო­აღ­ნიშ­ნუ­ლი არის­ტი­ო­ნის მი­ერ უფ­ლის სიტ­ყვე­ბის სხვაგ­ვარ თხრო­ბა­საც და იო­ა­ნე ხუ­ცე­სის გად­მო­ცე­მებ­საც. მათ­ზე მი­ვუ­თი­თებთ სწავ­ლის­მოყ­ვა­რეთ. ახ­ლა აუ­ცი­ლებ­ლად უნ­და და­ვურ­თოთ მი­სი ზე­მოთ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი სიტ­ყვე­ბი, რაც მარ­კოზ მა­ხა­რებ­ლის შე­სა­ხებ და­წე­რა: "და პრეს­ვი­ტე­რი ამ­ბობ­და, რომ მარ­კო­ზი გახ­და პეტ­რეს გან­მმარ­ტე­ბე­ლი. რა­საც ის იხ­სე­ნებ­და, უფ­ლის მი­ერ ნათ­ქვამ­სა თუ ნაქ­მნარს, ეს იწერ­და ზედ­მი­წევ­ნით, თუმ­ცა მო­უ­წეს­რი­გებ­ლად. რად­გან არც სმე­ნია უფ­ლის, არც მას გაჰ­ყო­ლია, მაგ­რამ ბო­ლოს, რო­გორც ამ­ბო­ბენ, გაყ­ვა პეტ­რეს, ვინც ას­წავ­ლი­და ისე, რო­გორც სა­ჭი­რო­ე­ბა მო­ით­ხოვ­და, მაგ­რამ არ აწეს­რი­გებ­და უფ­ლის გა­მო­ნათ­ქვა­მებს. ასე რომ, მარ­კო­ზი არა­ფერ­ში შემ­ცდა­რა, ისე წერ­და, რო­გორც იხ­სე­ნებ­და. რად­გან ერ­თი რამ გა­ნიზ­რა­ხა, რომ, რაც მო­ის­მი­ნა, იქი­დან არა­ფე­რი გა­მო­ე­ტო­ვე­ბია, არც რა­ი­მე ეც­რუა მათ­ში". ამ­გვა­რად ამას მოგ­ვით­ხრობს პა­პი­ა­სი მარ­კო­ზის შე­სა­ხებ, მა­თეს შე­სა­ხებ კი ამ­ბობს: "ამ­რი­გად, მა­თემ ებ­რა­ულ ენა­ზე შე­ად­გი­ნა გა­მო­ნათ­ქვა­მე­ბი, ხო­ლო თი­თოე­ულ­მა ისი­ნი გან­მარ­ტა, რო­გორც შე­ეძ­ლო".

მას გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი აქვს მოწ­მო­ბე­ბი იო­ა­ნეს პირ­ვე­ლი ეპის­ტო­ლი­დან და მსგავ­სად­ვე პეტ­რეს ეპის­ტო­ლი­და­ნაც, აგ­რეთ­ვე გად­მოს­ცა მრა­ვა­ლი ცოდ­ვი­სათ­ვის უფ­ლის მი­ერ და­და­ნა­შა­უ­ლე­ბულ ქალ­თა შე­სა­ხებ ის­ტო­რი­აც, რა­საც შე­ი­ცავს ებ­რა­ელ­თა მი­ხედ­ვით სა­ხა­რე­ბა. და გად­მო­ცე­მი­სათ­ვის ამის დარ­თვა ჩვენს მი­ერ აუ­ცი­ლებ­ლად იქ­ნა მიჩნე­ული.

---------------------------------------------------------------------------------------------------

კომენტარები

[1] - ორი­გე­ნე (და­ახ. 182‑254 წწ.) - ფი­ლო­სო­ფო­სი და ღვთის­მეტ­ყვე­ლი, ავ­ტო­რი მრა­ვალ­რიც­ხო­ვა­ნი ბიბ­ლი­ურ-კრი­ტი­კუ­ლი, ეგ­ზე­გე­ტი­კუ­რი, დოგ­მა­ტუ­რი, აპო­ლო­გე­ტუ­რი და სა­მო­ძღვ­რო თხზუ­ლე­ბე­ბის, ასე­ვე ქა­და­გე­ბე­ბი­სა და ეპის­ტო­ლე­ე­ბი­სა.

ორი­გე­ნეს ძი­რი­თად დოგ­მა­ტურ შრო­მად ით­ვლე­ბა თხზუ­ლე­ბა "კელ­სუ­სის წი­ნა­აღ­დეგ" (8 წიგ­ნად) და `საწ­ყის­თა შე­სა­ხებ~, რო­მე­ლიც მკვეთ­რად გა­მო­ხა­ტუ­ლი აპო­ლო­გე­ტუ­რი ხა­სი­ა­თი­საა. ორი­გე­ნეს ძი­რი­თად შრო­მებს ბიბ­ლი­ეს­ტი­კი­სა და ეგ­ზე­გე­ტი­კის დარ­გში უნ­და მი­ვა­კუთ­ვნოთ: შე­საქ­მის წიგ­ნის გან­მარ­ტე­ბა, ქე­ბა ქე­ბა­თას გან­მარ­ტე­ბა, იო­ა­ნე­სა და ლუ­კას სა­ხა­რე­ბე­ბის გან­მარ­ტე­ბა, რო­მა­ელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლის გან­მარ­ტე­ბა. ორი­გე­ნეს თხზუ­ლე­ბე­ბი იხ.: PG, XI‑XVII. ევ­სე­ბი პამ­ფი­ლიმ მას მი­უძღვნა აქ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი თხზუ­ლე­ბის მე­ექ­ვსე წიგ­ნი.

ორი­გე­ნეს მოძღვრე­ბა სა­ფუძ­ვლად და­ე­დო ბევრ საღ­ვთის­მეტ­ყვე­ლო სის­ტე­მას, რო­გორც მართლმა­დი­დებ­ლურ, ასე­ვე ერე­ტი­კულს. გან­სა­კუთ­რე­ბით ორი­გი­ნეს და­ნა­შა­უ­ლად უთ­ვლიდ­ნენ მწვა­ლე­ბელ არი­ო­ზის ხშირ აპე­ლა­ცი­ას მის შრო­მებ­სა და ავ­ტო­რი­ტეტ­ზე, თუმ­ცა არი­ო­ზის მი­ერ ორი­გე­ნეს და­მოწ­მე­ბა ხდე­ბო­და, რო­გორც შე­ნიშ­ნავს ერთ-ერ­თი პა­ტივ­ცე­მუ­ლი მკვლე­ვა­რი, "არა იმ თვალ­საზ­რი­სით, რომ არი­ოზ­მა გა­ი­თა­ვი­სა ამ მოძღვრის აზ­რე­ბის უც­თო­მე­ლო­ბა, არა­მედ არი­ოზ­მა ორი­გი­ნეს ბევ­რი გა­მო­ნათ­ქვა­მი ბო­რო­ტად გა­მო­ი­ყე­ნა" (Преосв. Ио­анн, Ис­то­рия Все­лен­ских Соборов. Новочеркасск, 1893. გვ. 4).

ორი­გე­ნეს ღვთის­მეტ­ყვე­ლე­ბა დაგ­მო­ბილ იქ­ნა რო­გორც მწვა­ლებ­ლო­ბა კონ­სტან­ტი­ნო­პო­ლის V მსოფ­ლიო სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე (553 წ.) იმ­პე­რა­ტორ იუს­ტი­ნი­ა­ნეს ინი­ცი­ა­ტი­ვით, რო­მელ­მაც ორი­გი­ნეს მოძღვრე­ბა გა­ნი­ხი­ლა კონ­სტან­ტი­ნე­პო­ლის პატ­რი­არქ მი­ნე­სად­მი გაგ­ზავ­ნილ ეპის­ტო­ლე­ში. ამა­ვე ეპის­ტო­ლე­ში წარ­მოდ­გე­ნი­ლი იყო ათ პუნ­ქტად ორი­გი­ნეს შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის ანა­თე­მე­ბი. დასკვნი­თი პუნ­ქტი გვა­უწ­ყებ­და: "ანა­თე­მა ორი­გი­ნეს, რო­მელ­საც ეწო­დე­ბო­და ან­და­მან­ტი და მის უწ­მინ­დურ და და­ნა­შა­უ­ლებ­რივ მოძღვრე­ბას და ყვე­ლას, ვინც ამ შე­ხე­დუ­ლე­ბებს იზი­ა­რებს, ან იცავს მათ, ან რა­ი­მე სა­ხით გა­ბე­დავს მათ გა­მე­ო­რე­ბას" (იქ­ვე, გვ. 279). რად­გან V კრე­ბის მა­მებ­მა არ შე­ად­გი­ნეს რა­ი­მე გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი კა­ნო­ნი, ორი­გე­ნეს ანა­თე­მას ჩვენ ვხვდე­ბით კონ­სტან­ტი­ნე­პო­ლის VI მსოფ­ლიო სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბის I კა­ნონ­ში, რო­მელ­შიც განმტკი­ცე­ბუ­ლია V კრე­ბის გა­დაწ­ყვე­ტი­ლე­ბა: "მათ (იგუ­ლის­ხმე­ბა V მსოფლ. კრე­ბის მა­მე­ბი - მთარგ.) თე­ო­დო­რე მოფ­სუ­ეს­ტი­ელი, ნეს­ტო­რის მას­წავ­ლე­ბე­ლი, და ორი­გე­ნე, და დი­დი­მე და ევაგ­რე, რომ­ლებ­მაც აა­ღორ­ძი­ნეს ელი­ნუ­რი ზღაპ­რე­ბი, ზო­გი­ერ­თი სხე­უ­ლი­სა და სუ­ლის გა­დას­ვლე­ბი და გა­დაქ­ცე­ვე­ბი, და კვლავ წარ­მოაჩი­ნეს ჩვენ­და სა­სირ­ცვი­ლოდ ცთო­მი­ლი გო­ნე­ბის სიზ­მრი­სე­ულ ოც­ნე­ბებ­ში, და მკვდარ­თა აღ­დგო­მის წი­ნა­აღ­მდეგ უწ­მინ­დუ­რად და უგუ­ნუ­რად აღად­გი­ნეს... კრებ­სი­თად გა­და­ცეს ანა­თე­მა­ზე და უარ­ყვეს".

[2] - ლი­ნუ­სი - რო­მის ეპის­კო­პო­სი (67‑79 წწ.).

[3] - მთა­ვა­რეპ. ფი­ლა­რე­ტი თხზუ­ლე­ბა­ში "ის­ტო­რი­უ­ლი სწავ­ლე­ბა ეკ­ლე­სი­ის მა­მა­თა შე­სა­ხებ" წერს: "ორი­გი­ნეს ჰერ­მე­სი მიაჩნია იმ ჰერ­მე­სად, რო­მელ­საც მო­კით­ხვას უთ­ვლის მო­ცი­ქუ­ლი რო­მა­ელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლე­ში (16:14); ევ­სე­ბი და იე­რო­ნი­მე ამ მო­საზ­რე­ბას მიიჩნე­ვენ უძ­ვე­ლეს გად­მო­ცე­მად... წმ. ჰერ­მე­სის გარ­დაც­ვა­ლე­ბის დრო და­ნამ­დვი­ლე­ბით არ არის ცნო­ბი­ლი, მაგ­რამ სა­ვა­რა­უ­დო თა­რი­ღია და­ახ. 100 წ." (СПБ., 1882, ტ. 1. გვ. 31). თუმ­ცა არ­სე­ბობს სხვა მო­საზ­რე­ბაც "მწყემ­სის" და­წე­რის თა­რიღ­ზე: "ყვე­ლა­ზე უფ­რო სარ­წმუ­ნო ცნო­ბით, ეს თხზუ­ლე­ბა და­ი­წე­რა ეპის­კო­პოს პი­უ­სის (და­ახ. 140‑155 წწ.) ძმის მი­ერ ქ. შ.‑დან II სა­უ­კუ­ნის 40‑ია­ნი წლე­ბის და­საწ­ყის­ში" (Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. СПБ., 1910. т. 2. 350 с.).

[4] - მო­ცი­ქუ­ლი ტი­მო­თე - ერთ-ერ­თი 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი, პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლის თა­ნამ­გზავ­რი და მო­წა­ფე. 65 წ. ხელ­დას­ხმულ იქ­ნა პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლის მი­ერ ეფე­სოს ეკ­ლე­სი­ის ეპის­კო­პო­სად. 80 წ. აღეს­რუ­ლა მო­წა­მე­ობ­რი­ვად: იგი ეფე­სო­ში გა­მო­ვი­და წარ­მარ­თუ­ლი დღე­სას­წა­უ­ლის წი­ნა­აღ­მდეგ, რის გა­მოც ქვე­ბით ჩა­ქო­ლეს.

[5] - მო­ცი­ქუ­ლი ტი­ტე - ერთ-ერ­თი 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი, წარ­მო­შო­ბით იყო კრე­ტა­ზე მცხოვ­რე­ბი წარ­მართ დიდ­გვა­რო­ვან­თა ოჯა­ხი­დან. მო­ი­ნათ­ლა პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლის მი­ერ და მის მი­ერ ხელ­დას­ხმულ იქ­ნა კრე­ტის ეპის­კო­პო­სად. პავ­ლე მო­ცი­ქულ­მა მას ეპის­ტო­ლე გა­უგ­ზავ­ნა (და­ახ. 65 წ.). მო­ცი­ქუ­ლი ტი­ტე გარ­და­იც­ვა­ლა 94 წლის ასაკ­ში.

[6] - მო­ცი­ქუ­ლი კრეს­კე - ერთ-ერ­თი 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი, წარ­გზავ­ნილ იქ­ნა პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლის მი­ერ გა­ლა­ტი­ა­ში (იხ.: 2 ტიმ. 4:10). ზო­გი­ერთ მეც­ნი­ერ­თა აზ­რით, გა­ლი­ა­ში (ვი­ე­ნა­ში) მი­სი ქა­და­გე­ბის შე­სა­ხებ ცნო­ბე­ბი საკ­მა­ოდ სა­ეჭ­ვოა (იხ.: ვ. ბო­ლო­ტო­ვი, და­სახ. ნაშრ., ტ. 2, გვ. 284‑285). მო­ცი­ქუ­ლი კრეს­კე მო­წა­მე­ობ­რი­ვად აღეს­რუ­ლა იმ­პე­რა­ტორ ტრაი­ა­ნეს დროს.

[7] - მღვდელ-მო­წა­მე კლი­მენ­ტი - რო­მის ეპის­კო­პო­სი (91‑100 წწ.), 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი. და­ი­ბა­და წარ­მარ­თულ ოჯახ­ში, ქრის­ტი­ა­ნო­ბა­ზე მო­აქ­ცია პეტ­რე მო­ცი­ქულ­მა, მას­თან ერ­თად გან­საც­დელ­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და ფი­ლი­პე­ში (და­ახ. 53 წ.), გა­ი­ზი­ა­რა სა­მო­ცი­ქუ­ლო მსა­ხუ­რე­ბის სირ­თუ­ლე­ე­ბი და გან­საც­დე­ლე­ბი. რო­გორც მოწ­მო­ბენ, ევ­სე­ბი, ორი­გე­ნე, ეპი­ფა­ნე და იე­რო­ნი­მე, მას პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლი ასა­ხე­ლებს, რო­გორც ერთ-ერთს თა­ვის თა­ნა­მოღ­ვა­წე­თა­განს, რო­მელ­თა სა­ხე­ლე­ბი ჩა­წე­რი­ლია სი­ცოც­ხლის წიგ­ნში (იხ.: ფილ. 4:3). თუმ­ცა თა­ნა­მედ­რო­ვე მეც­ნი­ერ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა თვლის, რომ პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლი გუ­ლის­ხმობს ფი­ლი­პელ კლი­მენ­ტის, ფი­ლი­პე­ას საკ­რე­ბუ­ლოს მე­თა­ურს.

[8] - უც­ნო­ბია, თუ ვის შე­სა­ხე­ბაა სა­უ­ბა­რი. კო­რინ­თოს ეპის­კო­პო­სის დი­ო­ნი­სეს შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც არის მრა­ვა­ლი ჩვე­ნამ­დე მო­უღ­წე­ვე­ლი ეპის­ტო­ლის ავ­ტო­რი, იხ. შნშ. 51. წიგ­ნი II.

[9] - იხ.: საქ­მე 17:34. დი­ო­ნი­სე არე­ო­პა­გე­ლის შე­სა­ხებ ცნო­ბე­ბი თით­ქმის არ შე­მო­ნა­ხუ­ლა. იგი ქრის­ტი­ა­ნო­ბა­ზე მო­აქ­ცია პავ­ლე მო­ცი­ქულ­მა და იგი იყო ათე­ნის პირ­ვე­ლი ეპის­კო­პო­სი. იქ­ვე აღეს­რუ­ლა მო­წა­მე­ობ­რი­ვად. დი­ო­ნი­სე არე­ო­პა­გე­ლის სა­ხე­ლით შე­მო­ნა­ხუ­ლია საღ­ვთის­მეტ­ყვე­ლო შრო­მე­ბი: "საღ­ვთო სა­ხელ­თა შე­სა­ხებ", "ზე­ცი­უ­რი იე­რარ­ქი­ის შე­სა­ხებ", "სა­ეკ­ლე­სიო იე­რარ­ქი­ის შე­სა­ხებ", "სა­ი­დუმ­ლო ღვთის­მეტ­ყვე­ლე­ბის შე­სა­ხებ", ათი ეპის­ტო­ლე. მაგ­რამ მეც­ნი­ერ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა თვლის, რომ ეს შრო­მე­ბი არ შე­იძ­ლე­ბა ეკუთ­ვნო­დეს I ს‑ის სა­ეკ­ლე­სიო მოღ­ვა­წეს, ამი­ტომ თა­ნა­მედ­რო­ვე ლი­ტე­რა­ტუ­რა­ში მათ ავ­ტორს პი­რო­ბი­თად ეწო­დე­ბა ფსევ­დო-დი­ო­ნი­სე არე­ო­პა­გე­ლი. ავ­ტო­რის ნამ­დვი­ლი სა­ხე­ლის სა­კით­ხი, შე­ფა­რუ­ლი დი­ო­ნი­სე არე­ო­პა­გე­ლის მიღ­მა, დღემ­დე გა­და­უჭ­რე­ლია, რაც სრუ­ლი­ად არ აყე­ნებს ეჭ­ვქვეშ მი­სი შრო­მე­ბის დოგ­მა­ტურ ავ­ტო­რი­ტეტს.

[10] - ნე­რო­ნის სიკ­ვდი­ლის შემ­დეგ რო­მის იმ­პე­რი­ა­ში ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ხელ­ში ჩა­იგ­დო ეს­პა­ნე­თის მმარ­თველ­მა გალ­ბამ (68 წ. 9 ივ­ნი­სი‑69 წ. 15 იან­ვა­რი). იმ­პე­რა­ტო­რი გალ­ბა მოკ­ვლულ იქ­ნა კვეს­ტო­რი­უს ოტო­ნის ბრძა­ნე­ბით, რო­მელ­მაც თა­ვი იმ­პე­რა­ტო­რად გა­მოც­ხა­და (15 იანვ.‑25 აპრ. 69 წ.). ოტო­ნის წი­ნა­აღ­მდეგ, მი­სი გა­მე­ფე­ბის­თა­ნა­ვე, აჯანყდნენ გერ­მა­ნუ­ლი ლე­გი­ო­ნე­ბი ვი­ტე­ლი­უ­სის მე­თა­უ­რო­ბით, რო­მე­ლიც იმ­პე­რა­ტო­რად იქ­ნა გა­მოც­ხა­დე­ბუ­ლი. ოტონ­მა, ვერ გა­უძ­ლო რა ვი­ტე­ლი­უს­თან ბრძო­ლას, სი­ცოც­ხლე თვითმკვლე­ლო­ბით და­ას­რუ­ლა. ვი­ტე­ლი­უ­სი 70 წლის 20 დე­კემ­ბერს მოკ­ლულ იქ­ნა ვეს­პა­სი­ა­ნეს მე­ომ­რე­ბის მი­ერ, რო­მე­ლიც 69 წ. იმ­პე­რა­ტო­რად გა­მო­აც­ხა­დეს სი­რი­ი­სა და იუ­დე­ის ლე­გი­ო­ნებ­მა. იმ­პე­რა­ტო­რი ვეს­პა­სი­ანე, ფლა­ვი­უს­თა გვა­რის­თვის სა­თა­ვის დამ­დე­ბი, მარ­თავ­და 79 წ.‑მდე.

[11] - იუ­და­უ­რი ომე­ბი, V, 10, 2‑3.

[12] - იქ­ვე, 12, 3.

[13] - იქ­ვე, 13, 6.

[14] - ისო­პი - სა­ნე­ლე­ბე­ლი, რო­მე­ლიც მნიშ­ვნე­ლო­ვან როლს ას­რუ­ლებ­და გან­წმენ­დის წეს­ში.

[15] - იუ­და­უ­რი ომე­ბი, VI, 3, 3.

[16] - ეს ციფ­რი სრუ­ლი­ად და­უ­ჯე­რე­ბე­ლია მა­ში­ნაც, თუ მხედ­ვე­ლო­ბა­ში მი­ვი­ღებთ იე­რუ­სა­ლიმ­ში პა­სუ­ქის დღე­სას­წა­ულ­ზე შეკ­რე­ბით. ტა­ცი­ტუ­სი (ის­ტო­რია, V, 13) თვლის, რომ ალ­ყის დროს ქა­ლაქ­ში იყო 600000 ადა­მი­ანი.

[17] - იუ­და­უ­რი ომე­ბი, VI, 9, 2.

[18] - ქსან­თი­კო­სი - მა­კე­დო­ნუ­რი კა­ლენ­დრის თვე, შე­ე­სა­ბა­მე­ბა და­ახ­ლო­ე­ბით აპ­რილს რო­მა­ულ-იუ­ლი­ა­ნუ­რი კა­ლენ­დრით და ებ­რა­ულ ნი­სანს.

[19] - არ­ტე­მი­სი - სპარ­ტუ­ლი და მა­კე­დო­ნუ­რი კა­ლენ­დრის თვე, შე­ე­სა­ბა­მე­ბა და­ახ­ლო­ე­ბით მარტ-აპ­რილს.

[20] - იუ­და­უ­რი ომე­ბი, VI, 5, 3. ევ­სე­ბის ორი მოგ­ვი­ა­ნო ხა­ნის ხელ­ნა­წე­რი სიტ­ყვა "იე­რუ­სა­ლიმ"-ის შემ­დეგ ამა­ტებს იო­სებ ფლა­ვი­უ­სის ტექ­სტი­დან: "რო­დე­საც ალ­ბი­ნი­უ­სი ეკით­ხე­ბო­და, რად­გან იგი იყო პრო­კუ­რა­ტო­რი, - "ვინ ხარ და სა­ი­დან, და რა­ტომ გაჰ­ყვი­რი ამ სიტ­ყვებს, მან არ გას­ცა პა­სუ­ხი და შეწ­ყვი­ტა ქა­ლაქ­ზე მოთ­ქმა, ვიდ­რე ალ­ბი­ნი­უს­მა გი­ჟად არ ჩათ­ვა­ლა და გა­უშ­ვა; ომის ჟა­მამ­დე არც რო­მე­ლი­მე მო­ქა­ლა­ქეს­თან ურ­თი­ერ­თობ­და, არც ხე­დავ­დნენ მო­სა­უბ­რეს, არა­მედ რო­გორც ლოც­ვას წარ­მოთ­ქვა­მენ, ისე მოთ­ქვამ­და: "ვაი, ვაი, იე­რუ­სა­ლიმს", არც მათ სწყევ­ლი­და ოდეს­მე, ვინც მას ურ­ტყამ­და, არც საკ­ვე­ბის მომ­ცემს ლო­ცავ­და. ყვე­ლას მი­მართ ერ­თი სამ­წუ­ხა­რო წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბის პა­სუ­ხი იყო. გან­სა­კუთ­რე­ბით კი დღე­სას­წა­უ­ლებ­ზე ყვი­რო­და; და ამას შვი­დი წლი­სა და ხუ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში იმე­ო­რებ­და. არც ხმას ასუს­ტებ­და, არც იღ­ლე­ბო­და, ვიდ­რე ალ­ყის შე­მორტყმი­სას არ და­ი­ნა­ხა, რომ წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბა აღს­რულ­და, და დაც­ხრა. კე­დელ­ზე და­დი­ო­და და გამ­ყი­ნა­ვი ხმით გა­ი­ძა­ხო­და: "ვაი, ვაი, კვლავ ქა­ლაქს, ხალხს და ტა­ძარს". და ბო­ლოს და­ა­მა­ტა: "აი, ვაი, მეც", და ლოდ­სატ­ყორ­ცნი­დან გაშ­ვე­ბუ­ლი ქვა მოხ­ვდა მას. და მყის­ვე მოკ­ვდა და ამო­უშ­ვა ჯერ კი­დევ ამ წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბე­ბის მხმო­ბე­ლი სუ­ლი".

[21] - იქ­ვე, 4.

[22] - იუ­და­უ­რი ომე­ბი. წი­ნა­სიტ­ყვა­ობა, 1. იო­სებ ბენ მა­ტა­თია (ფლა­ვი­უსი) და­ი­ბა­და გაი­უს კა­ლი­გუ­ლას (37 წლის და­საწ.‑38 წლის და­სას.) მმარ­თვე­ლო­ბის პირ­ველ წელს ცნო­ბი­ლი ებ­რა­ე­ლი მღვდლის ოჯახ­ში. იო­სე­ბი პირ­ვე­ლი რი­გის მღვდე­ლი იყო იე­რუ­სა­ლი­მის ტა­ძარ­ში. 60 წ. რომ­ში წარ­გზავ­ნი­ლი დე­ლე­გა­ცი­ის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და, და­პა­ტიმ­რე­ბულ იქ­ნა ებ­რა­ე­ლე­ბის­თვის ნე­რო­ნის წი­ნა­შე შუ­ამ­დგომ­ლო­ბის გა­მო. იუ­დე­ა­ში აჯან­ყე­ბის დროს ამ­ბო­ხე­ბუ­ლებს მე­თა­უ­რობ­და გა­ლი­ლე­ის პრო­ვინ­ცი­აში. ტყვედ ჩა­ვარ­და და გა­და­ვი­და რო­მა­ე­ლე­ბის მხა­რე­ზე. იო­სებ ფლა­ვი­უს­მა რომ­ში და­წე­რა თა­ვი­სი შრო­მე­ბი: "იუ­და­უ­რი ომე­ბი" (79 წ.), "იუ­და­უ­რი სიძ­ვე­ლე­ნი" (90‑ია­ნი წლე­ბის შუა), "ცხოვ­რე­ბა" (81‑96 წწ.), "აპი­ო­ნის წი­ნა­აღ­მდეგ" (და­ახ. 100 წ.). იო­სებ ფლა­ვი­უ­სის თხზუ­ლე­ბებს რომ­ში ჯერ კი­დევ ავ­ტო­რის სი­ცოც­ხლე­ში მი­ე­ცა დი­დი შე­ფა­სე­ბა. გარ­და­იც­ვა­ლა 100 წ.‑ის შემ­დეგ.

[23] - არ­ტაქ­სერ­ქსე I (მკლავგრძე­ლი) სპარ­სე­თის მე­ფე (465‑424 წწ. ქ. შ.‑მდე). ტახ­ტზე ავი­და მას შემ­დეგ, რაც მოკ­ლა მა­მა - ქსერ­ქსე I.

[24] - იო­სებ ფლა­ვი­უსი. იუ­დე­ვე­ლი ხალ­ხის სიძ­ვე­ლის შე­სა­ხებ. "აპი­ო­ნის წი­ნა­აღ­მდეგ", I, 8.

[25] - იუს­ტუს ტი­ბე­რი­ე­ლი - ის­ტო­რი­კო­სი, იუ­დე­ვე­ლი, ავ­ტო­რი თხზუ­ლე­ბი­სა იუ­და­უ­რი ომე­ბის შე­სა­ხებ. იო­სებ ფლა­ვი­უ­სი ეკა­მა­თე­ბა თა­ვის თხზუ­ლე­ბა­ში "ცხოვ­რე­ბა".

[26] - აღ­ნიშ­ნუ­ლი ტექ­სტი აღ­მოჩე­ნი­ლი არ არის.

[27] - მო­ცი­ქუ­ლი სვი­მო­ნი, უფ­ლის ნა­თე­სა­ვი - 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი, იო­სებ დამ­წინ­დვე­ლის უმ­ცრო­სი ძმის, კლე­ო­პას ძე.

ია­კობ მო­ცი­ქუ­ლის სიკ­ვდი­ლის შემ­დეგ მო­ცი­ქუ­ლი სვი­მო­ნი არჩე­ულ იქ­ნა იე­რუ­სა­ლი­მის ეპის­კო­პო­სად. მო­წა­მე­ობ­რი­ვად აღეს­რუ­ლა 107 წ., იმ­პე­რა­ტორ ტრაი­ა­ნეს მმარ­თვე­ლო­ბის დროს.

[28] - ტი­ტუ­სი - რო­მის იმ­პე­რა­ტო­რი (79‑81 წწ.).

[29] - ანენ­კლე­ტუ­სი - რო­მის ეპის­კო­პო­სი (79‑91 წწ.).

[30] - დო­მი­ცი­ა­ნე - რო­მის იმ­პე­რა­ტო­რი (81‑96 წწ.).

[31] - აბი­ლი­უ­სი - ალექ­სან­დრი­ის ეპის­კო­პო­სი (84‑98 წწ.).

[32] - სა­უ­ბა­რია კლი­მენ­ტი რო­მა­ე­ლის პირ­ველ ეპის­ტო­ლე­ზე კო­რინ­თელ­თა მი­მართ. კლი­მენ­ტი რო­მა­ე­ლის სა­ხელს უკავ­შირ­დე­ბა მთე­ლი რი­გი თხზუ­ლე­ბე­ბი­სა, რო­მელ­თა­გან მას უდა­ვოდ მი­ე­კუთ­ვნე­ბა მხო­ლოდ პირ­ვე­ლი ეპის­ტო­ლე კო­რინ­თელ­თა მი­მართ. წმ. კლი­მენ­ტის ეპის­ტო­ლე კო­რინ­თელ­თა მი­მართ იხ.: წმ. კლი­მენ­ტი რო­მა­ელი, ეპის­ტო­ლე რო­მა­ელ­თა მი­მართ, თარგ. დე­კა­ნოზ გი­ორ­გი ზვი­ა­და­ძის.

[33] - ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, V, 30, 13.

[34] - ფლა­ვი­უს კლი­მენ­ტი იყო იმ­პე­რა­ტორ დო­მი­ცი­ა­ნეს ბი­ძაშ­ვი­ლი და ტახ­ტის მემ­კვიდ­რის მა­მა,

[35] - ევო­კა­ტუ­სი - ზე­ვა­დი­ა­ნი მსა­ხუ­რე­ბის ჯა­რის­კა­ცი (ლათ.).

[36] - პლეთ­რო­ნი - ფარ­თო­ბის სა­ზო­მი ერ­თე­ული, უდ­რის 1/4 ჰა-ს (ბერძ.).

[37] - ტერ­ტუ­ლი­ანე. აპო­ლო­გია, V, 4. სა­უ­ბა­რია 95‑96 წწ‑ების დევ­ნუ­ლე­ბის შე­სა­ხებ.

[38] - ნერ­ვა - რო­მის იმ­პე­რა­ტო­რი (96‑98 წწ.).

[39] - ტრაი­ა­ნე - რო­მის იმ­პე­რა­ტო­რი (98‑117 წწ.).

[40] - კერ­დო­ნი - ალექ­სან­დრი­ის ეპის­კო­პო­სი (43‑67 წწ.). იგი შეც­ვა­ლა წმ. ეგ­ნა­ტემ (67‑107 წწ.).

[41] - ევოდიოსი - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (43-67 წ.წ.). იგი შეცვლა წმ. ეგნატემ(67-107 წ.წ.).

[42] - ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, II, 22, 5.

[43] - იქ­ვე, III, 3, 4.

[44] - კლი­მენ­ტი ალექ­სან­დრი­ელი. ვინ არის ხსნი­ლი მდი­და­რი, 42.

[45] - მო­ცი­ქულ­თა 85‑ე კა­ნო­ნი გვა­უწ­ყებს: "ყვე­ლა თქვენ­გა­ნი­სათ­ვის, რომ­ლე­ბიც მი­ე­კუთ­ვნე­ბით სა­სუ­ლი­ე­რო წო­დე­ბას და ერის­კაც­თაც, პა­ტივ­სა­ცე­მი და წმინ­და იყოს წიგ­ნე­ბი ძვე­ლი აღთქმი­სა, მო­სე­სი ხუ­თი: "შე­საქ­მე", "გა­მოს­ვლა", "ლე­ვი­ან­თა", "რიცხვნი", "მე­ო­რე რჯუ­ლი". იე­სო ნა­ვეს ძის - ერ­თი. "რუ­თი" - ერ­თი. "მე­ფე­თა" - ოთ­ხი. "ნეშ­ტთა" (ე. ი. "დღე­თა" წიგ­ნის­გან დარჩე­ნი­ლი) - ორი. "ეზ­რას" - ორი. "ეს­თე­რის" - ერ­თი. "მა­კა­ბელ­თა" - სა­მი. "იო­ბის" - ერ­თი. ფსალ­მუ­ნი - ერ­თი. სო­ლო­მო­ნის - სა­მი: "იგავ­ნი", "ეკ­ლე­სი­ას­ტე", "ქე­ბა ქე­ბა­თა". წი­ნას­წარ­მეტ­ყველ­თა - თორ­მე­ტი. ესაი­ას - ერ­თი. იე­რე­მი­ას - ერ­თი. იე­ზე­კი­ე­ლის - ერ­თი. ერ­თი და­ნი­ე­ლის. გარ­და ამი­სა შე­ნიშ­ვნის სა­ხით დარ­თულ იქ­ნას, რომ თქვე­ნი ყმაწ­ვი­ლე­ბი სწავ­ლობ­დნენ მრა­ვალ­სწავ­ლუ­ლი ზი­რა­ქის სიბრძნეს. ჩვე­ნი კი, ანუ ახა­ლი აღთქმის არის ოთ­ხი სა­ხა­რე­ბა: მა­ტეს, მარ­კო­ზის, ლუ­კას და იო­ა­ნეს. პავ­ლეს ეპის­ტო­ლე­ე­ბი არის თოთ­ხმე­ტი. პეტ­რეს ეპის­ტო­ლე­ე­ბი არის ორი. იო­ა­ნეს - სა­მი, ია­კო­ბის - ერ­თი, იუ­დას - ერ­თი. კლი­მენ­ტის ეპის­ტო­ლე­ე­ბი არის ორი. თქვენ­თვის ეპის­კო­პო­სე­ბის­თვის გან­წე­სე­ბუ­ლი ჩემი, კლი­მენ­ტის მი­ერ რვა წიგ­ნად გა­მოთ­ქმუ­ლი (რომ­ლე­ბიც ყვე­ლას წი­ნა­შე არ უნ­და იქ­ნას წარ­მოჩე­ნი­ლი მას­ში არ­სე­ბუ­ლი სა­ი­დუმ­ლო­ე­ბე­ბის გა­მო), და ჩვე­ნი მო­ცი­ქუ­ლე­ბის საქ­მე­ები".

"გა­მოც­ხა­დე­ბის" კა­ნო­ნი­კუ­რო­ბის სა­კით­ხი ხანგრძლი­ვი დრო­ის გან­მავ­ლო­ბა­ში გა­და­უჭ­რე­ლი რჩე­ბო­და. II ს‑ში ცნო­ბი­ლი წმ. იო­ა­ნე ღვთის­მეტ­ყვე­ლის "გა­მოც­ხა­დე­ბა" შემ­დეგ ას­წლე­ულ­ში უკ­ვე ეჭვს იწ­ვევ­და რო­გორც ავ­ტო­რო­ბას­თან (მას მო­ა­წერ­დნენ ასე­ვე ერე­ტი­კოს კე­რინ­თოსს), ასე­ვე შე­მად­გენ­ლო­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით. ასე რომ, "გა­მოც­ხა­დე­ბის" კა­ნო­ნი­კუ­რო­ბა უარ­ყვეს წმ. კი­რი­ლე იე­რუ­სა­ლი­მელ­მა და წმ. გრი­გოლ ღვთის­მეტ­ყველ­მა. წმ. გრი­გოლ ღვთის­მეტ­ყვე­ლი არ იხ­სე­ნი­ებს მას თა­ვის ეპის­ტო­ლე­ში "იმის შე­სა­ხებ, თუ ძვე­ლი და ახა­ლი აღთქმის რო­მე­ლი წიგ­ნე­ბი უნ­და ვი­კით­ხოთ". წმ. ამ­ფი­ლო­ქე იკო­ნი­ე­ლი სე­ლევ­კის მი­მართ ეპის­ტო­ლე­ში შე­ნიშ­ნავს: "იო­ა­ნეს გა­მოც­ხა­დე­ბას ზო­გი­ერ­თი მი­ა­კუთ­ვნებს წმინ­და წიგ­ნებს, მრა­ვალ­ნი კი მას არა­ნამ­დვი­ლად ასა­ხე­ლე­ბენ" (იქ­ვე, გვ. 375). აპო­კა­ლიფ­სი არ არის და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი ლა­ო­დი­კი­ის ად­გი­ლობ­რი­ვი კრე­ბის (364 წ.) 60‑ე კა­ნონ­ში, რო­მელ­შიც გან­საზღვრუ­ლია ძვე­ლი აღთქმი­სა და ახა­ლი აღთქმის კა­ნო­ნი.

თუმ­ცა გა­დამწყვე­ტი მნიშ­ვნე­ლო­ბა აქვს წმ. ათა­ნა­სე ალექ­სან­დრი­ე­ლის აზრს, რო­მელ­მაც გარ­კვე­ვით გა­მოთ­ქვა თა­ვი­სი აზ­რი წმ. იო­ა­ნე ღვთის­მეტ­ყვე­ლის "გა­მოც­ხა­დე­ბის კა­ნო­ნი­კუ­რო­ბის შე­სა­ხებ. 39‑სად­ღე­სას­წა­უ­ლო ეპის­ტო­ლე­ში იგი იო­ა­ნეს აპო­კა­ლიფსს ასა­ხე­ლებს ახა­ლი აღთქმის 27 კა­ნო­ნი­კურ წიგ­ნთა შო­რის და დას­ძენს: "ეს არის ცხონების წყაროები, რათა მისგან მომდინარე სიტყვებით დარწყულდეს მწყურვალე. მხოლოდ მათში ეხარება ღვთისმოსაობის მოძღვრება. ნურავინ დაუმატებს მას რაიმეს და ნურც მოაკლებს". საბოლოოდ ახალი აღთქმის კანონი დამტკიცდა იპონიისა (383წ.) და კართაგენის კრებებზე.

[46] - ევ­სე­ბის აქ მო­ყავს ყვე­ლა­ზე მე­ტად ცნო­ბი­ლი აპოკ­რი­ფუ­ლი წიგ­ნე­ბის ჩა­მო­ნათ­ვა­ლი. "ებ­რა­ელ­თა სა­ხა­რე­ბა", ზო­გი­ერ­თი მოკ­ვლე­ვა­რის აზ­რით, მი­ე­კუთ­ვნე­ბა უძ­ვე­ლე­სი აპოკ­რი­ფუ­ლი ტექ­სტე­ბის რიცხვს (იხ.: Юрий Николаев [Данзас Ю. Н.]. В поисках за божеством: Очерки из истории гностицизма. СПб., 1913. გვ. 437). გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა იუ­და­ურ-ქრის­ტი­ა­ნულ წრე­ებ­ში. II ს‑ში "ებ­რა­ელ­თა სა­ხა­რე­ბა" ბერ­ძნულ ენა­ზე ცნო­ბი­ლი იყო ელი­ნურ სამ­ყა­რო­ში. ამ ტექ­სტის არ­სე­ბო­ბის შე­სა­ხებ ძი­რი­თა­დი წყა­რო არის ნეტ. იე­რო­ნი­მეს შრო­მე­ბი.

"პეტ­რეს სა­ხა­რე­ბა" მოხ­სე­ნი­ე­ბუ­ლია მა­თეს სა­ხა­რე­ბის ორი­გე­ნე­სე­ულ გან­მარ­ტე­ბა­ში (10:17). დაგ­მო­ბილ იქ­ნა 495 წელს რო­მის ეკ­ლე­სი­ის ეპის­კო­პო­სის გე­ლა­სის მი­ერ. "პეტ­რეს სა­ხა­რე­ბის" ტექ­სტი, იმ ნაწ­ყვე­ტე­ბის გარ­და, რო­მე­ლიც ევ­სე­ბის მი­ერ არის ცი­ტი­რე­ბუ­ლი, ცნო­ბი­ლი არ იყო XIX ს‑ის და­სას­რუ­ლამ­დე. 1887 წელს ეგ­ვიპ­ტე­ში ქრის­ტი­ა­ნი ბე­რის აკ­ლდა­მა­ში აღ­მოჩე­ნი­ლი იქ­ნა ხელ­ნა­წე­რე­ბი: "პეტ­რეს აპო­კა­ლიფ­სის" ნაწ­ყვე­ტე­ბი და "პეტ­რეს სა­ხა­რე­ბად" ცნო­ბი­ლი ტექ­სტის ნა­წი­ლი. პირ­ვე­ლი ნა­წი­ლი იხ.: Memoires publies par les members de la misson archeologique francaise au Caire. Paris, 1892. Vol.  9. რუს. ენა­ზე იხ.: Юрий Николаев. აღ­ნიშ. თხზ. გვ. 441‑444.

"თო­მას სა­ხა­რე­ბა" მი­ე­კუთ­ვნე­ბა უფ­რო უძ­ვე­ლეს აპოკ­რი­ფულ ტექ­სტებს. ის ცნო­ბი­ლი იყო გნოს­ტი­კურ წრე­ებ­ში უკ­ვე II ს‑ში და მო­ი­ცავ­და ქრის­ტეს ბავ­შვო­ბის შე­სა­ხებ თხრო­ბას, დო­კე­ტიზ­მის სუ­ლით განმსჭვა­ლულს. "თო­მას სა­ხა­რე­ბის~" ერ­თა­დერ­თი ცი­ტა­ტა მოღ­წე­უ­ლია ჩვე­ნამ­დე იპო­ლი­ტე რო­მა­ე­ლის "ფი­ლო­სო­ფუ­მე­ნა­ში", თუმ­ცა IX ს‑ში კონ­სტან­ტი­ნე­პო­ლის პატ­რი­არ­ქის ნი­კი­ფო­რეს­თვის (806‑815 წწ.), "სტი­ქო­მეტ­რი­ის" ავ­ტო­რის­თვის, ცნო­ბი­ლი იყო ამ ტექ­სტის 1300 მუხ­ლი. ზო­გი­ერ­თი მკვლე­ვა­რის ვა­რა­უ­დით, იგი და­მა­ხინ­ჯე­ბუ­ლი სა­ხით არის მოღ­წე­უ­ლი ჩვე­ნამ­დე ბევ­რად უფ­რო გვი­ან­დე­ლი აპოკ­რი­ფით "უფ­ლის სიყ­რმე" - არა­ბუ­ლი სა­ხა­რე­ბა (თიც­ჰენ­დორფ. Eვან­გე­ლია აპოცრყპჰა. Lიპ­სიაე, 1853).

"მა­ტა­თას სა­ხა­რე­ბა" - გნოს­ტი­კუ­რი აპოკ­რი­ფუ­ლი ტექ­სტი, კლი­მენ­ტი ალექ­სან­დრი­ე­ლის (სტრო­მა­ტე­ბი, II, 9) მოწ­მო­ბით, გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი პო­პუ­ლა­რო­ბით სარ­გებ­ლობ­და ბა­სი­ლი­დეს ერე­სის ალექ­სან­დრი­ელ მიმ­დე­ვარ­თა შო­რის. ცნო­ბი­ლი იყო ორი­გე­ნეს­თვის, ჩვენს დრომ­დე არ არის მოღ­წე­ული.

უძ­ვე­ლეს აპოკ­რიფ­თა რიცხვში შე­დის აგ­რეთ­ვე "სა­ხა­რე­ბე­ბი", რო­მელ­ნიც უკავ­შირ­დე­ბა მო­ცი­ქულ­თა სა­ხე­ლებს: ფი­ლი­პეს, ია­კობს ("შო­ბის სა­ხა­რე­ბა"), ნი­კო­დი­მოსს, იუ­დას, ბარ­ნა­ბას; ასე­ვე: "ევას სა­ხა­რე­ბა", "ეგ­ვიპ­ტელ­თა სა­ხა­რე­ბა" და უსა­ხე­ლო აპოკ­რი­ფე­ბის მრა­ვა­ლი ფრაგ­მენ­ტი სა­ხა­რე­ბი­სე­ულ თე­მებ­ზე. აღ­ნიშ­ვნის ღირ­სია ასე­ვე XIX ს‑ში კოპ­ტურ ხელ­ნა­წერ­თა შო­რის აღ­მოჩე­ნი­ლი ტექ­სტი, რომ­ლის სა­თა­უ­რია "ის­ტის შოპ­ჰია" (ბერძ. "რწმე­ნა სიბრძნე"), რო­მე­ლიც შე­ი­ცავს გნოს­ტი­კოს ვა­ლენ­ტი­ნის სწავ­ლე­ბის­თვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბელ იდე­ებს და ამი­ტომ ეწო­დე­ბა ასე­ვე "ვა­ლენ­ტი­ნეს სა­ხა­რე­ბა" (იხ.: Лосев А.Ф. История античной эстетики. Итоги тысячилетнего развития. М., 1992, ტ. 1. გვ. 296‑297).

"პავ­ლეს საქ­მე­ნი" ეკუთ­ვნის მო­ცი­ქულ­თა შე­სა­ხებ უძ­ვე­ლეს თქმუ­ლე­ბა­თა ციკლს. ზო­გი­ერთ მკვლე­ვარს მიაჩნია, რომ შედ­გე­ნი­ლია მო­ცი­ქულ­თა შე­სა­ხებ სხვა აპოკ­რი­ფებ­ზე ად­რე, რო­გორც წმინ­და მო­ცი­ქულ­თა "საქ­მე­ე­ბის" კა­ნო­ნი­კუ­რი ტექ­სტის და­მა­ტე­ბა ("პავ­ლეს საქ­მე­ნის" ტექ­სტი მოგ­ვით­ხრობს მო­ცი­ქუ­ლის ცხოვ­რე­ბის შე­სა­ხებ რომ­ში მი­სი სიკ­ვდი­ლით დას­ჯამ­დე). ამ აპოკ­რი­ფის ტექ­სტი ჩვე­ნამ­დე მოღ­წე­უ­ლი არ არის, მაგ­რამ მას არა­ერ­თხელ იმოწ­მებს ორი­გე­ნე. შე­საძ­ლოა, რომ ამ აპოკ­რიფ­მა გავ­ლე­ნა მო­ახ­დი­ნა პავ­ლე მო­ცი­ქუ­ლის აღ­სას­რუ­ლის (Passio Pauli) შე­სა­ხებ გვი­ან­დელ ცალ­კე­ულ თხზუ­ლე­ბებ­ზე, რომ­ლე­ბიც ბევრ ლა­თი­ნურ კო­დექ­სში მო­ი­პო­ვე­ბა.

"ან­დრი­ას საქ­მე­ნი" - II ს‑ის გნოს­ტი­კუ­რი აპოკ­რი­ფი. ჩვე­ნამ­დე არ მოღ­წე­ულა. მი­სი შე­მად­გენ­ლო­ბის შე­სა­ხებ შე­იძ­ლე­ბა ვიმ­სჯე­ლოთ სხვა­დას­ხვა ლა­თი­ნურ და ბერ­ძნულ კო­დექ­სებ­ში და­ცუ­ლი ან­დრია მო­ცი­ქუ­ლის სა­ხე­ლით ცნო­ბი­ლი უფ­რო გვი­ან­დე­ლი აპოკ­რი­ფე­ბით (VIII ს‑ზე ად­რე­ული). "ან­დრი­ას საქ­მე­ნი" თით­ქმის ყო­ველ­თვის მო­იხ­სე­ნი­ე­ბა "იო­ა­ნეს საქ­მე­ე­ბის" გვერ­დით.

"იო­ა­ნეს საქ­მე­ნი" - II ს‑ის აპოკ­რი­ფი, რო­მე­ლიც შე­დის მო­ცი­ქულ­თა შე­სა­ხებ თხზუ­ლე­ბა­თა ვრცე­ლი კრე­ბუ­ლის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში. კრე­ბუ­ლის ავ­ტო­რო­ბა მი­ე­წე­რე­ბა გნოს­ტი­კოს ლევ­კი­ოსს. "იო­ა­ნეს საქ­მე­ნი" დი­დად პო­პუ­ლა­რუ­ლი იყო ად­რე ქრის­ტი­ა­ნულ გნოს­ტი­კურ წრე­ებ­ში და მი­მოქ­ცე­ვა­ში იყო, ყო­ველ შემთხვე­ვა­ში, IX ს‑მდე მა­ინც: ეს ტექ­სტი ცნო­ბი­ლი იყო კონ­სტან­ტი­ნე­პო­ლის პატ­რი­არქ ფო­ტი­ო­სის­თვის. "იო­ა­ნეს საქ­მე­ებს" ეყრდნო­ბოდ­ნენ ხატ­მებ­რძოლ­თა კრე­ბის მო­ნა­წი­ლე­ნი კონ­სტან­ტი­ნო­პოლ­ში (754 წ.). VII მსოფ­ლიო სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე (787 წ.) ლევ­კი­ო­სის კრე­ბუ­ლი დაგ­მო­ბილ იქ­ნა კონ­სტან­ტი­ნე­პო­ლის პატ­რი­არ­ქის ტა­რა­სის მი­ერ (იხ.: Деяния Вселенских Соборов. Казань, 1887‑1891. ტ. 7. с.189‑192). ლევ­კი­ო­სის კრე­ბუ­ლის გარ­და, ცნო­ბი­ლია ასე­ვე ცალ­კე­უ­ლი თხზუ­ლე­ბე­ბი პეტ­რეს, ფი­ლი­პეს, მა­თეს, ბარ­თლო­მეს საქ­მე­თა შე­სა­ხებ. გან­სა­კუთ­რე­ბით უნ­და აღი­ნიშ­ნოს "თო­მას საქ­მე­ნი", რო­მელ­მაც ჩვე­ნამ­დე შე­მო­ი­ნა­ხა II ს‑ის გნოს­ტი­კოს­თა შე­მოქ­მე­დე­ბის მხატ­ვრუ­ლი ნი­მუ­შე­ბი. რო­გორც ა. ლო­სე­ვი აღ­ნიშ­ნავს, გნოს­ტი­კუ­რი ფი­ლო­სო­ფი­ის შეს­წავ­ლი­სათ­ვის "თო­მას საქ­მე­ებს" "არა ნაკ­ლე­ბი მნიშ­ვნე­ლო­ბა აქვს, ვიდ­რე გნოს­ტი­კოს­თა თე­ო­რი­ულ იდე­ო­ლო­გი­ას, ზო­გი­ერთ შემთხვე­ვა­ში კი უფ­რო მე­ტი მნიშ­ვნე­ლო­ბაც აქვს" (და­სახ. ნაშრ. გვ. 291. აქ­ვე იხ. "თო­მას საქ­მე­ნის" ფრაგ­მენ­ტე­ბის პუბ­ლი­კა­ცია).

"პეტ­რეს აპო­კა­ლიფ­სი" - უძ­ვე­ლე­სი აპოკ­რი­ფუ­ლი ტექ­სტი, კა­ნო­ნი­კუ­რი წიგ­ნე­ბის რიცხვში შე­დი­ო­და ჯერ კი­დევ III ს‑ში. ამა­ვე პე­რი­ოდს მი­ე­კუთ­ვნე­ბა ასე­ვე "ბარ­ნა­ბა მო­ცი­ქუ­ლის ეპის­ტო­ლე".

ჰერ­მე­სის "მწყემ­სის" შე­სა­ხებ იხ. შე­ნიშ­ვნა 3, წიგ­ნი 3.

აპოკ­რი­ფუ­ლი წიგ­ნე­ბი ხში­რად წარ­მო­ად­გენს ფა­სე­ულ ის­ტო­რი­ულ წყა­რო­ებს. თუმ­ცა, წმ. ათა­ნა­სე დი­დის შე­ნიშ­ვნით, "ისი­ნი არის ერე­ტი­კო­სე­ბის გა­მო­ნა­გო­ნი, რომ­ლე­ბიც წე­რენ მათ მა­შინ, რო­ცა სურთ, მაგ­რამ მი­ა­წე­რენ მათ სიძ­ვე­ლეს და უმა­ტე­ბენ წლებს, რა­თა გა­მო­აც­ხა­დონ უძ­ვე­ლე­სად და სა­ბა­ბი ჰქონ­დეთ უბ­რა­ლო ხალ­ხის შეც­დო­მა­ში შე­საყ­ვა­ნად" (თხზუ­ლე­ბა­ნი. ნაწ. 3. გვ. 372‑373).

[47] - მე­ნან­დრე - სი­მონ მოგ­ვის მო­წა­ფე, წარ­მო­შო­ბით სა­მა­რი­ის სო­ფელ კა­პა­რა­ტი­ი­დან. ცხოვ­რობ­და ან­ტი­ო­ქი­აში. ცნო­ბე­ბი მის შე­სა­ხებ თით­ქმის არ შე­მო­ნა­ხუ­ლა.

[48] - ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, I, 23, 5.

[49] - იუს­ტი­ნე ფი­ლო­სო­ფო­სი. აპო­ლო­გია, I, 26.

[50] - ები­ო­ნე­ლე­თა ერე­სის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც უფალ იე­სო ქრის­ტეს შო­ბას უბ­რა­ლო ადა­მი­ა­ნის შო­ბად მიიჩნევს და ისაი­ას წი­ნას­წარ­მეტ­ყვე­ლე­ბას (იხ. 7:14) მი­ა­კუთ­ვნებს არა ქალ­წულს, არა­მედ "ახალ­გაზ­რდა ქალს", ევ­სე­ბის გარ­და წერ­დნენ ორი­გე­ნე (კელ­სუ­სის წი­ნა­აღ­მდეგ, V, 61) და ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი (ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, III, 21, 1). იხ. ასე­ვე: Писарев А. И. Очерки из истории христианского вероучения патристического периода. Казань, 1915. ტ. 1. გვ. 96‑126.

[51] - კე­რინ­თო­სი (I ს‑ის და­სახ.) - ერე­სი­არ­ქი. გად­მო­ცე­მის მი­ხედ­ვით, გა­ნათ­ლე­ბა მი­ი­ღო ალექ­სან­დრი­აში, სა­დაც და­იწ­ყო თა­ვი­სი მოძღვრე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა. სა­ი­და­ნაც გა­ემ­გზავ­რა ეფე­სო­სა და პა­ლეს­ტი­ნა­ში. ძვე­ლი ავ­ტო­რე­ბი კე­რინ­თოსს უწო­დე­ბენ პეტ­რე, პავ­ლე და იო­ა­ნე მო­ცი­ქუ­ლე­ბის მო­წი­ნა­აღ­მდე­გეს (იხ.: ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, III, 3, 4). წმ. ირი­ნე­ო­სი კე­რინ­თო­სის მოძღვრე­ბას უკავ­ში­რებს იუ­და­ურ გნოს­ტი­კურ მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბას. ერე­ტი­კო­სი ას­წავ­ლი­და, რომ იე­სო იშ­ვა არა ქალ­წუ­ლი­სა­გან, არა­მედ იო­სე­ბი­სა და მა­რი­ა­მის ჩვე­უ­ლებ­რი­ვი ქორ­წი­ნე­ბი­დან. და მხო­ლოდ ნათ­ლო­ბის დროს გარ­და­მო­ვი­და იე­სო­ზე ქრის­ტე, და შემ­დეგ და­იწ­ყო მან სას­წა­უ­ლე­ბის აღ­სრუ­ლე­ბა და ქა­და­გე­ბა. ჯვარ­ცმის დროს ქრის­ტე გაფ­რინ­და იე­სოს­გან და ამი­ტომ ევ­ნო მხო­ლოდ ადა­მი­ა­ნი იე­სო (იხ.: იუ­რი ნი­კო­ლა­ევი. და­სახ. ნაშრ. გვ. 246‑250).

[52] - ცნო­ბი­ლია, რომ გაი­უ­სი მო­ნა­წი­ლე­ობ­და მონ­ტა­ნიზ­მის ერეს­თან ბრძო­ლა­ში და იყო მონ­ტა­ნისტ პროკ­ლეს ოპო­ნენ­ტი. გაი­უსს ერთ დროს მი­ე­წე­რე­ბო­და "ფი­ლო­სო­ფუ­მე­ნას" ავ­ტო­რო­ბა, რო­მე­ლიც აღ­მოჩე­ნილ იქ­ნა 1842 წ. (მოგ­ვი­ა­ნე­ბით განმტკიც­და აზ­რი, რომ ეს წიგ­ნი ეკუთ­ვნის წმ. იპო­ლი­ტე რო­მა­ე­ლის კა­ლამს).

[53] - წმ. დი­ო­ნი­სე - ალექ­სან­დრი­ის არ­ქი­ე­პის­კო­პო­სი (246‑265 წწ.). ორი­გი­ნეს მო­წა­ფე, წმ. დი­ო­ნი­სე საღ­ვთის­მეტ­ყვე­ლო კვლე­ვებ­ში გა­მო­ირჩე­ვა გამ­ბე­და­ო­ბით, რა­საც უთავ­სებს ღრმა მართლმა­დი­დებ­ლურ მსოფლმხედ­ვე­ლო­ბას. იმ­პე­რა­ტორ დე­კი­უ­სი­სა და ვა­ლე­რი­ა­ნეს დევ­ნუ­ლე­ბის დროს ევ­ნო, სა­მი წე­ლი გა­ა­ტა­რა საპ­ყრო­ბი­ლე­ში. წმ. დი­ო­ნი­სე "დი­დის" სა­ხე­ლის ღირ­სი გახ­და, წმ. ათა­ნა­სე დიდ­მა მას უწო­და "მსოფ­ლიო ეკ­ლე­სი­ის მოძ­ღვა­რი". წმ. დი­ო­ნი­სეს მი­ერ გა­მოთ­ქმუ­ლი კა­ნო­ნი 260 წ. ბა­სი­ლი­დე­სად­მი ეპის­ტო­ლე­ში VI მსოფ­ლო სა­ეკ­ლე­სიო კრე­ბა­ზე აღი­ა­რე­ბულ იქ­ნა კა­ნო­ნი­კუ­რად და ყვე­ლა ეკ­ლე­სი­ი­სათ­ვის სა­ვალ­დე­ბუ­ლოდ. წმ. დი­ო­ნი­სეს ქმნი­ლე­ბა­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბამ ჩვე­ნამ­დე მო­აღ­წია ნაწ­ყვე­ტე­ბის სა­ხით, რომ­ლე­ბიც ცი­ტი­რე­ბუ­ლია სხვა ავ­ტორ­თა მი­ერ. ევ­სე­ბი წი­ნამ­დე­ბა­რე ნაშ­რომ­ში იმოწ­მებს ფრაგ­მენტს წიგ­ნი­დან "აღთქმა­თა შე­სა­ხებ". დი­ო­ნი­სე დი­დის შრო­მე­ბი იხ.: PG, X. რუს. თარგ. იხ.: Св. Дионисий Ве­ли­кий, епископ Александрийский. Творения. Казань, 1990.

[54] - იხ.: ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, I, 26.

[55] - წმ. პო­ლი­კარ­პე - სმირ­ნის ეპის­კო­სო­პი, მო­ცი­ქულ­თა მო­წა­ფე. წმ. ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლის მოწ­მო­ბით, წმინ­და­ნის ქა­და­გე­ბის მსმე­ნე­ლი, `პო­ლი­კარ­პე, რო­მე­ლიც არა მხო­ლოდ და­მოძღვრილ იქ­ნა მო­ცი­ქულ­თა მი­ერ და ურ­თი­ერ­თო­ბა ჰქონ­და უფ­ლის თვით­მხილ­ვე­ლებ­თან, არა­მედ მო­ცი­ქულ­თა მი­ერ­ვე იქ­ნა დად­გე­ნი­ლი აზი­ა­ში სმირ­ნის ეპის­კო­პო­სად, რო­მე­ლიც ვი­ხი­ლე მე ჩემს სი­ჭა­ბუ­კე­ში, - რა­მე­თუ მან იცოც­ხლა დიდ­ხანს და ღრმა მო­ხუ­ცე­ბუ­ლო­ბა­ში და­ას­რუ­ლა სი­ცოც­ხლე დი­დე­ბუ­ლი და კე­თილ­შო­ბი­ლუ­რი მო­წა­მე­ო­ბით, - ის ყო­ველ­თვის ას­წავ­ლი­და იმას, რაც მო­ცი­ქუ­ლე­ბის­გან ის­წავ­ლა და რა­საც გად­მოგ­ვცემს ეკ­ლე­სია, რაც არის ერ­თა­დერ­თი ჭეშ­მა­რი­ტე­ბა~ (ერე­სე­ბის წი­ნაღ­მდეგ, III, 3, 4) მო­წა­მე­ობ­რი­ვად აღეს­რუ­ლა მარ­კუს ავ­რე­ლი­უ­სის იმ­პე­რა­ტო­რო­ბის დროს. დღემ­დე არ არის დად­გე­ნი­ლი წმინ­და­ნის მოღ­ვა­წე­ო­ბის ზუს­ტი ქრო­ნო­ლო­გია. უძ­ვე­ლე­სი წყა­რო­ე­ბი მოგ­ვით­ხრობს, რომ პრო­კონ­სულ კვად­რა­ტუსს, რო­მე­ლიც ცდი­ლობ­და მის­გან მო­ეს­მი­ნა უფ­ლის გმო­ბა, მან უთ­ხრა: "აი, უკ­ვე 86 წე­ლია მას ვემ­სა­ხუ­რე­ბი, და მას ჩემ­თვის არა­ვი­თა­რი ბო­რო­ტე­ბა არ უქ­ნია, მე რო­გორ გავ­ბე­დო ძვი­რის თქმა ჩემს უფალ­ზე და მხსნელ­ზე". ასე­ვე ცნო­ბი­ლია, რომ პო­ლი­კარ­პე სმირ­ნის ეპის­კო­პო­სი გახ­და სა­ვა­რა­უ­დოდ 30 წლის ასაკ­ში. ვ. ბო­ლო­ტო­ვის აზ­რით, წმ. პო­ლი­კარ­პე და­ი­ბა­და (ან მო­ნათ­ლულ იქ­ნა) და­ახ. 69 წ., ეპის­კო­პო­სი გახ­და და­ახ. 100 წ. და სიკ­ვდი­ლით დას­ჯილ იქ­ნა და­ახ. 155/156 წ. ა. ლე­ბე­დე­ვი მიიჩნევს, რომ წმინ­და­ნი და­ი­ბა­და და­ახ. 80 წ., ეპის­კო­პო­სი გახ­და და­ახ. 110 წ., სიკ­ვდი­ლით დას­ჯილ იქ­ნა 166/167 წ. წმ. პო­ლი­კარ­პეს ნაშ­რო­მე­ბი­დან ჩვე­ნამ­დე მოღ­წე­უ­ლია "ფი­ლი­პელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლე" (იხ. დე­კა­ნოზ გი­ორ­გი ზვი­ა­და­ძის მი­ერ შეს­რუ­ლე­ბუ­ლი თარ­გმა­ნი: წმ. პო­ლი­კარ­პე სმირ­ნე­ლი, ეპის­ტო­ლე ფი­ლი­პელ­თა მი­მართ/ჟურ­ნალ "გზა სა­მე­უ­ფოს" და­ნარ­თი №4. თბი­ლი­სი, 1998 წ.).

[56] - ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, III, 3, 4.

[57] - ნი­კო­ლა­ე­ლე­ბის ერეს­მა სა­ხელ­წო­დე­ბა მი­ი­ღო მი­სი დამ­ფუძ­ნებ­ლის ნი­კო­ლო­ზი­სა­გან, ან­ტი­ო­ქი­ე­ლი დი­ა­კო­ნის­გან, რო­მე­ლიც იყო მო­ცი­ქულ­თა მი­ერ გა­მორჩე­უ­ლი ერთ-ერ­თი შვიდ დი­ა­კონ­თა­გა­ნი (იხ.: საქ­მე 4:5). ამ ერეს­ზე მოწ­მო­ბენ იო­ა­ნე მო­ცი­ქუ­ლი თა­ვის "გა­მოც­ხა­დე­ბა­ში" (2:1‑6) და წმ. ირი­ნე­ო­სი (ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, III, 11, 1). ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი ნი­კო­ლა­ე­ლებს უწო­დებს "ცრუ ცოდ­ნის (გნო­ზი­სის) გან­შტო­ე­ბას".

[58] - მა­ტა­თა - აპოკ­რი­ფუ­ლი "მა­ტა­თას სა­ხა­რე­ბის" ავ­ტო­რი. იხ. შე­ნიშვ. 46. წ. 3.

[59] - კლი­მენ­ტი ალექ­სან­დრი­ელი. სტრო­მა­ტე­ბი, III, 4. რუს. თარგ. იხ.: Строматы. Творение учителя Церкви Климента Алек­сан­дри­йс­ко­го. Яро­славль, 1892. იხ. ჟურ­ნა­ლი "გზა სა­მე­უფო" 1994 წე­ლი, №2.

[60] - იქ­ვე, VII, 11.

[61] - პო­ლიკ­რა­ტე - ეფე­სოს ეპის­კო­პო­სი, 196 წ. ეფე­სო­ში მცი­რე აზი­ის ეპის­კო­პოს­თა კრე­ბის თავმჯდო­მა­რე; ვიქ­ტო­რი - რო­მის ეპის­კო­პო­სი (190‑202 წწ.).

[62] - ოქ­როს ფირ­ფი­ტას ("პე­ტა­ლონს") მკერ­დით ატა­რებ­და იუ­დე­ვე­ლი მღვდელ­მთა­ვა­რი. ეს სიტ­ყვა გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა სეპ­ტუ­ა­გინ­ტას ტექსტში, რო­გორც მღვდელ­მთავ­რის თავ­სა­ბუ­რა­ვი (იხ. გა­მოს. 28, 36), მაგ­რამ უც­ნო­ბია მი­სი მნიშ­ვნე­ლო­ბა.

[63] - ე. ი. 107 წ.

[64] - პლი­ნი­უს სე­კუნ­დუ­სი (მცი­რე) (61/62 - 111/113 წწ.) - რო­მის სა­ხელ­მწი­ფო მოღ­ვა­წე, ფი­ლო­სო­ფო­სი და ლი­ტე­რა­ტო­რი. 111 წლი­დან სი­ცოც­ხლის ბო­ლომ­დე იყო მცი­რე აზი­ის სა­იმ­პე­რიო პრო­ვინ­ცი­ა­ში იმ­პე­რა­ტო­რის რწმუ­ნე­ბუ­ლი (ლე­გა­ტი).

[65] - პლი­ნი­უს უმ­ცრო­სის წე­რი­ლი, X, 96, იხ.: Письма Плиния Младшего. М., 1984.

[66] - იქ­ვე, X, 97.

[67] - ტერ­ტუ­ლი­ანე. აპო­ლო­გია, II, 6.

[68] - ევა­რეს­ტო­სი - რო­მის ეპის­კო­პო­სი (100‑109 წწ.).

[69] - იუს­ტუ­სი - იე­რუ­სა­ლი­მის ეპის­კო­პო­სი (107‑111 წწ.).

[70] - მღვდელ-მო­წა­მე ეგ­ნა­ტე ღმერ­თშე­მო­სი­ლი - ან­ტი­ო­ქი­ის ეპის­კო­პო­სი (67‑107 წწ.). შე­მორჩე­ნი­ლია წმ. ეგ­ნა­ტეს შვი­დი ეპის­ტო­ლე: ეფე­სელ­თა მი­მართ, მაგ­ნეზი­ელ­თა მი­მართ, ტრა­ლი­სელ­თა მი­მართ, სმირ­ნელ­თა მი­მართ, ფი­ლა­დელ­ფი­ელ­თა მი­მართ, წმ. პო­ლი­კარ­პე სმირ­ნე­ლის მი­მართ, რო­მა­ელ­თა მი­მართ (იხ.: Раннехристианские отцы Церкви. გვ. 101‑144) ძვე­ლი ქარ­თუ­ლი წმ. გი­ორ­გი მთაწ­მინ­დე­ლის მი­ერ თარგმნი­ლი ვრცე­ლი რე­დაქ­ცია იხ. "სა­ქარ­თვე­ლოს ეკ­ლე­სი­ის კა­ლენ­და­რი" 1988 წ.; ახალ ქარ­თუ­ლად პრო­ფეს­სორ ედი­შერ ჭე­ლი­ძის მი­ერ თარგმნი­ლი ეპის­ტო­ლე "რო­მა­ელ­თა მი­მართ" იხ. ჟურ­ნა­ლი "ჯვა­რი ვა­ზი­სა" № 5.

[71] - ონი­სი­მე - ეფე­სოს ეპის­კო­პო­სი (I ს‑ის ბო­ლო). წმ. ეგ­ნა­ტე მას უწო­დებს "გა­მო­უთ­ქმე­ლი სიყ­ვა­რუ­ლის კაცს" (იქ­ვე, გვ. 102).

და­მა­სი - მაგ­ნე­ზი­ის ეპის­კო­პო­სი. მაგ­ნე­სი­ელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლე­ში იგი იწო­დე­ბა "ღვთივმშვე­ნი­ე­რად" (იქ­ვე, გვ. 111). წმ. ეგ­ნა­ტე გან­სა­კუთ­რე­ბით შე­ა­გო­ნებს, რომ და­ე­მორჩი­ლონ მათ ეპის­კო­პოსს, მი­უ­ხე­და­ვად "მი­სი გა­რეგ­ნუ­ლი ახალ­გაზ­რდო­ბი­სა" (იქ­ვე, გვ. 112).

პო­ლი­ბი­ო­სი - ტრა­ლი­სი­ის ეპის­კო­პო­სი. წმ. ეგ­ნა­ტეს შეხ­ვდა სმირ­ნა­ში. ტრა­ლი­სელ­თა მი­მართ ეპის­ტო­ლის მთა­ვა­რი თე­მა არის გნოს­ტი­კოს­თა ერეს­თან და­პი­რის­პი­რე­ბა.

[72] - იქ­ვე, გვ. 124‑125.

[73] - იქ­ვე, გვ. 135.

[74] - იქ­ვე, გვ. 124.

[75] - იქ­ვე, გვ. 154, 156.

[76] - წმ. ეგ­ნა­ტე ან­ტი­ო­ქი­ე­ლის მემ­კვიდ­რე იყო არა ერო­ტი, არა­მედ ჰე­რო­ნი (107‑130 წწ.). მის შემ­დეგ ან­ტი­ო­ქი­ის ეპის­კო­პო­სი იყო კორ­ნე­ლი­უ­სი (130‑144 წწ.) და მხო­ლოდ მის შემ­დეგ იყო ერო­ტი (144‑169 წწ.).

[77] - კოდ­რა­ტე მო­ცი­ქუ­ლი - 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი (ნეტ. იე­რო­ნი­მეს მოწ­მო­ბით, მო­ცი­ქულ­თა მო­წა­ფე). ათე­ნის ეპის­კო­პო­სი. 126 წ. და­წე­რა აპო­ლო­გია ქრის­ტი­ა­ნო­ბის და­სა­ცა­ვად, რომ­ლის ფრაგ­მენ­ტი ჩვე­ნამ­დე მოღ­წე­უ­ლია ევ­სე­ბის "ეკ­ლე­სი­ის ის­ტო­რი­აში" (IV, 3). კოდ­რა­ტო­სის შე­სა­ხებ იხ.: "სიტ­ყვა მარ­თლი­სა სარ­წმუ­ნო­ე­ბი­სა", II ტ.

[78] - ირი­ნე­ოს ლი­ო­ნე­ლი. ერე­სე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, V, 33, 4.

[79] - არის­ტი­ო­ნი - უფ­ლის მო­წა­ფე, სმირ­ნის ეპის­კო­პო­სი.

ხუ­ცე­სი იო­ა­ნე - მო­ცი­ქულ­თა მო­წა­ფე. მის შე­სა­ხებ ცნო­ბე­ბი და­ცუ­ლია მხო­ლოდ პა­პი­ა­სის თხზუ­ლე­ბის ფრაგ­მენ­ტში, რო­მელ­საც იმოწ­მებს ევ­სე­ვი. ზო­გი­ერ­თი პრო­ტეს­ტან­ტი ის­ტო­რი­კო­სე­ბის აზ­რით, პრეს­ვი­ტე­რი იო­ა­ნე არის ავ­ტო­რი სა­ხა­რე­ბი­სა, ეპის­ტო­ლი­სა და გა­მოც­ხა­დე­ბი­სა, რომ­ლე­ბიც ცნო­ბი­ლია მო­ცი­ქულ იო­ა­ნე ღვთის­მეტ­ყვე­ლის სა­ხე­ლით. მაგ­რამ ამ მო­საზ­რე­ბამ ვერ ჰპო­ვა ფარ­თო გავ­რცე­ლე­ბა რო­გორც სა­ეკ­ლე­სიო გად­მო­ცე­მის სა­წი­ნა­აღ­მდე­გომ და მეც­ნი­ე­რუ­ლად და­უ­სა­ბუ­თე­ბელ­მა.

[80] - მო­ცი­ქუ­ლი იუს­ტუ­სი - 70 მო­ცი­ქულ­თა­გა­ნი, ელევ­თე­რო­პო­ლი­სის ეპის­კო­პო­სი. წი­ლად ხვდა მო­წა­მე­ობ­რი­ვი აღ­სას­რუ­ლი.

 

ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა

საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი