შინაარსი
§ 1. სხვადასხვა თქმულებანი ამირანზე და მათი პირვანდელი სახის აღდგენა
§ 2. ამირანის ჩამომავლობა
§ 3. ამირანის ნიშანდობლივი თვისებები და გარეგნობა
§ 4. ამირანის გმირული ბრძოლა ავ-სულებთან
§ 5. ღრუბელთ-უფალის ასულის კამარ-ქეთუს მოტაცება
§ 6. ამირანის მიჯაჭვა
§ 7. ამირანის სახელი და მის შესახები ქართული თქმულების პრომეთეოსის მითთან შედარება
§ 8. ამირანის თქმულება მოსე ხორენელთან
§ 1. სხვადასხვა თქმულებანი ამირანზე და მათი პირვანდელი სახის აღდგენა
ქართველთა წარმართული სარწმუნოების ხასიათის გამორკვევის დროს (იხ. თავი მეორე) მოყვანილი იყო რამდენიმე ქართული თქმულება ღვთაებათა მთავრისა, შემოქმედისა და ღრუბელთა ბატონის შესახებ, მაგრამ თვით ამ სარწმუროებრივ თქმულებებს პირვანდელი სახე შეცვლილი აქვთ. ამნაირადვე გადაკეთებულია სხვა დანარჩენი ძველი თქმულებებიც ღმერთების შესახებ. შედარებით კარგად არის შენახული თქმულება ამირანზე, რომლის შინაარსი მეტად საგულისხმო და საყურადღებოა, ვითარცა ძველის-ძველი წარმართობის-დროინდელი თქმულების სანიმუშო მაგალითი.
თუმცა ეს ხალხური თქმულებებიც ამირანზე ყველანი შეცვლილნი არიან მერმინდელ, თანდათანობით შექსოვილ, სხვადასხვა ხალხური და მწიგნობრული თხზულებებიდან ამოღებული ცნობებით: ზოგს მათგანს ქრისტიანობის კვალი ეტყობა, ზოგს კიდევ მაჰმადიანური, სპარსულ-არაბული ელფერი ადევს მეტადრე ძლიერად დამახინჯებულია ამირან-დარეჯანიანიდან შეტანილი ცნობებით, ისე რომ ზოგიერთს თქმულებაში ამირანის დედა დარეჯანად426, ხოლო თვით ამირანი კი დარეჯანის ძედ იწოდება427. მაგრამ სხვა თქმულებათა შედარებითი შესწავლით ამ თქმულების პირვანდელი სახის აღდგენა შეიძლება.
საქართველოში ამირანის შესახებ მრავალი თქმულება არსებობს: ჩვენი ქვეყნის თითოეულ კუთხეში არის ჩაწერილი ამგვარი თქმულება და ყველას თავისი მნიშვნელობა აქვს. ვისაც ჰსურს ამირანის თქმულების თავდაპირველი სახე და დედა-აზრი წარმოიდგინოს, მან უნდა შეისწავლოს შედარებით ყველა ქართული თქმულებები და ამ გზით თქმულების პირვანდელი სურათი აღადგინოს.
ქართული თქმულებები ამირანზე იბეჭდებოდა სხვადასხვა ქართულ გაზეთებში და ერთად გადმობეჭდილი აქვს ზ. ჭ ი ჭ ი ნ ა ძ ე ს, ვითარცა დამატება მოსე ხონელის ამირანდარეჯანიანისა. ჩვენ სხვათა შორის ამ კრებულითაც ვსარგებლობთ და ქვემოთ, როდესაც თქმულებები და გვერდებია ნაჩვენები, ზ. ჭ ი ჭ ი ნ ა ძ ი ს გადმონაბეჭდია ნაგულისხმევი.
§ 2. ამირანის ჩამომავლობა
ქართლურ თქმულებაში (გვ. 305) არ არის ნათქვამი, ვინ იყო ამირანის მამა, ალბათ იმიტომ, რომ თქმულებას თავი აკლია.
ფშავური თქმულებისაებრ ამირანის მამას "სახელად ს უ ლ-კ ა ლ მ ა ხ ი" ერქვა (გვ. 313, 224). ამასთანავე ეს ს უ ლ-კ ა ლ მ ა ხ ი მ ო ხ უ ც ე ბ უ ლ ი ყოფილა (გვ. 313 ფშავური).
სვანეთში ამირანის მამად მონადირე "დარჯელანი"-ა დასახელებული (გვ. 349) და უეჭველია ეს სახელი დამახინჯებული "დარეჯანი" უნდა იყოს. ხოლო რაკი დარეჯანი ამირანის თქმულებაში "დარეჯანიანი"-დან არის შეტანილი, ამიტომ ცხადია, რომ სვანურ თქმულებას ქართლურსავით არა სცოდნია ამირანის მამის სახელი.
მაშასადამე, მხოლოდ ფშავურ თქმულებას ახსოვს ამირანის მამის სახელი, მაგრამ არც აქ არის ნათქვამი, ვინ და რა ხელობის კაცი იყო ის. თვით სახელის "სულკალმახი"-ს შესახებ ჯერჯერობით ბევრი არაფრის თქმა შეიძლება. იგი რთული სიტყვაა და პირველი ნაწილი "სულა" სხვა სიტყვებთან შეერთებულიც არის ხოლმე, მაგ., სულა-კურდღელი"428.
ამგვარი რთული სახელი, რომლის პირველ ნაწილად "სულა" ზის, უძველეს დროსვე არსებობდა, მაგ., ტიგლატ-პილესარ III წარწერაში მოხსენებულია "სულუმალი მილიდელი"429, სადაც "სულუ" უდრის "სულა"-ს, ხოლო "მალ" ლიკიაში და პამფილიაში ძველი დროითგან შერჩენილს "მოლოს", "მოლ-ეს", "მოლ"-ს ეთანასწორება, მაგ. "კჳდრო-მოლ-ის"430. სულა-კალმახელი ერთ ქართველ ისტორიულ მოღვაწესაც ერქვა, მაგრამ ამირანის თქმულებასთან მას არავითარი კავშირი არა აქვს.
უფრო საყურადღებოა, რომ ფშაველებს "გმირთა შორის ს უ ლ ა-კ უ რ დ ღ ე ლ ი"-ც მიაჩნიათ ხატად431. იქნებ წინათ "სულ-კალმახი"-ც ამგვარ გმირთა გუნდს ეკუთვნოდა.
ფშაურ თქმულებაში ამირანის დედას დარეჯანი ეწოდებოდა (გვ. 313, 314), მაგრამ ესეც მერმინდელი დამახინჯების ბრალია და მოსე ხონელის ამირანდარეჯანიანის გავლენით აისხსნება: მართლაც, სვანურ თქმულებაში ამირანის დედად "გასაოცარის სილამაზის" პატრონი, ოქროს-ნაწნავიანი არსება "დალი" ითვლება (გვ. 349). სამაგიეროდ სვანურში ამირანის მამას მონადირესა ჰქვიან "დარჯელანი" (გვ. 349 შენ.).
დალი აგრეთვე "აფსად"-ად წოდებული, სვანურად მონადირეობის ქალღვთაებასა ჰქვია432 და აქ, სვანურ თქმულებაში, უკეთ არის შენახული მოთხრობის უძველესი ხასიათი. ამგვარად, ამირანი მონადირეობის ქალღვთაების "დალი"-სა და ვიღაც მონადირის სულა-კალმახის შვილია.
§ 3. ამირანის ნიშანდობლივი თვისებები და გარეგნობა
ამირანი რომ წინათ მარტო სვანურ თქმულებაში არ ითვლებოდა ოქროსნაწნავიანი ქალის შვილად, არამედ ეს ცნობა დანარჩენ ქართულ თქმულებებშიაც ყოფილა, ეს ფშაური თქმულებებიდანაც ჩანს: იქ ნათქვამია, რომ ამირანს "ერთი ო ქ რ ო ს კ ბ ი ლ ი ედგა" (გვ. 322), "ო ქ რ ო ს კ ბ ი ლ ი აქვს" (იქვე, 326) და სწორედ ამ ოქროს კბილითა სცნობენ ხოლმე ამირანს მდევები: ეს მისი ნიშანია. "ოქროს კბილი", ალბათ, ამირანს ოქროს-ნაწნავიანი დედისაგან აქვს დაყოლილი და დამკვიდრებული.
დალს ოქროს ნაწნავი მისივე ოქროს მაკრატლით მოსჭრა ძილში მონადირის კოჭლმა ცოლმა (გვ. 349 სვან.). ამის შემდგომ "ჩემი სიცოცხლე აღარა ღირსო" (350 სვან.) და ამიტომ დალმა თავი მოაკვლევინაო.
ჩვეულებრივ ამირანს ეხლანდელ თქმულებებში (მაგ. ქართლურში, ფშაურში) ორი ძმა ჰყავს: უფროს ბადრი ჰქვია, შუათანას კი უსუფი433, მაგრამ ეს ცნობა ამირანის თქმულებაში მერმე უნდა იყოს შექსოვილი, ბადრი და უსუფი რომ ამირანის ძმები არ არიან, ეს საუცხოვოდ ფშავური თქმულების შემდეგი ლექსითაც მტკიცდება:
"ცხრათა ფრინველთა მხარგრძელთა
ალგეთის ჭალა გაექნა...
უძმოსა უმამისძმოსა
ამირანს თავი მოეკლა" (გვ. 334).
მაშასადამე, ამირანს არც ძმა ჰყოლია, არც მამის ძმა. მაინც-და-მაინც ბადრი და უსუფი რომ ამირანის ძმები არ არიან, ეს კახური (ნინოწმინდური) თქმულებიდანაცა ჩანს, იქ ნათქვამია: "წავიდა ამირანი და შეხვდენ ო რ ი ჩ ი ნ ე ლ ნ ი ― ბადრი და უსუფი... მათ უთხრა ამირანმა, ― "ა ნ უ ნ დ ა მ ე ძ მ ო თ, ა ნ უ ნ დ ა მ ე ყ მ ო თ ო". ―გ ე ძ მ ო ბ ი თ ო, უთხრეს მათ" (გვ. 366). შემდეგ ისინი "ჩინელებად", ან "ჩინოვნელად" იწოდებიან:
"ამირან და ჩინოვნელნი სამნივ ისხდნენ წყლისა პირსა,
ამირანი ხმალს ლესავდა, ჩინოვნელნი უწყობს პირსა" (გვ. 367).
სვანურ თქმულებაშიც პირდაპირ არის ნათქვამი, რომ ბადრი და უსუფი ამირანის ძმები კი არა, არამედ ძმობილები არიან: ბადრისა და უსუფის მამა "ი ა მ ა ნ ი" რომ მივიდა წყაროზე და "აქ მან ნახა აკვანში მწოლარე ყმაწვილი (ამირანი), გაუხარდა და თქვა ― ე ს ჩ ე მ ი შ ვ ი ლ ე ბ ი ს უ ს ი პ ი ს ა დ ა ბ ა დ რ ი ს ძ მ ა დ გ ა მ ო დ გ ე ბ ა ო. აიღო აკვნით ყმაწვილი და შინ მიიტანა. იამანის ცოლს გაუხარდა ყმაწვილის მოყვანა ― უსიპისა და ბადრის დამრწევად გამომადგებაო" (გვ. 531). სვანური თქმულების "იამანი" უნდა იამანელს უდრიდეს და კახურ "ჩინელი"-ვით ამირან-დარეჯანიანიდან უნდა იყოს შეტანილი ამირანის თქმულებაში.
თუმცა ცხადია, რომ ბადრი და უსუპი ამირანის ძმები კი არა, არამედ ძმობილები არიან და თვით სახელებიც "დარეჯანიანი"-დან არის შეტანილი ამირანის თქმულებაში, მაგრამ თავისთავად შესაძლებელია ამირანის თავდაპირველ თქმულებაშიც ყოფილიყო ცნობა ამირანის ძმობილებზე და მხოლოდ სახელები და ზოგიერთი თვისებები იყოს შემდეგ შექსოვილი სხვა უცხო თქმულებებიდან და მეტადრე კი "დარეჯანიანი"-დან. ამ მხრივ ყურადღების ღირსია, რომ ფშავურ თქმულებაში უსუპის შესახებ ერთი მიწის მხვნელი ასე უამბობს ამირანს:
"ერთმა პირქუშმა ვაჟ-კაცმა
მხარ-მარჯვნივ ჩამოგვიარა,
გუთნეულს ხელი გაგვიკრა,
წყალ გაღმით გაგვისრიალა.
ე მანდ წყაროს პირა წევს. წავიდა ამირანი სიხარულით. ნახა რომ თავისი ძმა იყო" უსუპი (გვ. 311).
აქ "პირქუში" უსუპის დამახასიათებელი თვისებაა, მაგრამ შეიძლება თავდაპირველი სახელიც იყოს, პირვანდელ თქმულებიდან შერჩენილი. ამასთანავე განსაკუთრებით საყურადღებოა, რომ ფშაველებს და ხევსურებს "პ ი რ ქ უ შ ი" ერთერთ ძლიერ გმირთაგანად, ღმერთადაც კი მიაჩნდათ და ხევსურეთში, სოფ. ბაცალიგოში, "პირქუში" ძლიერ ხატად ითვლება434.
ამგვარად, თუ ამირანის თავდაპირველ თქმულებაში იმ ერთ მოძმეთაგანს მართლა პირქუში ერქვა, მაშინ ჩვენ ისევ ღვთაებათა შესახები თქმულებების სფეროში შევდივართ. ამირანის მოძმენი მართლაც რომ ზეშთაბუნებრივ თვისებათა მფლობელნი და მატარებელნი არიან, ეს სვანურ თქმულებიდანაცა ჩანს. იქ თითონ ამირანი ამბობს: "უ ს ი პ ს ბ ე ჭ ე ბ-შ უ ა მ ზ ი ს მ ს გ ა ვ ს ი ნ ი შ ა ნ ი ა ქ ვ ს დ ა ბ ა დ რ ს მ თ ვ ა რ ი ს მ ს გ ა ვ ს ი"-ო (გვ. 359).
მაინც-და-მაინც ამირანის მოძმეებს თვით ამირანის თქმულებასთან მჭიდრო კავშირი არა აქვთ და თვით ამირანიც ხშირად უიმათოდაც ებრძვის ხოლმე მდევებს და ბოლოს მათ მამას გადაჭრით უთხრა კიდეც, რომ იმის შვილებს არსად წაიყვანდა, რადგანაც ისინი ვერ უწევენ ჭაბუკობას. ამირანი ამის შემდეგ ცალკე ჭაბუკობდაო (360).
თვით ამირანი ხომ ნამდვილი გმირი და ღვთაებრივი თვისებებით დაჯილდოვებული პიროვნებაა: მას ერთი ოქროს კბილი აქვს და სწორედ იმ კბილით სცნობენ მას ყველანი. ეს მისი ნიშანია, იმგვარადვე, მაშასადამე, როგორც მის მოძმეებსაც თავ-თავიანთი ნიშნები აქვთ ზურგზე. გარეგნობითაც ის საოცარ არსებასა ჰგავს: მას ფშავურ თქმულებისებრ "ს ა ც ე რ ი ვ ი თ თ ვ ა ლ ე ბ ი ჰ ქ ო ნ დ ა" (322), ან როგორც მეორეჯერ არის ნათქვამი "ს ა ც რ ი ს ო დ ე ნ ი თ ვ ა ლ ე ბ ი ა ქ ვ ს" (326).
ამასთანავე "ა მ ი რ ა ნ შ ა ვ ს ა ღ რ უ ბ ე ლ ს ა ს ა ა ვ დ რ ო დ გ ა მ ზ ა დ ე ბ უ ლ ს ა" ჰგავდა (153 ფშაური).
ხალხს სჯერა, რომ ამირანი ეხლაც ცოცხალია, ამირანი უკვდავი არსებაა. როცა მან მაგალითად თავისი მოკლე ხმალი გულში დაიცა, დახოცილს მოძმეებს უნდა ზედ თავი დავაკლაო, "ხმალმა არ გასჭრა" იმიტომ, რომ "ა მ ი რ ა ნ ი ა რ მ ო კ ვ დ ე ბ ო დ ა, თუ ნეკა თითს არ მოიჭრიდაო" (გვ. 334, ფშაური). ეს კი ამირანმა თითონაც არ იცოდა, სანამ ქაჯების ნალაპარაკევს ყური არ მოჰკრა (გვ. 334).
ოქროს-ნაწნავიანი ქალის "დალი"-ს შვილს ამირანს ნათლიაც შესაფერისი ჰყავს; ამირანი ქრისტეს ნათლულიაო, ერთხმივ ამტკიცებენ ქართლ-კახურ-ფშავური (გვ. 313 ― 314) და სვანური (350 შენ. სვანურად) თქმულებები. ამირანი თვით ღმერთის ნათლულია (გვ. 343). რასაკვირველია, თავდაპირველად ყველა თქმულებებში ქრისტეს მაგიერ რომელიმე წარმართობის-დროინდელი ღვთაება იქნებოდა დასახელებული.
ა მ ი რ ა ნ ს ღ ო ნ ე ც გ მ ი რ უ ლ ი ა ქ ვ ს და საშინელი. ფშავური თქმულების სიტყვით თვით ღვთაებრივმა ნათლიამ "ამირანს დაანათლა გაქანებულის ხის სიჩქარე და სიმარდე გაქანებულის ზვავისა და თორმეტ უღელა ხარ-კამეჩის ღონე და მგლის მუხლი" (გვ. 314) და, მართლაც, ამირანი "ი ს ე თ ი ღ ო ნ ი ე რ ი გ ა ხ დ ა, რ ო მ მ ი წ ა ს უ მ ძ ი მ დ ა მ ი ს ი ტ ა რ ე ბ ა" (გვ. 315). მისი ბრძოლა მიწის ძრვასა ჰგავდა: როცა მაგ. ამირანი დაეჭიდა მდევს:
"მიწა და მყარი ხვიოდა,
იმათ ნაომარ ადგილზედ
სუ ქვა და ლოდი ცვიოდა:
დევი დ’ ამირან შეიბნენ
მიწას გაჰქონდა გრიალი" (გვ. 318, ფშავური).
ამირანს ხმალიც შესაფერისი აქვს. ჩვეულებრივი იარაღი მას ვერ უძლებდა და ამიტომ სვანური თქმულებისაებრ მან 9 ოყა რკინა წაიღო და გამოაჭედინა თავისთვის ხმალი (გვ. 353). ამირანის ხმალი იმ ზომისა იყო და იმ სიმძიმის, რომ მისი აწევა არავის შეეძლო, ამბობს ფშავური (გვ. 340) და თუშური (გვ. 343) თქმულება.
ამირანის ამ ხმალის ჭედვას უნდა გვისურათებდეს, რაკი იქ გმირი ბადრს ელაპარაკება, ფშაური ლექსის შემდეგი ნაწყვეტიც:
"მაშინ სად იყავ, შავ ბადრო,
როცა ჩემ ხმალი წრთებოდა?
ცა ჭექდა, მიწა გრგვინავდა
სამჭედლო ექანებოდა,
მჭედლები, მემჭედურები
ერთმანერთს ეფარებოდა!..."435
ვითარცა მონადირეს, ამირანს ძაღლიცა ჰყავს436, მაგრამ, როგორც ამირანის ბუნებას შეეფერებოდა, ჩვეულებრივი კი არა, არამედ "გოშია ყორნის ნაშობი"-ო, მოგვითხრობს ფშავური თქმულება (338), რომელსაც სვანური თქმულებისამებრ "ყ უ რ შ ა" ერქვა სახელად. იგი "ო რ ბ ი ს ლ ე კ ვ ი ა", ამასთანავე ფრთოსანიც იმიტომ, რომ "მას ბ ე ჭ ე ბ ზ ე ო რ ბ ი ს ფ რ თ ე ბ ი ა ქ ვ ს" და ისეთი თვისება ჰქონდა, "რომ ორს ნახტომზე ჯიხვს დაეწევოდა"-ო (გვ. 360, სვან.).
§ 4. ამირანის გმირული ბრძოლა ავ-სულებთან
ძლიერი ღონის პატრონი ამირანი ებრძვის განუწყვეტლივ ბოროტ არსება ― მდევებს: ის მათი დაუძინებელი მტერია, მათი გამწყვეტავი, ამიტომ რომ მდევები კაცის მჭამელები და შემავიწროვებელნი არიან. იმ მხრივ ამირანი კეთილი გმირია, ბოროტ ძალთა წინააღმდეგ მებრძოლი. ამით აიხსნება, რომ ქართველი ხალხი ამირანის დიდი პატივისმცემელია. მდევებთან ბრძოლიდან ამირანი ყოველთვის ძლევამოსილი ბრუნდება ხოლმე. ერთხელ ამირანს შავ გველვეშაპთანაც კი მოუვიდა ომი. ეს "შ ა ვ ი გ ვ ე ლ ა შ ა პ ი" იწოდება აგრეთვე "ქ ა რ ც ე ც ხ ლ"-ად (გვ. 321 ― 322), ფშავ.). სვანურ თქმულებაში ეს გველვეშაპი (ზოგთაგან მდევად გადაკეთებული) კ ლ დ ი ს თ ა ვ ს ა ზ ი ს დ ა მ ა ტ ყ ლ ს ა რ თ ა ვ ს. თ ი თ ი ს ტ ა რ ა დ მ ა ს ნ ა ძ ვ ი ს ხ ე ა ქ ვ ს, ხ ო ლ ო ჯ ა რ ა დ წ ი ს ქ ვ ი ლ ი ს ქ ვ ა (გვ. 354 ― 355). ეს ის ვეშაპია, რომელიც მ ზ ე ს ჩ ა ყ ლ ა პ ა ვ ს ხ ო ლ მ ე და სწორედ ა მ ი ტ ო მ მ ო ხ დ ე ბ ა ხ ო ლ მ ე მ ზ ი ს დ ა ბ ნ ე ლ ე ბ ა ც ა ო (გვ. 356 შენ.). ფშავური თქმულებისაებრ შავი ვეშაპის "ქარცეცხლის" ბინა შავ ზღვაშია: როცა ამ ვეშაპმა ამირანს აჯობა, ამირანი
"შავმა აიღო ჩაყლაპა,
შავი ზღვისაკენ გასწია" (322).
მაგრამ ამირანის ჩამყლაპავს "ქარცეცხლს" ვეშაპს, მუცელი ეწვის და ამირანის მონელება არ შეუძლია. ამირანი ალმასის დანით უჭრის ვეშაპს მუცელს და გარეთ გამოდის (გვ. 322, ფშავ., 355 ― 356 სვ.). ყურადღების ღირსია, რომ ფშაველების ერთერთ ხატსა და გმირსაც "პირცეცხლი" ჰქვია437 და ვეშაპი ქარცეცხლი, მზისა და ამირანის ჩამყლაპავიც, ხომ ღვთაებათა სასუფეველს ეკუთვნის.
§ 5. ღრუბელთ-უფალის ასულის კამარ-ქეთუს მოტაცება
ამირანის თქმულებებში ავსულებთან ბრძოლას გარდა ორ გარემოებას უპყრია უმთავრესი ადგილი, ორს შემთხვევასა აქვს თქმულებისათვის არსებითი მნიშვნელობა: მ შ ვ ე ნ ი ე რ ი ქ ა ლ ი ს მ ო ტ ა ც ე ბ ა ს ა დ ა ა მ ი რ ა ნ ი ს ღ მ ე რ თ თ ა ნ შ ე ბ რ ძ ო ლ ე ბ ა ს, რ ო მ ე ლ ი ც ა მ ი რ ა ნ ი ს მ ი ჯ ა ჭ ვ ი თ დ ა ბ ო ლ ო ვ დ ა.
ყველა თქმულებაში ერთხმივ მოთხრობილია, რომ ამირანმა მოიტაცა ერთი ლამაზი ქალი, რომელსაც დიდი ხანია დაეძებდა. ამ ქალს ქართლურში და კახურში კამარი (გვ. 306, 366 ― 368, 370), ფშავურში ― ყამარი (გვ. 328) ჰქვია, სვანურში კი "ქეთუ"-დ არის წოდებული (356 ― 357).
განსაკუთრებით საყურადღებოა ამ ზეციური ქალის სახელი, რომელსაც ქართლური თქმულება "კამარ"-ს უწოდებს, ფშავური ― "ყამარ"-ს, ხოლო სვანური ― "ქუთუ"-ს. არსებობდა ელამიტელთა ღვთაება, რომელიც ბაბილონურსა და ელამურ ლურსმულ წარწერებში "ლაგამარ"-ად არის აღნიშნული. საფიქრებელია, რომ ეს სახელი შესდგებოდა თავსართ "ლა" და თვით სიტყვისაგან "გამარ". ეს სახელი შედის ვითარცა პირველი ნაწილი ორნაწილედ სახელში "კედორლაომერ" ანუ "ხოდოლლოგომორ". მაშასადამე, სახელს "გამარ"-ს რაღაც კავშირი აქვს "კედორ"-თან. ვგონებ სვანური "ქეთუ" უნდა უდრიდეს "კედორ"-ს. ხოლო ქართლურ-ფშავური "კამარ-ყამარი" ― "გამარ"-ს. მაშინ ისე გამოვა, რომ პირველ შემთხვევაში ძველი ორნაწილედი სახელის პირველი ნახევარია შენახული, მეორე შემთხვევაში მეორე ნახევარია, თუ ჩვენ არ ვცდებით, მაშინ "კამარ-გამარი" და სვანური "ქეთუ" ერთი და იმავე არსების სახელად უნდა ვიცნათ. ლაგამარ, როგორც ცნობილია438 ელამიტურში ვენუსის ან აფროდიტეს სახელად ითვლება და ისე გამოდის, თითქოს ამირანს ღრუბელთა ბატონის ქალი ღვთაება ― "კამარ-ქუთუ" აფროდიტე მოეტაცოს.
ეს ქალი წყალ-გაღმა, ანუ უკეთ რომ ვთქვათ, ზღვის გაღმა ცხოვრობს:
"წყალ გაღმით ქალსა გასწავლი
ქალსა ლამაზსა კამარსა" (გვ. 305 ქართლ.),
"ზღვას გაღმა ქალი ვასწავლო
სახელად ყამარ ჰქვიანო" (გვ. 318 ― 319 ფშ.),
ეუბნება მდევი ამირანს. სვანურსაც ამირანის მიერ მოტაცებული ქალი ზღვას გაღმა ეგულება (გვ. 357).
ფშაური თქმულების სიტყვით ყამარ-ქალი კოშკში იყო და ის კოშკი ზღვის პირას იდგა, მაგრამ თვით "ყ ა მ ა რ ს დ ე დ - მ ა მ ა ც ა შ ი ჰ ყ ო ლ ო დ ა" (გვ. 328). ეს ცნობა ამტკიცებს, რომ თავდაპირველად თქმულებაში აქ რომელიმე ღვთაებრივი არსება იქნებოდა მოხსენებული. ამისი ცხადი და თვალსაჩინო კვალი ეხლაც ბევრია შენახული: ფშავურ თქმულებაში ქალის მამა ახლაც "ქაჯთ ბატონად" იწოდება (გვ. 331, 332 და 333). მასა ჰყავს ძლიერი ზეციური მხედრობა, ქაჯ-ეშმაკებისაგან შემდგარი (გვ. 330). თვით ქალის მამას თავზე "წისქვილის გელაზი (ქვა) ეხურა ქუდადო" (გვ. 308), ნათქვამია ქართლურ თქმულებაში: ეს მისი მუზარადი იყო. სვანური თქმულებაც ამას ადასტურებს (გვ. 359), თანაც ამტკიცებს, რომ მას სახელად "კეკლუცა კეისარი" ერქვაო (გვ. 356 ― 357). ავჭალური თქმულება კი სხვანაირად მოგვითხრობს: ქალის მამას "ფარად წისქვილის ქვა უდევს"-ო (გვ. 371 ― 372). როცა ქალის მამა თავის შვილის მტაცებელს ამირანს შეებმება, ამირანი "რამდენჯერაც დაარტყამდა ხმალს, ც ე ც ხ ლ ი ს ნ ა პ ე რ წ კ ლ ე ბ ი გ ა ს ც ვ ი ვ ო დ ა ხოლმე" (გვ. 308 ქართ.), "რამდენსაც დაჰკრავდა ხმალს, იმდენი ნ ა პ ე რ წ კ ლ ე ბ ი გ ა მ ო დ ი ო დ ა"-ო (გვ. 371 ― 372 ავჭ.).
"ამირანის ხმალი ყამარის მამის მუზარადს რომ მოხვდებოდა, ნ ა პ ე რ წ კ ლ ი ს ც ე ც ხ ლ ი ე ნ თ ე ბ ო დ ა"-ო, ― მოგვითხრობს ფშავური თქმულება (გვ. 331).
ერთი სიტყვით, ქალის მამა თითქოს ცეცხლის-მფრქვეველი ზეციური არსებაა.
ქალის მამის მარტო შებერვაც კი ჩვეულებრივ მომაკვდავს, ადამიანს უმალ ახრჩობდა. ხოლო ისეთმა ძლიერმა გმირმაც, როგორიც ამირანი იყო, ვერ გაუძლო მის შებერვას და "ჩოქზე დაეცა" (გვ. 359).
ყველა ზემოთქმულის შემდგომ უნებლიედ იბადება აზრი, რომ თვით ქალიც თავდაპირველად თქმულებაში ალბათ ზეციურ არსებად იქნებოდა გამოხატული. და ამის კვალი ეხლაც ემჩნევა სვანურ თქმულებას: იქ ნათქვამია, რომ მამას ქალი ც ა შ ი ჰ ყ ა ვ დ ა ო (გვ. 357), სახელდობრ "კ ო შ კ შ ი, რ ო მ ე ლ ი ც ც ა ზ ე ა ჩ ა მ ო კ ი დ ე ბ უ ლ ი ჯაჭვით" (გვ. 357, 358).
მამა-ქალიშვილის ზეციერობას, სხვათა შორის, კამარის მამის ჯარის თვისებებიც ამტკიცებენ: საკმარისია იგი ადგილიდან დაიძრას, რომ მაშინვე ტაროსი შეიცვალოს: ცა მოიღრუბლოს, წამოწინწკლოს და კოკისპირული წვიმაც კი დაუშვას. მაგ., როცა ამირანმა ქალი მოიტაცა და მიჰყავდა "წამოეწიათ ღრუბელი", და ქალმა თქვა "ეს მამის ჩემის ჯარი წამოვიდა და იმის ჩრდილია"-ო (გვ. 307 ― 308 ქართლ.). მერმე "წამოეწიათ წინწკალი" და მაშინ ქალმა უთხრა ამირანს: "მამი ჩემის ჯარი ზღვას გამოვიდა, იმათი ფეხის ნამია"-ო (გვ. 308).
ავჭალურ თქმულებაში ცოტა სხვანაირად არის მოთხრობილი: ქალის მამა რომ "თავის ჯარით წყალში შევიდა და დაუწყეს ჭყაპა-ჭყუპი, მაშინ ამირანს ცუდი ტაროსი დაუდგა და წვიმა თავ-პირში სულ კოკისპირულად სცემდა" (გვ. 371). როცა "ამოვარდა საშინელი ქარიშხალი", ქალმა ასე აუხსნა: "მამი ჩემის ცხენები დაიღალნენ და ამოისუნთქესო" (გვ. 371). ფშავური თქმულებისამებრ ქარი ყამარის მამის ლაშქრის მტვერია (გვ. 329), ხოლო წვიმა ყამარის დედის ცრემლი (გვ. 329).
თუ დავაკვირდებით კამარ-ქეთუ ქალის მამის ციურ ბინადრობას, მის ცეცხლისმფრქვეველ მუზარადს, ანუ ფარსა, მის ლაშქრობის თვისებას, რომ მოლაშქრეთა დაძვრა ტაროსსა სცვლის და ავდარი დგება, უნებლიედ ფიქრად მოგვივა, რომ იგი ზეციერი არსების გამოხატულება უნდა იყოს, ერთ-ერთი იმ ღვთაებათაგანი, რომელსაც, როგორც ხევსურები ამბობენ ხოლმე, "ღ რ უ ბ ე ლ თ ა ს ა ქ მ ე ა ბ ა რ ი ა" და წვიმას მოიყვანს ხოლმე439, რომელიც ცეცხლს აფრქვევს დედამიწაზე და ქარიშხალს აწევს ხოლმე ქვეყანას.
მაშასადამე, თვით კამარ-ქეთუ ქალიც ზეციური არსების შვილი ყოფილა და მისი ბინა "კოშკი, რომელიც ცაზეა ჩამოკიდებული ჯაჭვით", საუცხოვოდ ამტკიცებს მის სადაურობას. ამირანმა ეს ქალი მოიტაცა: სვანური თქმულებისამებრ "მისწვდა ჯაჭვს, ჰკრა თავისი ხანგარი, გასწყვიტა და ცაზე ჩამოკიდებული კოშკი მიწაზე ჩამოვარდა" (358) და ამგვარად მოიტაცა ქალი. მაგრამ მისი წაყვანა უჩუმრივ არ შეიძლებოდა: ჭურჭელი მთელი, თუ ამირანისაგან დამტვრეულები "წავიდნენ კამარის მამის ჯარში და გაიძახოდნენ «კამარ ქალი წაიყვანესო» (307 ქართლ.). ფშავურში უფრო ვრცლად არის აღწერილი: "მთელმა მთელს უთხრა, ნატეხმა ნატეხს, დადგა ერთი ჟრიამული და ხმაურობა, აიშალა ჭურჭელი და სულ ერთიან გასწია ცისაკენ, ყამარის მამისაკენ ― "ყამარი მოიტაცეს, მიეშველენით"-ო (328).
როცა უკან დადევნებული ჯარი კამარ-ქეთუს მამის მეთაურობით ამირანს დაეწევა, ბრძოლა ატყდება და გაჭირვებულმა ამირანმა მხოლოდ კამარ-ქალის დახმარებით დაამარცხა თავისი მოწინააღმდეგე და მოკლა ქალის მამა.
§ 6. ამირანის მიჯაჭვა
ამის შემდგომ მოთხრობის ბუნებრივი მიმდინარეობა წყდება. თქმულებას უეჭველია ბევრი ცნობები უნდა აკლდეს: აღარაფერია ნათქვამი ამირანის მიერ მოტაცებულ ქალზე, რა მოუვიდა მას, სადა და როგორ ცხოვრობდნენ ერთად. ქალისა აღარა ისმის რა და თქმულების ბოლომდე, თვით იმ ადგილსაც, სადაც ამირანის მიჯაჭვა არის მოთხრობილი, კამარ-ქეთუ ქალი არსად ჩანს. ამიტომ ცხადია, რომ თქმულების თავდაპირველი შემადგენლობა და მიმდინარეობა აქ გაწყვეტილი და დამახინჯებული უნდა იყოს.
ყველა თქმულებები ერთხმივ მოგვითხრობენ, რომ ამირანმა თავისი ჭაბუკობა და გმირობა უბედურად დაამთავრა, ― ამირანი მიჯაჭვული იყო და ეხლაც მიჯაჭვულიაო. სხვაობა ეტყობა სხვადასხვა თქმულებას, როცა თითოეული მათგანი ამ გასაოცარი სასჯელის მიზეზს ასახელებს. ქართლური, კახური, ფშავური და თუშური თქმულებანი ამტკიცებენ, რომ მდევების გამწყობი და უძლეველი ამირანი ისე "გაამაყდა" და გაკადნიერდა, რომ თავისი ნათლია, თვით ღმერთიც, გამოიწვია საჭიდაოდ, რომ გამოეცადა, ვინ უფრო ღონიერი არისო440. ამისთანა კადნიერებისა და გულზვავობისათვის დაისაჯა ამირანი და მიჯაჭვულ იქმნა. თანაც "დაბმულს ამირანს ზედ თოვლ-ყინულიანი გერგეტი და ყაზიბეგის მთა დაახურა... მას შემდეგ იქ არის მიჯაჭვული ამირანი"-ო (338 ფშ). ფშავური თქმულებისაებრ ღმერთმა ამირანი ხეზე მიჯაჭვა, მაგრამ თუშურ თქმულებაში ნათქვამია: "ღმერთმა ჩაასო მიწაში რკინის პალო, მიჯაჭვა ამირანიო", ამირანმა ორჯერ გაწყვიტა ჯაჭვი, მაგრამ მესამედ ღმერთმა ისე მიჯაჭვა, რომ "ამირანმა ვეღარ შესძლო ჯაჭვის გაწყვეტა და დარჩა ასე მიჯაჭვული ამ მთაში"-ო (გვ. 344). ქართლურ თქმულებაში ღმერთმა კისერზე თასმა შეაბა, რომელიც უზარმაზარ ჯაჭვად იქცა და კავკასიონის მთაზე მიჯაჭვულ გმირს ღმერთმა ზედ რკინის სახლი წამოახურა და შიგ მოამწყვდიაო441. სვანურ თქმულებაშიც აღნიშნულია, რომ ამირანის "შემბმე და გამძლე არვინ გამოჩნდა ქვეყანაზე... თავის სიცოცხლეში ამირანმა ღმერთსაც ბევრი აწყენინა, მაგალითად, სამჯერ უარჰყო ქრისტეს თავდებობა და სხვა. ამგვარის ქცევისათვის ღმერთმა დასაჯა იგი: შეაბა რკინის ჯაჭვი და რკინისავე პალოს მიაბა"-ო (360). თუ რომ ამ ალაგას თარგმანი სრულია442, მაშინ სვანურ თქმულებაში გარკვევით არა ჩანს, თუ რატომ დასაჯა ასე მკაცრად ღმერთმა ამირანი სწორედ უკანასკნელ დროს და არა მაშინ, როცა მან თავდებობა უარჰყო, თუ სწორედ ეს იყო მისი უმთავრესი დანაშაული.
აქაც უეჭველია თქმულების უუძველესი თხრობა და სახე დამახინჯებული უნდა იყოს, პირვანდელი აზრი და შინაარსი დაჩრდილულია. ხალხს აღარ ახსოვს, თუ რამ გააკადნიერა ასე ამირანი და როდის გათამამდა იმდენად, რომ თვით ღვთაებას შეებრძოლა, ― არც ის ღა ახსოვს, თუ რა მოუვიდა მოტაცებულ ღრუბელთა უფალის ქალს. იქნებ ამირანი მას შემდგომ გაკადნიერდა, როცა სწორედ ეს ღრუბელთ და ქაჯთ ბატონის ქალი ციური კოშკიდან მოიტაცა და ამ ბრძოლიდან ძლევამოსილი გამოვიდა?..
თვით თქმულების დასასრულშიაც ცხადად ეტყობა, რომ მოთხრობა სრული არ არის და ბევრი რამ არსებითიც უნდა აკლდეს.
ყველა თქმულებები სვანურს გარდა ერთხმივ აღიარებენ, რომ ამირანის გოშია, ანუ ფრთოსანი ყურშა, დღითი დღემდე ჰლოკავს იმ რკინის ჯაჭვს, რომლითაც მისი პატრონია მიბმული და ისე აწვრილებს, რომ საქმე ჯაჭვის გაწყვეტაზე მიდგება ხოლმე, მაგრამ "ამ დროს წყეული მჭედელი დაჰკრავს კვერს დიდ ხუთშაბათს გრდემლს და გასაწყვეტად დამზადებული ჯაჭვი ისევ სქელდება" და ამირანი კვლავ მიჯაჭვული რჩება443. მხოლოდ თუშურ თქმულებაშია ნათქვამი, "მჭედლები ქრისტეშობის ღამეს სამჯერ დაჰკვრენ ჩაქუჩს სამჭედლოში და ამის გამო ჯაჭვი ისევ სხვილდება"-ო (გვ. 343), მაშასადამე, დიდ ხუთშაბათის მაგიერ ქრისტეს შობის ღამეა.
სულ სხვანაირად არის მოთხრობილი სვანურში: ამირანი და ყურშა სჭიმავენ ჭაჯვს და სწევენ, რომ ამოგლიჯონ პალო და ის-ის არის თავის წადილს უნდა მიაღწიონ, რომ "ამ დროს ღვთის განგებით ჩიტი მოფრინდება და პალოზე დაჯდება, გულმოსული ამირანი მოუქნევს ჩიტს რკინის კვეჟოს, ჩიტი აფრენას მოასწრობს, კვეჟო პალოს მოხვდება და ისევ ძირამდის ჩაარჭობს, ასე მეორდება ყოველ წელსა"-ო (გვ. 360).
ამ სვანურ თქმულებაში ამირანი უგუნურ ბავშვად არის წარმოდგენილი და ეს მის თვისებას როგორღაც არ უდგება.
საქართველოში ყველგან ჩვეულებად იყო დარჩენილი და დიდ ხუთშაბათს ყველა მჭედლები გრდემლს კვერს დაჰკრავდნენ ხოლმე, რომ ამირანის ჯაჭვი გასხვილდეს და მიბმულმა გმირმა თავი არ განითავისუფლოს, თორემ "მაშინ ვაი მჭედლებსა"-ო ამბობს თუშური თქმულება (გვ. 333), მჭედლებს ცოცხლებს არ გაუშვებსო (გვ. 364 ― 365). აქაც ეტყობა, რომ პირვანდელ თქმულებას არსებითი ცნობები უნდა აკლდეს იმიტომ, რომ არა ჩანს, თუ რად ეშინიათ ამირანისა მჭედლებს, რომ ასე გულმოდგინედ ეხლაც გრდემლს უროსა ჰკრავენ ხოლმე, ვითომცდა ამირანის ჯაჭვი გამსხვილდესო, ან რად არის ამ საიდუმლოებით მოცული მოქმედებისათვის სწორედ დიდი ხუთშაბათი დაწესებული. უეჭველია თავდაპირველად თქმულებაში ამის შესახებ ცნობები იქმნებოდა და მხოლოდ დროთა განმავლობაში ხალხის მეხსიერებას უნდა ჰქონდეს მივიწყებული.
ყურადღების ღირსია, რომ ქართულ წარმართობის-დროინდელ დღეთა აღრიცხვაში ხუთშაბათი "ცის" დღედ ითვლებოდა, მეგრულად მაგ. ცა-შხა (ცაშ დღა = ცის დღეს), ჭანურად ჩაჩხა, სვანურად ცააშ. იქნებ ამირანის დასასჯელად კვერის დაკვრის დღედ ხუთშაბათი, "ცის დღე" იმიტომ არის დაწესებული, რომ მან ღრუბელთა ბატონის ქალი (ქეთუ-კამარ, აფროდიტე-ვენუსი) მოიტაცა, რომლის სადიდებელ დღედ ქართველობაში სწორედ ხუთშაბათი დღე არის განკუთვნილი?
უეჭველია, მჭედლობის ხელოვნებასა და ამირანს შორის რაღაც კავშირი უნდა არსებობდეს და მჭედლებს რაღაც დანაშაული, ან უმადურობა უნდა ჰქონდეთ ჩადენილი ამირანის წინაშე, რომ ამირანს მათი შურისძიება სწყურია. ხოლო მჭედლებს ამირანის რისხვისა ეშინიათ. მაგრამ თქმულებას, როგორც ვთქვით, აქაც აკლია და მიზეზი დასახელებული არ არის.
§ 7. ამირანის სახელი და მის შესახები ქართული თქმულების პრომეთეოსის მითთან შედარება
ამირანი ჰქვია ეხლა მთავარ მოქმედ პირს ყველა ქართულ თქმულებებში. რაკი ზემოთ მრავალჯერ აღნიშნული იყო, რომ თქმულებაში ბევრი თავდაპირველი სახელები შეცვლილი და დამახინჯებულია, ამიტომ თავისთავად გვებადება საკითხი, იქნებ თვით მიჯაჭვული გმირის სახელიც წინათ ამირანი კი არა, არამედ სულ სხვანაირი იყო? ჩვეულებრივ ასე ფიქრობენ, ვითომც ამირანი ერანულ ბოროტ ღვთაების სახელის აჰრიმანისაგან ყოფილიყოს წარმომდგარი, მაგრამ ეს აზრი მცდარი უნდა იყოს. სარწმუნოების ისტორიაში ძნელად თუ მოიპოვება ისეთი მაგალითი, რომ ბოროტი ღვთაება კეთილ ღვთაებად იქნეს აღიარებული. პირიქით, ჩვეულებრივ ყოველთვის, როდესაც ერი ძველ სარწმუნოებას სტოვებს და ახალს ითვისებს ძველი სარწმუნოების კეთილი ღვთაებანი ბოროტ სულებად არიან ხოლმე მიჩნეულნი, მაგ. ელინების დაჲმონიონები ბოროტ დემონებად იქცნენ, კეთილი დივა ბოროტ დევად და მრავალი ამგვარი. ხოლო რაკი ამირანი ყველა ქართულ თქმულებებში კეთილ გმირად ითვლება, რომელიც განუწყვეტლივ ებრძვის ბოროტ სულებსა და ადამიანთა მჭამელ მდევებს, ამიტომ შეუძლებელია სახელი ამირანი სწორედ ბოროტი ღვთაების აჰრიმანის სახელისაგან იყოს წარმომდგარი.
ამასთანავე ყურადღების ღირსია, რომ სომხურ ხალხურ თქმულებაში, რომელიც ქართულ ამირანის თქმულების შესატყვისია, გმირს "მჰერი" ჰქვია. ამიტომ შესაძლებელია ქართულ თქმულებაში თავდაპირველადაც გმირის სახელს ბგერა "ჰაე"-ცა ჰქონოდა და იქნებ "ამიჰრან"-ად გამოითქმოდა, რაც თავის მხრივ "მიჰრან"-ს, "ამითრან"-ს, "მითრა"-ს უდრის. "ა" ამ შემთხვევაში ის ძველი თავსართია, რომელიც ეხლაც ასე მიღებულია აფხაზურში. სახელი მიჰრან საქართველოშიც იყო მიღებული და მოსე კალანკატუელს მოხსენებული ჰყავს "მიჰრანი ქართლისა პიტიახში"444. სხვათა შორის საგულისხმოა, რომ მითრაც ძველ სპარსეთში მეომარ ღვთაებად ითვლებოდა, რომელიც განუწყვეტლივ ბოროტ სულებს ეომებოდა, იგი უზენაესი ღვთაების საშიშარი მოკავშირე იყო აჰრიმანის საწინააღმდეგო ბრძოლაში445.
ს. ჯ ა ნ ა შ ი ა ს მიერ სამურზაყანოში 80 წლის მოხუცი ს ტ ე ფ ა ნ ე ყ ა ლ ი ჩ ა ვ ა ს ნაამბობის თანახმად მეგრულად ჩაწერილი "არამ ხუტუ"-ს შესახები თქმულება ამირანის პირვანდელი სახელისათვის კიდევ ერთ საგულისხმო ცნობას გვაძლევს446. ეს თქმულება თუმცა მეგრულად არის ნაამბობი, მაგრამ სტ. ყალიჩავასივე სიტყვით აფხაზური თქმულებაა, აფხაზთაგან გაგონილი. ამიტომ ენაც ლექსიკის მხრით თავისებურია. თქმულება იმდენად პატარაა, რომ შეიძლება მთლიანად აქვე იყვეს მოყვანილი. "არამ ხუტუ, იყო არამ ხუტუ, არავის ეპოებოდა, ღმერთს ენაძლევებოდა. ურა (ლაღი) კაცი იყო. რაკი დიდი კაცი იყო, გაბმული ("გობუნაფილი") ვაზი, ეკალი ("კაკილარი"), გვიმრა ეჯავრებოდა. წამოვიდოდა ზღვაზე, გვიმრის წამალი იცოდა: რაღაცას მოგლეჯდა და გვიმრა აღარსად ხარობდა (ყვაოდა). მიდის (ერთხელ არამ-ხუტუ და) შემოხვდა ღმერთი, დაილოცა მისი სახელი! (ხედავს ღმერთი, რომ, არამ-ხუტუ) უზარმაზარ ქვას, სამი სახლის ტოლას აქანავებს. ღმერთს უთხრა, ამას თუ შეიძლებო. გაიცინა ღმერთმა და უთხრა, ვერაო. მერმე ღმერთმა უთხრა (არამ-ხუტუს), ძაფს შემოგაქსელავ და თუ გასწყვეტო. როგორ არაო, არამ-ხუტუმ უპასუხა. (მაშინ) ღმერთმა ძაფი შემოაქსელა, ჯვარის სახე გადასწერა და ჯაჭვად აქცია. გაინძერიო, უთხრა (ღმერთმა), მაგრამ არამ ხუტუმ (ჯაჭვი) ვეღარ გასწყვიტა. ამის შემდეგ (ღმერთმა) "დვაბ"-ში წაიყვანა და მისი რაშიც და თითონ ისიც "ფოქვა"-ს დააბა. სასმელ-საჭმელი წინ დაუდგა. (თითონ არამ ხუტუ) ას-ფუთიან რკინის პალოს მიაბა და ორმოც-ფუთიანი ურო თან დაუდვა. მთელი წლის განმავლობაში არამ ხუტუ ამ პალოს ანძრევს (რომ ამოგლიჯოს და თავი განითავისუფლოს) და ამოღებამდე რომ ცოტა-ღა აკლია, ამ დროს ამ პალოს მასაქელა (ბზა ბზაკურა ჩიტი) დააჯდება. არამ ხუტუს (ამაზე გული მოსდის ხოლმე), რაღა ესეც მე მაჯავრებსო, პალოს (უროს) მოუქნევს (ჩიტის მოსაკლავად), მაგრამ ჩიტი აფრინდება და პალო კი (მოქნეული და მოხვედრილი უროსგან) ისევ ქვესკნელს წავა და ისევ ისევე დამაგრდება".
როგორც ამ თქმულების შინაარსიდან ჩანს, არამ ხუტუს სახელის მატარებელი გმირი იგივე ამირანია. ამ თქმულებას თავში თავისებური ელფერი აქვს, მაგრამ არსებითად იგი ამირანის თქმულების ბოლო ნაწილს წარმოადგენს, მისი დასასრული კი მთლად ამ თქმულების სვანურ რედაქციას მიაგავს. ამირანის ამ აფხაზურ თქმულებაში ახალი უმთავრესად თვით გმირის სახელია, რადგან არსად სხვაგან მას "არამ ხუტუ" არ ჰქვია. პროფ. იოს. ყ ი ფ შ ი ძ ი ს სამართლიანი სიტყვით არამ ხუტუ მეგრულ თქმულებებშიც ზღაპრულ არსებად მოჩანს და თუმცა ზოგს იგი ალანად, ზოგს ჩერქეზად, ან ყაბარდოელად, ზოგს აფხაზად მიაჩნია, ზოგს იმ გმირად, რომელიც ვითომც ს. ჯვარს დაეცა, სადაც წ՜ა გიორგისა და კვირიკეს ხატების დახმარებითა და წყალობით დამარცხებულ და მოკლულ იქმნა, ― მაგრამ დანამდვილებით არამ ხუტუს შესახებ ეხლა აღარავინ იცის. არამ ხუტუ, რომელიც ერამ ხუტუ-დ და არამ ხუტუ-დაც გამოითქმის, ზოგს სახელად, ზოგს კი მეტსახელად მიაჩნია447, სამურზაყანოში სოფელიც კი არსებობს, რომელსაც ხეტუშ-მუხური, ანუ ხუტუშ-მუხური, ე. ი. ხეტუს მხარე ეწოდება448. ცნობების გაურკვევლობის გამო დანამდვილებით რისმე თქმა ძნელია, მაგრამ მომავალში ამირანის თქმულების თავდაპირველი სახელის გამორკვევის დროს უნდა არამ ხუტუ, თუ ხუტუც იყოს უეჭველად მხედველობაში მიღებული, უნდა გამოირკვეს აქ ამ გმირის პირველადი სახელის კვალთან ხომ არა გვაქვს საქმე, რომელიც შემდეგში არამისაგან ამირანად გადაკეთდა?
ამირანის მსგავსი თქმულება გავრცელებული იყო, როგორც დიდიხანია ცნობილია, ძველ საბერძნეთშიაც პრომეთეოსის სახელით, რომელიც აგრეთვე კლდეზე მიჯაჭვულ იქმნა.
ბერძნულ მითოლოგიაში პრომეთეოსი ითვლებოდა იაფეტოსისა და ასოპეს, ან არადა ევრჳმედონისა და ჰერას შვილად449. თავდაპირველად იგი კეთილ სულად ითვლებოდა, რომლის შესახებაც ცოტა ცნობები მოიპოვებოდა. მხოლოდ VI საუკუნიდან მოყოლებული პრომეთეოსზე ბევრი თქმულებები ჩნდება, მაგრამ ზოგიერთ მათგანს თავდაპირველად პრომეთეოსთან არავითარი კავშირი არა ჰქონდა450. პრომეთეოსს ბერძნები მეცნიერება-ფილოსოფიის დამფუძნებელად სთვლიდნენ: ამბობდნენ, რომ მან ციდან ცეცხლი მოიტაცა, კაცობრიობას ცეცხლის დანთება ასწავლა და ამგვარად მისი მთელი წარმატების მოთავედ გადაიქცა451, მაგრამ ამისთვის იგი დასჯილ იქმნა და მიჯაჭვესო. ბერძნული მითოლოგიის ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ შესაძლებელია ეს ცეცხლის მოტაცების ამბავი პრომეთეოსის თქმულებას არ ეკუთვნოდეს, არამედ სხვა ძველისძველი თქმულებიდან იყოს შემდეგ პრომეთეოსზე გადატანილიო. (გ რ უ პ პ ე, იქვე).
ელლინთა მწერლები უკვე V ― IV ს. მოყოლებული452 ამ თქმულებას კავკასიურად და თვით პრომეთეოსის მიჯაჭვის ადგილად კავკასიას სთვლიდნენ. პრომეთეოსის თქმულებას კავკასიურ თქმულებად სთვლიდა მაგ. გამოჩენილი გეოგრაფი ს ტ რ ა ბ ო ნ ი ც453.
ფლ. ა რ რ ი ა ნ ე, რომელიც II საუკ. ქ. შ. ცხოვრობდა და 134 წ. შავი ზღვის აღმოსავლეთი ნაწილი მოიხილა და კეისარს ადრიანეს მოხსენება წარუდგინა, მოგვითხრობს: "კავკასიონის ერთი მწვერვალი გვიჩვენეს, სტრობილს ეძახიან სახელად, რომელზედაც, თქმულებისაებრ, დიოსის ბრძანებით ჰეფესტოსის მიერ მიჯაჭვული იყო პრომეთეოსი"-ო454.
მეორე ბერძენი მწერალი ფ ი ლ ო ს ტ რ ა ტ ე, რომელიც III საუკ. ქ. შ. ცხოვრობდა, ამტკიცებს, რომ კავკასიონის მთის შესახებ ადგილობრივ მკვიდრთ იმნაირივე თქმულებები აქვთ, რანაირიც ელლინთა მგოსნებსო, რომ პრომეთეოსი მისი კაცთმოყვარეობის გამო მასზე (მთაზე) არის მიჯაჭვული.., ზოგიერთნი ამბობენ, რომ იგი გამოქვაბულშია და ამ გამოქვაბულს ამ მთის პირას უჩვენებენ ხოლმე. "ზოგნი კიდევ ამბობენ, მთის მწვერვალზეა მიჯაჭვულიო"455.
ორივე მოწმობა ამტკიცებს, რომ თქმულება კავკასიონის ქედზე მიჯაჭვული გმირის შესახებ საქართველოში არსებობდა უკვე ქრისტიანობის წინათ, წარმართობის დროს. ყურადღების ღირსია, რომ ბერძენთა მწერლები კავკასიურ და ელლინურ თქმულებათა მსგავსებასა ჰგრძნობდნენ. მათი სიტყვით ეს მსგავსება ადგილობრივ მკვიდრთაცა და იმათაც იგივეობად მიაჩნდათ, რომ კავკასიაში მცხოვრებნი უჩვენებდნენ კიდეც იმ კავკასიონის ქედის ადგილს, სადაც გამოქვაბულში მიჯაჭვული ამირანი უნდა ყოფილიყო დამწყვდეული.
ქართულ თქმულებაში ამირანზე მართლაც ორი უმთავრესი ამბავია, რომელიც ბერძნულ პრომეთეოსის თქმულებას უდგება: ერთია კამარ-ქეთუ ქალის, ღრუბელთა ბატონის ასულის ციდან მოტაცება, მეორე ― მისი მიჯაჭვა. ქართული თქმულების ზეციურ კოშკიდან მოტაცებული ქალი უნდა ალბათ ცეცხლის გაპიროვნებული გამოხატულება იყოს, ზეციური ცეცხლის, იქნებ მეხის ცეცხლის სიმბოლო.
შემდეგ გარემოებასაც ქართული თქმულებისათვის თვალსაჩინო მნიშვნელობა აქვს: როგორც სხვათაშორის ზემომოყვანილი ცნობიდანაც ჩანს. პრომეთეოსი ბერძნების თქმულებისაებრ მიჯაჭვული იყო ზევსის ბრძანების თანახმად ჰეფესტოსის მიერ. თუ მხედველობაში მივიღებთ, რომ ჰეფესტოსი მჭედლობის ხელობის შემქმნელად და მჭედლების მფარველად ითვლებოდა, მაშინ ჩვენ შეგვიძლია ცოტა არ იყოს მივუხვდეთ იმ სიძულვილის მიზეზს, რომლითაც გამსჭვალულია ამირანი ქართულ ყველა თქმულებათაებრ მჭედლებისადმი, მეორე მხრით მჭედლების კვერის დაკვრასაც ყოველ დიდხუთშაბათს მნიშვნელობა მიეცემა.
აი ამ სახით გვეხატება ჩვენ ამირანის თქმულების პირვანდელი სახე და დედააზრი. რასაკვირველია, უფრო ზედმიწევნითი და ხანგრძლივი დაკვირვება და კვლევა-ძიება თანამედროვე თქმულებებშიაც პირვანდელი სახის კვალს უკეთესად მიაგნებდა, მაგრამ მომავალში ეს უფრო ადვილად გაკეთდება იმიტომ, რომ ეხლა თქმულების უმთავრესი ნაწილი უკვე შესწავლილია.
§ 8. ამირანის თქმულება მოსე ხორენელთან
ამირანის მიჯაჭვისა და ყურშასაგან ჯაჭვის ლოკვა-გათხელების ეპიზოდის მსგავსი თქმულება მ ო ს ე ხ ო რ ე ნ ე ლ ს ა აქვს თავის ისტორიაში მოყვანილი, მაგრამ ამირანის მაგიერ მის ნაამბობში სომეხთა მეფე არტავაზდია. მისი სიტყვით, არტაშეს სომეხთა მეფის ძე არტავაზდი, რომელიც მამის შემდგომ გამეფდა, გოღთანის მელექსეთა დახასიათებით, სისხლისმღვრელი ყოფილა. თავისი მამის სიცოცხლეშიც არტავაზდი მას ეჩხუბებოდა და არტაშესმა ამის გამო შვილი დაწყევლა: აზატს. მასისზე სანადიროდ წასული ქაჯებმა დაგიჭირონ. მასისზე წაგიყვანონ. იქ იქმნები და სინათლეს აღარ იხილავო. მოსე ხორენელსვე აღნიშნული აქვს. რომ არტავაზდი. მოხუცებულთა გადმოცემით, ერთ გამოქვაბულშია დამწყვდეული, რომელშიც რკინის ჯაჭვებით არის შებოჭილიო. ორი ძაღლი ამ ჯაჭვებს განუწყვეტლივ ლოკავს და არტავაზდიც იქიდან გამოსვლასა ცდილობს, რომ ქვეყანა გაანადგუროსო. მაგრამ მჭედლებისგან გრდემლზე უროს დარტყმის ხმისაგან არტავაზდის საკვრელნი კვლავ სხვილდებაო. სომეხთა ისტორიკოსს აქვე აღნიშნული აქვს: ამიტომვეა, რომ ჩვენ დროსაც მჭედელთაგან ბევრნი ამ ზღაპრისდა თანახმად ორშაბათ დღეს სამჯერ, ან და ოთხჯერ უროს გრდემლს არტყამენ ხოლმე, რომ არტავაზდის ჯაჭვები გასხვილდესო456.
არტავაზდისა და ამირანის თქმულებებს შორის მსგავსება, როგორც ზემომოყვანილიდანაც ცხადი იქნება, მხოლოდ მიჯაჭვის ამბავს ეტყობა, არტავაზდის პიროვნების ვინაობასა და დამახასიათებელ თვისებებს კი ამირანთან საერთო არაფერი აქვთ. არტავაზდის სავალალო ბედიც მამის წყევლის შედეგი გამოდის. რაც ამირანის ამბავს არ უდგება. ამასთანავე ერთი მხრით გოღთანის მელექსეთა მამის წყევლასა და წინასწარმეტყველებასა მეორე მხრით მოხუცებულთა გარდმოცემით მოთხრობილ არტავაზდის მიჯაჭვულობის გარემოებათა შორისაც არსებითი განსხვავებაა. არტაშესმა თავის ავ შვილს მასისზე ქაჯთაგან დაჭერა და ბნელეთში დამწყვდევა უქადაგა. მიჯაჭვაზე გოღთანის მელექსეთა სიმღერაში, როგორც ეტყობა, არაფერი ყოფილა ნათქვამი. დამსჯელადაც ავი სულები, ქაჯები, არიან დასახელებულნი. რაც ამირანის ამბავზე ძალიან შორს არის. პირიქით, მოხუცებულთა გარდმოცემა არტავაზდის დამწყვდეულობასა, მეტადრე კი რკინის ჯაჭვებით შებოჭილობასა და უფრო კი ორი ძაღლისაგან ჯაჭვის გასალევად მუდმივ ლოკვაზე თითქმის ამირანის ზღაპრის გამეორებას წარმოადგენს. მ ო ს ე ხ ო რ ე ნ ე ლ ი ს ცნობაც, რომ არტავაზდის გალეული ჯაჭვის გასასხვილებლად მჭედლის ორშაბათობით გრლდემზე უროს დარტყმა მის დროსაც სცოდნიათ, ამირანის ამბავს თითქმის სიტყვა-სიტყვით მისდევს. განსხვავება მხოლოდ თარიღსა და დღეს ეხება: ყოველი ორშაბათის მაგიერ, ამირანის თქმულებაში წელიწადში ერთხელ დიდი ხუთშაბათია დასახელებული, რაც ამირანის ბედის ტრაგიკულობას ვგონებ უკეთ და უფრო პირვანდელი სახით უნდა გამოხატავდეს.
გოღთანის მელექსეთა გარდმოცემით, არტავაზდი მასისის, ანუ არარატის მთაზე უნდა ყოფილიყო დამწყვდეული. მოხუცებულთა გარდმონაცემში კი არტავაზდის მიჯაჭვულობის ადგილი დასახელებული არ არის, მაგრამ იქნება იგივე მასის მთა იგულისხმებოდა და შესაძლებელია მ. ხ ო რ ე ნ ე ლ ს ამიტომაც არა ჰქონდეს ამაზე არაფერი ნათქვამი.
ცნობილია, რომ ბერძენთა და ქართველთა თქმულებები მიჯაჭვული გმირის შესახებ დასჯისა და მიჯაჭვულობის ადგილად კავკასიონის მთას ასახელებდა. ბერძენ ავტორთა მოწმობიდან ჩანს, რომ ასეთი გარდმოცემა უკვე V ს. ქ. წ. არსებობდა, ხოლო II ს. ქ. წ. იმ ადგილსაც ასახელებდნენ და ნიშანდობლივ უჩვენებდნენ კიდევაც, სადაც კავკასიონის მთავარ ქედზე ეს გმირი იყო მიჯაჭვული. სომხურ თქმულებაში ამ გმირის ვინაობაც არის შეცვლილი (სომხეთის მეფედ არის ქცეული) და დასჯილობის ადგილიც მაშინდელ სომხეთშივე გადაუტანიათ. ცხადია, რომ აქ ძველი გარდმოცემის შედარებით მერმინდელ დამახინჯებასთან უნდა გვქონდეს საქმე.
როგორც გოღთანელ მელექსეთა და მოხუცებულთა გარდმოცემებს, ისევე თვით მ. ხ ო რ ე ნ ე ლ ი ს ზემომოყვანილ მოწმობასაც მის-დროინდელი სომეხმჭედლების ჩვეულების შესახებ ამირანის ქართული თქმულების უკანასკნელი ეპიზოდის ხნიერების გამოსარკვევად განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. უკვე აღნიშნული გვქონდა, რომ ქართულ თქმულებათა XIX ს-ზე ადრინდელი ჩანაწერი არ მოგვეპოვება. ამის გამო ამ თქმულებათა პრომეთეოსის ზღაპრისაგან განსხვავებული ეპიზოდების ხნიერება გამოურკვეველია და საგანგებოდ უნდა იყოს განსაზღვული. მიჯაჭვის ეპიზოდის ხნიერება ბერძნული თქმულებით ირკვევა, ხოლო რამდენად ძველი უნდა იყოს ყურშასაგან ამირანის ჯაჭვის ლოკვისა და გათხელების, ისევე როგორც მჭედელთა გრდემლზე კვერის დაკვრისაგან მისი კვლავ გასხვილების ამბავი, არ ვიცოდით. მ. ხ ო რ ე ნ ე ლ ი ს ზემომოყვანილი თქმულებებიდან და მისივე მოწმობიდან ირკვევა, რომ ეს ეპიზოდი VIII ს. ქ. შ. კარგად ყოფილა ცნობილი, ვითარცა წარმართობის ხანის გარდმოცემა და ჩვეულება. თუ იმ გარემოებასაც გავითვალისწინებთ, რომ ამ ძველ სომხურ ხალხურ თქმულებებში ეს ეპიზოდი უკვე არტავაზდ მეფეზეა გადატანილი, რაც, რა თქმა უნდა, მისი მერმინდელი დამახინჯებაა, მაშინ ცხადი შეიქმნება, რომ ამ ეპიზოდის თავდაპირველი სახე და რედაქცია, რომელიც ამირანის თქმულებაშია დაცული, საუკუნეებით უწინარეს ხანას უნდა ეკუთვნოდეს. ამიტომ საფიქრებელია, რომ ყურშას და მჭედელთა შესახები ეპიზოდი ხნიერებით ზღაპრის მთავარ ნაწილს, მიჯაჭვის ამბავს, ან უნდა ჩამოუვარდებოდეს.
შენიშვნები
426 ამირან-დარეჯანიანი, გამოცემა ზ. ჭიჭინაძისა, გვ. 313, 314.
427 იქვე, გვ. 318.
428 ვაჟა-ფშაველა, ფშაველები: "ივერია", 1886 წ. № 39.
429 Keilinschr. Bib. II, 19, 21, 31.
430 კრეჩმერი, Einleitung, 360.
431 ვაჟა-ფშაველა, ფშაველები: "ივერია", 1886 წ. № 39.
432 Н. Марр Фрако-армянский Sabadios-aswat и сванское божество охоты. ИАН. [VI серия, т. VI, № 13], 1912, გვ. 828 – 829.
433 გვ. 305 ქართ., 313 ფშაურ., 369 ქართ. ავჭალა.
434 ვაჟა-ფშაველა, ხევსურები: "ივერია", 1886 წ., № 200 ―რ. ერისთავი, О тушино-пшавохевсурском округе; ЗКГО, წიგნი III, 96. ―ვაჟა-ფშაველა, ფშაველები: "ივერია", 1886 წ. № 39.
435 დ. ხიზანიშვილი, ფშავური ლექსები, 145.
436 ქართლ.: СМОМПК, вып. 2, отд. II, 160 ― ფშავ. 338, სვან. 360.
437 ვაჟა-ფშაველა, ფშაველები, "ივერია", 1887 წ. № 39.
438 ჰომმელის Grundriss d. Geographie etc. I. 350.
439 ურბნელი, ეთნოგრ. წერილები: "ივერია", 1887 წ. № 158.
440 СМОМПК, вып. 2-ой, отд. II. გვ. 160. 368 – 369 კახ., 337 ფშ., 344 თუშ.
441 СМОМПК, вып. 2-ой, отд. II, 160.
442 "ბევრი აწყენინა, მაგალითად"-ო ამტკიცებს, რომ შეიძლება თარგმანი შემოკლებული იყოს.
443 ფშ. 338, კახ. 369, ქართლ. 362, 364 და СМОМПК, вып. 2-й, отд. II, 160.
444 Պատմութիւն Աղուանից աջխարհի, თბილისი, 1913 წ. თ. ԺԲ. გვ. 37.
445 W. H. R o s c h e r, Lexikon II. Band, 2. Abt. 1890 – 1897 წ., გვ. 3030, Mithras.
446 ამ ჩანაწერისა და თარგმანის გადმოცემისათვის ს. ჯანაშიას დიდ მადლობას მოვახსენებ.
447 იხ. ი. ყიფშიძე, მეგრ. გრ., 196 და 400.
448 იქვე, 400.
449 O. G r u p p e, Griechische Mythologie und Religionsgeschichte, 4, 5, 440, 399, 4171, 5051.
450 იქვე, 1024 – 1025.
451 იქვე 10254.
452 იქვე, 38210.
453 სტრაბონი, lib. XV, cap. I, 8, – ლატიშევი, S. C. I, 162.
454 ლატიშევი, Scythica et Caucasica, vol. I, 223.
455 ლატიშევი, იქვე, vol. I, 635.
456 Պատմ. Հտյոց, II, § կա, აბეღიანის გამოც., გვ. 191 – 192.
