ივანე ჯავახიშვილმა განსაკუთრებული როლი შეასრულა ჩვენი ჰუმანიტარული მეცნიერების, პირველ ყოვლისა კი საისტორიო მეცნიერების აღორძინება-წინსვლაში. მისი მოღვაწეობით იწყება ჩვენში ახალი ეტაპი საისტორიო და ისტორიის მომიჯნავე სხვა დარგების განვითარებაში. მისმა შემოქმედებამ, როგორც მასაზრდოებელმა წყარომ, სათავე მისცა ახალი დროის ქართული ჰუმანიტარული მეცნიერების მრავალ ნაკადს. ღრმა ერუდიციისა და მაღალი კულტურის, კოლოსალური შრომისმოყვარეობისა და მეცნიერებისადმი უსაზღვრო თავდადების წყალობით ივანე ჯავახიშვილი ქართული მეცნიერების კორიფედ იქცა, რომლის შარავანდედით მოცული სახელი ამშვენებს და მუდამ დაამშვენებს ქართული მეცნიერების ისტორიას.
ამავე დროს ივანე ჯავახიშვილს ქართველი საზოგადოება იცნობს როგორც დიდ საზოგადო მოღვაწეს, დიდ პატრიოტს, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი დემოკრატიული მოძრაობის ერთ-ერთ ბურჯს. მის სახელს უკავშირდება ყველა ჩვენი ახლანდელი სამეცნიერო კერის საერთო წინაპრის -თბილისის უნივერსიტეტის დაარსება. საბჭოურ ხანაშიც იგი იყო ინიციატორი და ორგანიზატორი ბევრი წამოწყებისა, რომლის განხორციელებამ დიდი როლი შეასრულა ქართული საბჭოთა მეცნიერებისა და საერთოდ ქართული ეროვნული კულტურის წინსვლის საქმეში. უდიდესია მისი დამსახურება აგრეთვე საქართველოში მეცნიერული კადრების მომზადების საქმეში.
ამიტომ არის რომ ივანე ჯავახიშვილის დაბადების 100 წლისთავის საიუბილეო ზეიმი ქართული საბჭოთა მეცნიერებისა და კულტურის ყველა მუშაკმა, მთელმა ჩვენმა საზოგადოებამ 1976 წელს აღნიშნა ასეთი დიდი სიყვარულით, ამ დიდი მეცნიერისა და მოღვაწისადმი უღრმესი პატივისცემის ნიშნით. მეცნიერების წინაშე ივანე ჯავახიშვილის დიდი დამსახურების ერთ-ერთი აღიარებაა მისი თხზულებების თორმეტტომეულის ეს გამოცემაც, რომელიც დაიწყო ამ საიუბილეო თარიღთან დაკავშირებით.
ივანე ჯავახიშვილი დაიბადა 1876 წლის 11 (23) აპრილს ქალაქ თბილისში, პედაგოგის ალექსანდრე ივანეს ძე ჯავახიშვილისა და მისი მეუღლის სოფიო ათანასეს ასული ვახვახიშვილის ოჯახში. აქ პატარა ივანე ქართულ წესსა და რიგზე იზრდებოდა, მას ქართული ენისა და მშობლიური ხალხისადმი, მისი დიდი წარსულისადმი ინტერესი ოჯახშივე, ბავშვობიდანვე ენერგებოდა. ამას მცირე მნიშვნელობა არ ჰქონდა, თუ გავიხსენებთ რა ეპოქას ემთხვევა ივანე ჯავახიშვილის ბავშვობა. მისი ბავშვობისა და სიჭაბუკის პერიოდი –– გასული საუკუნის 80-იანი წლები — რუსეთში რეაქციის არნახული თარეშის ხანა იყო, რაც ალექსანდრე II-ის მოკვლას თან მოჰყვა. გამწვავდა როგორც სოციალური, ისე ეროვნული ჩაგვრა. ცარიზმმა, კერძოდ, აშკარად აიღო გეზი იმპერიაში შემავალი არარუსი ხალხების გარუსებაზე — ყოველმხრივ ავიწროებდა მათ ენებსა და კულტურას და ცდილობდა საბოლოოდ განედევნა ისინი საზოგადოებრივი ასპარეზიდან. სასწავლებლებში სასტიკად იდევნებოდა ყოველივე პროგრესული, არარუსულ რეგიონებში, კერძოდ საქართველოში კი აგრეთვე ყოველივე ეროვნული, ქართული.
ქართველი საზოგადოების ყველა ფენასა და ყველ წრეში ეს ერთგვარ რეაქციას არ იწვევდა. თუ ზოგან ცარიზმი წარმატებას აღწევდა, სხვაგან იგი ამგვარი საქმიანობით მის წინააღმდეგ განწყობილი, სოციალური და ეროვნული განთავისუფლებისათვის მებრძოლი ძალების კონსოლიდაციას აძლიერებდა. თავისი ხალხისაგან მოწყვეტილ ქართველ თავადაზნაურობას საქართველო მომაკვდავი ეჩვენებოდა და ცარიზმისაგან მიღებული მოწყალებით ფიქრობდა საკუთარი კეთილდღეობის შენარჩუნებას. ივანე ჯავახიშვილი, თვითონ ერთ-ერთი ძირძველი თავადის სახლის შვილი, ჩვენი ინტელიგენციის იმ წრეს ეკუთვნოდა, რომელიც ქართველი ხალხის საღ მაჯისცემას კარგად გრძნობდა და მის ეროვნულ მომავალს იმედიანად შესცქეროდა; ამ წრეს მთელი თავისი ცხოვრების მიზნად გაეხადა ხალხის სამსახური და უკეთესი მომავლისათვის ბრძოლა. მოწინავე ქართველი საზოგადოება ცარიზმის შემოტევას სოციალური და ეროვნული თავისუფლებისათვის ბრძოლის გაძლიერებით პასუხობდა.
ივანე ჯავახიშვილის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში დიდი როლი შეასრულა ქართველი ხალხის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მოღვაწეთა საზოგადოებრივმა საქმიანობამ და იდეოლოგიამ.
1885 წელს ივანე ჯავახიშვილმა სწავლა დაიწყო თბილისში, პროგიმნაზიაში, ხოლო 1888 წელს იგი გიმნაზიის მეორე კლასში ჩაირიცხა, სადაც მან 1895 წლამდე დაჰყო. სწორედ აქ, გიმნაზიაში, სასტიკად იდევნებოდა ყოველივე პროგრესული და ამასთანავე ყოველივე ქართული, ეროვნული. გარუსების ტენდენცია და ქართული კულტურის დევნა სულს უხუთავდა ქართველ შეგნებულ მოწაფეობას. რუსიფიკატორული პოლიტიკის ამ გაძლიერებას ყოველთვის როდი მოჰქონდა სასურველი შედეგები მისი მესვეურებისათვის. იგი ხშირად კიდევ უფრო აღვივებდა ეროვნულ თვითშეგნებასა და ხელს უწყობდა მძაფრი პატრიოტული სულისკვეთებით გამსჭვალული მოღვაწეების გამოჩენას, რომელნიც მზად იყვნენ მთელი თავიანთი უნარი, ენერგია, სიცოცხლე მშობლიური ენისა და კულტურის დაცვა-განვითარებისათვის შეეწირათ. ასეთი ადამიანების რიგს ეკუთვნოდა ივ. ჯავახიშვილიც. გიმნაზიაში შეგნებული ქართველი ახალგაზრდობა დამოუკიდებლად სწავლობდა ქართულ ენას, ქართულ ლიტერატურას და საქართველოს ისტორიას. ამათ შორისაც, თავისი ენერგიითა და საქმისადმი თავდადებით, როგორც გვიმოწმებენ თანამედროვენი, გამოირჩეოდა ივ. ჯავახიშვილი. მას უკვე გიმნაზიაში აშკარად ემჩნეოდა ინტერესი ჰუმანიტარული საგნებისადმი — გატაცებით სწავლობდა ლიტერატურას, ისტორიას, ძველსა თუ ახალ ენებს, ყველაზე უფრო გატაცებული იგი, ამავე დროს, საკუთრივ ისტორიით იყო. უკვე ამ დროს იგი საინტერესო რეფერატებსა და მოხსენებებს წერდა საქართველოს ისტორიის სხვადასხვა საკითხზე, აგრეთვე ზოგიერთი გამოჩენილი ევროპელი ისტორიკოსის შემოქმედებაზე. მისი პასუხები ისტორიის გაკვეთილებზე არასდროს არ იყო გაზეპირებული და ტრაფარეტული, ამავე დროს ამომწურავად გადმოსცემდა იმ ეპოქის სულს, რომელზედაც მოგვითხრობდა.
1895 წელს, გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ, ივ. ჯავახიშვილი შევიდა პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლურ ენათა ფაკულტეტის სომხურ-ქართულირანულ განყოფილებაზე, სადაც სპეციალურ საგნად აირჩია საქართველოსა და სომხეთის ისტორიის შესწავლა. აღმოსავლურ ენათა ფაკულტეტი იმ დროს პეტერბურგის უნივერსიტეტის ერთ-ერთ ძლიერ ფაკულტეტად ითვლებოდა. აქ ლექციებს კითხულობდა და სტუდენტებთან მუშაობდა ბევრი იმდროინდელი გამოჩენილი მეცნიერი. ივ. ჯავახიშვილი პეტერბურგის უნივერსიტეტში ქართულ ენასა და ლიტერატურას სწავლობდა ალ. ცაგარელთან, სომხურ ენასა და ლიტერატურას — ნ. მართან, სპარსულ ენასა და ლიტერატურას — ვ. ჟუკოვსკისთან, აღმოსავლეთის ქვეყნების ისტორიას — ნ. ვესელოვსკისთან, რუსეთის ისტორიას — ს. პლატონოვთან, სირიულ ენას — პ. კოკოვცოვთან და ა. შ. უნივერსიტეტში მოღვაწეობდა ამ დროს რუსული აღმოსავლეთმცოდნეობის ბევრი სხვა კორიფე (ვ. როზენი, ვ. ბარტოლდი, ს. ოლდენბურგი და სხვ.), რომლებთანაც ურთიერთობამ, უეჭველია, კეთილმყოფელი გავლენა იქონია ახალგაზრდა მეცნიერზე. ივ. ჯავახიშვილმა შრომისადმი სიყვარულით და ბეჯითი სწავლით მალე მიიპყრო პროფესორთა ყურადღება, რომელთა ხელმძღვანელობით იგი, უკვე სტუდენტობის წლებში, აქტიურად ჩაება სამეცნიერო კვლევა-ძიებაში. მაღალ შეფასებას აძლევდა მას, კერძოდ, ქართულ-სომხური ფილოლოგიის ბურჯი პეტერბურგის უნივერსიტეტში — ნიკო მარი. ეს უკანასკნელი არ კმაყოფილდებოდა ივ. ჯავახიშვილთან საუნივერსიტეტო სავალდებულო ლექცია-სემინარების ჩატარებით, არამედ ხშირად ბინაზეც იწვევდა დამატებითი მუშაობის საწარმოებლად. იგი დიდად მოხიბლული იყო მისი ნიჭით, ფართო განათლებით და სწავლისადმი თავდადებით. ამასთან ერთად ივ. ჯავახიშვილი არც თავის საზოგადოებრივ და ეროვნულ იდეალებს ღალატობდა. იგი დიდ მუშაობას აწარმოებდა პეტერბურგში მოსწავლე ქართველ სტუდენტებთან. უნივერსიტეტში შესვლისთანავე ივ. ჯავახიშვილი სათავეში ჩაუდგა სტუდენტთა ქართულ სათვისტომოს, რომლის წევრებიც, როგორც საკუთარ წრეში, ისე უფრო ფართო ასპარეზზე, ქართული ენისა და კულტურის შელახული პოზიციების აღდგენას ცდილობდნენ. სათვისტომოს წევრებმა, კერძოდ, სავალდებულოდ გაიხადეს ქართულად საუბარი, ქართული ენისა და ლიტერატურის ცოდნა, ქართული პრესისათვის თვალის დევნება და ქართული წიგნებით ბიბლიოთეკის შევსება. სათვისტომო ცდილობდა ამ რიგის კულტურულსაგანმანათლებლო საქმიანობაში ჩაება არა მარტო სტუდენტობა, არამედ პეტერბურგში მოღვაწე ყველა ქართველი. შემდეგ ივ. ჯავახიშვილის თაოსნობით დამყარდა კავშირი ამიერკავკასიიდან ჩამოსულ სხვა ეროვნების სტუდენტებთანაც და შეიქმნა "ამიერკავკასიის სათვისტომო".
უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, 1899 წელს, ივ. ჯავახიშვილი აღმოსავლური ენების ფაკულტეტის დადგენილებით დატოვებულ იქნა საპროფესოროდ მოსამზადებლად. ორი წლის მუშაობის შემდეგ, 1901 წლის 27 იანვარს მან ჩააბარა სამაგისტრო გამოცდები და მიიღო "ქართული სიტყვიერების მაგისტრანტის" ხარისხი.
უნივერსიტეტში სწავლისას ივ. ჯავახიშვილმა სოლიდური განათლება მიიღო. იგი დაეუფლა მთელ რიგ აღმოსავლურ, კლასიკურ და დასავლეთ-ევროპულ ენებს. თავისუფლად იყენებდა ბერძნულ, ლათინურ, სომხურ, სპარსულ და სირიულ წყაროებს. ჯერ კიდევ უნივერსიტეტში სწავლისას (1898 წ.) ივ. ჯავახიშვილი ხანგრძლივად იმყოფებოდა გერმანიაში, ხოლო სამაგისტრო გამოცდების ჩაბარების შემდეგ იგი კვლავ გაემგზავრა იქ ხანგრძლივ სამეცნიერო მივლინებაში. გერმანიაში მას მუშაობა უმთავრესად ბერლინის უნივერსიტეტში მოუხდა. აქ იგი ისმენდა საქრისტიანო აღმოსავლეთის იმდროინდელ ყველაზე გამოჩენილ სპეციალისტთა ლექციებს. ამასთანავე, ბევრ მათგანთან მას პირადი კონტაქტიც ჰქონდა. ივ. ჯავახიშვილმა გადაუშალა ამ სპეციალისტებს საქრისტიანო აღმოსავლეთის შესასწავლად ქართული მასალების გამოყენების მომხიბლავი პერსპექტივები. ამიტომ იყო, რომ გერმანიაში ყოფნის დროს მან არაერთი წინადადება მიიღო ძველი ქართული მწერლობის ძეგლების გერმანულად თარგმნისა და სათანადო გამოკვლევებითურთ გამოსაქვეყნებლად. ზოგი ამ რიგის სამუშაო მან გერმანიაში ყოფნის პერიოდში შეასრულა და დასტამბა კიდეც; პროფ. ა. ჰარნაკის ხელმძღვანელობით, კერძოდ, მოამზადა "ევსტათი მცხეთელის მარტვილობის" გერმანული თარგმანი გამოკვლევითურთ (ეს ნაშრომის დაიბეჭდა 1901 წელს "პრუსიის სამეფო აკადემიის" სამეცნიერო ორგანოში), ხოლო კ. შულცესთან ერთად გერმანულად გადათარგმნა და გამოკვლევა დაურთო იოანე საბანის ძის "აბო თბილელის წამებას". ცნობილია, რომ პროფ. ა. ჰარნაკი, მოხიბლული ივ. ჯავახიშვილის ღრმა ცოდნით, დაბეჯითებით სთხოვდა მას ბერლინის უნივერსიტეტში დარჩენილიყო სამუშაოდ.
გერმანიიდან დაბრუნების შემდეგ, 1902 წელს ივ. ჯავახიშვილი ნ. მართან ერთად გაემგზავრა შუასაუკუნეების ქართული კულტურის ერთ-ერთ უმთავრეს საზღვარგარეთულ კერაში — სინას მთაზე, იქ დაცული ძველი ქართული ხელნაწერების გამოსავლინებლად და შესასწავლად. ორი დიდი მეცნიერის ამ ექსპედიციამ ქართულ მწერლობას ბევრი ახალი, მანამდე უცნობი ძეგლი შესძინა. მრავალი მანამდე უცნობი ძველი ქართული სამწერლობო ძეგლი იქნა გადმოწერილი ან ფოტოგრაფირებული.
ექსპედიციიდან დაბრუნების შემდეგ, ვიდრე 1917 წლამდე, ივ. ჯავახიშვილი ლექციებს კითხულობდა პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლური ენების ფაკულტეტზე. მან აქ — სომხურ-ქართული სიტყვიერების კათედრაზე — პრივატდოცენტის თანამდებობა დაიკავა. ივ. ჯავახიშვილი კითხულობდა მთელ რიგ სპეციალურ სალექციო კურსებს საქართველოსა და სომხეთის ისტორიაში, აგრეთვე ამ ქვეყნების ისტორიის წყაროთმცოდნეობასა და ისტორიის დამხმარე დისციპლინებში. საქმე ეხებოდა არა ზოგად, არამედ ძირითადად სპეციალურ სალექციო კურსებს, რომლებიც თვით მკვლევარის სამეცნიერო ძიების შედეგების გადმოცემას წარმოადგენდა. ივ. ჯავახიშვილის ღრმა მეცნიერული, შინაარსიანი ლექციები დიდ ინტერესს იწვევდა სტუდენტთა შორის. აღსანიშნავია, რომ ამ ლექციებს ხშირად ესწრებოდნენ სხვა ფაკულტეტებისა და ინსტიტუტების სტუდენტებიც. დამახასიათებელია, რომ ამ ლექციებს არა მარტო რუსულად, არამედ, როდესაც აუდიტორიის შემადგენლობა ამის საშუალებას იძლეოდა, ქართულადაც კითხულობდა.
1907 წლის 13 მაისს ივ. ჯავახიშვილმა წარმატებით დაიცვა სამაგისტრო დისერტაცია თემაზე: "ძველი საქართველოსა და სომხეთის სახელმწიფოებრივი წყობილება". ოფიციალურ ოპონენტებად ისეთი გამოჩენილი მეცნიერები გამოვიდნენ, როგორებიც იყვნენ ნ. მარი და ვ. ბარტოლდი. აღმოსავლურ ენათა ფაკულტეტის სამეცნიერო საბჭომ ივ. ჯავახიშვილს ქართული სიტყვიერების მაგისტრის სამეცნიერო ხარისხი მიანიჭა.
მართალია, ივანე ჯავახიშვილის შემოქმედებით მუშაობაში ყველაზე ნაყოფიერი აღმოჩნდა რევოლუციის შემდგომი პერიოდი, როდესაც იგი საქართველოში მოღვაწეობდა, მაგრამ რევოლუციამდელ ხანაშიც, პეტერბურგის უნივერსიტეტში ყოფნისას, მან შექმნა არაერთი პირველხარისხოვანი სამეცნიერო ნაშრომი, რომელთაც საქართველოს ისტორია და მისი მომიჯნავე დარგები ერთბაშად ახალ, იმ დროის მსოფლიო მეცნიერების დონეზე აჰყავდათ. ამ დროს შეიქმნა და გამოქვეყნდა, კერძოდ, მისი კაპიტალური ნაშრომების "ქართველი ერის ისტორიის", "საქართველოს ეკონომიური ისტორიის", "ძველი ქართული საისტორიო მწერლობის" პირველი ვარიანტები.
მაგრამ ივანე ჯავახიშვილის მოღვაწეობის რევოლუციამდელ პერიოდშიც ყურადღებას იქცევს არა მარტო მისი სამეცნიერო შემოქმედება, არამედ არანაკლებ, მისი მოღვაწეობა საზოგადოებრივ ასპარეზზე.
80-იანი წლების რეაქცია რუსეთში, როგორც ცნობილია, დიდმა რევოლუციურმა აღმავლობამ შეცვალა, რომლის დაგვირგვინებასაც 1905 - 1907 წლების რევოლუცია წარმოადგენდა. აკადემიური მუშაობის ვიწრო ჩარჩოებში ჩაკეტილ მეცნიერთაგან განსხვავებით, ივანე ჯავახიშვილი აქტიურად გამოეხმაურა რუსეთის ხალხების რევოლუციურ ბრძოლას. პეტერბურგში 1906 წელს მან მოახერხა რუსულ ენაზე გამოექვეყნებინა ცარიზმისადმი მძაფრი სიძულვილით გამსჭვალული ბროშურა "პოლიტიკური და სოციალური მოძრაობა საქართველოში XIX საუკუნეში", სადაც ცარიზმის წინააღმდეგ რუსეთის იმპერიის ჩაგრული ხალხების, კერძოდ ქართველი ხალხის რევოლუციური ბრძოლის აშკარა გამართლება იყო მოცემული და ამ ბრძოლის კანონზომიერი ხასიათი იყო ნაჩვენები. ამ ნაშრომის გამოსვლის გამო ივანე ჯავახიშვილი სამართალში მისცეს; სასამართლოს დადგენილებით ეს შრომა მავნე წიგნად გამოცხადდა, აიკრძალა და ტირაჟის დიდი ნაწილი მოისპო. თვით ავტორი ამის შემდეგ დიდხანს პოლიტიკურად არასაიმედოდ ითვლებოდა.
რევოლუციამ ცხადყო, რომ ცარიზმის კოლოსი თიხის ფეხებზე იდგა, რომ მისი დანგრევა გარდუვალი იყო. ყოველი პროგრესულად განწყობილი და შორსმჭვრეტელი მოღვაწის ვალი იყო მომავალზე ეფიქრა. ივანე ჯავახიშვილი ახალი შავბნელი რეაქციის წლებში მდიდარი წარსულის მქონე ქართული კულტურისა და ქართული მეცნიერების აღორძინებაზე ფიქრობდა და არა მარტო ფიქრობდა, არამედ აქტიურადაც იღვწოდა ამისათვის ნიადაგის მოსამზადებლად. ამისათვის საჭირო იყო თვით საქართველოში შექმნილიყო მეცნიერული კერა — გახსნილიყო ქართული უნივერსიტეტი, რომელიც ამ დიდ მისიას იკისრებდა და მას წარმატებით გაუძღვებოდა. თვითონ ივანე ჯავახიშვილი — პეტერბურგის უნივერსიტეტის პრივატ-დოცენტი — თავისი საქმიანობით ამ მხრივ მაგალითის მომცემი იყო. მისი სამეცნიერო ნაშრომები უკვე იმ დროს იბეჭდებოდა არა მარტო რუსულად, არამედ ქართულადაც. უნივერსიტეტში ლექციებს იგი ყოველთვის, როდესაც მსმენელთა წრე ამის საშუალებას იძლეოდა, როგორც ვთქვით, ქართულად კითხულობდა. არდადეგების დროს ივანე ჯავახიშვილი საქართველოს მოაშურებდა ხოლმე და თბილისში, ქუთაისში და სხვა დიდ ქალაქებში საჯარო ლექციებს კითხულობდა საქართველოს ისტორიასა და ქართული კულტურის ისტორიაში. ამ ლექციებს ქართველი საზოგადოება დიდი ინტერესით ხვდებოდა. ივ. ჯავახიშვილის ლექციები ქართველ ხალხს აყვარებდა სამშობლოს, უნერგავდა უკეთესი მომავლისათვის ბრძოლის სურვილს. იმდროინდელი ქართული პრესა გულთბილად და აქტიურად ეხმაურებოდა ამ ლექციებს და მაღალ შეფასებას აძლევდა მათ მეცნიერულ დონესა და საზოგადოებრივ მნიშვნელობას. ივ. ჯავახიშვილი ადრიდანვე სამოღვაწეო ასპარეზზე ჩანს, როგორც პროგრესისათვის აქტიური მებრძოლი, რომლისათვისაც მეცნიერული მუშაობაც საზოგადოებრივი აქტივობის ერთ-ერთი ფორმათაგანია.
ქართული უნივერსიტეტის შექმნისათვის აქტიური მუშაობა ივ. ჯავახიშვილმა ადრე დაიწყო. 1907 წელს პეტერბურგში მისი ინიციატივითა და ხელმძღვანელობით დაარსდა ქართველ სტუდენტთა სამეცნიერო წრე, რომლის საქმიანობაც მრავალი მხრით ქართული მეცნიერების აღორძინებისა და მომავალი ქართული უნივერსიტეტის შექმნისათვის პირობების მომზადებას ემსახურებოდა. ამ წრეში მოხსენებები იწერებოდა და იკითხებოდა ქართულად, მსჯელობაც ქართულად წარმოებდა. დღეს ეს შეიძლება ბევრს არაფრად მოეჩვენოს, მაგრამ იმ პირობებში ამას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამით მუშავდებოდა ჩვევები ქართულ ენაზე მეცნიერული მეტყველებისა: "ახალგაზრდობამ, — ამბობდა შემდეგ ივანე ჯავახიშვილი, — აქ ენა გაიკვეთა და მოიპოვა უნარი მეტყველებისა, რომელიც მანამდე არ ჰქონდა". "ქართული კულტურის შესწავლა, ქართული კულტურის ცოდნა, — განაგრძობდა იგი, — მოგვცემდა საშუალებას იმ ძველი მარაგის გამოსაყენებლად, რომელზედაც უნდა აღმოცენებულიყო, თუ გნებავთ, მკვდრეთით აღმდგარიყო ძველი ქართული მეცნიერება, ოდესღაც მდიდარი, მაგრამ შემდეგ დაკნინებული".
სწორედ ამ მიზნებს ემსახურებოდა მის მიერ შექმნილი სამეცნიერო წრის მეცადინეობა, რათა შექმნილიყო საქართველოსა და ქართველთა შესახებ დაწერილი ყველა თხზულებისა თუ ცნობების ბიბლიოგრაფია, აგრეთვე შემუშავებულიყო სათანადო ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია. რა თქმა უნდა, "წრე" ისმენდა და განიხილავდა საკუთრივ სამეცნიერო გამოკვლევებსაც. 1915 წელს "წრემ" სამეცნიერო წერილების კრებულიც გამოსცა, რომელიც არაერთ საგულისხმო გამოკვლევას შეიცავდა. ივ. ჯავახიშვილი იმედოვნებდა, რომ სტუდენტთა სამეცნიერო წრე შექმნიდა სათანადო პირობებს მომავალში ქართველოლოგიის დარგში მეცნიერული ცენტრის პეტერბურგიდან საქართველოში — თბილისში გადმოსატანად. ამ მიზანს ემსახურებოდა თვალნათლივ "წრის" ის ღონისძიებაც, რომელიც 1911 — 1912 წლებში განხორციელდა — დაიგზავნა ანკეტები რუსეთისა და საზღვარგარეთის უნივერსიტეტებში (პეტერბურგის, მოსკოვის, კიევის, ტარტუს, ვარშავის, ოდესის, ყაზანის, ხარკოვის, ტომსკის, იაროსლავლის, ბერლინის, ლაიფციგის, პარიზის, ბრიუსელის) იმის გამოსარკვევად, თუ სად რამდენი ქართველი სტუდენტი სწავლობდა და სახელდობრ რომელ დარგებში სპეციალდებოდა. ამ აღრიცხვამ "წრის" წევრებს დაანახვა, თუ რა მრავალრიცხოვანი იყო ქართველი სტუდენტობა, რა მრავალფეროვანი იყო მისი ინტერესები — არ დარჩენილა მეცნიერების, ხელოვნებისა და ტექნიკის ისეთი სფერო, რომელშიც ქართველი სტუდენტები არ იღებდნენ განათლებას. ამან აშკარა გახადა, რომ ქართული უმაღლესი სასწავლებლის შექმნა ახლო მომავალში სავსებით უზრუნველყოფილი იქნებოდა.
ცარიზმის დამხობის შემდეგ, ჯერ კიდევ შორეულ პეტერბურგში მყოფმა ივანე ჯავახიშვილმა და მისმა თანამებრძოლებმა იგრძნეს, რომ დგებოდა მათი დიდი ხნის ოცნების — თბილისში ქართული უნივერსიტეტის შექმნის — პრაქტიკული განხორციელების დრო. ივ. ჯავახიშვილი ჩამოდის თბილისში და სათავეში უდგება ქართველ მოღვაწეთა იმ ჯგუფს, რომელმაც მალე, 1918 წლის 26 იანვარს მიაღწია კიდეც ქართული უნივერსიტეტის დაარსებას თბილისში. გადასალახავი აღმოჩნდა უამრავი, მათ შორის ფინანსური ხასიათის დაბრკოლება, აგრეთვე ბევრის სკეპტიკური დამოკიდებულება ამ წამოწყებისადმი. ბევრი თვით ქართველ საზოგადოებაშიც ეჭვის თვალით უყურებდა ქართული უნივერსიტეტის დაარსების იდეას, რასაც ასეთი გატაცებით იცავდა იმ დროს ივ. ჯავახიშვილი. "რამდენი იყო ჩვენში 1917 წელს — ამბობდა შემდეგში იგი, — ისეთი განათლებული ქართველი, რომელსაც ან მთელი ეს კამათი სასაცილო გულუბრყვილობად მიაჩნდა, ანდა მის გაგონებაზე ღიმილი მოსდიოდა. რამდენი გვყავდა ბრძენი დამრიგებელნი, ჭკუის მასწავლებელნი და წინასწარმეტყველნიც კი, რომელნიც, მათი ღრმა რწმენით, სრულებით უნიადაგო და უიმედო განზრახვისაგან ხელის აღებას გვირჩევდნენ. ისეთებიც ხომ იყვნენ, მათ შორის მეცნიერებიც კი, რომელთაც მთელი ეს გეგმა და დაწყებული საქმე თვით ქართველებისათვისავე დამღუპველად ჰქონდათ პრესაშიც კი აღიარებული: კულტურული დაქვეითების მეტი არაფერია საქართველოს მეცნიერული აზროვნებისათვის ამ გეგმის განხორციელებისაგან მოსალოდნელიო და, ამავე დროს, იგი პეტერბურგში (აწ ლენინგრადში) დიდი გაჭირვებითა და ხანგრძლივი მუშაობით შექმნილი სომხურ-ქართული ფილოლოგიის ერთ-ერთი კერის გავერანებას უდრისო".
ივ. ჯავახიშვილი გამოდის ლექცია-მოხსენებებით და საზოგადოებას უმტკიცებს ქართული უნივერსიტეტის დაარსების აუცილებლობას. "დაბალსა და საშუალო ეროვნულ სკოლას, — აღნიშნავდა იგი, — ბუნებრივი და საღი განვითარება არ შეუძლიან თუ რომ ეროვნულ განათლებას უმაღლესი სამეცნიერო დაწესებულება, ეროვნული უმაღლესი სასწავლებელი არ აგვირგვინებს". სამეცნიერო ჯგუფმა გაშალა ფართო მუშაობა უნივერსიტეტისათვის საჭირო სახსრების შესაგროვებლადაც. მართალია, დროებითმა მთავრობამ ფაქტიურად უარი თქვა თბილისში ქართული უნივერსიტეტის გახსნაზე და მის ნაცვლად აქ რუსული უნივერსიტეტის შექმნა გადაწყვიტა, მაგრამ ოქტომბრის დიდმა რევოლუციამ ამ მთავრობასთან ერთად მისი ეს განკარგულებაც გააუქმა და უნივერსიტეტის გახსნისათვის უკანასკნელი დაბრკოლებაც მოხსნა. ახლადგახსნილ უნივერსიტეტში ივანე ჯავახიშვილმა დაიკავა იმ დროს მასში არსებული ერთადერთი ფაკულტეტის — სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის დეკანის თანამდებობა. უნივერსიტეტის რექტორად მისი წინადადებით აირჩიეს იმ დროს რუსეთისა და საზღვარგარეთის სამეცნიერო წრეებში კარგად ცნობილი ქართველი მეცნიერი პეტრე მელიქიშვილი. ეს უკანასკნელი შემდეგში თვითონ აღნიშნავდა: "ივანე ჯავახიშვილი ბრძანდება ერთადერთი დამაარსებელი, სულისჩამდგმელი და ერთადერთი რაინდი ჩვენი უნივერსიტეტისა, აქ მას ვერავინ შეეტოქება და შეეზიარება". უნივერსიტეტის გახსნის წინა დღეებში, 1918 წლის 23 იანვარს, ცნობილი ისტორიკოსი მოსე ჯანაშვილი წერდა: "ივ. ჯავახიშვილმა იკისრა ყველაზე დიდი ტვირთი — გუთნისდედობა თვით ქართული მძიმე ღრმადმხვნელი გუთნისა... ჯავახიშვილის მხნეობამ ყოველივე დაბრკოლება დასძლია და ახალი ლამპარი აგვინთო. ქართული გიმნაზიის შენობა მან გვიქცია ეროვნული დიდების ტაძრად, მისი პირველი უნივერსიტეტის სავანედ".
ივ. ჯავახიშვილისათვის უნივერსიტეტი მარტო სასწავლო დაწესებულება როდი იყო, იგი უნდა ყოფილიყო ამავე დროს მეცნიერული მუშაობის ცენტრიც და იგი ასეთად იქცა კიდეც. ამიტომ იყო, რომ მისი წიაღიდან სულ მალე წარმოიშვა ბევრი სხვა სამეცნიერო-პედაგოგიური და სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულება, ბოლოს თვით საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია — ქართული საბჭოთა მეცნიერების დღევანდელი სახელოვანი ცენტრი.
უკვე 1919 წელს ივ. ჯავახიშვილი სათავეში ჩაუდგა თბილისის უნივერსიტეტს— იგი აირჩიეს მის რექტორად და ამ პოსტზე იმყოფებოდა 1926 წლამდე. ამის შემდეგაც, სიცოცხლის ბოლომდე, ხანმოკლე პერიოდის გარდა (1931 — 1933 წწ.) იგი უნივერსიტეტის პროფესორად მუშაობდა.
1931 წლიდან ივ. ჯავახიშვილი აქტიურად მუშაობს საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში. იგი ჯერ იყო მუზეუმის მეცნიერ-კონსულტანტი, შემდეგ კი (1936 წლიდან) ისტორიის განყოფილების გამგეც. არ იყო სამუზეუმო მუშაობის არცერთი დარგი, რომლის გარდაქმნა-გაუმჯობესების საქმეში ამ დროს ივ. ჯავახიშვილს თავისი წვლილი არ შეეტანოს. განსაკუთრებით დიდი მუშაობა ჩაატარა მან 1937 წელს, შოთა რუსთაველის იუბილესთან დაკავშირებით, რუსთაველის ეპოქის ამსახველი გამოფენის მოსაწყობად, რომელმაც წარუშლელი შთაბეჭდილება დატოვა, ქართული კულტურა მთელი თავისი სიდიადით გამოაჩინა და თავის მხრივ ბიძგი მისცა ჩვენში არქეოლოგიური კვლევა-ძიების გაშლას. სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში ივ. ჯავახიშვილი ხელმძღვანელობდა და კონსულტაციას უწევდა არქეოლოგიურ სამუშაოებს დმანისში, ბოლნისში, გეგუთში, მცხეთაში. კარგად არის ცნობილი აგრეთვე ივ. ჯავახიშვილის მოღვაწეობა ძველი ქართული სამწერლო ძეგლების გამოვლენის ან ეთნოგრაფიული მასალის შეკრების დარგში, მეცნიერული კადრების აღზრდის საქმეში და სხვ.
სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში ივ. ჯავახიშვილის მუშაობამ კიდევ უფრო ფართო აღიარება ჰპოვა. 1939 წელს იგი აირჩიეს საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილ წევრად. 1938 წელს სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის ბრძანებულებით იგი დაჯილდოვდა შრომის წითელი დროშის ორდენით. ამავე წელს იგი აირჩიეს საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს დეპუტატად და, შემდეგ, მისი პრეზიდიუმის წევრადაც. ამომრჩევლებთან შეხვედრისას, 1938 წლის 4 ივნისს, იგი აღნიშნავდა: "მთელი ჩემი ორმოცწლიანი მოღვაწეობა განუყრელი იყო მეცნიერებისაგან. ეხლა კი თქვენ მანდობთ საპატიო სამუშაოს, ახალ, უაღრესად საპასუხისმგებლო ასპარეზზე. თუ მე რაიმეს გაკეთება შევძელი სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სფეროში მშრომელ მასათა შორის, ეს მხოლოდ კულტურული ფრონტის დიადი საქმის ყველა მონაწილის ერთობლივი ძალებითა და დაუღალავი შრომის წყალობით იყო, ამიტომ მე თქვენს ნდობას ვუყურებ არა იმდენად პირადად ჩემდამი, რამდენადაც ყველა საბჭოთა მეცნიერების მუშაკებისადმი ნდობას. ვარწმუნებ ჩემს ამომრჩევლებს, რომ მთელ ჩემს მოღვაწეობას, მთელ ჩემს ძალას მშრომელი ხალხისა და ჩვენი დიადი სამშობლოს კეთილდღეობას მოვახმარ". "თვითეული დეპუტატი — ამბობდა იგი, — ვალდებულია თავის დარგის ცოდნა და გამოცდილება გამოიყენოს თავისი სოციალისტური სამშობლოს აღორძინება-აყვავებისათვის და, რაკი ჩემი სიცოცხლის განმავლობაში მეცნიერებისა და კულტურის სფეროში ვმუშაობდი, მთელი ჩემი მოღვაწეობა უმაღლეს სასწავლებელს შევწირე, ბუნებრივია, რომ უმაღლეს საბჭოშიც ყოველი ჩემი ძალ-ღონე მსურს ვიხმარო ამავე საკითხების გასაშუქებლად, როგორც საბჭოთა საქართველოს შეშვენის".
სამწუხაროდ, არც მეცნიერებისა და არც საზოგადოებრივ ასპარეზზე საქმიანობის გაგრძელება ამის შემდეგ მას დიდხანს აღარ დასცალდა. 1940 წლის 18 ნოემბერს ივ. ჯავახიშვილი უეცრად გარდაიცვალა თბილისში, ხელოვნების მუშაკთა სახლში, საჯარო მოხსენების კითხვის დროს. სამი დღის შემდეგ მისი ნეშტი მშობლიური უნივერსიტეტის მიწამ მიიბარა.
* * *
დიდი და მრავალფეროვანია აკად. ივ. ჯავახიშვილის სამეცნიერო შემოქმედება. ივ. ჯავახიშვილმა თავისი მუშაობის მიზნად მეცნიერულად გამართული საქართველოს ისტორიის დაწერა გაიხადა. ამისათვის საჭირო იყო, პირველ ყოვლისა, საქართველოს ისტორიის წყაროთმცოდნეობითი ბაზის გაფართოება, ერთის მხრივ, და ამ წყაროების მკაცრი მეცნიერულ-კრიტიკული ანალიზი, მეორეს მხრივ მან ორივე ეს სამუშაო წარმატებით განახორციელა: ჯერ ერთი, დიდად გააფართოვა საქართველოს ისტორიის მასალების წრე, წერილობით წყაროებს გარდა ფართოდ გაუღო კარი მატერიალურ კულტურას, ეთნოგრაფიულ და ფოლკლორულ მონაცემებს, ენას და სხვ. ამავე დროს ივ. ჯავახიშვილმა ქართულ ისტორიოგრაფიაში დანერგა წყაროების პირუთვნელი და მკაცრი კრიტიკა, რომლის გარეშეც შეუძლებელი იყო მეცნიერული ისტორიის შექმნა. იგი მუდამ მკაცრ მეცნიერულ მიდგომას იჩენდა წყაროებისადმი. მისთვის უცხო იყო როგორც საქართველოსადმი მტრულად განწყობილი პირების ნიჰილისტური დამოკიდებულება ქართული წყაროებისადმი, ისე საქართველოს ისტორიის მოყვარულთა წრეში ხშირად გაბატონებული გულუბრყვილო-მოწიწებითი, უკრიტიკო დამოკიდებულება მათდამი.
წყაროებისადმი ამგვარი მკაცრი მეცნიერული, კრიტიკული მიდგომა ჩანს, კერძოდ, ივ. ჯავახიშვილის წყაროთმცოდნეობით და ისტორიოგრაფიულ ნაშრომებში.
ჯერ კიდევ სტუდენტობის წლებში დაიწერა ივ. ჯავახიშვილის გამოკვლევა "ანდრია მოციქულისა და წმ. ნინოს მოღვაწეობა საქართველოში". წყაროს მკაცრი მეცნიერული კრიტიკის შედეგად ავტორი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ "ნინოს ცხოვრება" არ შეიძლება განვიხილოთ როგორც IV საუკუნის წყარო, რადგანაც ამ თხზულებაში მოცემული ცნობების უმრავლესობა გვიანდელ ხანაშია შეთხზული, რომ ძეგლს ისტორიულ-შემეცნებითი მნიშვნელობა სულ სხვა, მისი შემდგენელრედაქტორების დროის მიმართ გააჩნია.
ივ. ჯავახიშვილის უმთავრესი ისტორიოგრაფიული ნაშრომია "ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა (V — XVIII სს.)", რომელიც პირველად 1916 წელს დაისტამბა. აქ ავტორს საფუძვლიანად აქვს შესწავლილი ამ ხანის ქართველი ისტორიკოსების თხზულებანი, განსაკუთრებით გულმოდგინედ სწავლობს მათ მსოფლმხედველობას, მათი თხზულებების შექმნის მიზანდასახულებას. ივ. ჯავახიშვილის ერთ-ერთი დამსახურება ისიც არის, რომ მან პირველმა სათანადოდ შეაფასა მდიდარი ქართული აგიოგრაფიული მწერლობის ძეგლები (მარტვილთა და წმინდანთა ცხოვრებანი), როგორც საქართველოს ისტორიის წყარო — საქართველოს ისტორიისა და საქართველოს იმდროინდელი მოსახლეობის ყოფისა და კულტურის შესასწავლი მასალა. ადრე მათ ამ თვალსაზრისით სათანადო ყურადღება არ ექცეოდა. ასე აქვს ივ. ჯავახიშვილს აქ განხილული იაკობ ცურტაველის "შუშანიკის წამება", "ევსტათი მცხეთელის მარტვილობა", "ცხრათა კოლაელთა წამება", იოანე საბანის ძის "აბო ტფილელის მარტვილობა", "კონსტანტინე-კახას ცხოვრება და წამება", "წმინდა ნინოს ცხოვრება" და სხვ. განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ძველი ქართული ლიტერატურის ისეთი შესანიშნავი ძეგლების ივ. ჯავახიშვილისეულ ანალიზს, როგორიცაა გიორგი მერჩულის "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება" და გიორგი მთაწმინდელის "იოანესი და ეფთვიმეს ცხოვრება", სადაც შესანიშნავი მასალაა შემონახული იმდროინდელი ქართული ყოფისა და კულტურის შესასწავლად. დიდ ყურადღებას უთმობს ივ. ჯავახიშვილი აქვე ეფრემ მცირის შემოქმედებას.
ივ. ჯავახიშვილის განსაკუთრებულ დამსახურებას ამ ნაშრომში შეადგენს "ქართლის ცხოვრების" კრებულში შესული ცალკეული თხზულებებისა და მათი ავტორების მსოფლმხედველობის ღრმა მეცნიერული ანალიზი. წიგნი შეიცავს ბრწყინვალე ნარკვევებს, რომლებიც მიძღვნილია ლეონტი მროველის, ჯუანშერისა და სუმბატ დავითის ძის თხზულებებისადმი, "მატიანე ქართლისაჲსა" და დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის თხზულებისადმი, თამარ მეფის ისტორიკოსებისადმი, ჟამთააღმწერლისადმი და ა. შ. ყოველმხრივ არის აქ განხილული უფრო გვიანდელი ხანის ისტორიკოსების შემოქმედებაც (ფარსადან გორგიჯანიძე, ვახუშტი ბატონიშვილი, სეხნია ჩხეიძე, პაპუნა ორბელიანი, ომან მდივანბეგი ხერხეულიძე და სხვ.), სპეციალური ექსკურსი აქვს მიძღვნილი ვახტანგ VI-ის "სწავლულ კაცთა კომისიის" მუშაობას და "ახალი ქართლის ცხოვრების" შექმნას.
ივანე ჯავახიშვილის მოღვაწეობასთან არის დაკავშირებული ისტორიის დამხმარე დისციპლინების ჩამოყალიბება საქართველოში. თავისი "ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა" ივ. ჯავახიშვილს გააზრებული ჰქონდა როგორც ერთ-ერთი წიგნი ნაშრომისა "ისტორიის მიზანი, წყაროები და მეთოდები წინათ და ახლა". ამ ნაშრომის ერთ სხვა წიგნს წარმოადგენს 1926 წელს გამოქვეყნებული "ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია". აქ ავტორი განიხილავს ამ დარგის შესწავლის მდგომარეობას, ეხება სამწიგნობრო ხელოვნების საკითხებს, მიმოიხილავს პალეოგრაფიის საფუძვლებს, ადგენს ქართული დამწერლობის ეტაპებს, დაბოლოს, იკვლევს ქართული ანბანის წარმოშობის საკითხს. მისი აზრით, ქართული ანბანი მომდინარეობს ფინიკიურ-არამეული დამწერლობიდან და იგი ძველი წელთაღრიცხვის VII საუკუნეში უნდა შექმნილიყო.
იმავე 1926 წელს გამოქვეყნდა ივ. ჯავახიშვილის ამავე დიდი ნაშრომის კიდევ სხვა წიგნი — "ქართული სიგელთმცოდნეობა ანუ დიპლომატიკა". მასში მიმოხილულია მეცნიერების ამ დარგის განვითარება სხვადასხვა ქვეყნებში, დადგენილია სათანადო ტერმინოლოგია, მოხდენილია სიგელთა კლასიფიკაცია, ავტორი იკვლევს სიგელთა აღნაგობას, მათი დაწერა-გაცემის წესს, იხილავს საბუთების სანდოობის საკითხს და სხვ.
1925 წელს გამოიცა ამავე სერიის კიდევ სხვა წიგნი "ქართული საფასსაზომთამცოდნეობა ანუ ნუმიზმატიკა-მეტროლოგია". აქ განხილულ საკითხებს უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვთ ქვეყნის ეკონომიკური, პოლიტიკური მდგომარეობისა და სოციალურ ურთიერთობათა ისტორიის მთელი რიგი საკითხების შესასწავლად. ამ წიგნებით, როგორც სამართლიანადაა აღიარებული სპეციალისტთა მიერ, — ივანე ჯავახიშვილმა საფუძველი დაუდო საქართველოს ისტორიის მეცნიერების დამხმარე დარგებს და ჩვენი ისტორიის წყაროთა მთელი მრავალფეროვნების შესწავლას, უჩვენა ამ წყაროების სიმდიდრე, მრავალმხრივობა, მნიშვნელობა და ფასი არა მარტო საქართველოს, არამედ მსოფლიო ისტორიის თვალსაზრისით.
ივანე ჯავახიშვილს ეკუთვნის ძველი ქართული სამწერლობო ძეგლების არაერთი საყურადღებო პუბლიკაცია. მან გამოსცა ბერი ეგნატაშვილის "ახალი ქართლის ცხოვრება", გამოსაცემად მოამზადა გიორგი მთაწმინდელის თხზულება "ცხოვრება იოვანესი და ეფთჳმესი", აღმოაჩინა და გამოსცა ლაშა-გიორგის დროინდელი მემატიანის თხზულება და ბასილი ეზოსმოძღვრის "თამარის ისტორია", მიაკვლია ძველი ქართული მწერლობის სულ უძველეს ძეგლებს — ე. წ. ხანმეტ ტექსტებს და ა. შ.
ივ. ჯავახიშვილი კარგად გრძნობდა საქართველოს ისტორიის ფართო ისტორიულ ფონზე შესწავლის აუცილებლობას. ქართველი ხალხის მიერ განვლილი ისტორიული გზა მრავალმხრივ უკავშირდება სხვა ხალხების ისტორიას და ამ უკანასკნელის ცოდნის გარეშე ვერ გაიგება. იგი სამართლიანად დიდ მნიშვნელობას მიაწერდა საქართველოს შესახებ არსებული მრავალრიცხოვანი უცხოური წყაროების საფუძვლიან ცოდნას და თვით ამ მხრივ საუკეთესო მაგალითს იძლეოდა. უცხო ენებზე საქართველოს ისტორიის წყაროების შესწავლისას ივ. ჯავახიშვილი ხშირად სცილდებოდა კიდეც საკუთრივ ქართველოლოგიური კვლევის მოთხოვნილებებს და დამოუკიდებელ ნაშრომებს ჰქმნიდა სხვა ხალხების ისტორიისა და მისი წყაროთმცოდნეობის დარგში. ასეთია, მაგალითად, მისი საყურადღებო ნაშრომი "ძველი სომხური საისტორიო მწერლობა" (წიგნი I, 1935 წ.). მასში დეტალურადაა განხილული ისტორიული და აგიოგრაფიული მწერლობის ცალკეული ძეგლები და სომხური დამწერლობის შექმნის შესახებ არსებული წყაროები. ძველი სომხეთის საზოგადოების ბუნების გასაგებად დიდი მნიშვნელობა აქვს ივ. ჯავახიშვილის ერთერთი ადრეული (მაგრამ მეტად საინტერესო და საფუძვლიანი) გამოკვლევის "ძველი საქართველოსა და სომხეთის სახელმწიფოებრივი წყობილება" იმ ნაწილს, რომელიც საკუთრივ სომხეთს შეეხება. ეს ნაშრომი 1905 წელს გამოქვეყნდა რუსულ ენაზე ისეთ ავტორიტეტულ სერიაში, როგორიც იყო პეტერბურგში გამომავალი "Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии".
ივანე ჯავახიშვილის ზრუნვა საქართველოს ისტორიის მასალების წრის გაფართოებაზე კარგად ჩანს მატერიალური კულტურის ისტორიის დარგში მის მიერ წარმოებული მუშაობის მაგალითზეც. მის დაინტერესებაზე არქეოლოგიური კვლევაძიებით ჩვენ ზემოთ უკვე ვილაპარაკეთ. იგი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა ამ საქმეს და თვითონაც დიდი როლი შეასრულა 30-იან წლებში ჩვენში არქეოლოგიური სამუშაოების გაშლის საქმეში, მეცნიერ-კონსულტანტისა და ხელმძღვანელის მოვალეობას ასრულებდა დმანისში, გეგუთში, ბოლნისში, მცხეთაში წამოწყებულ არქეოლოგიურ სამუშაოებში. იმ შედარებით მწირ არქეოლოგიურ მასალას, რომელიც მანამდე გამოვლენილი იყო საქართველოში, ივ. ჯავახიშვილმა სათანადო ადგილი დაუთმო თავისი "ქართველი ერის ისტორიის" I ტომის ახალ (1928 წლის) გამოცემაში.
ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიით ივ. ჯავახიშვილი ადრიდანვე იყო დაინტერესებული. 1946 წელს, მისი სიკვდილის შემდეგ, გამოქვეყნდა მისი "მასალები ქართველი ერის მატერიალური კულტურის ისტორიისათვის" (წიგნი I), რომელიც საყურადღებო დაკვირვებებს შეიცავს ძველ საქართველოში მშენებლობის ხელოვნების შესახებ. აქ შესწავლილია, კერძოდ, საცხოვრებელი ადგილებისა, აგრეთვე საკულტო და საერო ნაგებობებთან დაკავშირებული ტერმინები, ნაგებობათა მასალები და მშენებლობისათვის განკუთვნილი ტექნიკური საშუალებანი და სხვ. ერთი ნაწილი ამ რიგის სამუშაოსი ივ. ჯავახიშვილს გამოქვეყნებული ჰქონდა ადრეც პეტერბურგში გამომავალ სამეცნიერო ჟურნალში "Христианский Восток" 1914 წელს ("Термины искусств и главнейшие сведения о памятниках искусства и материальной культуры в древнегрузинской литературе"). დიდი ქართველი მეცნიერი ამასთანავე, მოკრძალებით აღნიშნავდა, რომ "ამ საკითხზე ვმუშაობ და ვმუშაობდი მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ისტორიკოსმა უნდა იცოდეს წარსული ცხოვრების ხორცშესხმული სინამდვილე, რასაც მარტო სიტყვიერი მასალით ისე კარგად ვერ წარმოიდგენს კაცი, როგორც ნივთიერი მასალით".
1965 წელს გამოქვეყნდა მეორე წიგნი "მასალებისა საქართველოს მატერიალური კულტურის ისტორიისათვის", რომელიც მიძღვნილია ძველი ქართული საფენელ-საგებელისა, ავეჯისა და ჭურჭლის შესწავლისადმი.
ამავე სერიის III და IV წიგნები, რომლებიც 1962 წელს დაისტამბა, შეეხება ტანისამოსს, ქსოვილებსა და ხელსაქმეს, საომარ საჭურველსა და სამხედრო საქმეს. ბევრ რამეს აქ ავტორი აშუქებს არა მარტო წერილობითი მასალების, არამედ სახვითი ხელოვნების ძეგლების, ძველი ქართული სკულპტურისა და სხვ. მიხედვით.
კარგად არის ცნობილი აგრეთვე მისი ზრუნვა ახალი ეთნოგრაფიული მასალის მოპოვებაზე. დიდი მასშტაბის მუშაობა ჩატარდა 30-იან წლებში ივ. ჯავახიშვილის ხელმძღვანელობით ხალხში დაცული წვრილი ხელოსნობისა და შინამრეწველობის მასალების შესაგროვებლად. მისი თაოსნობითა და ხელმძღვანელობით საქართველოს ყველა ძირითად რეგიონში გაიგზავნა ექსპედიციები და შეიკრიბა უმდიდრესი მასალა. ივანე ჯავახიშვილი, როგორც ცნობილია, მაღალ შეფასებას აძლევდა ამ მასალას და თავის აღტაცებას ვერ ფარავდა მოპოვებული ინფორმაციით, რომელიც ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიის ბევრ საკითხს აშუქებდა და ხორცშესხმულად წარმოაჩენდა. ამ შესანიშნავ მასალას, რედაქტირებულს თვით ივ. ჯავახიშვილის მიერ, ახლა აქვეყნებს რამდენიმე ტომად საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი.
ივ. ჯავახიშვილი კარგად გრძნობდა საზოგადოებრივი ცხოვრების საფუძვლის — ეკონომიკის შესწავლის დიდ მნიშვნელობას. მისი ნაშრომი "საქართველოს ეკონომიური ისტორია" შეიცავს უძვირფასეს მასალას ძველ საქართველოში მეურნეობის მთელი რიგი დარგების (კერძოდ სოფლის მეურნეობის) შესასწავლად, ფაქიზ ტერმინოლოგიურ ანალიზს, გონებამახვილ დასკვნებს ცალკეული სასოფლო-სამეურნეო კულტურების წარმომავლობისა და გავრცელების გზების შესახებ.
ძველი საქართველოს სოფლის მეურნეობის შესწავლაც ივ. ჯავახიშვილს, პირველ ყოვლისა, საქართველოს ისტორიის შესწავლისათვის სჭირდებოდა. შემთხვევითი არ იყო, რომ იგი ასე უქებდა ილია ჭავჭავაძეს საქართველოს ისტორიისადმი ახლებურ მიდგომას, როდესაც ეს უკანასკნელი უმთავრესი მნიშვნელობის საკითხად ქართველი ხალხის ისტორიაში მიიჩნევდა იმას, თუ "რა ქონებამ გაუძლო ამისთანა ყოფასა? რა ჰკვებავდა ხალხსა, რა ქონებით უძღვებოდა ამოდენა ომებსა და სისხლის ღვრასა?". ილია ჭავჭავაძეს, — ივ. ჯავახიშვილის თქმით, — დიდი ღვაწლი მიუძღვის იმით, რომ მან პირველმა ქართველი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი წარსულის ეკონომიკური საფუძვლის გამორკვევის აუცილებლობა აღიარა.
"საქართველოს ეკონომიური ისტორიის" პირველი ვარიანტი 1907 წელს გამოქვეყნდა. აქ ავტორი XI საუკუნის შემდგომი ხანის ფარგლებში იკვლევს ქვეყნის სოციალური დიფერენციაციის, ქონების მფლობელობის წესების, ვაჭრობახელოსნობის, სახელმწიფოს საფინანსო შემოსავლისა და სხვა ამ რიგის საკითხებს.
შემდეგში გამოვიდა "საქართველოს ეკონომიური ისტორიის" ახალი, სრულიად განსხვავებული გამოცემა ორ წიგნად (ერთი — 1930 და მეორე — 1934 წელს). გამოკვლევა ეკონომიკური ისტორიის წყაროების მიმოხილვით იწყება (დემოგრაფიული წყაროები — ხალხის აღწერის დავთრები, საფინანსო უწყების ძეგლები — გადასახადებისა და ბიუჯეტის საბუთები, საკორპორაციო და კერძო მეურნეობის შემოსავალ-გასავლის საბუთები, გეოგრაფიულ-აღწერილობითი წყაროები — ვახუშტის "აღწერა სამეფოსა საქართველოსა", მოგზაურ-ელჩების ცნობები და სხვ.).
სოფლის მეურნეობის მდგომარეობას ძველ საქართველოში ავტორი იკვლევს ცალკეული დარგების მიხედვით. იგი ადგენს მიწის დამუშავებასთან დაკავშირებულ ტერმინოლოგიას, სწავლობს სახნავი და სხვა სასოფლო-სამეურნეო იარაღების სახეებს. ეხება აგრეთვე სასოფლო-სამეურნეო მცენარეთა სახეობებსა და მათ აღმნიშვნელ ტერმინებს. ივ. ჯავახიშვილი სწავლობს აქ აგრეთვე ცალკეული მცენარეების წარმოშობის არეალის საკითხს და რიგი პურეული მცენარეების სამშობლოდ საქართველოს მიიჩნევს. ფართოდ არის აქ განხილული აგრეთვე მებოსტნეობისა და მევენახეობის საკითხები. თავისი ამ კვლევა-ძიებით ივანე ჯავახიშვილმა კარგად აჩვენა ქართველი ხალხის დაუცხრომელი საქმიანობა მეურნეობის დარგში.
ივანე ჯავახიშვილის თვალთახედვის სფეროში საპატიო ადგილი ეკავა ქართველი ხალხის სულიერი კულტურის შესწავლასაც. კარგადაა ცნობილი მისი გამოკვლევები ძველი ქართული ლიტერატურის არაერთი სხვადასხვა ძეგლის, განსაკუთრებით "ვეფხისტყაოსნის" შესახებ, მას ეკუთვნის სპეციალური გამოკვლევა "ადამიანზე ძველ ქართულ მწერლობაში", მის სოციალურ-ეთიკურ იდეალებზე. 1938 წელს გამოქვეყნდა მისი ვრცელი გამოკვლევა "ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები", რომელსაც მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს წარმართული და მომდევნო, ქრისტიანული ხანის ქართული მუსიკის შესწავლაში.
დიდ ყურადღებას უთმობდა მკვლევარი ძველი ქართული საზოგადოების სოციალური სტრუქტურის, სახელმწიფოებრივი წყობილებისა და სხვა ამ რიგის საკითხების შესწავლას. ამ მხრივ დიდად მნიშვნელოვანია უკვე მისი ერთ-ერთი ადრეული ნაშრომი, რომელიც ძველი საქართველოსა და ძველი სომხეთის სახელმწიფოებრივ წყობილებას შეეხება ("Государственный строй древней Грузии и древней Армении", т. I, СПб, 1905, — "Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии", кн. VIII). ამ ნაშრომში წამოყენებული დებულებები შემდეგ თითქმის მთლიანად შევიდა მის ფუნდამენტურ ნაშრომში "ქართული სამართლის ისტორია", რომლის პირველი წიგნი ჯერ 1919 წ., ხოლო შემდეგ 1928 წ. გამოიცა. ამავე წელს გამოქვეყნდა ამ ნაშრომის მეორე წიგნის პირველი ნაკვეთი, ხოლო 1929 წელს — მეორე წიგნი მეორე ნაკვეთი.
ამ კაპიტალური ნაშრომის მნიშვნელოვანი ნაწილი, უმთავრესად ტერმინოლოგიური ანალიზის საფუძველზე აგებულ, ძველი ქართული საზოგადოების სოციალურ-ეკონომიკური და სახელმწიფოებრივი წყობილების დახასიათებას წარმოადგენს. ამავე ნაშრომში გულდასმით არის შესწავლილი საკუთრივ სამართლის ძეგლები და სამართლებრივი ინსტიტუტები, სამართლის ნორმები.
დიდი ადგილი უკავია ივ. ჯავახიშვილის შემოქმედებაში ქართველი ხალხის სამოქალაქო-პოლიტიკური ისტორიის კვლევას. მისი წიგნების სერია "ქართველი ერის ისტორია" (ოთხ ტომად) ფაქტიურად წინაფეოდალური და ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური ისტორიისა და კულტურა-იდეოლოგიის მნიშვნელოვან საკითხებზე დაწერილი მონოგრაფიული გამოკვლევების კრებულს წარმოადგენს. მეტად მრავალფეროვანი შინაარსისაა "ქართველი ერის ისტორიის" პირველი წიგნი, რომელიც ავტორის სიცოცხლეშივე რამდენიმეჯერ (1908, 1913, 1928 წლებში) გამოიცა. აქ განხილულია ისტორიის მონაკვეთი უძველესი დროიდან VII საუკუნემდე. პოლიტიკური ისტორიის გვერდით ავტორი აშუქებს სოციალური ურთიერთობის ფორმებს, ქართველი ხალხის ვინაობის საკითხს, ეხება სახელმწიფოებრივ წყობილებას, მატერიალურ და სულიერ კულტურას, იდეოლოგია-სარწმუნოებას. ამ წიგნში განსაკუთრებით დიდ ყურადღებას იპყრობს უმთავრესად ეთნოგრაფიულ და ფოლკლორულ მასალაზე დაფუძნებული გამოკვლევა ძველ ქართულ წარმართულ ღვთაებათა პანთეონის შესახებ, აგრეთვე დიდძალ ქართულ და უცხოურ წერილობით წყაროებზე აგებული კვლევა საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების დროისა და გზების შესახებ, ადრეულ ქრისტიანულ მიმდინარეობათა შესახებ და სხვ.
"ქართველი ერის ისტორიის" მეორე წიგნი იწყება ძველი საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მიმოხილვით, რომელსაც დამოუკიდებელი გამოკვლევის სახე აქვს. აქ დადგენილია სათანადო ძველი ქართული ტერმინები, განხილულია ისტორიულ-გეოგრაფიულად საქართველოს ცალკეული მხარეები, დადგენილია მათი საზღვრები, შესწავლილია ძირითადი საგზაო მაგისტრალები, ლაპარაკია ამ მხარეთა ბუნებრივი პირობების შესახებ და ა. შ.
ამას გარდა, "ქართველი ერის ისტორიის" მეორე წიგნში გადმოცემულია საქართველოს ისტორია არაბთა ბატონობის დამყარებიდან (VII ს. 50-იანი წლები) თამარის მეფობამდე ჩათვლით.
ივ. ჯავახიშვილის "ქართველი ერის ისტორიის" მესამე წიგნი გამოიცა უკვე მისი სიკვდილის შემდეგ, 1941 წელს. იგი მოიცავს საქართველოს ისტორიას XIII — XIV საუკუნეთა მანძილზე. ივ. ჯავახიშვილის სიცოცხლეში გამოქვეყნებული იყო "ქართველი ერის ისტორიის" მეოთხე წიგნის მხოლოდ ერთი, პირველი ნაწილი (1924 წ.). სრული სახით ეს წიგნიც გამოქვეყნდა მისი სიკვდილის შემდეგ, 1948 წელს. ამ წიგნში გადმოცემულია XV — XVI საუკუნეების საქართველოს ისტორია.
ივ. ჯავახიშვილის წიგნების ეს სერია წარმოადგენს საქართველოს მრავალტომიანი სრული მეცნიერული ისტორიის შექმნის ფაქტიურად პირველ ცდას და მისი მნიშვნელობა განუზომლად დიდია. სამწუხაროდ, ავტორს არ დასცალდა ბოლომდე მიეყვანა ეს თავისი ჩანაფიქრი და ამგვარადვე წარმოადგინა საქართველოს ისტორიის უფრო მოგვიანო პერიოდებიც.
სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში ივანე ჯავახიშვილი განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო და ინტენსიურ კვლევა-ძიებას აწარმოებდა ქართველი ხალხის წარმოშობის (ეთნოგენეზისის) დარგში. ამ საკითხზე მკვლევარის ყურადღების გამახვილება გამოიწვია დასავლეთის აღმოსავლეთმცოდნეობაში ზოგიერთი შეხედულების შეცვლამ. თუ XIX ს. ორიენტალისტიკა მთელ რიგ ძველაღმოსავლურ ენებს (შუმერულს, ხეთურს, ელამურს, ურარტულს) თითქმის უყოყმანოდ ქართული და სხვა კავკასიური ენების მონათესავედ მიიჩნევდა, თუ ძვ. წ. II — I ათასწლეულების მიჯნაზე მცირე აზიის აღმოსავლეთ რაიონებში იმდროინდელი წყაროებით დამოწმებული თაბალები და მუშქები ამავე ორიენტალისტურ მეცნიერებას ქართველთა წინაპრებად მიაჩნდა, შემდეგში დასავლეთის მკვლევართა შორის ამ თვალსაზრისის მიმართ სკეპტიკურმა დამოკიდებულებამ იჩინა თავი. ივანე ჯავახიშვილი შეეცადა ამ ახალ სიტუაციაში გარკვეულიყო. ქართველთა წარმომავლობის საკითხით დაინტერესებამ მკვლევარი ქართული და კავკასიური ენების თავდაპირველი ბუნებისა და ნათესაობის რთულ პრობლემას შეაჭიდა. 1937 წელს გამოქვეყნდა მისი საენათმეცნიერო ხასიათის ნაშრომი "ქართული და კავკასიური ენების თავდაპირველი ბუნება და ნათესაობა", რომელიც გაოცებას იწვევს იმ ტიტანური შრომით, რომელიც მკვლევარს ჩაუტარებია საკუთრივ საენათმეცნიერო საკითხებზე. ამავე დროს ივანე ჯავახიშვილმა შეკრიბა და გააანალიზა დიდძალი ტოპონიმიკური და ეთნონიმიკური მასალა საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ფარგლებში, რაც, მისი აზრით, მეტყველებდა ამ რეგიონის უძველესი მოსახლეობის ურთიერთმონათესავეობაზე. ცნობილია, რომ ივ. ჯავახიშვილის ამ ნაშრომმა დიდი გავლენა მოახდინა ქართული ენათმეცნიერების შემდგომ განვითარებაზე. მნიშვნელოვანწილად სწორედ ივ. ჯავახიშვილის დიდმა მეცნიერულმა ავტორიტეტმა განსაზღვრა ის, რომ ქართულ ენათმეცნიერებაში ფეხი ვერ მოიკიდა აკად. ნ. მარის ზოგადენათმეცნიერულმა კონცეფციებმა და მთელი ქვეყნის მასშტაბით ამ კონცეფციების ბატონობის პირობებშიც ქართული საენათმეცნიერო სკოლა ისტორიულ-შედარებითი ენათმეცნიერების ერთგული დარჩა.
ის მცირე რამ, რაც ჩვენს მიერ ითქვა ივანე ჯავახიშვილის სამეცნიერო შემოქმედების შესახებ, თვალნათლივ მოწმობს მის დიდ დამსახურებაზე მეცნიერების წინაშე. როგორც ვხედავთ, ფაქტიურად არ დარჩენილა საქართველოს ისტორიის, აგრეთვე მისი დამხმარე და მომიჯნავე ქართველოლოგიური დისციპლინების არც ერთი უბანი, რომელსაც მისი მადლიანი ხელი არ შეხებოდეს, რომელიც მისი მძლავრი ტალანტისა და გატაცებული ძიების კვალს არ ატარებდეს.
ივანე ჯავახიშვილის მეცნიერულ მემკვიდრეობას დღესაც საპატიო ადგილი უკავია ქართული საბჭოთა მეცნიერების საგანძურში. რა თქმა უნდა, ამჟამად ბევრი რამ ახლებურ მიდგომას, ახლებურ გადაწყვეტას მოითხოვს, წყაროთმცოდნეობითი ბაზის კიდევ უფრო გაფართოებასა და ამ მასალის გაღრმავებულ ანალიზს საჭიროებს. ყველაფერი ეს კანონზომიერი და ბუნებრივია მეცნიერების განვითარების თვალსაზრისით. ივანე ჯავახიშვილის მოღვაწეობა მეცნიერების ასპარეზზე მართლაც რომ გასაოცარია. ყველა, ვინც იცნობს მის შემოქმედებას, არ შეიძლება გაკვირვებული არ დარჩეს არა მარტო იმით, თუ რა თავდადება, რა კოლოსალური შრომა იყო საჭირო ასეთი მასშტაბის სამუშაოს შესასრულებლად, არამედ იმითაც, თუ როგორ შეეძლო ერთ ადამიანს ჰქონოდა ესოდენ მრავალმხრივი სამეცნიერო ინტერესები, ერთნაირი გულმოდგინებით და ასე საფუძვლიანად ეკვლია ენათმეცნიერული და საისტორიო პრობლემატიკა, მატერიალური და სულიერი კულტურის მრავალი სხვადასხვა სფერო. მეცნიერების ისტორიამ ძალზე ცოტა იცის ასეთი შემთხვევა. ცხადზე უცხადესია, რომ ეს არ იყო კვლევა-ძიების საგნით უბრალო დაინტერესება — მისი ინტერესისა და ტიტანური შრომის შთამაგონებელი უცილობლად იყო უსაზღვრო სიყვარული მშრომელი ხალხისადმი, თავისი სამშობლო საქართველოსადმი. მისთვის ერთნაირად მნიშვნელოვანი და ძვირფასი იყო ყველაფერი, რაც ქართველ ხალხს, მის ისტორიულ წარსულს, მის კულტურას შეეხებოდა. ამიტომ იკვლევდა იგი ასე გულმოდგინედ, ასე დინჯად, ასეთი კეთილსინდისიერებითა და სიღრმით ყველაფერს — დიდსა და მცირეს, მნიშვნელოვანსა და მეორეხარისხოვანს საქართველოს ისტორიასა და ქართველი ხალხის ყოფასა და კულტურაში. ივ. ჯავახიშვილს არაერთხელ უთქვამს გულისტკივილით, რომ იგი იძულებულია საკუთრივ ისტორიისაგან შორს მდგომი ესა თუ ის სპეციალური საკითხი იკვლიოს, რადგანაც ამ საკითხს იმხანად სათანადოდ მომზადებული მკვლევარი არ უჩანსო.
ამასთანავე ეს უსაზღვრო სიყვარული სამშობლოსადმი, დიდი პატრიოტიზმი, ივანე ჯავახიშვილში კარგად იყო შეხამებული სხვა ხალხებისა და მათი კულტურის ღრმა პატივისცემასთან, ინტერნაციონალიზმის მაღალი პრინციპების ერთგულებასთან. დიდი პატივისცემით იყო იგი გამსჭვალული რუსი ხალხის კულტურის მიმართ; ყოველი ქართველის მოვალეობად მიაჩნდა კარგად სცოდნოდა თავისი მეზობლების — სომხების, აზერბაიჯანელების, აფხაზების, ოსების, დაღესტნისა და კავკასიის მთიანეთის სხვა რეგიონებში მცხოვრები ხალხების ისტორია და კულტურა. თვითონაც, როგორც ცნობილია, იყო არა მარტო ქართველოლოგი, არამედ საერთოდ კავკასიისმცოდნე და კავკასიის არაერთი ხალხის ენას, ისტორიასა და კულტურას წარმატებით იკვლევდა.
ივანე ჯავახიშვილისათვის დამახასიათებელი იყო სამაგალითო მეცნიერული კეთილსინდისიერება. იგი ვერ ეგუებოდა ვერავითარ სიყალბეს, წარსულის განზრახ შელამაზებასა და გაზვიადებას, რა მიზნითაც არ უნდა ყოფილიყო ეს შთაგონებული. ივ. ჯავახიშვილი მკაცრად ილაშქრებდა მათ წინააღმდეგ, ვისაც სურდა "ისტორია ნაციონალურ ხოტბა-შესხმად" გადაექცია. "ისტორიკოსი, — წერდა იგი, — მოვალეა... მეცნიერულად შეისწავლოს და გამოიკვლიოს ამა თუ იმ ერის წარსული... ის მეცნიერი, რომელიც მეცნიერების წინაშე თავის მოვალეობას პირნათლად ასრულებს, იმავ დროს ქართველ საზოგადოებასაც სარგებლობას მოუტანს, იმიტომ, რომ ყოველ განათლებულ ეროვნებისათვის, რომელსაც თვითშემეცნება მოეპოვება, აუცილებლად საჭიროა იცოდეს თავისი წარსული საზოგადოებრივი ცხოვრების ისტორია; უნდა იცოდეს, რასაკვირველია, უტყუარი, ჭეშმარიტი ისტორია და არა გაზვიადებული, ყალბი". "ადვოკატური" ისტორიის დაწერა, — განაგრძობს ივ. ჯავახიშვილი, — მხოლოდ იმ მეცნიერს შეუძლიან, ვინც არავითარ ზნეობრივ მოვალეობას არა გრძნობს მეცნიერების წინაშე... გაზვიადებულ ადვოკატურ ისტორიის საჭიროებას მხოლოდ ის უნდა გრძნობდეს, ვინც წარსულში ეძებს ხსნას... ამგვარი სურვილი აზრადაც არ უნდა მოუვიდეს იმ ეროვნების წარმომადგენელს, რომელიც სიცოცხლესა და მოქმედებაზე ფიქრობს... მას არ უნდა დაავიწყდეს, რა დიდი ღვაწლიც უნდა მიუძღოდეს ეროვნებას წარსულში, თუ იგი აწმყოში არას წარმოადგენს, ბრწყინვალე წარსული ვერას უშველის". "თუ წარსულში რაიმე ნაკლი გვქონდა, — ამბობდა ივ. ჯავახიშვილი, — ამას დამალვა კი არა, გამომჟღავნება უნდა: მხოლოდ იმას, ვინც თავის ნაკლს შეიგნებს, შეუძლიან იგი თავიდან მოიშოროს".
ივ. ჯავახიშვილი მკაცრად ილაშქრებდა მათ წინააღმდეგ, ვისი წარმოდგენითაც წარსულში ჩვენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში სრული მყუდროება სუფევდა, სიყვარული, თანხმობა, სათნოება და წოდებათა შორის "მამა-შვილური დამოკიდებულება" იყო გამეფებული. იგი საგანგებოდ ცდილობდა გამოეაშკარავებინა წოდებრივი, კლასობრივი ბრძოლის ყველა ფაქტი, რომელიც კი მოიძებნებოდა საქართველოს შესახებ დაცულ საისტორიო წყაროებში. ეს გასაგებია თუ გავითვალისწინებთ როგორი ენერგიით გაილაშქრა მან ჯერ კიდევ 1902 წელს, როდესაც თავის პირველ ლექციას კითხულობდა პეტერბურგის უნივერსიტეტში, დასავლეთის იმ ისტორიკოსების წინააღმდეგ, რომლებიც აღმოსავლეთს უკიჟინებდნენ "ერთ წერტილზე გაყინვას, კარჩაკეტილობას, წოდებათა და კლასების უქონლობას, წოდებრივისა და კლასობრივი ბრძოლის არქონებას, ერთი სიტყვით, სულიერ და სოციალურ უძრაობას". ივ. ჯავახიშვილი საქართველოსა და სომხეთის ისტორიის ფაქტებით ამხელდა ამგვარი წარმოდგენების უსაფუძვლობას.
დღესაც არ არის მოკლებული საზოგადოებრივ ჟღერადობას ამავე ლექციაში გამოთქმული გულწრფელი აღშფოთება იმპერიალიზმის მეხოტბეთა "ისტორიის ფილოსოფიის" გამო, რომელიც ხალხთა შორის უთანასწორობას ქადაგებდა და ამართლებდა. "გამოდის, — ამბობდა ივ. ჯავახიშვილი, — ხალხთა ბედისწერის წინდაწინვე დადგენის მსგავსი რაღაცა: ერთნი რატომღაც დაჩაგრულნი არიან განგებისაგან, მეორენი ვერა სცილდებიან საზოგადოებრივი ცხოვრების პრიმიტიულ ფორმებსა და გონებრივი განვითარების უსუსურ ყოფა-მდგომარეობას; მაშინ როდესაც ერთნი ყოველთვის გულგრილი არიან რელიგიის მიმართ, მეორეთა ხვედრია, ბედისწერისაგან დადგენილი, შეუქმნან კაცობრიობას რელიგიები, მესამენი ბედისაგან გალაღებულ-გათამამებულნი არიან და მარტო მათ აქვთ მინიჭებული ძალა და ღონე, მიაღწიონ უმაღლეს, ყოველმხრივ განვითარებას".
ბევრი რამ არის მისაბაძი და სამაგალითო ივანე ჯავახიშვილში მეცნიერების ყველა მუშაკისათვის. მისაბაძია, მაგალითად, მისი შეურიგებლობა არაპროფესიულობისა და დილეტანტიზმისადმი მეცნიერებაში, რაც ხშირად ყოველგვარ საფუძველს მოკლებული ჰიპოთეზებისა და თეორიების წამოყენებას განაპირობებს. "ადვილად წასაკითხი და ლამაზი (მაგრამ), დაუსაბუთებელი თეორიებისა და დებულებების წამოყენებას, — წერდა იგი, — ყოველ მხრივ დასაბუთებული ისტორიის წერა სჯობია. მეცნიერ ისტორიკოსს უნდა ახსოვდეს ის ზნეობრივი პასუხისმგებლობა, რომელიც მას აწევს და რომელიც მას ავალებს თავისი დაუსაბუთებელი ჰიპოთეზები ისტორიის სინამდვილედ არ წარმოიდგინოს".
მუდამ თავისი ხალხის, თავისი სამშობლოს მომავალზე მზრუნველს კარგად ესმოდა მეცნიერთა ახალი და სრულფასოვანი კადრების აღზრდის დიდი მნიშვნელობა. "ყოველ ჩვენგანს, მეტადრე მოხუცებულებს, — ამბობდა ივ. ჯავახიშვილი, — უნდა ახსოვდეთ, რომ "იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა". ძველმა თაობამ უნდა იზრუნოს იმაზე, რომ ტურფა საბაღნარო ტურფა საბაღნაროდ დარჩეს. ეს შესაძლებელია მხოლოდ ახალი, კარგად მომზადებული კადრების შექმნით, რომლებიც არა თუ ჩამოუვარდებიან ამ ძველ თაობას, არამედ ძველ თაობაზე უკეთესები იქნებიან". ასევე თავისი დიდი მოვალეობის შეგნებისაკენ მოუწოდებდა იგი ახალგაზრდობასაც, რომელიც მეცნიერების ციცაბო გზას შესდგომოდა. "სამეცნიერო მუშაობა ბედნიერებაა, — ამბობდა იგი. — ეს ისეთი ბედნიერებაა, რომელიც ყველას ხვედრს არ წარმოადგენს და ვინც ისეთი ბედნიერია, რომ ბუნებისაგან დაჯილდოებულია ნიჭით, რომ მას აქვს ნებისყოფა, მას აქვს აგრეთვე გატაცება, ის უნდა გრძნობდეს, რომ ის ვალდებულია გადაუხადოს იმ ერს, რომლისაგანაც ის წარმოშობილია. აი ამ გრძნობას, შეგნებას არ დაივიწყებს ის ახალგაზრდობა, რომელიც უმაღლესი მეცნიერების შესათვისებლად ემზადება... პარტია და მთავრობა განსაკუთრებულ პირობებში აყენებენ ახლა ახალგაზრდა მეცნიერებს... ჩვენს დროს სრულებით წარმოუდგენელი იყო ეს... მაშინაც, როდესაც ამბობდნენ, რომ ხელის შემწყობი გარემოება არ არის და ვერ ვმუშაობო, უნდა მოგახსენოთ, არ მჯეროდა და არც ეხლა მჯერა; ვისაც საქმე უყვარს, ვისაც სურს მუშაობა, ავადმყოფობის დროსაც იმუშავებს. მე მინახავს ადამიანი, რომ მწოლიარე ავადმყოფი იყო და კალამი არ გაუგდია ხელიდან უკანასკნელ წუთამდე. ეს შეგნება უნდა ჰქონდეს იმ პირს, რომელიც გადასწყვეტს, რომ მას შესაფერი უნარი აქვს, რომ მეცნიერებას შესწიროს თავის ძალ-ღონე და გადაუხადოს სამაგიერო იმ ქვეყანას, იმ სახელმწიფოს, რომელმაც შეუქმნა მას შესაფერისი პირობები მეცნიერული მუშაობისათვის".
ივ. ჯავახიშვილს ხშირად უთქვამს, რომ არაფერი ისე არ ამშვენებს ადამიანს, როგორც შრომა. მთელი მისი ცხოვრებაც დაუცხრომელი შრომა იყო მეცნიერებისა და ხალხის საკეთილდღეოდ. მისთვის ჩვეული თავმდაბლობით თავის მუშაობას იგი უდარებდა ახოს ამღების მძიმე შრომას, რომელიც ტყეს კაფავს და ნიადაგს საყანედ და დასათესად ამზადებს. მძიმეა ეს შრომა, მაგრამ იგი მხოლოდ დასაწყისია — ამას უნდა მოჰყვეს თესვა, დაბოლოს მკა — მოსავლის აღება, მაგრამ ამას უკვე ვერ მოესწრება ის, ვინც ტყეს კაფავდა და მინდორს დასათესად ამზადებდა.
ივანე ჯავახიშვილი იდგა ჩვენი მეცნიერების განვითარების ახლანდელი ეტაპის სათავესთან და მან თავისი ტიტანური საქმიანობით მნიშვნელოვანწილად განაპირობა მისი შემდგომი წინსვლა და წარმატება. ქართული საბჭოთა საისტორიო და სხვა ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ბევრი წარმატება ივ. ჯავახიშვილმა თვითონ იხილა. უკანასკნელი ათეული წლების მანძილზე ჩვენი მეცნიერება ამ დარგში კიდევ უფრო წინ წავიდა და არაერთ ახალ წარმატებას მიაღწია. საისტორიო კვლევა-ძიება, კერძოდ, მაღალ საფეხურზე აიყვანა ისტორიკოსების სახელმძღვანელო მეთოდოლოგიის სახით მარქსისტულ-ლენინური მსოფლმხედველობის დანერგვამ. საქართველოს ძველი და ფეოდალური ხანის ისტორიის სფეროში ეს მისია შეასრულეს გამოჩენილმა ქართველმა ისტორიკოსებმა — ივანე ჯავახიშვილის ნიჭიერმა მოწაფეებმა სიმონ ჯანაშიამ და ნიკოლოზ ბერძენიშვილმა. წყაროთმცოდნეობითი ბაზის შემდგომმა გაფართოებამ და მასალის მარქსისტულლენინურმა გააზრებამ შესაძლებელი გახადა არსებული ხარვეზების ამოვსება და უძველესი დროიდან დღემდე საქართველოს ტერიტორიაზე მიმდინარე ისტორიული პროცესის მეცნიერულად გამართული კონცეფციის შემუშავება. კიდევ უფრო ინტენსიური შესწავლის საგანი გახდა კლასობრივი და შინაკლასობრივი ბრძოლის, საერთოდ სოციალურ-ეკონომიკურ ურთიერთობათა და სხვა ამ რიგის საკითხები. დიდი წარმატებებია მოპოვებული ჩვენი ქვეყნის სხვა ხალხებთან, აგრეთვე მახლობელი აღმოსავლეთისა და ევროპის ქვეყნებთან ქართველი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი კულტურულ-ისტორიული ურთიერთობის შესწავლაში. უკანასკნელი ათეული წლების მანძილზე ქართულ ისტორიოგრაფიაში ინტენსიურად მუშავდება საქართველოს ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები. ქართველმა ისტორიკოსებმა შექმნეს არაერთი დიდი განმაზოგადოებელი ნაშრომი, მათ შორის რვატომიანი "საქართველოს ისტორიის ნარკვევები", რომელიც საქართველოს მეცნიერულად გამართული ისტორიის პირველ სრულ (უძველესი დროიდან დღემდე მოტანილ) მრავალტომიან გამოცემას წარმოადგენს. შეიქმნა უმაღლესი და საშუალო სკოლის არაერთი სახელმძღვანელო, მათ შორის არის ივ. ჯავახიშვილის მონაწილეობით 30-იანი წლების ბოლოსა და 40-იანი წლების დასაწყისში შედგენილი საქართველოს ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელო, რომელმაც დიდი პოპულარობა მოიპოვა და მთავრობის მაღალი ჯილდოთი — სახელმწიფო პრემიითაც აღინიშნა. ქართველი ისტორიკოსები დღეს ნაყოფიერად მუშაობენ არა მარტო საკუთრივ საქართველოს ისტორიის, არამედ აგრეთვე კავკასიისა და, საერთოდ საბჭოთა კავშირის სხვა ხალხების, აგრეთვე მახლობელი აღმოსავლეთისა და ევროპის ისტორიის დარგშიც.
რაც დრო გავა, ჩვენი მეცნიერება, რა თქმა უნდა, კიდევ უფრო მეტ წარმატებებს მოიპოვებს, კიდევ უფრო წინ წავა, მაგრამ ქართული საისტორიო მეცნიერების, საერთოდ ქართული მეცნიერებისა და კულტურის ისტორიაში უკვდავი იქნება ივანე ჯავახიშვილის სახელი, რომელმაც ყველაზე მძიმე სამუშაო შეასრულა — ნიადაგი შეუმზადა ქართული მეცნიერების ამ აღორძინებას. ამიტომ არის, რომ დღესაც ქართული საბჭოთა მეცნიერების ყველა მუშაკს ივანე ჯავახიშვილი თავის უშუალო წინაპრად და თავისი თავი მის მოწაფედ და მემკვიდრედ მიაჩნია. ეთხოვებოდა რა მის ცხედარს, აკად. აკ. შანიძე ამბობდა: "დიდო ივანე! შენს მოწაფეებად სთვლიან თავს არა მარტო ის პირნი, რომელნიც შენი უშუალო ხელმძღვანელობით მუშაობდნენ (ისტორიკოსები, ენათმეცნიერები, ფილოლოგები, ლიტერატურის ისტორიის მკვლევარნი, ხელოვნების ისტორიკოსები, არქეოლოგები და ეთნოგრაფები), არამედ მეცნიერების სხვა დარგის წარმომადგენლებიც: ბუნებისმეტყველები და სხვანი".
დიდი მეცნიერისა და სახელოვანი მამულიშვილის — ივანე ჯავახიშვილის — ნათელი სახელი მუდამ შარავანდედით იქნება მოსილი ქართული მეცნიერებისა და საერთოდ, ქართველი ხალხის ისტორიაში.
* * *
ივანე ჯავახიშვილის ცხოვრების, მოღვაწეობისა და შემოქმედების შესახებ დიდი ლიტერატურა არსებობს. განსაკუთრებით ბევრი დაიწერა და გამოიცა მეცნიერის დაბადების 100 წლისთავის იუბილესთან დაკავშირებით. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ცენტრალური სამეცნიერო ბიბლიოთეკის მიერ გამოცემულ წიგნში "ივანე ჯავახიშვილი (1876 — 1940).
ბიობიბლიოგრაფია" (თბ., 1976) მკითხველმა შეიძლება ნახოს სრული ნუსხა, როგორც მისი გამოქვეყნებული ნაშრომებისა, ისე მის შესახებ შექმნილი წიგნებისა თუ საჟურნალ-გაზეთო წერილებისა. ეს ნუსხა მოიცავს ლიტერატურას, გამოქვეყნებულს ვიდრე 1975 წლამდე ჩათვლით. ამ წიგნს მნიშვნელოვნად ავსებს 1976 წელს საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის მიერ გამოქვეყნებული წიგნი "ივანე ჯავახიშვილის პირადი არქივის აღწერილობა" (შეადგინეს ა. ბაქრაძემ და ნ. ჯავახიშვილმა). აღწერილობაში წარმოდგენილია 3 ათასზე მეტი საარქივო ერთეული, დალაგებული თემატიკურად და ქრონოლოგიურად. იგი მოიცავს ივანე ჯავახიშვილის მეცნიერული მემკვიდრეობის, სამეცნიერო-ორგანიზაციული და საზოგადოებრივი მოღვაწეობის ამსახველ მასალას, აგრეთვე მიმოწერას სხვადასხვა პირებთან. იმავე წელს საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის მიერ გამოქვეყნდა "ივანე ჯავახიშვილის" დაბადების 100 წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული", რომელიც სხვა რიგის სამეცნიერო წერილების გვერდით შეიცავს მისი შემოქმედებისადმი მიძღვნილ წერილებსაც. გამოიცა აგრეთვე ბევრი სხვა საიუბილეო კრებული. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა გამოაქვეყნა აკ. სურგულაძის ნარკვევი "ივანე ჯავახიშვილი (1876 — 1940)". გამოიცა, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიისა და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მიერ მთელი სერია ნარკვევებისა ივანე ჯავახიშვილის შესახებ რუსულ ენაზე: А. Г. Барамидзе, И. А. Джавахишвили — исследователь грузинской литературы; Р. К. Кикнадзе, И. А. Джавахишвили и источниковедение истории Грузии; Г. А. Ломтатидзе, Иван Александрович Джавахишвили; К. В. Ломтатидзе, И. А. Джавахишвили и вопросы истории лексики грузинского языка; М. Д. Лорткипанидзе, И. А. Джавахишвили и современная грузинская историография; О. Д. Лорткипанидзе, И. А. Джавахишвили и новая грузинская археология; Г. А. Меликишвили, Выдающийся ученый и общественный деятель; А. Н. Сургуладзе, Социально-политические взгляды И. А. Джавахишвили; А. С. Чикобава, И. А. Джавахишвили и иберийско-кавказское языкознание და სხვა დაიბეჭდა იუბილეს დღეებში (1976 წ. ოქტომბერი) უთვალავი საჟურნალო და საგაზეთო წერილი როგორც ჩვენში, საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ — საბჭოთა კავშირის სხვა რესპუბლიკებში და საზღვარგარეთ.
