მრავალსაუკუნოვანმა ძველმა ქართულმა ლიტერატურამ კარგა ხანია მიიპყრო უცხოელ მეცნიერთა ყურადღება. საუკუნე-ნახევარზე მეტია, რაც საზღვარგარეთ იბეჭდება წერილები თუ წიგნები, რომლებშიც მიმოხილულია ძველი ქართული ლიტერატურის ცალკეული საკითხები. ნათქვამის დასადასტურებლად საკმარისია მოვიგონოთ ავსტრიელი პროფესორის ფრანც კარლ ალტერისა და ფრანგი აკადემიკოსის ანტუან ჟან სენ-მარტენის შრომები.
უცხოელი მეცნიერები ადრევე დაინტერესდნენ იაკობ ცურტაველის “შუშანიკის წამებით”, მასში მოთხრობილი ტრაგიკული ისტორიით, შუშანიკის მოწამებრივი აღსასრულით. მათ შეისწავლეს თხზულება, თარგმნეს და ხელმისაწვდომი გახადეს იგი უცხოელ მკითხველთა ფართო წრეებისათვის, გააშუქეს მისი ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხები, დააზუსტეს შუშანიკის ცხოვრების ქრონოლოგია, წარმოაჩინეს ნაწარმოების შინაარსობრივ-თემატური სიმდიდრე და მხატრული ღირსება. ამ მხრივ აღსანიშნავია საფრანგეთის, ბელგიის, შვეიცარიის, ინგლისისა და სხვა ქვეყნების მეცნიერთა საქმიანობა..
Pპირველ რიგში უნდა მოვიხსენიოთ ქართული კულტურის ღვაწლმოსილი მკვლევარი, გამოჩენილი ფრანგი მეცნიერი მარი ბროსე. მართალია, მ. ბროსეს იაკობ ცურტაველის ,,შუშანიკის წამება”საგანგებოდ არ შეუსწავლია და მის შესახებ გამოკვლევა არ დაუწერია, მაგრამ ისტორიული ხასიათის შენიშვნებით მან დიდი წვლილი შეიტანა “შუშანიკის წამების” ქრონოლოგიური საკითხების გარკვევაში და ამდენად _ “შუშანიკის წამების’’ პრობლემატიკის დამუშავებაში.
მ.ბროსემ გამოაქვეყნა ჯუანშერის (XIს.) “ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა”, რომელშიც მოხსენებულია ვარსქენის მიერ შუშანიკის წამება ბაკურის ზეობაში (ე.ი. VI საუკუნის მეორე ნახევარში), აგრეთვე ბაკურ მეფის მიერ ვარსქენის სიკვდილით დასჯა. საგულისხმოა, რომ ჯუანშერის ამ შეცდომას არა ერთი ძველი ავტორი (ვახუშტი, ანტონ პირველი, ი.ბაგრატიონი და სხვ.) იმეორებდა. მ.ბროსე იყო პირველი მკვლევარი, რომელმაც კრიტიკულად განიხილა ჯუანშერის თვალსაზრისი. მართალია შუშანიკის წამება V საუკუნის ფაქტად მიიჩნია ჯერ კიდევ პ. იოსელიანმა, რომელმაც ასეთი დასკვნა სომხური მასალების საფუძველზე გამოიტანა, მაგრამ მას ეს საკითხი საგანგებოდ არ განუხილავს. მ.ბროსემ კი, _ ვითარცა ჯუანშერის თხზულების ქართული ტექსტისა და მისი ფრანგული თარგმნის გამომცემელმა, _ დეტალურად გაანალიზა ქართველი მემატიანის ჩვენება, შეუპირისპირა იგი სომხური საისტორიო წყაროების ცნობებს და ძირითადად სწორედ გადაჭრა საკითხი _ შუშანიკის წამება ვახტანგ გორგასლის მეფობით(ე.ი. V საუკუნის მეორე ნახევრით) დაათარიღა (ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს იმას,რომ შუშანიკის გარდაცვალების წლის დადგენისას მ.ბროსე ცდებოდა).
მ.ბროსემ ვარსქენი და შუშანიკი ვახტანგ გორგასლის ეპოქის მოღვაწეებად მიიჩნია, ვარსქენი ქვემო ქართლის (სომხეთის, გუგარქის) მფლობელად ცნო და მისი რეზიდენციის–ცურტავის
ადგილმდებარეობის დადგენაც მოიწადინა, ყურადღება მიაქცია უხტანესის ჩვენებას უფრეთის(ოფრეთის)ციხეში წამების შესახებ, გამოიყენა ლაზარე ფარპეცის ცნობა ვახტანგ გორგასლის მიერ ვარსქენის სიკვდილით დასჯაზე და ა.შ. ყოველივე ამან მ.ბროსეს საშუალება მისცა კატეგორიულად უარეყო ჯუანშერის თვალსაზსრისი შუშანიკისVI საუკუნის მეორე ნახევარში წამების შესახებ.
Gგარკვეულ ყურადღებას იმსახურებს ფრანგი მეცნიერის, სტრასბურგის უნივერსიტეტის პროფესორის ჟოზეფ კარსტის “ქართული ქრისტიანული ლიტერატურა” _ მოზრდილი ნარკვევი, რომელშიც მიმოხილულია ძველი ქართული სასულიერო_საეკლესიო მწერლობა და საერო მხატვრული ლიტერატურა, დახასიათებულია ბევრი მწერალი ძველი ხანისა, გვხვდება მსჯელობა XIX-XX საუკუნეთა ქართულ ლიტერატურაზეც. მასში შეინიშნება ისტორიულ_ქრონოლოგიური თუ სხვა ხასიათის შეცდომები, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, “უცხოელ მკითხველს, რომელსაც ჩვენი მწერლობა აინტერესებს ის მისცემს საკმაო წარმოდგენას ამ მწერლობის შესახებ და გაუადვილებს შემდეგ მუშაობას”(კ.კეკელიძე)
ჟ.კარსტმა, _ მისთვის ხელმისაწვდომი სამეცნიერო ლიტერატურის საფუძველზე, _ ზოგადად განიხილა “შუშანიკის წამება” და ფრანგ მკითხველებს ერთგვარი წარმოდგენა შეუქმნა ჩვენს უძველეს თხზულებაზე.
აქვე უნდა დავასახელოთ კალისტრატე სალია _ საფრანგეთის სამეცნიერო კვლევის ეროვნული ცენტრის ჟურნალის “ბედი ქართლისას” დამაარსებელი და დირექტორ_რედაქტორი. მას ეკუთვნის ნარკვევი “ქართული ლიტერატურა”, რომელშიც მასალის საფუძვლიანი ცოდნითა და სამეცნიერო ლიტერატურის ჯეროვანი გამოყენებით მიმოხილულია ჩვენი ეროვნული ლიტერატურის განვითარების ისტორია ძველთაგან უკანასკნელ ხანამდე. მასში საპატიო ადგილი ეთმობა იაკობ ცურტაველის “შუშანიკის წამებას”.
კ.სალიამ ფრანგ მკითხველებს მოკლედ გააცნო ნაწარმოების შინაარსობრივ-თემატური ქარგა. მან ზოგადად მიმოიხილა ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხები და “ჩვენამდე მოღწეული პირველი ქართული ორიგინალური თხზულება”, რომელიც “V საუკუნის საქართველოს პოლიტიკურ და სოციალურ, კულტურულ და რელიგიურ ზნე-ჩვეულებათა ექსპრესიულ სურათს გვაძლევს”’ მიიჩნია ქართული მნიშვნელობის ლიტერატურულ დოკუმენტად.”
1970 წელს კ.სალიამ ქართული ლიტერატურის მოკლე მიმოხილვა გამოაქვეყნა ფრანგულ უნუვერსალურ ენციკლოპედიაში, 1972 წელს_ ზემოდასახელებულ ფრანგულ ჟურნალში. ორივე შემთხვევაში მან სათანადო ადგილი მიუჩინა “შუშანიკის წამებას”.
საგანგებო აღნიშვნის ღირსია ის შრომატევადი სამუშაო, რომელიც ბელგიაში შესრულდა “შუშანიკის წამების” საერთაშორისო მეცნიერულ ასპარეზზე გატანის მიზნით. 1935 წელს ბელგიელმა ქართველოლოგმა პაულ პეტერსმა გამოაქვეყნა “შუშანიკის წამების” ლათინური თარგმანი და ვრცელი გამოკვლევა, რომელშიც ნაწარმოების არაერთი ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხი განიხილა. სამწუხაროდ მან მძიმე შეცდომა დაუშვა _ იაკობ ცურტაველის თხზულება ფსევდოეპიგრაფიკულად მიიჩნია და გვიანი ხანით დაათარიღა. მისი თვალსაზრისი კარგა ხანია განხილული და გაკრიტიკებულია ჩვენი ცნობილი მეცნიერების მიერ, ამიტომ მასზე აღარ შევჩერდებით.
ცნობები “შუშანიკის წამებაზე” ხშირად იბეჭდება გერმანულენოვან სახელმწიფოებში (გდრ, გფრ, ავსტრია, შვეიცარია). სხათა შორის გერმანულ ენაზე გამოქვეყნებულ წერილებში “შუშანიკის წამების” ავტორი ზოგჯერ იაკობ ხუცესად იხსენიება, უფრო ხშირად _ იაკობ ცურტაველად, არცთუ იშვიათად,_ რუსულის გავლენით,_ იაკობ ცურტაველად (“მაიერის ახალი ლექსიკონი”, “მაიერის ჯიბის ლექსიკონი”). აქვე აღვნიშნავთ, რომ უკანასკნელად დასახელებულ წიგნში, _ ლაიფციგის ბიბლიოგრაფიული ინსტიტუტის მიერ “მაიერის ჯიბის ლექსიკონის” სერიით გამოქვეყნებულ ლიტერატურულ ლექსიკონში (“საბჭოთა კავშირის ხალხთა ლიტერატურა”),_ მოცემულ ქართული ლიტერატურის მიმოხილვაში, რომელიც გ.ვარმს ეკუთვნის, წარმოჩენილია ქართული ორიგინალური აგიოგრაფიიის ეროვნული ტენდენციები, კერძოდ, აღნიშნულია, რომ იაკობ ცურტაველისა და იოანე საბანისძის თხზულებანი მკითხველს უღვივებდნენ პატრიოტულ გრძნობებს და მოუწოდებდნენ სპარსული და არაბი დამპყრობლების წინააღმდებ საბრძოლველად.
გერმანულ ენაზე გამოქვეყნებული წერილებიდან აღსანიშნავია ბონის უნივერსიტეტის პროფესორის გერჰარდ დეეტერსის ნარკვევი “ქართული ლიტერატურა”, რომელშიც მიმოხილულია ძველი ქართული მწერლობა, დახასიათებულია XIX-XX საუკუნეების ქართული ლიტერატურის ბევრი თვალსაჩინო წარმომადგენლის შემოქმედება. გ.დეეტერსმა გერმანელ მკითხველებს “შუშანიკის წამება” წარუდგინა როგორც ქართული ლიტერატურის უძველესი ძეგლი, რომელშიც ასახულია გამაზდეანებული ვარსქენის ძალმომრეობა და მისი მეუღლის თავდადება ქრისტიანული სარწმუნოებისათვის. ქართული სამეცნიერო ლიტერატურის გავლენით მან შესაძლებლად ჩათვალა თხზულების ავტორის იაკობ ხუცესის მიჩნევა 506 წლის საეკლესიო კრების მონაწილედ. დასასრულს მკვლევარმა დასძინა: მიუხედავად იმისა რომ “შუშანიკის წამების” შემცველი ხელნაწერი გვიანი ხანიდან (XIს.) შემოგვრჩა და მასში ტექსტი რამდენადმე გადაკეთებულია, არქაული სიტყვების გამოყენება, ცხოველი გამომსახველობა და თხრობის რეალისტურობა ეჭვმიუტანლად ადასტურებს თხზულების სიძველესო.
1964 წელს ციურიხში გამოქვეყნდა ვოიფგანგ ფონ აინზიდელის მიერ შედგენილი კრებული “მსოფლიო ლიტერატურები მათ ზეპირსიტყვიერებასა და წერილობით გადმოცემებში”, რომელშიც მრავალი ქვეყნის ლიტერატურაა მიმოხილული. მასში დაბეჭდილია წერილი “აღმოსავლეთის ქრისტიანული ლიტერატურა”, რომელშიც ერთიმეორის მიყოლებითაა დახასიათებული სირიული, ქრისტიანულ-პალესტინური, კოპტური, ქრისტიანულ-არაბული,სომხური და ქართული ლიტერატურა. მისი ავტორია გერმანელი მეცნიერი, მიუნხენის უნივერსიტეტის პროფესორი იულიუს ასფალგი, რომელიც კარგა ხანია სწავლობს ძველ ქართულ ენასა და ქართულ სასულიერო-საეკლესიო მწერლობას. ი.ასფალგმა საგანგებოდ გამოყო იაკობ ცურტაველის “შუშანიკის წამება” როგორც უძველესი ქართული ორიგინალური თხზულება და წარმოაჩინა მისი მხატვრული ღირსება. მკვლევარმა ყურადღება გაამახვილა ნაწარმოების ნატიფ ენაზე, ცხოველ სახეებზე და ა,შ.
აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ვალენტინო ბომპიანის მიერ შვეიცარიაში გამოცემული “კინდლერის ლიტერატურული ლექსიკონი”, რომელშიც ზემოდასახელებული კრებულიდან გადაიბეჭდა ი.ასფალგის წერილი და, კერძოდ, მისი მსჯელობა “შუშანიკის წამების” შესახებ.
ჩვენი საზოგადოებრივობისათვის კარგადაა ცნობილი, თყ რა ინტენსიურად იღწვის ქართული კულტურის შესწავლისა და პოპულარიზაციისათვის ინგლისელი ქართველოლოგი, ლონდონის უნივერსიტეტის პროფესორი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტსტის საპატიო დირექტორი დევიდ მარშალ ლანგი.1956 წელს მან გამოაქვეყნა ქართველ მოღვაწეთა ცხოვრება – წამებათა შემცველი წიგნების თარგმანი (უფრო სწორედ გარდათქმა, პარაფაზი) და ინგლისურენოვან მკითხველს გააცნო ჩვენი წარსულის არაერთი გამოჩენილი პიროვნების(პეტრე ქართველის, გრიგოლ ხანძთელის, ქეთევან დედოფლისა და სხვათა)თავგადასავალი.სათანადო ადგილი მიუჩინა ,,შუშანიკის წამებას”.
დ.ლანგმა მოკლე წინათქმაში, რომელიც მან უძველესი ქართული ძეგლის თარგმანს (გარდათქმას,პარაფრაზს)წარუმძღვარა, თანამემამულეთა ყურადღება გაამახვილა იმაზე,რომ უკვე პირველსავე ქართულ თხზულებაში ნათლად შეინიშნება ავტორის სახელმწიფოებრივი და სარწმუნოებრივი ტენდენცია.
დ.ლანგის დასკვნით, სომხეთ-საქართველოს მომიჯნავე რეგიონის გამგებელმა ვარსქენ პიტიახშმა პოლიტიკური მოსაზრებით მიიღო მაზდეანობა და ამით დაიმსახურა ირანის ყურადღება და კეთილგანწყობა. მის მოღალატოებრივ საქმიანობას წინ აღუდგა შუშანიკი, რომელმაც გადაჭრით უარყო მახდეანობა, რელიგია, რომელსაც ჩვენს ხალხს თავს ახვევდა მოძალადე ირანი. შუშანიკის შეურყეველმა გადაწყვეტილებამ და ადგილობრივი (ქრისტიანული) სარწმუნოების მტკიცედ დაცვამ მძიმე მდგომარეობაში ჩააყენა ვარსქენი, რადგან მან ვერ შეუსრულა პირობა ირანის შაჰს. ამან გამოიწვია ვარსქენის განრისხება და შუშანიკის უმოწყალო წამება.
დ.ლანგრის დაკვირვებით, ,,შუშანიკის წამება” საინტერესოა სოციალური ისტორიის თვალსაზრითითაც, რადგან გვაწვდის ცნობებს ადრინდელი ქრისტიანული საზოგადოების ფენათა ურთიერთობის შესახებ.
,,შუშანიკის წამებაზე” დ.ლანგი მსჯელობდა სხვა შრომაშიც მხედველობაში გვაქვს მისი მოზრდილი წიგნი,,ქართველები”, რომელშიც წარმოჩენილია ქართველი ხალხის მიერ მსოფლიო ცივილიზაციაში შეტანილი წვლილი მასში მოკლედ მიმოხილულია ძველი ქართული ლიტერატურის ცნობები,,შუშანიკის წამებაზე”, ერთხელ კიდევ გამახვილებულია აღწერაზე იმ ბუნებრივ-კლიმატური პირობებისა, რომლებშიც ეწამა შუშანიკი.
,,შუშანიკის წამება” ხშირად იხსენება პოლონურ ენაზე გამოქვეყნებულ წერილებშიც. მაგალიტად, ქართული ლიტერატურის მოკლე მიმოხილვაში, რომელიც პოლონელ ქართველოლოგს იან ბრაუნს ეკუთვნის. იაკობ ცურტაველის თხზულება მოხსემიებულია როგორც უძველესი ქართული ორიგინალური აგიოგრაფიული ნაწარმოები; ბორგდან გემბარსკის წერილში_,, ქართული ლიტერატურის თხუთმეტი საუკუნე”, რომელიც პოლონეთის აღმოსავლეთმცოდნეთა ჟურნალში დაიბეჭდა 1967 წელს, ,,შუშანიკის წამების” საფუძველზეა წარმოჩენოლი ჩვენი ლიტერატურის სიძველე: პოლონელი მწერალი და ლიტერატურათმცოდნე იაკობ ცურტაველის თხზულების საფუძველზე აცხადებს, ქართული ლიტერატურის ფრანგულ ლიტერატურასთან შედარებით ოთხი საუკუნით ძველიაო.
უკანასკნელად ისიც უნდა ათვნიშნოთ, რომ დ.ლანგის წიგნი ,,ქართველები”, რომელიც ზემოთ მოვიხსენიეთ, ითარგმნა პოლონურად. ასე რომ, ცნობები ,,შუშანიკის წამებაზე”. რასაკვირველია, ზემოთთქმულით საკითხი არ ამოიწურება, ჩვენ მხოლოდ რამდენიმე ავტორზე შევაჩერათ მკითხველთა ყურადღება. იაკობ ცურტაველის თხზულების ხსენებას სხვადასხვაგანაც ვხვდებით(მაგალითად, ფრანგულ ენციკლოპედიაში, ,, მოკლე ბულგარულ ენციკლოპედიაში” და ა.შ.), მაგრამ ეს გარემოება სრული კმაყოფილების გრძნობას მაინც ვერ იწვევს. სამწუხაროდ, უძველესი ქართული მხატრული ძეგლი ჯერ კიდევ არაა სათანადოდ დამკვიდრებული საერთაშორისო-ლიტერატურულ ასპარეზზე. რომ არაფერი ვთქვათ ახლანდელ ხანზე, ჩვენს საუკუნეშიც მრავლად დაიბეჭდა უცხოელ ავტორთა ქართული ლიტერატურის მიმოხილვითი წერილები, რომლებშიც ,,შუშანიკის წამება” არც კი იხსენიება. მხედველობაში გვაქვს ის შრომები, რომლებიც გამოაქვეყნეს გერმანელმა სწავლულებმა ფრანც ნიკოლაუს ფინკმა და ანტონ ბაუმშტარკმა, პოლონელმა პროფესორმა კაზიმირ(კაზიმეჟ)ვინიევიჩმა, შვეიცარიელმა ლიტერატურათმცოდნემ კურტ ჰოჰოფმა, იტალიელმა ჯუზეპე ფურლანიმ და სხვ. დასახელებული ავტორები ქათული ლიტერატურის მიმოხილვას იწყებენ არა ,,შუშანიკის წამებით”, არამედ თარგმნილი ან გვიანდელი ოროგინალური ძეგლებით. ასეთი ვათარებაა ბევრ უცხოურ ენციკლოპედიაშიც (მაგალითად, შეგვიძლია დავასახელოთ ,,დიდი ბროკჰაუსი”, ,,ენციკლოპედია ამერიკანა”, ,,ენციკლობედია ბრიტანიკა”, ,,ლარუსის დიდი ენციკლოპედია” და სხვ.).
ვიმედოვნებთ ,შუშანიკის წამების” 1500 წლის იუბულე ხელს შეუწყობს ქართული ლიტერატურის უძველესი ძეგლის პოპულარიზაციას და მყარ მეცნიერულ საფუძველზე დაამკვიდრებს მის კვლევას საზღვარგარეთ.
P.S.
ახლახან მარტონ იშტვანოვიჩმა ,,კელეტ ტოტაშის” ფურცლებზე მოკლე წინასიტყვაობით გამოაქვეყნა ,,შუშანიკის წამების” შემოკლებული უნგრული თარგმანი (სრული სახით იბეჭდება ქართული პროზის ანთოლოგიაში.);პარიზში დაიბეჭდა ,,შუშანიკის წამების” ს.წულაძისეული ფრანგული თარგმანი.
