ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბება 2 800 - 3 000 წლის წინ გულისხმობს გარკვეულ საგარეო-პოლიტიკურ ნაბიჯებს, კონკრეტულ დიპლომატიურ საქმიანობას. ქართული დიპლომატიური სამსახურის, მისი ფორმების, მეთოდების, ხერხებისა და საშუალებების განხილვა სახელმწიფოს განვითარებასთან ერთად ხდება. საინტერესოა, საელჩო (სამოციქულო, სადესპანო) სამსახურების საქმიანობა, ელჩობათა ეფექტურობა, დიპლომატიური მოლაპარაკებების ფორმები, თუ შეთანხმებების შინაარსი. ქართული დიპლომატიის ისტორია მჭიდროდაა დაკავშირებული მეზობელ თუ არამეზობელ ქვეყნებთან კავშირსა და ურთიერთობებთან.
საქართველოს სახელმწიფოს მნიშვნელობა მეტ წილად განსაზღვრა მისმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ - ზღვაზე გასასვლელმა, საზღვრების დაცულმა კონფიგურაციამ (ჩრდილოეთით - კავკასიონის ქედი, დასავლეთით შავი ზღვა) და გეოპოლიტიკურმა მდებარეობამ (სატრანზიტო გზები, მოსაზღვრე ქვეყნები, მათი კავშირები და ტრადიციები).
წარმოშობით ქართველები ეკუთვნიან პალეოკავკასიურ (ანუ კავკასიურ) ეთნოლინგვისტურ ოჯახს, რომლის წარმომადგენელი ხალხები კავკასიის უძველესი მოსახლეობის პირდაპირი შთამომავლები არიან. ეს ოჯახი იყოფა სამ შტოდ:
დასავლური, ანუ აფხაზურ-ადიღური;
აღმოსავლური, ანუ ჩეჩნურ-დაღესტნური და
სამხრეთული, ანუ ქართველური.
შესაბამისად, დასავლური შტო აერთიანებს თანამედროვე აფხაზებს, აბაზებს, ადიღელებს, ჩერქეზებსა და ყაბარდოელებს; აღმოსავლური - ჩეჩნებს, ინგუშებსა და დაღესტნელებს (ავარები, ლეზგები, დარგუელები, ლაკები და სხვ.); ქართველური კი წარმოდგენილია ქართველი ხალხით, რომელიც შედგება სამი ძირითადი სუბეთნიკური ჯგუფისაგან - ქართები, ზანები ანუ მეგრელ-ჭანები და სვანები. წინარე ქართველური ენის დაყოფა ქართულ, ზანურ და სვანურ შტოებად იწყება ძვ.წ. III-II ათასწლეულებში.
იმ ეპოქაში ქართული (ქართველური) ტომები სახლობდნენ როგორც თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიის დიდ ნაწილზე, ასევე ჩრდილო-აღმოსავლეთ ანატოლიის რაიონებში. ძვ. წ. II ათასწლეულის ბოლოს და I ათასწლეულის დასაწყისში ზოგიერთმა მათგანმა სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ზღურბლს მიაღწია. ასე, ძვ. წ. XII ს-ში მდინარეების ჭოროხისა და დასავლეთ ევფრატის სათავეებში ყალიბდება ადრეკლასობრივი გაერთიანება დიაუხი. დიაუხის მოსახლეობას მძიმე ბრძოლების წარმოება უხდებოდა წინა აზიის მძლავრი სახელმწიფოების - ასურეთისა და ურარტუს წინააღმდეგ. სწორედ ძველი ასურული წერილობითი წყაროები მოიხსენიებენ პირველად ისტორიული საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრებ ტომებს, რაც დაკავშირებულია ჩრდილოეთის მეზობელი ხალხების წინააღმდეგ მიმართულ ასურეთის ექსპანსიურ- საგარეო პოლიტიკასთან. მეფე ტიგლათფილასარ I „წარწერა პირიზმაზე“ გვამცნობს, რომ მან გაილაშქრა ნაირის ქვეყნების (იგულისხმება ვანისა და ურმიის ტბების ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიები) წინააღმდეგ, ნაირის 23 ქვეყნის კოალიციურ ლაშქარს დიაუხის მეფე სიენი ხელმძძღვანელობდა. ძვ. წ. IX-VIII სს-ის მიჯნაზე ურარტუმ გაანადგურა და დაიპყრო დიაუხი. ამის შემდეგ ურარტუს მეფეები იწყებენ ომებს შავი ზღვის პირას მდებარე მეორე ქართული გაერთიანების - კოლხას წინააღმდეგ. კოლხა -ის ძლიერი კოლხეთის სამეფო უნდა იყოს, რომლიც აისახა ძველ ბერძნულ თქმულებაში არგონავტების შესახებ. ძვ.წ. VIII ს-ის 30-20 -იან წლებში ეს ადრინდელი კოლხური სახელმწიფო გაანადგურეს ჩრდილოეთიდან შემოჭრილმა კიმირიელებმა.
ძვ. წ. VII-VI სს-ში კოლხური სახელმწიფოებრიობა ისევ აღორძინდა. ამ ახალი სამეფოს ცენტრი მდინარე რიონზე (ძვ. ფასისი) უნდა ყოფილიყო. იმ პერიოდის კოლხეთის ეკონომიკის საფუძველი იყო განვითარებული მიწათმოქმედება, მეცხოველეობა და რკინის მეტალურგია. შინაგანი განვითარების საფუძველზე რიონის ველზე წარმოიშვა ქალაქური ტიპის დასახლებები. ძვ. წ. VI -III სს-ში აქ იჭრება საშინაო ბაზრისათვის განკუთვნილი ვერცხლის ფული.
ძვ. წ. VI ს-დან ფართოვდება კოლხეთის სავაჭრო და სხვა სახის ურთიერთობები ბერძნულ სამყაროსთან. მალე შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე ჩნდება ბერძენთა ქალაქი-კოლონიები - ფასისი (ფოთის მიდამოებში), გიენოსი (ოჩამჩირე), დიოსკურია (სოხუმი ) და სხვა.
ძვ. წ. IV-III სს-ში კოლხეთის სამეფო თანდათანობით სუსტდება და ბოლოს იშლება. მისი აღმოსავლეთი ოლქები შედიან ახლადწარმოშობილ აღმოსავლურ-ქართულ სახელმწიფოს - იბერიის შემადგენლობაში.
თანამედროვე აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ძვ. წ. IV ს-ში ქართული ტომების რამდენიმე ადრესახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი არსებობდა, რომელთა შორის მიმდინარეობდა ბრძოლა პირველობისათვის. ამ ბრძოლაში გამარჯვებას აღწევს გაერთიანება, რომლის ცენტრსაც წარმოადგენდა მდინარეების მტკვრისა და არაგვის შესაყართან არსებული ქალაქი მცხეთა. მცხეთა მდებარეობდა უაღრესად ხელსაყრელ ადგილზე - კასპიიდან შავი ზღვისაკენ და ჩრდილო კავკასიიდან წინა აზიაში მიმავალი გზების გადაკვეთაზე, რამაც ხელი შეუწყო ქალაქის სწრაფ განვითარებას.
ძვ.წ. IV ს-ის დასასრულს მცხეთური არისტოკრატიის წარმომადგენელმა ფარნავაზმა გააერთიანა ტერიტორია კავკასიონის ქედიდან ევფრატის სათავეებამდე და მეფის ტიტული მიიღო. ასე შეიქმნა ერთიანი აღმოსავლურ-ქართული სახელმწიფო იბერია (ქართ. ქართლი). მცხეთა ამ სახელმწიფოს დედაქალაქი გახდა. იბერიის მეფეთა რეზიდენციას კი წარმოადგენდა მცხეთის პირდაპირ მაღალ მთაზე აღმართული ციტადელი - არმაზციხე.
იბერია, ანუ ქართლი, მდიდარი, მჭიდროდ დასახლებული ქვეყანა იყო. ბუნებრივი პირობების მიხედვით იგი შედგებოდა ორი ზონისაგან - მთისა და ბარისაგან. ბარის მოსახლეობა ძირითადად მიწათმოქმედებას მისდევდა.
მთიელები გამოირჩეოდნენ მეომრობით და დიდ როლს ასრულებდნენ იბერიის სამხედრო ორგანიზაციაში.
იბერიის ქალაქებში ვაჭრები და ხელოსნები ცხოვრობდნენ, მაგრამ მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი წარმოშობით უცხოელი იყო. ძირითადად სირიელები და ებრაელები.
ფარნავაზმა საფუძველი დაუდო ქართველურ ტომთა გაერთიანებას. ქართული სახელმწიფოს წარმოქმნა და მისი საერთაშორისო ასპარეზზე გამოსვლა ერთდროულად მოხდა.
საგარეო პოლიტიკაში ფარნავაზს და მის უახლოეს მემკვიდრეებს ორიენტაცია აღებული ჰქონდათ სელევკიდებთან კავშირზე. ფარნავაზის მოკავშირეობა ანტიოქოსს გავლენის სფეროს გაფართოების ახალ პერსპექტივას უსახავდა. ანტიოქოსის დაინტერესებას ბიძგს მისცემდა მისი პრეტენზიები კაბადოკიაზე. სამოკავშირეო სფეროს გაფართოება გაუადვილებდა ჩრდილოეთით აგრესიული პოლიტიკის გააქტიურებას.ქართულმა მისიამ შეასრულა ძველი სამყაროს დიპლომატაიში დაკანონებული ნორმები. ლეონტი მროველის ცნობით, სავალდებულო ეტიკეტის დაცვით "ფარნავაზმა წარავლინნა მოციქულნი ... და წარსცა ძღუენი დიდძალი", ძღვენი აუცილებელი ატრიბუტი იყო დიპლომატიური მოლაპარაკებების არა მარტო გარეგნული ეფექტის თვალსაზრისით, არამედ მისი ნორმალური წარმართვისთვისაც.
ძვ. წ. II ს-ში საერთაშორისო ვითარება იბერიისათვის მნიშვნელოვნად გაუარესდა. სამხრეთით ქვეყანამ დაკარგა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ოლქი, რომელიც მას ახლადწარმოქმნილმა სომხურმა სამეფოებმა ჩამოაჭრეს, დასავლეთით კი იბერიას დაუმეზობლდა პონტოს სახელმწიფო, რომლის მეფემ, მითრიდატე VI-მ, თავის სამფლობელოებს შეუერთა კოლხეთი. მითრიდატეს ომების დროს რომის წინააღმდეგ იბერია პონტოს მოკავშირეა, რაც ძვ. წ. 65 წ. მის ტერიტორიაზე ცნობილი რომაელი სარდლის, პომპეუსის შემოჭრის საბაბი გახდა. პომპეუსმა დიდ ბრძოლაში დაამარცხა იბერიის მეფის, არტაგის ლაშქარი, მაგრამ გადაეყარა ფართოდ გაშლილ სახალხო წინააღმდეგობას, რამაც იგი აიძულა დაეჩქარებინა არტაგთან ზავის დადება. ზავის პირობებით, იბერია რომის არათანაბარუფლებიანი მოკავშირე გახდა. ამის შემდეგ რომაელები შევიდნენ კოლხეთში და დაიპყრეს იგი.
იბერიასა და რომს შორის ამ ზავით დადებული ხელშეკრულება განეკუთვნებოდა „კავშირის შესახებ ხელშეკრულებათა“ (Feodus sociale) რიგს, რაც გულისხმობს არა მარტო „მშვიდობასა და მეგობრობას“, (Feodera non aequa) არამედ აქტიურ ურთიერთდახმარებასაც საერთო მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაში. მაგრამ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში საქმე ეხება ცალმხრივ ხელშეკრულებას, რომი სამხედრო დახმარებას აკისრებს თავის მოკავშირეს თვითონ კი მის მიმართ არავითარ კონკრეტულ ვალდებულებებს არ იღებს. რომი ამ ტიპის ხელშეკრულებებს დებდა დამარცხებულ და არა დაპყრობილ სახელმწიფოებთან.
ახ.წ. I-II სს-ში იბერიის სამეფო კვლავ ძლიერდება, რის საფუძველსაც იძლეოდა ქვეყნის ეკონომიკური აღმავლობა. ვითარდება სოფლის მეურნეობა, ხელოსნობა, ვაჭრობა. იბერიის ტერიტორიაზე გადიოდა ინდოეთიდან საბერძნეთში მიმავალი დიდი სავაჭრო გზა.
იბერიის გაძლიერება თავდაპირველად აწყობდათ რომაელებს, ვინაიდან თავის აღმოსავლეთის პოლიტიკაში ისინი ხშირად იყენებდნენ იბერიელ მოკავშირეებს. გარდა ამისა, იბერია აკონტროლებდა ცენტრალური კავკასიონის უმნიშვნელოვანეს უღელტეხილებს, რითაც რომის აზიურ სამფლობელოებს იცავდა ჩრდილო კავკასიიდან მეომარი ტომების შემოჭრისაგან. მაგრამ გაძლიერებული იბერია თანდათან დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის წარმოებას იწყებს. მეფე ფარსმან I (ახ.წ. I ს.) სარგებლობს რომსა და პართიას შორის არსებული წინააღმდეგობებით და ეუფლება სომხეთს, რომლის ტახტზე აჰყავს ჯერ თავისი ძმა, შემდეგ კი ვაჟი. I-II სს-ში იბერიის ტერიტორია ფართოვდება, იგი იბრუნებს ადრე დაკარგულ სამხრეთის პროვინციებს.
II ს-სთვის ახალი პოლიტიკური რეალიებით ხასიათდება ვითარება კოლხეთშიც. მის ზღვისპირა ზოლში ყალიბდება დასავლურ-ქართული და აფხაზური ტომობრივი სამთავროები - ლაზიკა, აფსილია, აბაზგია, სანიგია, რომელთა მმართველები რომის უზენაესობას აღიარებდნენ.
III - V საუკუნეებში ქართლის სამეფოს საგარეო პოლიტიკასა და დიპლომატიაში გამოკვეთილი იყო რამდენიმე მიმართულება:
თავდაცვითი და მანევრული დიპლომატიის შეხება ორ აგრესიულ იმპერიასთან - სასანურ ირანთან და რომის (ბიზანტიის) სახელმწიფოსთან ურთიერთობებში;
ურთიერთობა ამიერკავკასიის ქვეყნებთან - სომხეთთან და ალბანეთთან;
ურთიერთობა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელ ტომებთან;
ურთიერთობა ქართულ პოლიტიკურ წარმონაქმნებთან (შიდა დიპლომატია).
ქართლის სამეფოს საგარეო პოლიტიკას წარმართავდნენ მეფე, მისი კარის მოხელეები და ერისთავები. საგარეო პოლიტიკას წარმართავდნენ კულტის მსახურნი (წარმართულ ხანაში - ქურუმები, ხოლო ქრისტიანულ ხანაში მღვდელმთავრები). სტრაბონი გვაწვდის ცნობას, იმის შესახებ, რომ იბერიაში ქურუმები განაგებდნენ მეზობლებთან სამართალს.
საგარეო პოლიტიკას, დიპლომატიურ ურთიერთობას ქართული სახელმწიფოები ახორციელებდნენ სხვადასხვა ფორმით: ელჩების გაგზავნით, მოლაპარაკებებით, ხელშეკრულებების დადებით. სამეფო კარზე იყო კანცელარია (დივანი), სადაც ინახებოდა საგარეო ურთიერთობათა ამსახველი დოკუმენტები.
საქართველოს სამეფო საჭურჭლე და სალარო ამავე დროს წარმოადგენდა სახელმწიფო დოკუმენტების საცავს. ასეთი საჭურჭლეები იყო თბილისში, ქუთაისში, უჯარმაში, თელავსა და ატენში.
ანტიკური ხანის საქართველოს დიპლომატიური დოკუმენტები დგებოდა იმ დროის საერთაშორისო ენებზე: ბერძნულზე, არამეულსა და ფალაურზე.
დიპლომატიური საქმიანობისთვის აუცილებელი იყო ჰყოლოდათ ორატორულ ხელოვნებას დაუფლებული პირები. ასეთ ხელოვნებას ეუფლებოდნენ საგანგებო სკოლებში. ასეთი სკოლა არსებობდა ფაზისშიც, სადაც განათლება მიუღიათ ბერძენ ფილოსოფოსებს და რიტორებს ევგენოსსა და თემისტოსს. ქართული რიტორიკული ხელოვნების მაღალი დონის მოწმობაა ლაზი წარჩინებულების - აიეტისა და ფარტაძის სიტყვები საგარეო ორიენტაციის საკითხებზე.
III ს-ში იბერიის საგარეო-პოლიტიკური მდგომარეობა ისევ უარესდება. ირანში გამეფებული ახალი სპარსული დინასტიის - სასანიდების ექსპანსიის ერთ-ერთ ძირითად ობიექტად ამიერკავკასია იქცა, რამაც იბერია აიძულა კვლავ მტკიცედ დადგომოდა რომის ორიენტაციასა და ირანს დაპირისპირებოდა. სასანურმა ირანმა დაიმორჩილა სომხეთი, ქართლის სამეფომ სცნო ირანის სუვერენიტეტი და დიპლომატიური საშუალებებით თავიდან აიცილა ირანის აგრესია.
მირიანის მეფობის დასაწყისში დამთავრდა ომი ირანსა და რომს შორის, რომელშიც ქართლი იძულებით გამოდიოდა ირანის მოკავშირედ. 298 წლის ნისიბინის საზავო პირობებით, აღდგა რომის პროტექტორატი ქართლსა და სომხეთზე.
IV საუკუნიდან საქართველოს ისტორიაში იწყება ქრისტიანული ეპოქა. ქრისტიანობის მიღება იყო არა მარტო რელიგიური ფაქტორი საქართველოს ისტორიაში - ეს მოასწავებდა გარდატეხას ქვეყნის სოციალურ, ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. როგორც ჩანს, IV ს-ში ქრისტიანობა იმარჯვებს კოლხეთშიც, სადაც ამ დროს გაერთიანების ტენდენცია ისახება. კერძოდ ერთ-ერთი დასავლურ ქართული (ზანური) ტომის, ლაზების სამთავრო - ლაზიკა (ქართ. ეგრისი) - თავის გავლენას ავრცელებს სხვა ადგილობრივ პოლიტიკურ ერთეულებზე და ტომებზე. გაძლიერებული ლაზთა მეფეები, ფაქტობრივად, რომის მორჩილებიდანაც გამოდიან.
იბერიაში ქრისტიანობის გავრცელებამ მძლავრი ბიძგი მისცა ქართული დამწერლობის განვითარების საქმეს. ჩვენამდე მოღწეული უძველესი ქართული წარწერები, შესრულებული ორიგინალური ანბანით, V ს-ით თარიღდება.
IV-V სს-ში საქართველოში ფეოდალური ურთიერთობების ჩამოყალიბება მიმდინარეობს. ეს პერიოდი იბერიისათვის კვლავ გართულებული საგარეო-პოლიტიკური ვითარებით ხასიათდება. რომაელებთან კავშირმა ვერ იხსნა ქვეყანა სასანიდების აგრესიისაგან, რომელიც განსაკუთრებით ძლიერდება V ს-ის პირველი ნახევრიდან, როდესაც სპარსელებმა დაიპყრეს იბერიის მეზობელი ქვეყნები - სომხეთი და ალბანეთი და უშუალოდ მოადგნენ აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრებს. იწყება ომები ქართველებსა და სპარსელებს შორის. განსაკუთრებით აღსანიშნავია V ს-ის მეორე ნახევარი, როდესაც იბერიაში მეფობს ვახტანგ გორგასალი. მეფე ვახტანგი იყო კარგი მეომარი, ჭკვიანი და ენერგიული მმართველი. იგი სასანიდების წინააღმდეგ ამიერკავკასიის ხალხების გაერთიანებას ცდილობდა. ამ მხრივ მან გარკვეულ წარმატებებსაც მიაღწია. მის დროს იბერია კვლავ გაძლიერდა და შეიერთა რიგი მეზობელი ტერიტორიები. ვახტანგ გორგასალი დიდ სააღმშენებლო საქმიანობასაც ეწეოდა. მის სახელთანაა დაკავშირებული თბილისის ქალაქად გადაქცევა, რომელიც მანამდე მხოლოდ ციხესიმაგრეს წარმოადგენდა.
VI ს-ში იბერიის მსხვილი ფეოდალები სამეფო ხელისუფლებას უპირისპირდებიან და თავისი პოლიტიკური და სამამულო უფლებების განმტკიცების მიზნით კავშირს ამყარებენ ირანის შაჰთან. ამ უკანასკნელმა კარგად გამოიყენა შექმნილი ვითარება და 523 წ., ქართველთა მორიგი აჯანყების ჩახშობის შემდეგ, იბერიაში მეფობა გააუქმა. ქვეყანაში უზენაესი ხელისუფლება გადავიდა შაჰის მოხელის -მარზპანის ხელში, რომლის რეზიდენციად თბილისი იქცა.
აღმოსავლეთ საქართველოში გაბატონების შემდეგ ირანელებმა მზერა ქვეყნის დასავლეთ ნაწილს -ლაზიკას მიაპყრეს, ვინაიდან იბერიელი მოჯანყეები ყოველთვის აქ ეძებდნენ დახმარებას. გარდა ამისა, ლაზიკის ხელში ჩაგდებით ირანი კარგ პლაცდარმს შეიძენდა თავისი ძველი მეტოქის - ბიზანტიის იმპერიის წინააღმდეგ სამოქმედოდ. თავის მხრივ, ბიზანტიელებმაც გააძლიერეს ზეწოლა ლაზიკაზე, რომელიც იმპერიის ვასალური სამეფო იყო. მათ ამ ქვეყანაში თავისი ჯარები შეიყვანეს. ბიზანტიელი მოხელეები და სამხედროები ავიწროებდნენ ლაზიკის მოსახლეობას, არაფრად აგდებდნენ ადგილობრივ სამეფო ხელისუფლებასაც. ამან აიძულა ლაზიკის მეფე გუბაზ II 541 წ. აჯანყებულიყო და დახმარებისათვის მიემართა ირანის შაჰისათვის, რომელსაც ომი ჰქონდა ბიზანტიის იმპერიასთან. ირანელები ლაზიკაში შევიდნენ და გუბაზის დახმარებით ქვეყანა ბიზანტიელთაგან გაწმინდეს. მაგრამ მალე გამომჟღავნდა შაჰის ნამდვილი ზრახვები ლაზიკის მიმართ: - გუბაზის მოკვლა, ლაზების ირანში გადასახლება და მათ მიწაზე ირანელი კოლონისტების ჩამოსახლება. ამან აიძულა გუბაზ II კვლავ ბიზანტიელთა მხარეზე გადასულიყო (548 წ.). ლაზებმა და ბიზანტიელებმა რამდენიმეჯერ დაამარცხეს ირანელები და 562 წ. საბოლოოდ განდევნეს ისინი დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიიდან. ეს მხარე კვლავ ბიზანტიის გავლენის სფეროში დარჩა.
ამ დროისათვის აღმოსავლეთ საქართველოში ირანელთა უშუალო მმართველობა აუტანელი გახდა ქართლელი (იბერიელი) აზნაურებისათვის, რომლებმაც მოსახლეობის ფართო მასების მხარდაჭერით VI ს-ის 70-იან წლებში გააძევეს ირანელი მოხელეები და ქვეყნის მართვა-გამგებლობის სადავეები ხელში ჩაიგდეს. მიუხედავად ამისა, VI ს-ის ბოლოსა და VII ს-ის პირველ მესამედში აღმოსავლეთ საქართველო კვლავ განიცდიდა ირანელთა და ბიზანტიელთა ჯარების შემოსევებს, რომლებიც ცდილობდნენ თავისი კონტროლის ქვეშ მოექციათ ეს მდიდარი და სტრატეგიული თვალსაზრისით მეტად მოხერხებულ ადგილზე მდებარე ქვეყანა.
მიუხედავად ხშირი ომებისა, V-VI სს. ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი წინსვლის პერიოდია. ამ ხანას განეკუთვნება ჩვენამდე მოღწეული უძველესი ქართული ლიტერატურული ნაწარმოებები: იაკობ ცურტაველის "შუშანიკის წამება" (V ს.) და უცნობი ავტორის "ევსტათი მცხეთელის წამება" (VI ს.). შენდება საეკლესიო არქიტექტურის შესანიშნავი ძეგლები - ბოლნისი (V ს.), ჯვარი (VI ს.) და სხვა. საერო არქიტექტურის განვითარების დონეზე მიუთითებენ იმ პერიოდის ციხე-ქალაქთა შთამბეჭდავი ნანგრევები-უჯარმა, ჭერემი, ციხეგოჯი და სხვა.
VII ს-ის შუა ხანებში საქართველოს საზღვრებს არაბები მოადგნენ. რამოდენიმე გამანადგურებელი ლაშქრობის შედეგად მათ მოახერხეს ქვეყნის ძირითადი პროვინციების დამორჩილება და დახარკვა. არაბული ადმინისტრაციის მეთაურმა - ამირამ თბილისში დაიდო ბინა და აქედან მართავდა საქართველოს დაპყრობილ ნაწილს. მაგრამ ქართველი ხალხი არც ამჯერად შერიგებია უცხოელთა ბატონობას. VIII ს-ის მეორე ნახევრიდან იწყება ახალი აჯანყებები, რამაც თანდათანობით საფუძველი შეურყია არაბთა ხელისუფლებას საქართველოში. სახალიფო ცენტრიდან გამოგზავნილი დამსჯელი ექსპედიციები ცალკეული წარმატებების მიუხედავად, ვერ ახერხებდნენ ქართველთა წინააღმდეგობის გატეხვას. ამას ხელს უწყობდა ის გარემოებაც, რომ IX-X სს-ში მიმდინარეობს თვით არაბთა სახალიფოს დასუსტების და დაშლის პროცესი.
VIII ს-ის ბოლოს და IX ს-ის დასაწყისში უცხოელ დამპყრობლებთან ბრძოლის პირობებში საქართველოს ტერიტორიაზე ახალი ფეოდალური სახელმწიფოები წარმოიშვა: კახეთის სამთავრო, აფხაზთა სამეფო, ჰერეთის სამეფო, ტაო-კლარჯეთის სამთავრო (შემდგომში სამეფო). ამ სახელმწიფოებმა თანდათანობით არაბთა ბატონობისაგან გაათავისუფლეს საქართველოს დიდი ნაწილი. ასე რომ X ს-თვის არაბთა გამგებლობაში დარჩა მხოლოდ ქალაქი თბილისი მის გარშემო მდებარე პატარა ოლქით.
X ს-ის მეორე ნახევრისათვის მომწიფდა საქართველოს ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანების პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური თუ ეთნიკური წინაპირობები, რამაც საშუალება მისცა მეფე ბაგრატ III ბაგრატიონს (975-1014 წწ.), რომელიც მამის მხრიდან ტაო-კლარჯეთის სამეფო დინასტიის, ხოლო დედის მხრიდან-აფხაზთა სამეფოს მმართველი საგვარეულოს წარმომადგენელი იყო, გაეერთიანებინა ქვეყნის დიდი ნაწილი. ერთიანი ქართული სამეფოს დედაქალაქი გახდა ქუთაისი.
ქართველი ხალხის ძირითადი ბირთვი შეადგინეს ქართებმა, რომლებსაც ქვეყნის ტერიტორიის უდიდესი და წამყვანი ნაწილი ეკავათ, მეგრელმა ზანებმა და სვანებმა. გარდა ამისა, ქართველთა შემადგენლობაში შევიდა კიდევ ზოგიერთი სხვა პალეოკავკასიური წარმოშობის ტომი. ტერმინი "ქართველი", რომელიც ადრე მხოლოდ ქართლის (იბერიის) მცხოვრებს აღნიშნავდა, X ს-იდან ქართველთა საერთო ავტოეთნონიმი გახდა. დაახლოებით ამავე პერიოდში ჩნდება აგრეთვე გაერთიანებული ქვეყნის აღმნიშვნელი ტერმინი "საქართველო". საქართველოს მოსახლეობისათვის სამწერლო და ღვთისმსახურების ენა იყო ქართული, თუმცა რიგ პროვინციებში გავრცელებული იყო ადგილობრივი სალაპარაკო ენებიც.
ისტორიული ქართული მიწებიდან ბაგრატ III -ის გარდაცვალების დროისათვის გაერთიანებული საქართველოს სამეფოს ფარგლებს გარეთ კიდევ რჩებოდა თბილისი, რომელიც წარმოადგენდა პატარა მაჰმადიანური საამიროს ცენტრს, და სამხრეთ საქართველოს ნაწილი, რომელსაც 1001 წ. ბიზანტიის იმპერია დაეუფლა. ამიტომ ბაგრატ III-ის მემკვიდრეების მთავარი საზრუნავი ამ ტერიტორიების შემოერთება იყო.
გიორგი I (1014-1027 წწ.) უშედეგოდ ეომა ბიზანტიელებს ქართული მიწების დასაბრუნებლად. მისი ვაჟის, ბაგრატ IV-ის (1027-1072 წწ.) მეფობის დასაწყისში კი ბიზანტიელები თვითონ შემოიჭრნენ საქართველოში, მაგრამ მოგერიებულნი იქნენ. ბაგრატ IV იბრძოდა თბილისისა და ბიზანტიელთა ხელში დარჩენილი ციხესიმაგრეების გასანთავისუფლებლად, მაგრამ მან ვერ მიიყვანა საქმე ბოლომდე თურქ-სელჩუკთა შემოსევების გამო, რომლებიც საქართველოში პირველად შემოიჭრნენ 1064 წ.
სელჩუკთა შემოსევებმა განსაკუთრებით ფართო მასშტაბი მიიღო 1080 წლისათვის. საქართველო მათ მიერ სასტიკად იყო აოხრებული, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი კი გაჟლეტილი ან ტყვედ წაყვანილი. ამან აიძულა მეფე გიორგი II (1072-1089 წწ.) ხლებოდა სელჩუკთა დიდ სულთანს, მალიქ-შაჰს, და მისთვის ყოველწლიური ხარკის გადახდა აღეთქვა. მაგრამ ამანაც არ აღკვეთა ცალკეული თურქული რაზმების თარეში ქართულ მიწებზე. გარდა ამისა, აღმოსავლეთ საქართველოს უმნიშვნელოვანეს ციხე-ქალაქებში (მათ შორის თბილისშიც) სელჩუკთა გარნიზონები იდგნენ.
მდგომარეობა შეიცვალა XI ს-ის 90-იან წლებში, როდესაც მალიქ-შაჰის გარდაცვალების შემდეგ სელჩუკთა სახელმწიფო ანარქიამ შეიპყრო, ხოლო დასავლეთიდან მას ევროპელმა ჯვაროსნებმა შეუტიეს. შექმნილი ვითარება კარგად გამოიყენა საქართველოს ახალმა მეფემ, დავით IV (1089-1125 წწ.) მან 1097 წ. სელჩუკებს ხარკის გადახდა შეუწყვიტა და დაიწყო ბრძოლა მათი საქართველოდან სრული განდევნისათვის. დავითი ენერგიული პიროვნება იყო, ნიჭიერი სარდალი და დიდი სახელმწიფო მოღვაწე. მის მიერ გატარებულმა რეფორმებმა საქართველო ძლიერ სახელმწიფოდ აქციეს. ქართველებმა დავით მეფის ხელმძღვანელობით არაერთგზის დაამარცხეს სელჩუკთა ჯარები და 1122 წ. იერიშით აიღეს თბილისი, რომელიც საქართველოს დედაქალაქად გამოცხადდა.
ქართული მიწების განთავისუფლების შემდეგ 1123-1124 წწ. დავით IV-მ სელჩუკები მეზობელი სომხური და აზერბაიჯანული პროვინციებიდანაც გარეკა, ხოლო ეს მიწები თავის სამეფოს შემოუერთა. ამრიგად, დავითის მეფობის ბოლო წლებში მისი სამფლობელოები შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე იყო გადაჭიმული.
დავით IV დიდ ყურადღებას უთმობდა აგრეთვე ქალაქების, გზების, ხიდების მშენებლობას, რამაც საქართველოს ეკონომიკურ აღორძინებას შეუწყო ხელი. თავისი დროისათვის მეტად განათლებული, წიგნების მოყვარული მეფე ზრუნავდა კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრების განვითარებაზეც. მაგალითად, მისი მითითებით დასავლეთ საქართველოში, გელათის მონასტერთან შეიქმნა აკადემია, სადაც ისწავლებოდა ფილოსოფია, ასტრონომია, მათემატიკა, რეტორიკა, მუსიკა და სხვ. მეორე აკადემია დაარსებული იქნა იყალთოში (აღმოსავლეთ საქართველო). ასეთი მრავალმხრივი აღმშენებლობითი მოღვაწეობისათვის დავით IV-ს ქართველმა ხალხმა "აღმაშენებელი" უწოდა.
დავით აღმაშენებლის დროიდან იწყება ფეოდალური საქართველოს "ოქროს ხანა", - პოლიტიკური ძლიერების, ეკონომიკისა და კულტურის აყვავების ყველაზე გამორჩეული პერიოდი. გიორგი III-ისა (1156-1184 წწ.) და თამარ მეფის (1184-1213 წწ.) ეპოქაში საქართველო ახლო აღმოსავლეთის ერთ-ერთი უძლიერესი სახელმწიფო იყო. საგარეო ომები მეტწილად ქართული ჯარის გამარჯვებით მთავრდებოდა. თავისი მასშტაბურობით და პოლიტიკური შედეგებით ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია შამქორის (1195 წ.) და ბასიანის (1203 წ.) ბრძოლები, სადაც ქართველებმა დაამარცხეს ჩრდილო-დასავლეთ ირანისა და მცირე აზიის გამგებელთა ძალები. თამარ მეფის ხანაში საქართველოს სახელმწიფო ამიერკავკასიის დიდ ნაწილს მოიცავდა, მისი პოლიტიკური გავლენა კი ვრცელდებოდა მეზობელ ტერიტორიებზე ჩრდილო კავკასიის მთიანეთიდან შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროებამდე, სადაც 1204 წელს თამარის ძალისხმევით ჩამოყალიბდა ბერძნულ-ქართული ტრაპიზონის იმპერია.
ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი, რომელიც განაპირობებდა ქართული იარაღის წარმატებებს, იყო მრავალრიცხოვან ომებში დახვეწილი სამხედრო საქმე. საქართველოს შეიარაღებული ძალების ბირთვს შეადგენდნენ მეფის მუდმივი ლაშქარი და ფეოდალურ სისტემაზე აგებული რაინდი-აზნაურების რაზმები, დამხმარე ძალას - მოკავშირეთა და მოქირავნეთა კონტინგენტები, ძირითადად ჩრდილო კავკასიიდან. XII-XIII ს-ის პირველ მეოთხედში ქართველებს შეეძლოთ ერთდროულად ველზე გამოეყვანათ 60-90 ათასი მეომარი. ეს იყო უმთავრესად ცხენოსანი ჯარი, კარგად გაწვრთნილი და შეიარაღებული.
საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკური ძლიერება დამყარებული იყო თავისი დროისათვის განვითარებულ მრავალდარგოვან ეკონომიკაზე. კერძოდ, ქვეყნის ეკონომიკურ შესაძლებლობებზე მიუთითებს სარწყავი არხების რთული სისტემის შექმნა. მაგალითად, თამარ მეფის დროს გაყვანილი მარტო ერთი ასეთი არხი სიგრძით 119 კმ იყო და 53 ათას ჰა ფართობს რწყავდა. არხების მშენებლობას თან სდევდა მემინდვრეობისა და მებაღეობა-მევენახეობის შემდგომი განვითარება. საქართველოში მოჰყავდათ აგრეთვე ბრინჯი, სელი, ბამბა, გავრცელებული იყო მეაბრეშუმეობა. სოფლის მეურნეობის მეორე მნიშვნელოვან დარგს წარმოადგენდა მეცხოველეობა.
ვაჭრობა-ხელოსნობის ძირითად ცენტრებს ქალაქები წარმოადგენდნენ. თბილისში XIII ს-ის დამდეგს 100 ათასამდე ადამიანი ცხოვრობდა. მნიშვნელოვანი ქალაქები იყო აგრეთვე ქუთაისი, რუსთავი, გორი, დმანისი და სხვ. საქართველო ვაჭრობდა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან, ბიზანტიასთან, რუსეთთან.
XI-XIII ს-ის დასაწყისში ფეოდალურმა ქართულმა კულტურამ თავისი აყვავების უმაღლეს წერტილს მიაღწია. განვითარდა ფილოსოფიური აზროვნება, ისტორიოგრაფია, ფილოლოგია, საეკლესიო და საერო ლიტერატურა, ხელოვნება. XII ს-ის დასასრულს განეკუთვნება დიდი ქართველი მგოსნის, შოთა რუსთაველის შემოქმედება, რომლის პოემა "ვეფხისტყაოსანი" მსოფლიო ლიტერატურის ერთ-ერთი შედევრია.
XII ს-შია შექმნილი აგრეთვე ქართული საისტორიო თხზულებათა ოფიციალური კრებული "ქართლის ცხოვრება". მასში ისე იქნა გაერთიანებული VIII-XII სს-ის ავტორთა ქრონიკები, რომ გამოსულიყო საქართველოს ისტორიის უწყვეტი აღწერა უძველესი ხანიდან კრებულის შედგენის დრომდე. შემდეგ, XVIII ს-მდე პერიოდულად ხდებოდა "ქართლის ცხოვრების" შევსება ახალ-ახალი თხზულებებით. ასე ჩამოყალიბდა ფეოდალური ხანის საქართველოს ისტორიის ძირითადი წერილობითი წყარო, რომელიც მეტად მნიშვნელოვან ცნობებს შეიცავს აგრეთვე კავკასიის სხვა ქვეყნების შესახებ.
განსახილველ პერიოდში შექმნილი ქართული არქიტექტურის მონუმენტური ძეგლებიდან აღსანიშნავია ბაგრატის, სვეტიცხოვლისა და ალავერდის ტაძრები (XI ს.), გელათის მონასტერი, მეფის სასახლე გეგუთში, კლდეში ნაკვეთი სამონასტრო ანსამბლი ვარძია (XII ს.), ფიტარეთისა და ბეთანიის ეკლესიები (XIII ს-ის დასაწყისი) და სხვ. ეკლესია-მონასტრებმა შემოინახეს ქვის მხატვრული დამუშავებისა და კედლის მოხატულობის ბრწყინვალე ნიმუშები. განვითარების მაღალ დონეზე იდგა აგრეთვე ხელნაწერი წიგნების გაფორმება, ოქრომჭედლობა, ტიხრული მინანქრის წარმოება და სხვ.
თამარის გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი გიორგი IV ლაშა (1213-1222 წწ.). მისი მეფობის დასაწყისი ახალი სამხედრო წარმატებებით აღინიშნა. გამარჯვებებით ფრთაშესხმული გიორგი IV პალესტინაში ჯვაროსნული ლაშქრობისათვის ემზადებოდა, მაგრამ საქართველოს საზღვრებს 1220 წ. მოულოდნელად ჩინგიზ-ყაენის მონღოლები მოადგნენ. მათთან ბრძოლაში მეფე გიორგი დაიჭრა და მალე გარდაიცვალა. საქართველოს ტახტზე ავიდა მისი და რუსუდანი (1222-1245 წწ.)
რუსუდანის მეფობის დროს ქართულ ფეოდალურ საზოგადოებაში თავი იჩინა შინაგანმა კრიზისმა, რამაც შეარყია ქვეყნის ძლიერება და გახდა გარეშე მტერთან ბრძოლაში ქართველთა მძიმე დამარცხებების მიზეზი. კერძოდ, 1225 - 1231 წწ. საქართველოში რამოდენიმეჯერ წარმატებით ილაშქრა ხვარაზმშაჰმა ჯალალ ად-დინმა. მან თბილისიც კი აიღო და მისი ქრისტიანი მოსახლეობის დიდი ნაწილი გაჟლიტა. მართალია, ამის შემდეგ მალე თვითონ ჯალალ ად-დინიც დამარცხდა მონღოლებთან ბრძოლაში და დაიღუპა, მაგრამ მისი თარეშით დასუსტებული საქართველო უფრო ძლიერი მტრის - მონღოლების პირისპირ აღმოჩნდა. 1243 წ. რუსუდან დედოფალი იძულებული გახდა ოფიციალურად ეცნო მონღოლთა ყაენის უზენაესობა.
მონღოლებს არ გაუუქმებიათ ქართული სახელმწიფოებრიობა, რაც ქართველთა წინააღმდეგობის შედეგი იყო. დამპყრობლები იმას დასჯერდნენ, რომ საქართველოს მეფე აღიარებდა ჩინგიზიდების უზენაეს ხელისუფლებას, გადაიხდიდა ყოველწლიურ ხარკს და, საჭიროების შემთხვევაში, დაეხმარებოდა მათ სამხედრო ძალით.
რუსუდანის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს სამეფო ტახტს ორი პრეტენდენტი გაუჩნდა: გიორგი-ლაშას ვაჟი, დავით-ულუ და რუსუდანის ვაჟი, დავით-ნარინი. მონღოლებმა 1247 წ. ორივე უფლისწული ერთდროულად დაამტკიცეს მეფეებად, რაც, ცხადია სახელმწიფოს დაშლის წინაპირობას ქმნიდა.
მონღოლთა ბატონობა მძიმე ტვირთად დააწვა საქართველოს. ყოველწლიურად დიდი ხარკის გაღებამ ქვეყნის ეკონომიკას საფუძველი მოურყია. გარდა ამისა, ქართველებს რეგულარულად უხდებოდათ მონღოლთა შორეულ ლაშქრობებში მონაწილეობა, რაც ისევ მატერიალურ ხარჯებთან და, რაც მთავარია, ადამიანთა მსხვერპლთან იყო დაკავშირებული.
შექმნილი ვითარებიდან თავის დასაღწევად მეფე დავით-ნარინი 1259 წ. აუჯანყდა მონღოლებს და დასავლეთ საქართველოში გადავიდა, რომელიც დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოაცხადა. ეს იყო, ფაქტობრივად, ქვეყნის პოლიტიკური დაშლის დასაწყისი, რადგანაც აღმოსავლეთ საქართველო, მისადმი დაქვემდებარებულ ჩრდილო სომხეთთან ერთად, ულუ-დავითისა და მისი მემკვიდრეების ხელში დარჩა, როგორც მონღოლთა იმპერიაში შემავალი ავტონომიური სამეფო.
აღმოსავლეთ საქართველოს მეფეები ამ დამოკიდებულებისაგან თავის დაღწევას ცდილობდნენ. ცნობილია მათ მიერ ორგანიზებული აჯანყებები 1260-1261 და 1297-1311 წლებში, რომლებსაც ფართომასშტაბიანი სამხედრო მოქმედებები მოჰყვა. მონღოლთა ბატონობისაგან საქართველოს საბოლოო განთავისუფლება მოხდა მეფე გიორგი V ბრწყინვალეს დროს (1314-1346 წწ.). გიორგი V -მ შემოიერთა აგრეთვე დასავლეთ საქართველოს სამეფო და, ამრიგად, აღადგინა ქვეყნის პოლიტიკური მთლიანობა.
განთავისუფლებული საქართველო აღორძინების გზას დაადგა, მაგრამ XIV ს-ის 80-იანი წლებიდან ქვეყანას ახალი მტერი მოევლინა თემურ ლენგის სახით. დამპყრობელი 1386-1403 წლებში 8-ჯერ შემოესია საქართველოს და სასტიკად ააოხრა იგი, გაჟლიტა ან ტყვედ წაიყვანა მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე უფრო დიდი განადგურება, რაც კი გადახდენია ქართველ ხალხს მთელი მისი ისტორიის მანძილზე. მიუხედავად ამისა, თემურმა მაინც ვერ მოახერხა საქართველოს სრული დამორჩილება.
თემურ-ლენგის ლაშქრობებმა ფეოდალურ საქართველოს გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენეს: კატასტროფულად დაეცა ეკონომიკა, შემცირდა მოსახლეობა, ქვეყანა კულტურული დაქვეითების გზას დაადგა. ქართველები ჩართულნი აღმოჩნდნენ იმ გაუთავებელ ომებში, რომლებსაც თემურ-ლენგის იმპერიის ნანგრევებზე აღმოცენებული სახელმწიფოები აწარმოებდნენ.
XV ს-ის მეორე ნახევარში საქართველოს საგარეო პოლიტიკური მდგომარეობა კიდევ უფრო გაუარესდა. თურქი ოსმალების მიერ კონსტანტინოპოლის აღებამ 1453 წ. ქვეყანას ქრისტიანულ ევროპასთან კავშირი მოუსპო. საქართველო მარტო აღმოჩნდა მუსლიმური სახელმწიფოების გარემოცვაში, იქცა მათი პერმანენტული აგრესიის ობიექტად.
განუწყვეტელი ომები, ეკონომიკისა და კულტურის დაქვეითება გახდა საქართველოს შინაგანი განვითარების შეფერხების მიზეზი. დაიწყო სტაგნაციის ხანგძლივი პერიოდი, რისი ერთ-ერთი შედეგი იყო ქვეყნის პოლიტიკური დაშლა. XV ს-ის ბოლოსათვის საქართველო დაიყო ქართლის, კახეთის და იმერეთის სამეფოებად და სამცხის სამთავროდ. მაგრამ, არც ეს პატარა სახელმწიფოები იყვნენ უნიტარულ-ცენტრალიზირებული ერთეულები და, თავის მხრივ, შეიცავდნენ რიგ ვასალურ სამფლობელოებს, რომელთგან უძლიერესნი - სამეგრელოს, აფხაზეთისა და გურიის სამთავროები - მალე გამოეყვნენ იმერეთის სამეფოს და მისგან ფაქტობრივი დამოუკიდებლობა მოიპოვეს.
სამეფო-სამთავროების შემადგენლობაში ყალიბდებიან კიდევ ნახევრად დამოუკიდებელი სენიორები - სათავადოები, რაც თავადის სამფლობელოს ნიშნავს (წოდება "თავადი" XV ს-ში გამოეყო გაბატონებულ კლასს). თავადები, მსხვილი მიწათმფლობელები, მეფეებისა და მთავრების ვასალები იყვნენ, მაგრამ თავის სამფლობელოებში სარგებლობდნენ ადმინისტრაციული, სასამართლო და საგადასახადო იმუნიტეტით; ჰყავდათ საკუთარი სამხედრო ძალები. ტერმინი "აზნაური" ამის შემდეგ მხოლოდ წვრილ ფეოდალს აღნიშნავს. აზნაურები მეფეების, მთავრების, თავადებისა და ეკლესიის ვასალები იყვნენ. ფეოდალი-ვასალების მოვალეობა თავისი სიუზერენების წინაშე, პირველ რიგში, სამხედრო სამსახურს გულისხმობდა.
XV ს-ის ბოლოს და XVI ს-ის დასაწყისში საქართველოს ორი ძლიერი სახელმწიფო - ოსმალეთის (თურქეთის) იმპერია და სეფიანთა ირანი დაუმეზობლდა. ისინი საქართველოს მიმართ თავიდანვე მკვეთრად გამოხატული აგრესიული პოლიტიკის გატარებას შეუდგნენ. დაიწყო ქართველი ხალხის 300-წლიანი ბრძოლა დამოუკიდებლობისა და თვითმყოფადი კულტურის შესანარჩუნებლად. ეს ბრძოლა მიმდინარეობდა ხშირი შინა ომების ფონზე, რაც პოლიტიკურად დაქუცმაცებული საქართველოს მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებდა. მაგალითად, მარტო ქართლის სამეფომ XVI ს-ში გადაიხადა თოთხმეტი ომი ირანელებთან, თერთმეტი ომი თურქებთან, ხოლო ცამეტი ომი სხვა ქართულ სახელმწიფოებთან.
მდგომარეობა განსაკუთრებით გამწვავდა მას შემდეგ, რაც ირანმა და თურქეთმა 1555 წ. დადეს ხელშეკრულება ერაყის, ქურთისტანისა და ამიერკავკასიის გაყოფის შესახებ. ამ ხელშეკრულების თანახმად საქართველოს აღმოსავლეთი ნაწილი ირანის, ხოლო დასავლეთი კი - თურქეთის სამფლობელოდ გამოცხადდა. მაგრამ ქართველებმა არ ცნეს ეს გადაწყვეტილება და კვლავ შეუპოვრად იბრძოდნენ დამოუკიდებლობისათვის. როგორც ეროვნული შეიარაღებული წინააღმდეგობის ორგანიზატორები XVI ს-ში განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსნი არიან ქართლის მეფეები ლუარსაბ I (1527-1556 წწ.) და სვიმონ I (1556-1599 წწ.).
XVII ს-ის დასაწყისისათვის ოსმალებმა მოახერხეს სამცხის სამთავროს დაპყრობა. სამცხელი ფეოდალების ნაწილმა ისლამი მიიღო და სულთნის სამსახურში შევიდა. დაპყრობილ ქართულ მიწებზე შექმნილი იქნა ოსმალური ადმინისტრაციული ერთეული - ახალციხის ვილაიეთი, რომლის მმართველი ფენა ვილაიეთის გამგებელი ფაშების ჩათვლით, ძირითადად, გამაჰმადიანებული ქართველი ფეოდალებისაგან შედგებოდა.
საქართველოს დანარჩენმა ნაწილებმა შეძლეს სახელმწიფოებრიობის შენარჩუნება, მაგრამ იძულებულნი იყვნენ ეღიარებინათ დამპყრობელთა უზენაესობა: აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოები - ქართლი და კახეთი - სეფიანი შაჰის, ხოლო დასავლეთ საქართველოს სამეფო-სამთავროები - იმერეთი, სამეგრელო, გურია, აფხაზეთი - ოსმალო სულთნის ვასალები გახდნენ. მაგრამ ურთიერთობის ამ მოდელმაც არ მოიტანა მშვიდობა, ვინაიდან დამპყრობლებს საქართველოს სრული ინკორპორირება სურდათ, ქართველები კი ცდილობდნენ ხელიდან არ გაეშვათ დამოუკიდებლობის აღდგენის არც ერთი შანსი.
განსაკუთრებით გამწვავდა სიტუაცია აღმოსავლეთ საქართველოში XVII ს-ის პირველ ნახევარში, როდესაც შაჰმა აბას I -მა მიზნად დაისახა ქართველების ირანში გადასახლება ან გაჟლეტა, მათ მიწებზე კი ირანელების გადმოსახლება. მარტო კახეთიდან შაჰის ჯარებმა 100 ათასი ადამიანი წაასხეს ტყვედ, თითქმის ამდენივე კი მოკლეს. შაჰ-აბასის ლაშქრობების შემდეგ კახეთში ადრინდელი მოსახლეობის ერთი მესამედიც აღარ დარჩა. მაგრამ ქართველმა ხალხმა თავისი გმირული ბრძოლით ჩაშალა შაჰის გეგმები. 1625 წ. კახეთის მეფის თეიმურაზ I -ისა და ქართლელი მხედარმთავრის, გიორგი სააკაძის მეთაურობით დაწყებული აჯანყების მსვლელობაში საქართველოში მომქმედი ირანის არმია განადგურებული იქნა. შაჰ-აბასი იძულებული გახდა შერიგებოდა ქართული სამეფოების არსებობის ფაქტს.
აღმოსავლეთ საქართველოში მდგომარეობა შედარებით სტაბილურდება XVII ს-ის 30-იანი წლებიდან, როდესაც მხარეებმა კომპრომისს მიაღწიეს: ქართლისა და კახეთის მეფეები აღიარებდნენ ირანის შაჰის უზენაესობას, ეს უკანასკნელი კი მათ შინაურ საქმეებში არ ერეოდა.
დასავლეთ საქართველოს პოლიტიკურ ერთეულებს შორის XVII ს-ში განუწყვეტელი ომები მიმდინარეობდა, რაც თურქებმა გამოიყენეს თავისი გავლენის გასაძლიერებლად. მათ ხელში ჩაიგდეს რამოდენიმე სანაპირო პუნქტი და ყველანაირად ხელს უწყობდნენ ტყვეებით ვაჭრობას, რომლის შედეგად ქვეყნიდან ყოველწლიურად ათასობით ადამიანი გაჰყავდათ.
უცხოელთა განუწყვეტელმა შემოსევებმა და ფეოდალურმა შინა ომებმა ახალი ზიანი მიაყენეს წინა საუკუნეებში დასუსტებულ ქვეყანას.
ერთგვარი ეკონომიკური აღმავლობა მხოლოდ XVII ს-ის 30-40-იანი წლებიდან შეიმჩნევა და ისიც მარტო აღმოსავლეთ საქართველოში (კერძოდ, ქართლში), რომლის მდგომარეობა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამ პერიოდში შედარებით სტაბილურდება. შექმნილმა ვითარებამ დადებითად იმოქმედა საქალაქო ცხოვრებაზე. თბილისის მოსახლეობა, რომელიც XVI ს-ის ბოლოს 10 ათას ადამიანს არ აღემატებოდა, XVII ს-ის მეორე ნახევარში 20 ათასამდე იზრდება. ამ პერიოდში აღმოსავლეთ საქართველოს ყველაზე მჭიდრო ეკონომიკური კავშირები ირანის ქალაქებთან ჰქონდა.
XV ს-დან მოყოლებული XVII ს-მდე ქართული კულტურა დაქვეითებას განიცდის. ამ პერიოდის ქართული ხუროთმოძღვრება მკვეთრად ჩამოუვარდება X - XIII ს-ის დასაწყისის ბრწყინვალე ძეგლებს. გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში უკვე აღარ არსებობენ გელათისა და იყალთოს ტიპის უმაღლესი სასწავლო-სამეცნიერო ცენტრები. წერა-კითხვას უმთავრესად ოჯახებში და ეკლესია-მონასტრებში ასწავლიდნენ. XVII ს-დან განათლების დარგში იზრდება აგრეთვე დასავლეთ ევროპელი კათოლიკე-მისიონერების როლი, რომლებიც საქართველოში აარსებენ სკოლებს, სადაც კათოლიკურ მოძღვრებასთან ერთად ასწავლიან იტალიურ და ლათინურ ენებს, ზოგიერთ პრაქტიკულ მეცნიერებას და სხვ.
XVII ს-ში აღორძინებას იწყებს ქართული ლიტერატურა. მეფე თეიმურაზ I -მა, მეომარმა და პოეტმა, ქართულ პოეზიაში ეროვნულ-ისტორიული მოტივი შემოიტანა. მან პოემა მიუძღვნა თავისი დედის, ქეთევან დედოფლის აღსასრულს, რომელმაც შაჰ-აბასის ტყვეობაში უარი განაცხადა დაეგმო ქრისტიანობა, რისთვისაც საშინელი წამებით მოკლეს. თეიმურაზის შემდეგ ისტორიული თემატიკა უკვე მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს ქართულ პოეზიაში.
XVIII საუკუნე საქართველოსათვის კვლავ გართულებულ საშინაო და საგარეო პოლიტიკურ ვითარებაში დაიწყო. ლიხთიმერეთში პერმანენტული შინა ომი მიმდინარეობდა. თურქები აგრძელებენ აქ თავისი გავლენის გაფართოებას. ისევ დიდი მასშტაბით წარმოებდა ტყვეებით ვაჭრობა, რომლებიც ოსმალეთის იმპერიის მონათა ბაზრებზე გაჰყავდათ.
აღმოსავლეთ საქართველო, როგორც სეფიანთა ირანის ვასალური ქვეყანა, ძალაუნებურად მონაწილეობდა ამ სახელმწიფოს ომებში. განსაკუთრებით მძიმე იყო ბრძოლა სეფიანთა წინააღმდეგ აჯანყებულ ავღანელ ტომებთან, რომელსაც შეეწირა მრავალი ქართველი მეომარი და მათ შორის ქართლის ორი მეფე. ქართველებმაც, თავის მხრივ, დიდად დააზარალეს ავღანელები. ერთი იმდროინდელი ავტორის ცნობით, ავღანელ მეომრებს ყველაზე საშიშ მოწინააღმდეგედ ქართველები მიაჩნდათ.
1709 წ., როდესაც ქართლის მეფე გიორგი XI ავღანეთში იბრძოდა, ქართლში მის მოადგილედ დაინიშნა მისივე ძმისწული ვახტანგ VI. ვახტანგი გამოჩენილი სახელმწიფო მოღვაწე და კულტურის მოამაგე, პოეტი და მეცნიერი იყო. მისი მმართველობის დროს ქართლი აღმავლობის გზას დაადგა: განმტკიცდა ცენტრალური ხელისუფლება, მოწესრიგდა გზები, შენდებოდა ხიდები და სარწყავი არხები, გაუმჯობესდა ფულის მოჭრის საქმე, გაიზარდა ვაჭრობა-ხელოსნობა, ხელახლა იქნა ათვისებული ომებისაგან გაუკაცრიელებული ადგილები.
ქართლის საშინაო მდგომარეობის მოწესრიგებას ხელი შეუწყო აგრეთვე ვახტანგის ხელმძღვანელობით შემუშავებულმა კანონთა კოდექსმა, რომელიც შედგენილი იყო XI-XVI სს-ის ქართული სამართლისა და რიგი უცხოური იურიდიული ძეგლების გათვალისწინებით.
ვახტანგის თაოსნობით ინტენსიური სამეცნიერო და ლიტერატურული საქმიანობაც გაიშალა. 1709 წ. თბილისში დაარსდა პირველი ქართული სტამბა, სადაც იბეჭდებოდა საეკლესიო და საერო ხასიათის წიგნები. 1712 წ. აქ პირველად დაიბეჭდა რუსთაველის "ვეფხისტყაოსანი", საფუძვლიანი კრიტიკული მეცნიერული გამოკვლევით. რედაქტირება გაუკეთდა და ახალი მასალებით შეივსო აგრეთვე "ქართლის ცხოვრების" კრებული და სხვა.
ვახტანგ VI-ის სამეცნიერო სკოლის ღირსეული წარმომადგენელია მისი ვაჟი, ბატონიშვილი ვახუშტი (1696-1757), რომლის ფუნდამენტალური ნაწარმოები "აღწერა სამეფოსა საქართველოსა" შეიცავს უნიკალურ ცნობებს საქართველოს ისტორიისა და გეოგრაფიის შესახებ. თხზულებას ერთვის კარტოგრაფიული მასალა.
სააღმშენებლო და კულტურული მოღვაწეობის პარალელურად ვახტანგს უხდებოდა თავადაზნაურთაგან ახალ-ახალი სამხედრო რაზმების ჩამოყალიბება და მათი ირანში გაგზავნა, ავღანელთა წინააღმდეგ მომქმედი ქართული ჯარების შესავსებად.
1716 წ. ირანის შაჰმა ვახტანგ VI ქართლის მეფედ დაამტკიცა. ამ დროისათვის სეფიანთა სახელმწიფო დაცემის პირას იყო მისული. მის სამფლობელოებს ამიერკავკასიაში თურქეთი და რუსეთი ემუქრებოდა. ვახტანგს იმედი ჰქონდა, რომ ერთმორწმუნე რუსეთი საქართველოს დაეხმარებოდა დამოუკიდებლობის აღდგენაში. მან ფარული ხელშეკრულება დადო რუსეთის იმპერატორ პეტრე I -თან, რომელიც ითვალისწინებდა საერთო ძალებით ირანის წინააღმდეგ ომის დაწყებას. მართლაც, 1722 წ. რუსეთის არმია კასპიის ზღვის სანაპიროთი სამხრეთისაკენ დაიძრა. ვახტანგი, წინასწარ შემუშავებული გეგმის თანახმად, 30 ათასი მეომრით შაჰის სამფლობელოებში შეიჭრა, რათა რუსებს შეერთებოდა, მაგრამ მოკავშირეთა ძალების გაერთიანება არ მოხდა. პეტრე I -მა მოულოდნელად შეცვალა თავისი გეგმები და უკან გაბრუნდა, რითაც ქართლის მეფე მძიმე მდგომარეობაში ჩააგდო. განრისხებულმა შაჰმა, რომელმაც აშკარად დაინახა ვახტანგის "ღალატი", ბრძანება გამოსცა მისი მეფობიდან გადაყენების შესახებ და ქართლის ტახტი კახეთის მეფე კონსტანტინე II -ს დაუმტკიცა. 1723 წ. კონსტანტინემ დაღესტნელი მთიელების დაქირავებული ჯარით თბილისი აიღო. ბრძოლამ ძალიან დააზიანა ქალაქი. ამავე დროს დასავლეთიდან თურქებმა დაიწყეს შეტევა. ვახტანგ VI -ს საქართველოში აღარ ედგომებოდა და იგი იძულებული გახდა რუსეთში წასულიყო.
სულან-საბა ორბელიანი იყო დიდი მწერალ-მოაზროვნე და საზოგადო მოღვაწე. იგი დაიბადა 1658 წელს ბოლნისის რაიონში, სოფელ ტანძიაში. შთამომავლობით სულხან-საბა გახლდათ დიდგვაროვანი ფეოდალი. მამა, ვახტანგ ორბელიანი ქართლის სამეფოს მდივანბეგი იყო, ხოლო დედა, თამარი-ზაალ არაგვის ერისთავის ასული. სულხან-საბა ორბელიანი ხშირად სტუმრობდა სამეფო კარს სადაც თავის უფროს მამიდაშვილებთან, ვახტანგ V ვაჟებთან ერთად იზრდებოდა. მან მიიღო შესანიშნავი განათლება, როგორც საერო ისე სასულიერო დისციპლინებში. მომავალში მასვე დაევალა ტახტის მემვიდრის, ლევანის ძის ვახტანგ VI აღზრდა. სულხან-საბა ახალგაზრდიბიდანვე აქტიურად იყო ჩაბმული სამწერლო და სამეცნიერო საქმიანობაში. იმ დროისათვის პროზას დაკარგული ჰქონდა თავისი ფასი ამიტომ მას ერთნაირად გაურბოდა როგოც მკითხველი, ისე მწერალიც. ასეთ დროს ორბელიანმა შეძლო და აღუდგინა ქართულ პროზას დიდების დღენი. მან შექმნა იგავ-არაკთა ბრწყინვალე კრებული „სიბრძნე სიცრუისა“, რომელშიც არაჩვეულებრივი ქართული ენითა და იუმორით გადმოსცა თავის დროის მოწინავე იდეები და ზნეობრივი იდეალები. ორბელიანის მოღვაწეობა მწერლობის განვითარებასთან ერთად, მიზნად ისახავდა სამეცნიერო დარგების განვითარებას. ენციკლობედიურ ელემენტებს შეიცავს მისი „ქართული ლექსიკონი“ - „სიტყვის კონა“, რომელიც გამოირჩევა იმ დროისათვის მოწინავე მეთოდოლოგიით, უმდიდრესი ფაქტობრივი მასალის მოხმობით. მასში ასახულია ქართული სალიტერატურო ენის, კერძოდ, ლექსიკის განვითარების ძირითადი ეტაპები. მის კალამს ეუკუთვნის ასევე პროზაული ნაწარმოებები „სწავლანი“ და „მოგზაურობა ევროპაში“. მხატვრული პროზის უბადლო ოსტატს დიდი ღვაწლი მიუძღვის ასევე ქართული პოეზიის წინაშე. მას წილად ხვდა დაემუშავებინა მსოფლიო ლიტერატურის ისეთი ჩინებული ძეგლი, როგორიც არის „ქილილა და დამანა“. ეს პროზაული ნაწარმოები დიდი რაოდენობით შეიცავს სხვადასხვა ფორმის ლექსებს. სულხან-საბა ორბელიანმა ქართული ლექსთა წყობის ისტორიაში თამამად დაანგრია ძველი ნორმები, დაძლია ტრადიციული შეზღუდულობა და ქართული ლექსი გამოიყვანა განვითარების ფართო გზაზე. მის ნოვატორულ გზას გაჰყვნენ მამუკა ბარათაშვილი, დავით გურამიშვილი და სხვა. ორბელიანი გახლდათ არა მარტო პოეტი და პროზაიკოსი, არამედ აქტიური საზოგადო მოღვაწე. იგი დიპლომატიური მისიით მოგზაურობდა ევროპაში და ცდილობდა საქართველო დაეხსნა ირან-ოსმალეთის ტყვეობიდან. ამ მიზნით იგი შეხვდა საფრანგეთის მეფეს ლუი XIV რომელმაც ცივი უარით გაისტუმრა ქართველი დიპლომატი. იმედგაცრუებულმა ორბელიანმა დიდი გაჭირვებით ჩამოაღწია სამშობლოში. 1724 წელს ვახტანგ VI გადაწყვიტა რუსეთში გადახვეწა. მან წინასწარი მოლაპარაკებისთვის მოსკოვში ორბელიანი გაგზავნა. ხანდაზმულ მწერალს არ დასცალდა უკანასკნელი მისიის აღსრულება, იგი მოსკოვში 1725 წელს გარდაიცვალა. დაკრძალულია ვსესვიატსკოვში.
1723-1735 წწ. აღმოსავლეთ საქართველოში თურქები ბატონობდნენ, შემდეგ კი ისინი განდევნეს აღორძინებული ირანის ჯარებმა და ქვეყანაში თავისი მმართველობა დაამყარეს. ქართველები ებრძოდნენ როგორც თურქებს, ასევე ირანელებს, თუმცა განმათავისუფლებელ მოძრაობას ძალიან უშლიდა ხელს განუწყვეტელი ფეოდალური შინაომები, რომლებიც გარეშე მტერთან ბრძოლის პარალელურად მიმდინარეობდნენ. ინტენსიური სამხედრო მოქმედებების გამო ქვეყანა გაპარტახდა.
ოსმალურ-ირანული ოკუპაციისა და საშინაო აშლილობის ფონზე მეტად გაძლიერდა დაღესტნელთა რაზმების თავდასხმები აღმოსავლეთ საქართველოზე, რასაც მოსახლეობისათვის უდიდესი ზიანი მოჰქონდა. ქართველები იარაღით ხელში ებრძოდნენ ოსმალებს, ირანელებს, დაღესტნელებს. ამ ბრძოლას სათავეში ჩაუდგა კონსტანტინე II -ის უმცროსი ძმა თეიმურაზ II. ირანის მბრძანებელი ნადირ-შაჰი იძულებული გახდა აჯანყებული ქართველების წინაშე სერიოზულ დათმობებზე წასულიყო. 1744 წ. მან აღადგინა ქართლის და კახეთის სამეფოები, რომლებიც 1723 წლის შემდეგ, ფაქტობრივად, გაუქმებულნი იყვნენ. ქართლის მეფედ დამტკიცებულ იქნა თეიმურაზ II, ხოლო კახეთის მეფედ ამ უკანასკნელის ვაჟი ერეკლე II.
მამა და შვილი თავდაპირველად აღმოსავლეთ საქართველოს მართავდნენ როგორც ირანის ვასალები, მაგრამ მას შემდეგ, რაც 1747 წ. ნადირ-შაჰი მოკლული იქნა შეთქმულთა მიერ, ხოლო ირანი ანარქიამ მოიცვა, ქართლის და კახეთის სამეფოებმა პოლიტიკური დამოუკიდებლობა დაიბრუნეს.
ნადირ-შაჰის სიკვდილის შემდეგ ამიერკავკასიაში დაიწყო ხანგრძლივი ომები მისი იმპერიის ნანგრევებზე აღმოცენებულ სახელმწიფოებს შორის. ამ ომებში ქართველები, რომლებსაც სარდლობდა ერეკლე II, მეტწილად გამარჯვებულები გამოდიოდნენ. მათ არამარტო დაიცვეს თავისი დამოუკიდებლობა, არამედ ზოგი მეზობელი სახანოც დაიმორჩილეს. ერეკლემ თავი გამოიჩინა როგორც ნიჭიერმა სარდალმა და მამაცმა მეომარმა. თავისი მამის, თეიმურაზ II-ის გარდაცვალების შემდეგ (1762) იგი გაერთიანებული ქართლ-კახეთის ანუ მთელი აღმოსავლეთ საქართველოს მეფე გახდა.
ქართველთა გამარჯვებებმა დიდი რეზონანსი გამოიწვია დასავლეთ ევროპაში. ფრანგულ და გერმანულ გაზეთებში იბეჭდებოდა წერილები, რომელთა ავტორები დიდად აქებდნენ ერეკლე II-ს და ვარაუდობდნენ, რომ იგი მოახერხებდა ირანის დაპყრობასაც, სადაც სასტიკი შინაომები მიმდინარეობდა.
შედარებით გაუმჯობესდა მდგომარეობა იმერეთის სამეფოშიც. მისი მეფე სოლომონ I (1752-1784) ენერგიულად იბრძოდა ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერების და თურქეთის ბატონობისაგან ქვეყნის გათავისუფლებისათვის. მან მკაცრად აკრძალა აგრეთვე ტყვეებით ვაჭრობა. სოლომონ I-ის ასეთი პოლიტიკა, ცხადია, ოსმალეთის ხელისუფლებას არ მოსწონდა. იმერეთში რამოდენიმეჯერ შეიჭრნენ ოსმალთა ჯარები, მაგრამ წარმატებას ვერ მიაღწიეს.
1768-1774 წლებში ერეკლე და სოლომონი რუსეთს ეხმარებოდნენ თურქეთის წინააღმდეგ ომში, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ერეკლემ დაამარცხა ახალციხის ვილაიეთის სამხედრო ძალები, ამიერკავკასიაში მოქმედი რუსი გენერლის ღალატის გამო ვეღარ შესძლო წარმატების განვითარება. 1774 წ. თურქეთთან დადებული ზავით რუსეთმა სცნო ოსმალეთის სუვერენიტეტი დასავლეთ საქართველოზე, ოღონდ იმ პირობით თუ სულთანი უარს იტყოდა იმერეთიდან ხარკის აღებაზე.
XVIII ს-ის 50-70-იან წლებში აღმოსავლეთ საქართველოში გარკვეული აღმავლობა შეინიშნება. გლეხთა მდგომარეობის შესამსუბუქებლად გამოიცა მთელი რიგი კანონები, რითიც შედარებით გაუმჯობესდა სოფლის მეურნეობის წარმოების პირობები. აღმოსავლეთ საქართველოში აღდგა სამთამადნო მრეწველობა, გაიხსნა ახალი საწარმოები, სადაც უკვე ფართოდ იყენებდნენ დაქირავებულ შრომას, ჩამოყალიბდა პირველი მანუფაქტურები. ერეკლე II ყველანაირად ცდილობდა საქართველო განვითარების ევროპულ გზაზე დაეყენებინა. მისი მმართველობის ხანაში ქართლ-კახეთის სამეფოში უკვე შეიმჩნევა ფეოდალური ურთიერთობების რღვევა: გლეხთა ნაწილი თავისუფლდება ბატონყმობის უღლისაგან და თავისუფალი მწარმოებელი ხდება, იზრდება მდიდარი თბილისელი ვაჭრების როლი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, დაბალი წრეებიდან გამოსული ცალკეული პირები სახელმწიფო თანამდებობებზე წინაურდებიან.
კულტურისა და განათლების დარგში აღსანიშნავია ორი სასულიერო სემინარიისა და სხვა სასწავლებლების გახსნა. 1782 წ. თბილისში დაიდგა პირველი ორიგინალური ქართული პიესა. ამ პერიოდის ქართველი პოეტებიდან განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსნი არიან დავით გურამიშვილი (1705-1792) და ბესიკ გაბაშვილი (1750-1791).
80-იანი წლების დასაწყისიდან აღმოსავლეთ საქართველოს მდგომარეობა კვლავ გაუარესდა. ამისი ერთ-ერთი მიზეზი იყო დაღესტნელთა განუწყვეტელი თავდასხმები. მოთარეშე მთიელები ძარცვავდნენ მოსახლეობას, იტაცებდნენ ტყვეებს, რომლებიც შემდეგ ოსმალეთისა და ჩრდილო კავკასიის მონათა ბაზრებზე ხვდებოდნენ. დაღესტნელთა თავდასხმებისაგან აღმოსავლეთ საქართველოში მთელი რაიონები დაცარიელდა.
ასეთ პირობებში ერეკლე II-მ გადაწყვიტა ისევ რუსეთთან დაახლოებით განემტკიცებინა თავისი მდგომარეობა. 1783 წ. რუსულ ციხესიმაგრე გეორგიევსკში რუსეთის იმპერიისა და ქართლ-კახეთის წარმომადგენლებმა ხელი მოაწერეს ტრაქტატს, რომლის ძალითაც აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფო რუსეთის მფარველობაში შევიდა. ქართველები აღიარებდნენ რუსეთის იმპერატორის უზენაესობას და უარს ამბობდნენ დამოუკიდებელ საგარეო პოლიტიკაზე. სამაგიეროდ რუსეთი თავის თავზე იღებდა საქართველოს დაცვას გარეშე მტრებისაგან, რისთვისაც აქ უნდა მდგარიყო ორი რუსული ბატალიონი ორი ზარბაზნით. ამასთან რუსეთის მხარე პირობას დებდა, რომ არ ჩაერეოდა საქართველოს საშინაო საქმეებში. სამეფო ტახტი რჩებოდა ერეკლესა და მისი შთამომავლების ხელში.
გეორგიევსკის ტრაქტატს საქართველოსთვის რაიმე არსებითი სიკეთე არ მოუტანია, ნეგატიური შედეგი კი დიდი იყო. ირანისა და ოსმალეთის მმართველი წრეები, რომლებიც შეშფოთებული იყვნენ რუსეთის ამიერკავკასიაში შემოსვლით, ერეკლე II-ს დაუპირისპირდნენ. გაძლიერდა დაღესტნელთა თავდასხმებიც. დაღესტნის ერთ-ერთმა უძლიერესმა მფლობელმა, ომარ-ხანმა, 1785 წ. 20 - ათასიანი ჯარით წარმატებით ილაშქრა საქართველოში. რუსთა ბატალიონებმა დაღესტნელები ვერ შეაჩერეს, ორი წლის შემდეგ კი რუსეთის მთავრობამ საერთოდ გაიყვანა თავისი ძალები საქართველოდან და ერეკლე II ბედის ანაბარა დატოვა. ამასობაში დასასრულს მიუახლოვდა მრავალწლიანი ბრძოლა ირანის გაერთიანებისათვის. ქვეყნის სათავეში მოვიდა ყაჯართა დინასტიის ფუძემდებელი აღა-მაჰმად-ხანი. 1795 წ. იგი დიდი ლაშქრით შემოიჭრა ამიერკავკასიში, რათა აღედგინა აქ ირანის ხელისუფლება. ერეკლე II-მ ტრაქტატის პირობების შესაბამისად დახმარება სთხოვა რუსეთს, მაგრამ დაპირებების გარდა არაფერი მიუღია. ამასობაში აღა-მაჰმად-ხანი 35 000 მეომრით საქართველოს მოადგა და სისხლისმღვრელი ბრძოლის შემდეგ 1795 წ. 12 სექტემბერს თბილისი აიღო. ირანელებმა სასტიკად ააოხრეს ქალაქი და უკან გაბრუნებისას ტყვედ წაასხეს მისი 10 000 მცხოვრები.
ამ ტრაგედიის შემდეგ ქართლ-კახეთის სამეფოს მდგომარეობა კიდევ უფრო გაუარესდა. 1798 წ. გარდაიცვალა ერეკლე II და ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი გიორგი XII (1798-1800), სუსტი და პასიური მმართველი.
ამ დროისათვის რუსეთის მთავრობამ უკვე მიიღო გადაწყვეტილება აღმოსავლეთ საქართველოს ანექსიის შესახებ. 1799 წ. რუსებმა ისევ შემოიყვანეს საქართველოში თავისი ჯარები. გიორგი XII-ის გარდაცვალების შემდეგ კი, 1801 წ. გამოიცა რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე I-ის მანიფესტი ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებისა და რუსეთთან შეერთების შესახებ. მანიფესტში ფარისევლურად იყო ნათქვამი, რომ ეს აქტი მხოლოდ ქართველი ხალხის ინტერესებზე ზრუნვით იყო ნაკარნახევი. ის ადგილი თბილისში, სადაც საჯაროდ კითხულობდნენ ამ მანიფესტს, ალყაშემორტყმული იყო რუსეთის ჯარითა და არტილერიით. მსმენელთაგან კი, ვინც პროტესტი გამოთქვა სახელმწიფოს გაუქმების გამო, ადგილზევე იქნა დაპატიმრებული.
ასე დაიწყო საქართველოში რუსული მმართველობის ერა.
აღმოსავლეთ საქართველოს ანექსიამ რუსეთის მიერ და მმართველობის ახალი ფორმების შემოღებამ ქართული მოსახლეობის ფართო ფენების უკმაყოფილება გამოიწვია. თავად-აზნაურობის მნიშვნელოვანი ნაწილი უკმაყოფილო იყო სამეფოს გაუქმებითა და ძველი ფეოდალური უფლებების შეზღუდვით, ქართველ გლეხობას კი რუსების მიერ დაწესებულ მძიმე გადასახადებთან ერთად, ეროვნული ჩაგვრის უღელიც დააწვა. კოლონიური რეჟიმი სამხედრო-პოლიციურ ხასიათს ატარებდა. ქვეყანაში დამყარდა სრული უკანონობა. რუსი სამხედროები და მოხელეები ყველანაირად ძარცვავდნენ და ავიწროვებდნენ ხალხს, ხოლო მათ კი, ვინც თუნდაც მცირეოდენ პროტესტს გამოხატავდა - სასტიკად სჯიდნენ. ამან აღმოსავლეთ საქართველოში რამოდენიმე ანტირუსული გამოსვლა გამოიწვია, რომელთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია 1804 და 1812 - 1813 წლების შეიარაღებული აჯანყებები. ამ გამოსვლების სათავეში იდგნენ ქართული სამეფო ოჯახის ცალკეული წარმომადგენლები, რომლებსაც მონარქიის აღდგენის იმედი ჰქონდათ. რუსეთის ჯარებმა ძალთა დიდი დაძაბვის ფასად მოახერხეს ამ აჯანყებების ჩახშობა, მაგრამ მიღებულმა გამოცდილებამ აიძულა რუსეთის მთავრობა რამდენადმე შეერბილებინა თავისი პოლიტიკა საქართველოს მიმართ და აღეკვეთა მოხელეთა შეუზღუდავი თვითნებობა. ამასთან, ქართლ-კახეთის სამეფო სახლის წევრები რუსეთში იყვნენ გასახლებულნი.
აღმოსავლეთ საქართველოში გაბატონების შემდეგ მეფის რუსეთი შეუდგა ამიერკავკასიაში თავისი სამფლობელოების გაფართოვებას. ირანთან ორი ომის შედეგად რუსეთის ხელში გადავიდა ჩრდილო აზერბაიჯანი და აღმოსავლეთ სომხეთი. რაც შეეხება დასავლეთ საქართველოს, მისი შეერთება რუსეთმა განახორციელა ორ ეტაპად: ჯერ მან თავისი პროტექტორატის ქვეშ მოაქცია ადგილობრივი პოლიტიკური წარმონაქმნები (1803 წ. -სამეგრელოს სამთავრო, 1804 წ. - იმერეთის სამეფო, 1810 წ. - გურიისა და აფხაზეთის სამთავროები, 1833 წ. - სვანეთის სამთავრო), ხოლო შემდეგ თანდათანობით გააუქმა ისინი მათი ტერიტორიების სრული ანექსიით (იმერეთი - 1810 წ., გურია - 1828 წ., სამეგრელო - 1857 წ., სვანეთი - 1858 წ., აფხაზეთი - 1864 წ.).
იმერეთის სამეფოს გაუქმება რუსეთის ხელისუფლებამ მოახერხა მხოლოდ პირდაპირი სამხედრო აგრესიის შედეგად. იმერეთის უკანასკნელი მეფე სოლომონ II (1789 - 1810) იძულებული გახდა ოსმალეთში გაქცეულიყო, სადაც გარდაიცვალა 1815 წ.
ცარიზმის დიდმპყრობელურმა პოლიტიკამ, კერძოდ ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამ, იმერეთსა და გურიაში 1819 - 1820 წლებში დიდი აჯანყება გამოიწვია, მაგრამ აჯანყებულები დამარცხდნენ რუსეთის ჯარებთან ბრძოლაში. მათი სოფლები განადგურებული და გადამწვარი იქნა. მიუხედავად ამისა გურიაში 1841 წ. ახალი ანტირუსული აჯანყება მოხდა, რომელიც ასევე სასტიკად იყო ჩახშობილი.
პერმანენტულ შეიარაღებულ გამოსვლებს ჰქონდა ადგილი აფხაზეთშიც (1821, 1824, 1840 -1842, 1866, 1877 წწ.). გარდა ამისა, ჩრდილო-დასავლეთის აფხაზური ტომები საერთოდ არ დამორჩილებიან რუსებს, მუდმივად ებრძოდნენ მათ და ამ ბრძოლაში დამარცხების შემდეგ (1864 წ.) ოსმალეთის იმპერიაში გადასახლდნენ. აფხაზთა მასობრივ გადასახლებებს თურქეთში ადგილი ჰქონდა აგრეთვე 1866 და 1877 წლების აჯანყებათა ჩახშობის შემდეგ.
რუსეთ-თურქეთის ომების შედეგად რუსეთის იმპერიაში შევიდა (და, ამრიგად, საქართველოს დაუბრუნდა) თურქების მიერ წინა საუკუნეებში დაპყრობილი სამცხე-ჯავახეთი, მთავარი ქალაქი ახალციხით (1829 წ.) და აჭარა და ზოგიერთი სხვა ოლქი ქ. ბათუმით (1878 წ.). საქართველოსათვის ამ თავისთავად დადებით ფაქტებს თან სდევდა უარყოფითი მოვლენებიც. კერძოდ, ახლადშემოერთებულ მიწებზე მცხოვრები ათობით ათასი მუსლიმანი ქართველი აიყარა მშობლიური ადგილებიდან და გადასახლდა ოსმალეთის იმპერიის შიდა რაიონებში. მათი წასვლის ძირითადი მიზეზი იყო რუსეთის ადმინისტრაციის ქვეშ ცხოვრების უნდომობა.
ამრიგად, 1801 - 1878 წლებში საქართველო თითქმის მთლიანად გაერთიანდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში. ამის შემდეგ, ისტორიული ქართული მიწების მხოლოდ უკიდურესი სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილიღა რჩებოდა რუსეთის ფარგლებს გარეთ.
XIX ს-ის 30 - 50 -იანი წლებიდან საქართველოში ძირითადად სტაბილური სიტუაცია მყარდება. ვითარდება სოფლის მეურნეობა, ვაჭრობა, მრეწველობა. მნიშვნელოვნად იზრდება მოსახლეობის რიცხვი, როგორც ბუნებრივი მატების ხარჯზე, ასევე მეფის მთავრობის კოლონიზაციური პოლიტიკის გამო, რომელიც თავისი სოციალური დასაყრდენის განმტკიცების მიზნით ფართოდ აწარმოებდა საქართველოში რუსი და უცხოელი კოლონისტების გადმოსახლებას.
გარკვეუწილად შეიცვალა მმართველობის ფორმაც ამიერკავკასიაში. 1840 წლიდან აქ შემოღებული იყო ისეთივე ადმინისტრაციული და სასამართლო ორგანოები, როგორიც არსებობდა რუსეთის შიდა პროვინციებში. დაუშვეს შეზღუდული კულტურული ავტონომია (გაჩნდა ქართული ჟურნალ-გაზეთები, აღორძინდა ქართული თეატრი და სხვ.). ასეთი პოლიტიკით ხელისუფლებამ მიაღწია იმას, რომ 40-იანი წლებიდან ქართული თავად-აზნაურობა მთლიანობაში გაუერთგულდა რუსეთის მეფეს. ქართველი არისტოკრატები კარიერას იკეთებდნენ უპირველეს ყოვლისა სამხედრო სამსახურში. ისინი მსახურობდნენ როგორც რუსეთის რეგულარულ არმიაში, ასევე, ბუნებრივია, ქართულ მილიციაში, რომელიც აქტიურად მონაწილეობდა რუსეთის კავკასიურ ომებში მთელი XIX ს-ის განმავლობაში.
XIX ს-ის 60 - 70 - იანი წლები გარდატეხის ხანაა საქართველოს ისტორიაში. რეფორმების შედეგად აქ იწყება კაპიტალიზმის სწრაფი განვითარება. შენდება ფაბრიკები და ქარხნები, ფართოდ იშლება სასარგებლო წიაღისეულის (ქვანახშირი და მარგანეცი) მოპოვება, ვითარდებიან ქალაქები - თბილისი, ქუთაისი, ფოთი, ბათუმი და სხვ. იწყება რკინიგზების მშენებლობა. მიუხედავად ამისა, საქართველო ძირითადად ისევ აგრარულ ქვეყანად რჩებოდა, თუმცა კაპიტალისტური ურთიერთობების განვითარება სოფლადაც ჩქარი ტემპით მიმდინარეობდა.
60 - 70-იან წლებში ლიტერატურულ-საზოგადოებრივ სარბიელზე გამოდის ახალი პროგრესულ-დემოკრატიული მიმდინარეობის თაობა, რომელსაც განათლება ჰქონდა მიღებული რუსეთის უნივერსიტეტებში და კრიტიკულად იყო განწყობილი საქართველოში არსებული კოლონიური რეჟიმისა. ამ თაობის ლიდერი იყო მწერალი, საზოგადო და პოლიტიკური მოღვაწე ილია ჭავჭავაძე (1837 - 1907). მისი თაოსნობით გაშლილი მოძრაობა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ახალი, მშვიდობიანი ფორმა იყო, რომელმაც შეცვალა XIX ს-ის პირველი ნახევრის ლოკალური შეიარაღებული აჯანყებები.
1881 წ. რევოლუციონერების მიერ რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე II -ის მოკვლის შემდეგ ქვეყანაში გამეფდა პოლიტიკური რეაქცია. ხელისუფლება დაადგა იმპერიაში მცხოვრებ ხალხთა, და მათ შორის ქართველი ხალხის რუსიფიკაციის გზას. უკიდურესად შეიზღუდა ქართული წიგნებისა და ჟურნალ-გაზეთების გამოცემა. სკოლებში აიკრძალა არა მარტო ქართულ ენაზე სწავლება, არამედ ქართულად ლაპარაკიც კი. საქმე იქამდე მივიდა, რომ ოფიციალური დოკუმენტებიდან ამოიღეს სიტყვა "საქართველო". მის ნაცვლად იხმარებოდა "თბილისის გუბერნია" და "ქუთაისის გუბერნია". ამ პოლიტიკას ამართლებდნენ მცდარი თეორიით თითქოს მცირე ერების დრო უკვე წავიდა და ისინი ისტორიულად განწირულნი იყვნენ დიდ ხალხებთან ასიმილაციისათვის.
ასეთ პირობებში ი.ჭავჭავაძემ და მისმა თანამოაზრეებმა გაბედულად გაილაშქრეს ქართველი ერის კონსოლიდაციისა და მისი ეროვნული თვითშეგნების გაღრმავებისათვის. ხელისუფლებამ ვერ შეძლო განმათავისუფლებელი მოძრაობის ჩახშობა. პირიქით, ეს მოძრაობა უფრო გაძლიერდა და გაფართოვდა, თუმცა მას პოლიტიკური აჯანყების ფორმა არ მიუღია.
90 -იან წლებში საქართველოში იწყება მარქსიზმის პროპაგანდა, რუსეთის 1905 - 1907 წლების რევოლუციის დროს საქართველო რევოლუციური ბრძოლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრი ხდება. აქ ადგილი აქვს როგორც გლეხთა გამოსვლებს, ასევე ქალაქის მუშათა მოძრაობას. თბილისში მოხდა ბარიკადული ბრძოლები, შეიარაღებულ გამოსვლებს ადგილი ჰქონდა დასავლეთ საქართველოს სოფლებშიც. მთავრობის მიერ გამოგზავნილმა დამსჯელმა რაზმებმა რევოლუციის ჩახშობის პროცესში არაერთი სოფელი გადაწვეს.
ეროვნული მოტივი უფრო ძლიერად გამოიკვეთა საქართველოში ახალი რევოლუციური აღმავლობის პერიოდში, რომელიც ისევე როგორც რუსეთში 1912 წლიდან დაიწყო. მაგრამ პირველი მსოფლიო ომის დაწყებამ ეს პროცესი დროებით შეანელა. ცენტრალური ბლოკის მხარეზე ომში თურქეთის ჩაბმით საქართველო ფრონტისპირა ქვეყნად იქცა. ომის შედეგად გამოწვეულმა კრიზისმა რუსეთში კვლავ გამოიწვია რევოლუციური განწყობილებების ზრდა, რაც დაგვირგვინდა 1917 წლის თებერვლის რევოლუციით, რომელმაც წერტილი დაუსვა ქვეყანაში მონარქიის არსებობას.
1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთში დემოკრატიული გარდაქმნები დაიწყო. საქართველოში ამისი ერთ-ერთი შედეგი იყო ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა (1917 წ. მარტი). მაგრამ ახალი რუსეთის სათავეში მოსულმა დროებითმა მთავრობამ ვერ გადაწყვიტა ის კარდინალური საკითხები, რაც განსაკუთრებით აღელვებდა მოსახლეობის ფართო ფენებს: ზავის საკითხი (ქვეყანა ისევ აგრძელებდა მსოფლიო ომში მონაწილეობას), მიწის საკითხი და სხვ. ყოველივე ეს კარგად გამოიყენეს ბოლშვიკებმა (კომუნისტებმა) ლენინის მეთაურობით და 1917 წლის ოქტომბერში დროებითი მთავრობა დაამხეს. ამიერკავკასიის პოლიტიკურმა პარტიებმა და ორგანიზაციებმა არ ცნეს ამ გადატრიალების კანონიერება. 1917 წლის 15 ნოემბერს მათ შექმნეს საკუთარი მთავრობა - ამიერკავკასიის კომისარიატი, რომელიც ძირითადად ადგილობრივი პარტიების წარმომადგენლებისაგან შედგებოდა. ფაქტობრივად, დაიწყო ამიერკავკასიის რუსეთისაგან გამოყოფის პროცესი.
ეს პროცესი იურიდიულად დასრულდა 1918 წლის 9 (22) აპრილს, როდესაც იქნა გამოცხადებული დამოუკიდებელი ამიერკავკასიის ფედერაციული რესპუბლიკის შექმნა, ცენტრით თბილისში. ახლადშექმნილი რესპუბლიკის უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოს წარმოადგენდა მრავალპარტიული შემადგენლობის სეიმი, რომლის თავჯდომარედ აირჩიეს ქართველი სოციალ-დემოკრატი ნ. ჩხეიძე. მისი მოადგილეები იყვნენ სომხური და აზერბაიჯანული პარტიების წარმომადგენლები.
ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრობლემა, რომელიც ამიერკავკასიური ხელისუფლების წინაშე იდგა, იყო თურქეთთან ურთიერთობის მოგვარების საკითხი, ვინაიდან მსოფლიო ომი გრძელდებოდა, რუსეთის არმია, რომელიც თურქეთის ფრონტზე მოქმედებდა, დაიშალა, ჯარისკაცებმა პოზიციები მიატოვეს და სახლში დაბრუნდნენ, ხოლო შეტევაზე გადმოსულ თურქეთის არმიას ახლადჩამოყალიბებული ქართულ-სომხური რაზმები ვერ აკავებდნენ. აზერბაიჯანელებმა უარი განაცხადეს ერთმორწმუნე და ეთნიკურად მონათესავე თურქებთან ბრძოლაში მონაწილეობის მიღებაზე.
სწორედ თურქეთთან საზავო მოლაპარაკებების დროს გამოჩნდა ყველაზე ნათლად თუ რა არამყარი იყო ამიერკავკასიის გაერთიანება. სეიმის ქართულ, სომხურ და აზერბაიჯანულ დეპუტაციებს შორის მუდმივი უთანხმოება სუფევდა. აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსები ფაქტობრივად თურქეთს ემხრობოდნენ, რომელმაც ამიერკავკასიას დიდი ტერიტორიული მოთხოვნები წაუყენა. ქართველებმა და სომხებმა კი ორიენტაცია გერმანიაზე აიღეს, რათა მას გავლენა მოეხდინა თავის მოკავშირეზე. მართლაც, გერმანიის ჩარევის წყალობით საქართველო გადაურჩა თურქულ ოკუპაციას. თურქებმა დაიკავეს მხოლოდ მისი სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი ქ. ბათუმით.
ამიერკავკასიის რესპუბლიკა უპერსპექტივო წარმონაქმნი იყო. მან ორი თვეც ვერ იარსება და შინაგანი წინააღმდეგობების შედეგად დაიშალა. 1918 წლის 26 მაისს სეიმმა თავის უკანასკნელ სხდომაზე ოფიციალურად აღიარა ფედერაციის გაუქმება. იმავე დღის საღამოს კი შედგა საქართველოს "ეროვნული საბჭოს" სხდომა, რომელზეც საქართველო გამოცხადდა სუვერენულ დემოკრატიულ რესპუბლიკად. შემდეგი ორი დღის განმავლობაში დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს აგრეთვე სომხეთმა და აზერბაიჯანმა.
1918 წლის 26 მაისს აღდგა 117 წლის წინ გაუქმებული ქართული სახელმწიფოებრიობა. ქართველი ხალხი ამ ფაქტს საყოველთაო ზეიმით შეეგება. ეს ისტორიული მოვლენა XIX - XX ს-ის დამდეგის საქართველოს ეროვნულ- და სოციალურ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის დამაგვირგვინებელი შედეგი იყო.
საქართველოს პირველი რესპუბლიკის მთავრობა კოალიციური იყო, თუმცა მის შემადგენლობაში ჭარბობდნენ სოციალ-დემოკრატები. სოციალ-დემოკრატიული პარტია იმ პერიოდის საქართველოში ყველაზე ძლიერი პოლიტიკური ორგანიზაცია იყო. ამ პარტიის ლიდერი ნოე ჟორდანია (1868 - 1953) საქართველოს მთავრობის თავჯდომარე გახდა.
ახალგაზრდა რესპუბლიკა მძიმე ეკონომიკური პრობლემების წინაშე იდგა. მსოფლიო ომმა მნიშვნელოვნად დააზარალა მისი მეურნეობა, ხოლო რუსეთთან და სხვა ქვეყნებთან ჩამოყალიბებული ეკონომიკური კავშირების გაწყვეტამ მდგომარეობა უფრო დაამძიმა. მოშლილი იყო მრეწველობა და ტრანსპორტი, განსაკუთრებით ჭირდა სურსათი. ხელისუფლებას კი დამოუკიდებლობის გამოცხადების დროისათვის არ გააჩნდა არავითარი თანხები მყარ ვალუტაში.
საქართველოს დამოუკიდებლობა უკვე 28 მაისს სცნო გერმანიამ. მაგრამ პირველ მსოფლიო ომში ცენტრალური ბლოკის დამარცხების შემდეგ საერთაშორისო აღიარების საკითხი კვლავ აქტუალური გახდა. საქართველოს მთავრობამ ამ თხოვნით მიმართა პარიზის სამშვიდობო კონფერენციას. 1920 წელს თურქეთის, გერმანიისა და არგენტინის შემდეგ საქართველო დე-ფაქტო იცნეს დიდმა ბრიტანეთმა, საფრანგეთმა, იტალიამ, იაპონიამ. ხოლო მას შემდეგ კი, რაც 1920 წლის 7 მაისს საქართველოს დამოუკიდებლობა აღიარა საბჭოთა რუსეთმა, მოხდა რესპუბლიკის დე-იურე ცნობაც ანტანტის ქვეყნებისა და რიგი სხვა სახელმწიფოების მიერ.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჩამოყალიბება მეტად რთულ პოლიტიკურ ვითარებაში მიმდინარეობდა. ქვეყანას პირველ ხანებში არ ცნობდა რუსული "თეთრი მოძრაობა", რომელიც გამოდიოდა "ერთიანი და განუყოფელი" რუსეთის ლოზუნგით. მოუწესრიგებელი იყო აგრეთვე სასაზღვრო საკითხები ამიერკავკასიის რესპუბლიკებს შორის. კერძოდ, საქართველოს ტერიტორიული კამათი ჰქონდა აზერბაიჯანთან ზაქათალის ოლქის გამო. სომხეთის რესპუბლიკა კი პრეტენზიას აცხადებდა საქართველოს სამხრეთ რაიონებზე, სადაც მოსახლეობის ნაწილი სომხური იყო. 1918 წლის დეკემბერში სომხეთის ჯარები მოულოდნელად შემოიჭრნენ საქართველოში, მაგრამ მოგერიებულნი იქნენ. ამიერკავკასიაში ინგლისური სარდლობის ჩარევით საბრძოლო მოქმედებები შეწყვეტილი იქნა.
სადავო ოლქის სამხრეთ ნაწილში შეიქმნა ე.წ. "ნეიტრალური ზონა" შერეული ქართულ-სომხური ადმინისტრაციით. საქართველოს სრული იურისდიქცია ამ კუთხეში მხოლოდ 1920 წლის ნოემბერში აღდგა. 1918 - 1920 წლებში ლოკალური სამხედრო მოქმედებები მიმდინარეობდა აგრეთვე სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, აფხაზეთში, სამხრეთელი ოსებით დასახლებულ ტერიტორიებზე და სხვა რეგიონებში, სადაც ადგილი ჰქონდა შეიარაღებულ გამოსვლებს. ამ გამოსვლების მნიშვნელოვანი ნაწილი კომუნისტების აგიტაციით იყო გამოწვეული.
მიუხედავად ყოველივე ამისა, სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ყველაზე ძნელი პირველი პერიოდის სირთულეები მთლიანობაში დაძლეული იქნა. 1920 წლის ბოლოსათვის რესპუბლიკაში უკვე აშკარად შეიმჩნევა ეკონომიკური და პოლიტიკური სტაბილიზაციის ნიშნები. საქართველოს დაუბრუნდა ბათუმის ოლქი, რომელიც თურქეთის მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ ერთ ხანს ინგლისელებს ჰქონდათ დაკავებული. აღმავლობას იწყებს მეცნიერება და კულტურა. თბილისში გაიხსნა უმაღლესი სასწავლებლები - უნივერსიტეტი და კონსერვატორია. შეიძლება ითქვას რომ თუ არა ახალი ინტერვენცია და ანექსია საქართველო თავს დააღწევდა კრიზისს და გააგრძელებდა დამოუკიდებელი განვითარების გზას. მაგრამ ეს ასე არ მოხდა. კომუნისტებმა 1920 წლისათვის რუსეთში გაანადგურეს კონტრრევოლუციის მთავარი ძალები და შეუდგნენ იმპერიის ყოველი სამფლობელოების ხელახლა შემოკრებას. იმავე წელს მათ ძალით გაასაბჭოვეს აზერბაიჯანი და სომხეთი. ასე რომ 1921 წლის დამდეგისათვის საქართველო, თავისი სახმელეთო საზღვრების პერიმეტრის 78 პროცენტით უკვე საბჭოთა რესპუბლიკების ალყაში იყო. მხოლოდ სამხრეთ-დასავლეთიდან ჰყავდა მეზობლად ახალგაზრდა თურქეთის რესპუბლიკა.
როგორც ზემოდ აღინიშნა, საქართველოსა და საბჭოთა რუსეთს შორის არსებობდა 1920 წლის 7 მაისის ხელშკრულება, რომლითაც რუსეთმა აღიარა საქართველოს სახელმწიფო დამოუკიდებლობა. სამაგიეროდ საქართველოს მთავრობამ იკისრა თავის ტერიტორიაზე კომუნისტებისათვის ლეგალური მუშაობის შესაძლებლობის მიცემა. მაგრამ მალე გაირკვა, რომ 7 მაისის ხელშეკრულება რუსეთს ჭირდებოდა მხოლოდ ქართველთა სიფხიზლის მოსადუნებლად და საქართველოში თავისი აგენტურისათვის მაქსიმალურად ხელშემწყობი პირობების შესაქმნელად. მოსკოვი ემზადებოდა სამხედრო ინტერვენციისა და ამიერკავკასიის უკანასკნელი დამოუკიდებელი რესპუბლიკის გასაბჭოებისათვის. აღსანიშნავია, რომ ამ საქმეში საქართველოსათვის მეტად ნეგატიური როლი შეასრულეს მაღალ თანამდებობებზე მყოფმა ქართველმა კომუნისტებმა - ი. სტალინმა, ს. ორჯონიკიძემ და სხვა.
1921 წლის 12 თებერვალს სომხეთთან მოსაზღვრე რაიონში კომუნისტებმა მოაწყვეს გლეხთა აჯანყების იმიტაცია, 16 თებერვალს კი "აჯანყებულთა" დახმარების საბაბით საქართველოში რუსეთის ჯარები შემოიჭრნენ. მოწინააღმდეგის მთავარი დაჯგუფება - მეთერთმეტე არმია - უტევდა თბილისს სომხეთისა და აზერბაიჯანის ტერიტორიებიდან. გარდა ამისა, ცალკეულმა შენაერთებმა და ქვედანაყოფებმა იერიში მოიტანეს აფხაზეთსა და ცენტრალური კავკასიონის გადასასვლელებზე. თბილისის მისადგომებთან ცხარე ბრძოლების შემდეგ 1921წლის 25 თებერვალს საქართველოს დედაქალაქი დაეცა. ქართული ჯარები სხვა მიმართულებებზეც უკან იხევდნენ. სოციალ-დემოკრატიულმა მთავრობამ ვერ მოახერხა ჭეშმარიტი საერთო-სახალხო წინააღმდეგობის ორგანიზება. მდგომარეობა გართულდა თურქეთის საზღვარზეც. 21 თებერვალს ანკარის მთავრობამ საქართველოს ულტიმატური ფორმით მოსთხოვა ქალაქების - ართვინისა და არტაანის დაცლა. ეს მოთხოვნა შესრულებული იქნა, მაგრამ თურქები არ შეჩერებულან და მალე ბათუმსა და ახალციხეს მოადგნენ. 18 მარტს საქართველოს მთავრობა ბათუმიდან საზღვარგარეთ ემიგრაციაში წავიდა, ხოლო ქალაქში დარჩენილმა ქართულმა სამხედრო ნაწილებმა თურქებს ბრძოლა გაუმართეს და ბათუმი შეინარჩუნეს. თურქების უკანდახევის შემდეგ ბათუმში რუსები შევიდნენ. 19 მარტისათვის საქართველოს ყველა ძირითად ცენტრებში უკვე საჭოთა ხელისუფლება იყო დამყარებული. მანამდე კი 16 მარტს მოსკოვში რუსეთსა და თურქებს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც ართვინი, არტაანი და ზოგი სხვა ტერიტორია თურქეთის რესპუბლიკას გადაეცა.
ამრიგად, საბჭოთა რუსეთმა ცალმხრივად დაარღვია 1920 წ. 7 მაისის ხელშეკრულება და განახორციელა საქართველოს ფაქტობრივი ანექსია. ქვეყანაში კომუნისტური დიქტატურა დამყარდა.
ლენინური რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ კომუნისტები აქტიურად შეუდგნენ თავის მოწინააღმდეგე ძალთა დათრგუნვას და საკუთარი ძალაუფლების განმტკიცებას. გაუქმებულად გამოცხადდა დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალები, სახელმწიფო და არჩევითი ორგანოები, არაპროლეტარული პარტიები. მოისპო მიწაზე კერძო საკუთრება, სახელმწიფოს ხელში გადავიდა მთელი მრეწველობა, რკინიგზები, ფლოტი, ბანკები და სხვ. დამსჯელი ორგანოები მასობრივად ხვრეტდნენ ან გადასახლებაში აგზავნიდნენ რეჟიმის მოწინააღმდეგეებს და უბრალოდ ეჭვმიტანილ პირებსაც. განსაკუთრებით, ყოფილ ოფიცრებს, თავად-აზნაურობისა და ინტელიგენციის წარმომადგენლებს. ათეიზმის დანერგვის მიზნით კომუნისტები ანგრევდნენ ეკლესიებს, ხოცავდნენ სასულიერო პირებს; მარტო 1922 - 1923 წლებში საქართველოში 1500 ეკლესია იქნა დანგრეული.
ტერორის მიუხედავად 1921 - 1924 წლებში საქართველოში ადგილი ჰქონდა ანტიკომუნისტურ გამოსვლებს. მაგრამ ისინი დაქსაქსულ ხასიათს ატარებდნენ და ხელისუფლება ადვილად ახერხებდა მათ ლოკალიზებასა და ჩახშობას. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო 1924 წლის აჯანყება. აჯანყებულებს კავშირი ჰქონდათ ემიგრაციაში მყოფ მთავრობასთან. დაგეგმილი იყო ერთდროული გამოსვლები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში, მაგრამ კომუნისტებმა მოახერხეს შეთქმულთა რამდენიმე ლიდერის წინასწარ დაპატიმრება. ამიტომ, დაწყებულ აჯანყებას ორგანიზებული ხასიათი არ მიეცა და იგი სასტიკად იყო ჩახშობილი.
საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა თავდაპირველად დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ითვლებოდა, მაგრამ მის ტერიტორიაზე რუსეთის ჯარი იდგა, ხოლო ქართველი კომუნისტები მხოლოდ მოსკოვის კარნახით მოქმედებდნენ. მოსკოვშივე იქნა შემუშავებული საბჭოთა საქართველოს შემდგომი სახელმწიფო მშენებლობის გეგმა, რასაც უნდა გაეადვილებინა მისი ჩართვა ერთიანი საბჭოეთის პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემაში.
საქართველოს სსრ, ფაქტობრივად, ფედერაციულ სახელმწიფოს წარმოადგენდა. მის შემადგენლობაში 1921 წლის ბოლოს სამოკავშირეო ხელშეკრულების საფუძველზე შევიდა აფხაზეთის სსრ (1931 წლიდან - ავტონომიური რესპუბლიკა). გარდა ამისა, საქართველოს ტერიტორიაზე შეიქმნა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა (1921 წ.) და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი (1922 წ.). თვით საქართველოს სსრ, აზერბაიჯანთან და სომხეთთან ერთად, ლენინის წინადადებით 1922 წელს გაერთიანებული იყო ამიერკავკასიის ფედერაციაში, რომელიც იმავე წლის ბოლოს შექმნილ სსრ კავშირში შევიდა. 1936 წელს ამიერკავკასიის ფედერაცია გააუქმეს, ხოლო საქართველო უკვე უშუალოდ იქნა შეყვანილი საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში.
გერმანიასთან ომში, რომელიც 1941 წლის 22 ივნისს დაიწყო. საქართველოს ტერიტორიაზე სამხედრო მოქმედებები პრაქტიკულად არ ყოფილა (მხოლოდ 1942 წ. ზაფხულში შემოიჭრნენ გერმანელები აფხაზეთში და მცირე ხნით დაიკავეს იქ ერთი სოფელი), მაგრამ ქვეყანამ ოთხწლიან ომში საერთო საქმისათვის თავისი დემოგრაფიული და მატერიალური რესურსების მაქსიმუმი გაიღო.
საქართველოში, რომლის მოსახლეობა 1940 წ. შეადგენდა 3 612 ათას ადამიანს, მობილიზებული იქნა და მოქმედ არმიაში გაიგზავნა 700 ათასზე მეტი კაცი, რომელთაგან 300 ათასზე მეტი უკან არ დაბრუნებულა. საქართველოს წარგზავნილთა ნაწილი იბრძოდა ეროვნულ ქართულ დივიზიებში, უმრავლესობა კი მრავალეროვანი საბჭოთა არმიის დანარჩენ ნაწილებსა და შენაერთებში.
ქართველები იბრძოდნენ აგრეთვე პარტიზანულ რაზმებში, როგორც სსრ კავშირის ტერიტორიაზე, ასევე ნაცისტების მიერ ოკუპირებული ევროპის ქვეყნებში. აღსანიშნავია, აგრეთვე, რომ ქართველთა შორის იყვნენ ისეთებიც, ვინც გერმანიის მხარეზე აღმოჩნდა და მისი დროშის ქვეშ იბრძოდა. მათგან ბევრი მოქმედებდა იმ მოტივითა და შეგნებით, რომ გერმანიის გამარჯვება საქართველოს განთავისუფლებას მოუტანდა.
მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ საქართველოს ეკონომიკამ რამოდენიმე წელიწადში ომამდელ დონეს გადააჭარბა. მაგრამ ამასთან ერთად, ხელისუფლება კვლავ მძიმე იდეოლოგიური პრესის ქვეშ ამყოფებდა საზოგადოებას. ისევ იწყება რეპრესიების ახალი ტალღა, რომელიც მხოლოდ სტალინის სიკვდილმა შეაჩერა (1953 წ.).
ახალმა საბჭოთა ხელმძღვანელობამ, რომელსაც სათავეში ედგა ნ. ხრუშჩოვი, შეარბილა შიდაპოლიტიკური რეჟიმი. ამასთან, 30 - 40 - იან წლებში ხელისუფლების მიერ ჩადენილი ყველა ბოროტება მხოლოდ სტალინს გადააბრალა. არაფერი ითქვა თვით საბჭოური სისტემის მანკიერებაზე. კომპარტიის XX ყრილობაზე 1956 წლის თებერვალში სტალინის პიროვნების კულტის მხილება არსებითად სტალინის წინააღმდეგ პირად ანგარიშსწორებაში გადაიზარდა. ანტისტალინური კამპანია იღებდა ისეთ შეფერადებას, თითქოს მის რეპრესიულ აქციებს, გარკვეულწილად, დიქტატორის ქართული წარმომავლობა განაპირობებდა.
სტალინის კრიტიკა განსაკუთრებით მწვავედ განიცადა ქართულმა ახალგაზრდობამ, რომელსაც მანამდე ოფიციალური იდეოლოგია სტალინისადმი ფანატიკურ თაყვანისცემას აჩვევდა. ამასთან შეურაცხყოფილი იყო ქართველთა ეროვნული გრძნონებიც. 1956 წლის 3 მარტს თბილისის უმაღლეს სასწავლებელში დაიწყო ცალკეული მანიფესტაციები, 5 მარტისათვის კი სიტუაცია ქალაქში უმართავი გახდა. ეწყობოდა დემონსტრაციები და მიტინგები, სადაც შეკრებილნი მოითხოვდნენ სტალინის რეაბილიტაციას, აკრიტიკებდნენ XX ყრილობის გადაწყვეტილებებს. ამ გამოსვლებში არაფერი იყო ანტისაბჭოური, მაგრამ ხელისუფლებამ სასტიკად ჩაახშო ახალგაზრდების პროტესტი. 9 მარტს საბჭოთა ჯარებმა თბილისის ცენტრში მომიტინგეებს ცეცხლი გაუხსნეს. დაიღუპა 100 - ზე მეტი და დაიჭრა 300 - მდე ადამიანი (ზუსტი ციფრები უცნობია).
60 - იან წლებში საბჭოთა კავშირში დაიწყო ეპოქა, რომელსაც შემდეგ "უძრაობის" პერიოდი ეწოდა. მიუხედავად იმისა, რომ კვლავ მიმდინარეობდა გრანდიოზული "კომუნიზმის" მშენებლობები, სხვადასხვა რანგის პარტიული და სახელმწიფო ფუნქციონერები უპატაკებდნენ ზემდგომ ორგანოებს ახალ-ახალი მიღწევების შესახებ, სინამდვილეში მათი სიტყვები საქმის რეალურ მდგომარეობას სულ უფრო ცილდებოდა. ტოტალური ხასიათი მიიღო კორუფციამ. ოფიციალური პროპაგანდისა უკვე აღარავის ჯეროდა.
არსებული სისტემის წინააღმდეგ საზოგადოების მოწინავე ნაწილის პროტესტის ყველაზე რადიკალური გამოხატულება იყო დისიდენტური მოძრაობა, რომელიც საბჭოთა კავშირში 60-იანი წლებიდან იწყება. ქართველი დისიდენტებიდან აღებული კურსის ერთგულებითა და სულიერი სიმტკიცით განსაკუთრებით გამოირჩეოდა მერაბ კოსტავა (1938-1989). იგი არაერთხელ იყო დაპატიმრებული სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის მიერ, სასჯელს იხდიდა რუსეთის შორეულ ბანაკებში.
80-იანი წლების დამდეგისათვის უკვე ყველასათვის ნათელი გახდა, რომ საბჭოთა წყობილებას მომავლის პერსპექტივა არ ჰქონდა. 1985 წელს ქვეყნის სათავეში მოსულმა მ. გორბაჩოვმა სცადა კარდინალური რეფორმებით დაეძლია კრიზისი. დაიწყო "გარდაქმნა". გარდაქმნის არქიტექტორებმა ვერ გაითვალისწინეს, რომ რკინითა და სისხლით ნაგებ საბჭოთა სისტემას დემოკრატიული თავისუფლებებისადმი "იმუნიტეტი" არ გააჩნდა და, როგორც შედეგი, დაიწყო ამ სისტემის სწრაფი რღვევა.
საქართველოში გარდაქმნა, პირველ რიგში, ეროვნული მისწრაფებების გაძლიერებით გამოვლინდა. 1987 წელს შეიქმნა პირველი ლეგალურად მომუშავე ნაციონალისტური პოლიტიკური ორგანიზაცია - ილია ჭავჭავაძის საზოგადოება. მოკლე ხანში სხვა მსგავსი ორგანიზაციებიც ჩამოყალიბდნენ. ეროვნულ მოძრაობას, რომელმაც 1988 წლისათვის ფართო მასშტაბები მიიღო, სათავეში ჩაუდგნენ ციხეებიდან განთავისუფლებული ქართველი დისიდენტები. მალე დაუფარავად იქნა წამოყენებული საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის ლოზუნგი. საბჭოთა ხელმძღვანელობამ, რომელიც გარდაქმნის მიუხედავად პერიოდულად ისევ ცდილობდა ძალისმიერი მეთოდებით მართვას, თბილისის ცენტრში შეკრებილი მშვიდობიანი მომიტინგეების წინააღმდეგ ჯავშანტექნიკა და ჯარები გამოიყვანა. 1989 წლის 9 აპრილს, ღამით, მიტინგი დაარბიეს. მოკლული იქნა 20 ადამიანი, მათ შორის უმრავლესობა ქალები. აღსანიშნავია, რომ 9 აპრილის ანგარიშსწორება მოხდა იმ ადგილას, სადაც 1956 წლის 9 მარტის სისხლისღვრა.
მაგრამ 1989 წელს საერთო სიტუაცია სსრ კავშირში უკვე სრულიად სხვა იყო. 9 აპრილის შემდეგ საქართველოს კომპარტიის ხელმძღვანელობამ რესპუბლიკაში ყოველგვარი გავლენა დაჰკარგა. ეროვნული მოძრაობა გახდა საქართველოს პოლიტიკური ცხოვრების მთავარი მამოძრავებელი ძალა. სამწუხაროდ, ამ მოძრაობის ლიდერთა შორის ერთსულოვნება არ იყო. მ. კოსტავა, რომელიც ცდილობდა ეროვნულ ძალთა ერთიანობის შენარჩუნებას, ავტოკატასტროფაში დაიღუპა. მისი სიკვდილის შემდეგ დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი ძალები საბოლოოდ გაიყვნენ ორ ბანაკად, რომელთაგან მოსახლეობის ფართო ფენების მხარდაჭერით, პირველ რიგში, სარგებლობდა პოლიტიკური ბლოკი "მრგვალი მაგიდა". ამ ბლოკის აღიარებული ლიდერი იყო ყოფილი დისიდენტი ზვიად გამსახურდია (1938 - 1993). სწორედ მისმა პირადმა პოპულარობამ საზოგადოების გარკვეულ წრეებში განაპირობა "მრგვალი მაგიდის" დამაჯერებელი გამარჯვება (ხმათა 62%) 1990 წლის 28 ოქტომბრის არჩევნებში (პირველი მრავალპარტიული არჩევნები საქართველოში 1921 წლის შემდეგ). ასე მშვიდობიანად მოეღო ბოლო საქართველოში კომუნისტების მმართველობას.
ზ. გამსახურდია მალე ქვეყნის პრეზიდენტი გახდა, მაგრამ მისი მმართველობის პერიოდში შიდაპოლიტიკური სიტუაცია სერიოზულად დამძიმდა. უკიდურესად გამწვავდა ურთიერთობა ხელისუფლებაში მოსულ "მრგვალ მაგიდასა" და ეროვნულ მოძრაობის ოპოზიციაში დარჩენილ ნაწილს შორის. დაიძაბა ვითარება ავტონომიებშიც, განსაკუთრებით აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში. თუ აფხაზებთან მოხერხდა ნაწილობრივი კომპრომისის მიღწევა 1991 წელს, ოსებთან კონფლიქტი შეიარაღებულ დაპირისპირებაში გადაიზარდა.
საბჭოთა ცენტრთან ურთიერთობაში გამსახურდია საქართველოს დამოუკიდებლობის კურსს ადგა. 1991 წლის 9 აპრილს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დამოუკიდებლობის დეკლარაცია.
1991 წლის შემოდგომაზე პრეზიდენტის ხელისუფლებასა და ოპოზიციას შორის დაპირისპირებამ ფეთქებადსაშიშ დონეს მიაღწია. კატალიზატორის როლი შეასრულა თბილისში პოლიციის მიერ ოპოზიციის არასანქცირებული მიტინგის დარბევამ. განხეთქილება მოხდა თვით გამსახურდიას უახლოეს გარემოცვაშიც. პრეზიდენტს განუდგა მისი ძირითადი ძალოვანი სტრუქტურის - ეროვნული გვარდიის - დიდი ნაწილი. 1991 წლის 22 დეკემბერს ამბოხებულ გვარდიასა და პრეზიდენტის სასახლის დაცვას შორის სამხედრო მოქმედებები დაიწყო. "თბილისის ომი" 6 იანვრამდე გაგრძელდა და დასრულდა გამსახურდიას საქართველოდან გაქცევით.
საქართველოს იურიდიული აღიარება, აქ მომხდარი ტრაგიკული მოვლენების გამო შედარებით გაჭიანურდა. ე. შევარდნაძის საქართველოში დაბრუნება და გარდამავალი პერიოდის დროებითი უმაღლესი სახელისუფლებო ორგანოს - სახელმწიფო საბჭოს სათავეში ჩადგომა, გახდა სიგნალი იურიდიულად ეცნოთ ქვეყნის დამოუკიდებლობა (1992 წ., მარტი). უკვე 1992 წლის 23 მარტს ეს გააკეთეს ევროკავშირის ქვეყნებმა, იმავე წლის 31 ივლისს კი საქართველო მიღებული იქნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში, მის 179-ე სრულუფლებიან წევრად. 2003 წლის 2 ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნების შედეგების გაყალბების მიზეზით გამოწვეულ საერთო-სახალხო მღელვარების ფონზე, იმდროინდელმა ოპოზიციამ, მიხეილ სააკაშვილის მეთაურობით მოახდინა „ვარდების რევოლუცია", რამაც 2003 წლის 23 ნოემბრის შევარდნაძის გადადგომა გამოწვია.
გამოყენებული ლიტერატურა:
საქართველოს ისტორიის ნარკვევი - ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი გიორგი ანჩაბაძე.
ქართული დიპლომატიის ისტორიის ნარკვევები - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ქართული სახელმწიფო და სახალხო დიპლომატიის ისტორიის სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი.
