ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად აღიარების შემდეგ (IV ს-ის პირველი ნახევარი) საქართველოში სასწავლო-საგანმანათლებლო ცენტრები ეკლესია–მონასტრების ბაზაზე ჩამოყალიბდა. მართალია, თავდაპირველად გარკვეული  პერიოდის განმავლობაში (IVს-დან VI ს-ის 20-30-იან წლებამდე) საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავრებად ანტიოქიიდან მოვლინებული არაქართველი სასულიერო პირები ინიშნებოდნენ, მაგრამ მღვდელთმსახურთა მომზადება ადგილობრივად ხდებოდა.

აქვე ქართულ ენაზე ითარგმნებოდა აუცილებელი საღვთისმსახურო ლიტერატურა, საღმრთო წერილი და სხვა. წერილობითმა წყაროებმა თითქმის არავითარი ცნობები არ შემოგვინახა პირველი სასულიერო სასწავლო–საგანმანათლებლო სკოლების შესახებ. საქართველოში სამონასტრო ცხოვრების დამკვიდრების შემდეგ (VI-IX სს) მონასტრები იქცა მძლავრ სასწავლო–საგანმანათლებლო ცენტრებად. მართალია დასახელებულ პერიოდში მაღალი სოციალური ფენის წარმომადგენელთა შვილები სამეფო კარზე ან საკუთარ ოჯახში ღებულობდნენ განათლებას, მაგრამ მომავალი სასულიერო პირთა აღზრდა  ეკლესია – მონასტრებში ხდებოდა. გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებაში მწირი, მაგრამ საინტერესო ცნობებია დაცული სამონასტრო სასწავლო სკოლების შესახებ. მის მიერ IX საუკუნეში ტაო-კლარჯეთში დაარსებულ ეკლესია – მონასტრებში ფუნქციონირებდა სასულიერო სასწავლებლები, სადაც მცირე ასაკიდან ყმაწვილები სასულიერო განათლებას ეუფლებოდნენ. ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო სკოლებიდან გამოსული   სასულიერო პირთა  ძალისხმევით X-XI საუკუნეებში საზღვარგარეთ (ათონის მთა, სინას მთა და სხვა.) შეიქმნა მძლავრი სამონასტრო – სამეცნიერო ცენტრები.

როგორც წყაროებიდან ჩანს ეკლესია – მონასტრებთან არსებული  სასწავლებლები  ძირითადად სასულიერო კადრებს ამზადებდა, რომელთაგან ზოგიერთი სასულიერო საქმიანობასთან ერთად შემოქმედებით მოღვაწეობას ეწეოდა. დავით აღმაშენებლის (1089-1125) დროს დაარსებული გელათის აკადემია სამეცნიერო-სასწავლო ცენტრს წარმოადგენდა, სადაც სასულიერო ლიტერატურასთან  ერთად საერო საგნებსაც ასწავლიდნენ. აკადემიაში მოღვაწე არსენ იყალთოელი, იოანე პეტრიწი და სხვები მთარგმნელობით მოღვაწეობასთან ერთად ორიგინალური ხასიათის ნაწარმოებებსაც ქმნიდნენ. საქართველოს ეკლესიაში ძველი პერიოდიდანვე დამკვიდრდა იოანე ოქროპირის, ბასილ დიდის, მაქსიმე აღმსარებლის და სხვა წირვა-ლოცვის წესი, რითაც მნიშვნევლოვნად გამდიდრდა საქართველოს ეკლესიის საღვთისმსახურო პრაქტიკა. ეკლესია დიდ ყურადღებას უთმობდა სასულიერო კადრების მომზადებას. საღვთისმსახურო პრაქტიკასთან ერთად, მათ შესაბამისი განათლებაც უნდა ჰქონოდათ. მომავალი სასულიერო პირთა  სწავლება ქართველ მოღვაწეთა ორიგინალურ სასულიერო მწერლობასა და ამავე ხასიათის ნათარგმნ ლიტურგიკულ ძეგლებს ეყრდნობოდა.

წყაროებმა მცირე ცნობები შემოგვინახეს თუ როგორ ხდებოდა მომავალი სასულიერო პირთა აღზრდა. ამ მხრივ აღსანიშნავია, 1083 წელს გრიგოლ ბაკურიანის ძის მიერ პეტრიწონში (დღევანდელი ბულგარეთი) დაარსებულ მონასტერთან არსებული სემინარია, სადაც ადგილობრივი მონასტრისათვის ამზადებდნენ სასულიერო კადრებს. სემინარიაში ღებულობდნენ უწვერ – ულვაშო მოზარდებს, რომელთა პატრონობას მონასტერი საკუთარი ხარჯით უზრუნველყოფდა. მოძღვარი მათ ასწავლიდა საღმრთო წერილს, გრამატიკას, რიტორიკას, დიალექტიკას, გალობას. ტიპიკონის მიხედვით, როდესაც ისინი წამოიზრდებოდნენ და "წუერთა განასრულენ," ვინც მღვდლობის ხარისხს შეეფერებოდა სასულიერო პირად აკურთხებდნენ, დარჩენილი ნაწილი კი სემინარიას ტოვებდა [1, 116].

XVI-XVII საუკუნეებში პოლიტიკური ვითარებისა და გარეშე მტერთა შემოსევების შედეგად მრავალი ეკლესია–მონასტერი განადგურდა, საზღვარგარეთ არსებულმა ქართულმა ქრისტიანულმა ცენტრების უმრავლესობამ არსებობა შეწყვიტა. მართალია დასახელებულ პერიოდში სამონასტრო ცხოვრება არ შეწყვეტილა, მაგრამ აღნიშნული მიზეზების გამო გარკვეული ხარვეზები შეინიშნებოდა სასულიერო კადრების მომზადებაში.

XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოს კათოლიკოს–პატრიარქის ანტონ I-ის (1744-1788) ხელმძღვანელობით თბილისსა და თელავში დაარსებულმა სასულიერო სასწავლებლებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს სასულიერო კადრების მომზადებაში, მაგრამ ქართლ–კახეთის სამეფოს გაუქმების შემდეგ აღნიშნულმა სასწავლებლებმა ფუნქციონირება შეწყვიტა[2, 36].

საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემდეგ, 1817 წელს რუსეთის სინოდის გადაწყვეტილებით თბილისში დაარსდა რუსული სასულიერო სემინარია. გარდა ამისა ჩამოყალიბდა დაბალი საფეხურის სასწავლებლები: სამრევლო სკოლები და სამაზრო სასულიერო სასწავლებლები. ეგზარხოსობის პერიოდში არსებული სასულიერო სასწავლებლები ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის გატარებას ემსახურებოდა. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის (1917 წლის 12 მარტი) შემდეგ სასულიერო სასწავლებლები მართალია რუსეთის სინოდის მმართველობას გამოეყო, მაგრამ სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ ხელისუფლების სათავეში მოსული ათეისტური სოციალ–დემოკრატიული მთავრობის გადაწყვეტილებით 1918-1919 წლებში სასულიერო სასწავლებლების ნაციონალიზაცია განხორციელდა. საქართველოს კათოლიკოს – პატრიარქებმა: კირიონ II-მ (1917-1918 ) და ლეონიდემ (1919-1921) სასულიერო კადრების მომზადების მიზნით არაერთხელ მოითხოვეს სასულიერო სასწავლებლის გახსნის ნებართვა, მაგრამ ხელისუფლება მათ მოთხოვნას უარით პასუხობდა.

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების პირველი წლებიდანვე ეკლესია მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა. სარწმუნოების მიმართ აგრესიულად განწყობილმა ათეისტურმა საბჭოთა მთავრობამ ეკლესია კანონგარეშედ გამოაცხადა. გართულებული პოლიტიკური ვითარების მიუხედავად, 1921 წელს ახლადარჩეულმა კათოლიკოს – პატრიარქმა ამბროსი ხელაიამ (1921-1927) აქტიური მოქმედება დაიწყო სასულიერო სასწავლებლის დაარსებისათვის. მან 1922 წელს საკათალიკოსო საბჭოს სხდომაზე დააყენა საკითხი სამოძღვრო სასწავლებლის დაარსების შესახებ. სასულიერო სასწავლებლის დაფინანსება ეკლესიის შემოსავლებიდან უნდა მომხდარიყო. ეკლესიას უნდა ეზრუნვა სასაწავლებლის მოსწავლეთა ჩაცმა-დახურვაზე, დაბინავებაზე და კვებაზე. პატრიარქის წინადადებით სამოძღვრო სასწავლებელი წინამორბედი პატრიარქის ლეონიდე ოქროპირიძის სახელობის უნდა ყოფილიყო. საკათოლიკოსო საბჭომ მოიწონა კათოლიკოს-პატრიარქ ამბროსის წინადადება და მისივე დადგენილებით ლეონიდეს სახელობის სამოძღვრო სასულიერო სასწავლებლის გახსნასთან დაკავშირებული ორგანიზაციული საკითხების მოგვარება დაევალა იმხანად ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესიის წინამძღვარს, დეკანოზ კალისტრატე ცინცაძეს. იგი გულისხმიერად მოეკიდა კათოლიკოს-პატრიარქის და საკათალიკოსო საბჭოს გადაწყვეტილების შესრულებას. მან უმოკლეს დროში შეადგინა სასწავლო გეგმა და პედაგოგებად შესაბამისი დარგის სპეციალისტებიც მოიწვია.

1922 წლის 27 აპრილს საკათალიკოსო საბჭოს დარბაზში სასულიერო პირთა თანდასწრებით, რომელსაც კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის გარდა ესწრებოდა საკათალიკოსოს საბჭოს წევრები, საზეიმოდ გაიხსნა ლეონიდეს სახელობის სამოძღვრო სასწავლებელი. დამსწრე საზოგადოებას სიტყვით მიმართა სასწავლებლის გახსნის ორგანიზატორმა დეკანოზმა კალისტრატე ცინცაძემ, რომელმაც აღნიშნა: "...დღეს იხსნება კათოლიკოს-პატრიარქის ლეონიდეს სახელობის სამოძღვრო სასწავლებელი, ეს ჩვენი ერის ცხოვრებაში უბადლო სწავლა-აღზრდის ტაძარი...

მართალია, წარსულში ჩვენ გვქონდა აკადემია-სემინარიები, იყალთო-გელათში და თელავ–თბილის–ქუთაისში, მაგრამ ის სასწავლებლები არსებითად განირჩეოდნენ ჩვენის შობად გამზადებულის სასწავლებლებისაგან: ისინი იძლეოდნენ სპეციალურ ცოდნასთან ერთად საზოგადოსაც და არსებობდნენ სახელმწიფოს მეოხებით თუ არა მისი მძლავრის დახმარებით მაინც. ჩვენი სასწავლებელი კი პირდაპირ პროფესიონალურია და იარსებებს თვით თავადი ეკლესიის საკუთარი ძალ-ღონით...

თავის თავად ცხადია, ჩვენ მოგველის მრავალი დაბრკოლებანი, მაგრამ ჩვენ ეს არ გვაშინებს: უმთავრესი დაბრკოლება დაძლეულია, სასწავლებელი უზრუნველყოფილია გამოცდილ – დახელოვნებულ მასწავლებლებით, რომელნიც შეკავშირებულნი არიან მტკიცე სურვილით, მისცენ მშობლიო დედა-ენაზე მომზადებულნი, სპეტაკი ზნეობის სიტყვით და საქმით მქადაგებელნი მოძღვარნი...

ნაკლებად არის ჩვენი სასწავლებელი უზრუნველყოფილი მოსწავლეთა რაოდენობით, (სიაში აღნიშნულ 12-დან, დღეს გამოცხადდა მხოლოდ 4 ), მაგრამ ჩვენ გულს მაინც არ ვიტეხავთ, - ქრისტე-მაცხოვრის მოწაფეთა რაოდენობა პირველად განისაზღვრებოდა ორი ადამიანით...

უფრო ნაკლებად არის იგი უზრუნველყოფილი ნივთიერად, მაგრამ ჩვენ არც ამას უშინდებით: ვინც ზრუნავს მფრინველთათვის ცისა და შროშანთათვის ველისა, ის არ მოაკლებს თავის მადლსა და მფარველობას მოციქულებრივი სიყვარულით გამსჭვალულ მოღვაწეთ"[3, 101].

სიტყვის დასასრულს დეკანოზი კალისტრატე მიმართავს კათოლიკოს-პატრიარქს ამბროსის: "ამ იმედებით შევცქერით ჩვენ, მეუფეო წმინდაო, მომავალს და ვსასოებთ, თქვენი უწმინდესობა დაუთმობთ ეკლესიას სიყვარულით აღსავსე გულში შესაფერ ადგილს საქართველოს ეკლესიის მომავალ დედაბოძს..." [3, 101].

ახლად დაარსებულ სასულიერო სასწავლებელში ისწავლებოდა ღვთისმეტყბელება, საეკლესიო ისტორია, გალობა, ღვთისმსახურება, ქართული ენა, მქადამგებლობა, კანონიკა და საღმრთო წერილი.

საკათალიკოსო საბჭოს გადაწყვეტილებით სამოძღვრო სასწავლებლის დირექტორად დაინიშნა დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე. მანვე სასწავლებლის პედაგოგებად მოიწვია ცნობილი სასულიერო პირები. ღვთისმეტყველებას ასწავლიდა დეკანოზი ილია შუბლაძე, საეკლესიო ისტორიას - დეკანოზი გიორგი გამრეკელი, ქართულ გალობას – დეკანოზი სოლომონ უსტიაშვილი, ღვთისმსახურებას - დეკანოზი მარკოზ ტყემალაძე, ქართულ ენას - ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ციცქიშვილი, ქადაგებას - დეკანოზი ნიკიტა თალაკვაძე, კანონიკას - დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე, საღმრთო წერილს - დეკანოზი მიხეილ ფხალაძე.

წერილობით წყაროებში აღნიშნული სასწავლებელი ზოგჯერ სამოძღვრო კურსების სახელითაა ცნობილი.

სამოძღვრო სასწავლებელში ირიცხებოდა 12 მოსწავლე. სამწუხაროდ წყაროებში არავითარი ცნობები არ გვაქვს მოსწავლეთა ვინაობის შესახებ. რაიონიდან ჩამოსული მოსწავლეები ცხოვრობდნენ კათოლიკოს – პატრიარქის რეზიდენციის (ყოფილი ეგზარქოსის შენობა) ქვედა სართულზე. მათ კვებაზე და  ჩაცმა-დახურვაზე ეკლესია ზრუნავდა. სასწავლო პროცესი მიმდინარეობდა ყოველდღე, ორშაბათიდან შაბათის ჩათვლით. წირვა-ლოცვის დროს მოსწავლეები სასულიერო პირებს ეხმარებოდნენ ღვთისმსახურების ჩატარებაში. დიდი საეკლესიო დღესასწაულების დროს არდადეგები ცხადდებოდა. სასწავლო პროცესი ტარდებოდა კათალიკოსის კარის ეკლესიაში.

სამოძღვრო სასწავლებელმა რამდენიმე თვე იარსება. კათოლიკოს ამბროსი ხელაიას მიერ გენუის საერთაშორისო კონფერენციაზე მიმართვის გაგზავნის გამო საბჭოთა ხელისუფლებამ ეკლესიაზე ზეწოლა გააძლიერა. აღნიშნული მიზეზით 1923 წლის 12 იანვარს სამოძღვრო სასწავლებელმა ფუნქციონირება შეწყვიტა. იმავე წლის 13 იანვარს დააპატიმრეს სასწავლებლის დირექტორი დეკანოზი კალისტრატე და პედაგოგი ილია შუბლაძე. შემდგომ დააპატიმრეს საკათალიკოსო საბჭოს წევრები და კათოლიკოსი ამბროსი. საბჭოთა მთავრობის განკარგულებით ეკლესიას ჩამოართვეს საკათალიკოსო რეზიდენციაც. რაიონიდან ჩამოსული მოსწავლეები თავშესაფრის გარეშე დარჩნენ.

პატიმრობიდან გათავისუფლების შემდეგ კვლავ იყო სასულიერო სასწავლებლის გახსნის მცდელობა, მაგრამ საბჭოთა მთავრობამ კათოლიკოს ამბროსის თხოვნა არ დააკმაყოფილი. არადა აშკარა იყო, რომ ეკლესია სასულიერო პირთა და მგალობელთა გუნდის ნაკლებობას განიცდიდა. XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან გაძლიერებული ათეიზმის პირობებში ეკლესიებში წირვა-ლოცვა უსახსროობის გამო მგალობელთა გუნდის გარეშე ტარდებოდა. ახლადნაკურთხმა ეპისკოპოსმა კალისტრატე ცინცაძემ მორწმუნე მრევლის მხარდაჭერით (ა. თიკანაძე, ნ, მუსხელიშვილი, ქ. მადიჩი, ბ. მასხარაშვილი და სხვა) იმდროინდელი საბჭოთა კანონების შესატყვისად ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესიის მგალობელთა გუნდის მატერიალური უზრუნველყოფისათვის 1925 წლის 10 ნოემბერს კათოლიკოს-პატრიარქის ამბროსის კურთხევით დაარსა "ქალთა წრე." კალისტრატემ შეიმუშავა "ქალთ წრის" წესდება, რომელსაც ამშვენებდა კათოლიკოს ამბროსის შემდეგი რეზოლუცია: "ვამტკიცებ სიამოვნებით, საქართველო ქალის (ღვთისმშობლის) წილხვდომილია, ქალისა მიერ (ნინოს) განათლებულია, ქალის მიერ (თამარი) აყვავებულია და ქალისავე მიერ (შუშანიკი და ქეთევანი) გაბრწყინებულია. ვამტკიცებ, რომ ქვაშვეთის წმ. გიორგის ეკლესიის "ქალთა წრე” დააყენებს გალობის საქმეს ისე, რომ შეიქმნება სამაგალითოდ სხვებისათვის. მოვიწვევ უფლის კურთხევას ახლად დაყენებულ საქმეზე" [4, 325].

"ქალთა წრის" წევრები ძირითადად იყვნენ მორწმუნე მანდილოსნები. წესდების მიხედვით საზოგადოების წევრად გახდომა შეეძლო აგრეთვე მამრობითი სქესის წარმომადგენლებსაც. "ქალთა წრის” წევრებს ყოველთვიურად საწევროს სახით ფულადი თანხები შეჰქონდათ საზოგადოების ფონდში.

კალისტრატე ცინცაძის ინიციატივით შექმნილი "ქალთა წრის" მიზანი არამარტო ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესიის მგალობელთ გუნდის მატერიალური უზრუნველყოფა იყო, არამედ აღნიშნული წრე მიზნად ისახავდა ძველი საეკლესიო საგალობლების შესწავლას და მის პოპულარიზაციას. აქედან გამომდინარე აღნიშნულ "ქალთა წრეს" საგანმანათლებლო დანიშნულებაც ჰქონდა.

ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესიასთან არსებულმა "ქალთა წრემ" 1929 წლის 31 დეკემბრამდე იარსება. თავისი არსებობის მანძილზე მან ათეისტური რეჟიმის პირობებში დიდი როლი შეასრულა საეკლესიო საგალობლების პოპულარიზაციაში და რაც მთავარია მისი დაფინანსებით 4 წლის მანძილზე ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესიას წირვა-ლოცვის დროს ემსახურებოდა პროფესიონალი მგალობელთა გუნდი.

შემდგომ პერიოდში საქართველოს ეკლესიის ხელმძღვანელთა დიდი მცდელობის მიუხედავად საბჭოთა ათეისტური რეჟიმის გამო 1963 წლამდე (დასახელებულ წელს მცხეთაში სასულიერო კადრების მომზადების მიზნით გაიხსნა სამოძღვრო სასწავლებელი) ვერ მოხერხდა სასულიერო სასწავლებლის დაარსება.

----------------------------------------------------------------------

გამოყენებული ლიტერატურა

1 - ა. შანიძე, ქართველთა მონასტერი ბულგარეთში და მისი ტიპიკონი, თბ., 1971.

2 - ა. როგავა, სახალხო განათლება ერეკლე მეორის ხანის ქართლ-კახეთში და ანტონ პირველი, თბ., 1950.

3 - ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის პირადი ფონდი, საქმე №97.

4 - ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, კალისტრატე ცინცაძის პირადი ფონდი, საქმე №117.

 

ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი

ელდარ ბუბულაშვილი