საეკლესიო ისტორიის მეცხრე წიგნი შეიცავს შემდეგს:
I. მოჩვენებითი შესვენების* შესახებ.
II. შემდგომი გადახრის შესახებ.
III. ანტიოქიაში ახლად ნაკვეთი კერპის შესახებ.
IV. ჩვენს წინააღმდეგ [გამოსული] განჩინებების შესახებ.
V. ყალბი ჩანაწერების შესახებ.
VI. იმ ჟამს წამებულთა შესახებ.
VII. ჩვენს წინააღმდეგ სვეტებზე გამოკრული წერილის შესახებ.
VIII. ამის შემდეგ მომხდარი მოვლენების, შიმშილობის, ჭირისა და ომის შესახებ.
ტვიროსში სვეტიდან აღებული ჩვენს წინააღმდეგ პეტიციებზე მაქსიმინუსის რესკრიპტის თარგმანის ასლი.
IX. ტირანთა სიცოცხლის მოსპობის შესახებ და იმის შესახებ, რაც [მათ] წარმოთქვეს აღსასრულის წინ.
ტვიროსში სვეტიდან აღებული ჩვენს წინააღმდეგ პეტიციებზე მაქსიმინუსის რესკრიპტის თარგმანის ასლი.
X. ღვთისსათნო იმპერატორთა გამარჯვების შესახებ.
ქრისტიანთა გამო ტირანის განკარგულების ლათინური ენიდან ბერძნულზე თარგმანის ასლი.
XI. ღვთისმოსაობის მტრების საბოლოო განადგურების შესახებ.
----------------------------------------------------------
* ე.ი. დევნულებებისაგან შესვენება - მთარგ.
I
ზემოხსენებული საიმპერიო ნების უარყოფა გავრცელდა ყველგან, მთელს ასიასა და მის მეზობელ პროვინციებში. როდესაც [მოვლენები] ამგვარად ვითარდებოდა, მაქსიმინეს, აღმოსავლეთის ტირანს, ყველაზე ურჯულოს, ვინც კი შეიძლება არსებობდეს, და ყოვლიერების ღმერთის ყველაზე მოძულე მტერს, სრულებით არ ეამა, რაც დაიწერა, და ზემოთ გადმოცემული წერილის უწყების ნაცვლად მის ხელქვეით მმართველებს დაუწერლად უბრძანა, რომ შეესვენათ ჩვენს წინააღმდეგ ომისაგან. რადგანაც მას სხვაგვარად არ შეეძლო, დაპირისპირებოდა მასზე ძლიერთა მსჯავრს, ზემოთ გადმოცემული კანონი დაფარა და იზრუნა, რათა მასზე დაქვემდებარებულ მხარეებში დღის სინათლე არ ეხილა და ზეპირი განჩინებით მის ხელქვეით მმართველებს უბრძანა ჩვენს წინააღმდეგ დევნულების შეწყვეტა. ხოლო მათ ამ ბრძანების შინაარსი ერთმანეთს წერილობით შეატყობინეს. მათთან ყველაზე აღმატებული პრეფექტის თანამდებობით პატივდებულმა საბინუსმა პროვინციათა მმართველებს იმპერატორის გადაწყვეტილება ლათინური ეპისტოლის მეშვეობით წარმოუჩინა. მისი თარგმანი არის შემდეგი სახის:
"ყველაზე მედგარი და თავდადიდებული მოშურნეობით ჩვენს უსაღმრთოეს მეუფეთა, იმპერატორთა, ღვთიურობა ოდითაგანვე განსაზღვრავდა ყველა ადამიანის აზროვნებას ცხოვრების წმინდა და სწორ გზაზე სავალად, ისე რომ ისინიც, რომლებიც ითვლებოდნენ, რომ რომაელთათვის უცხო ჩვეულებებს მისდევდნენ, უკვდავი ღმერთებისთვის სათანადო მსახურებას აღასრულებდნენ. მაგრამ ზოგიერთების წინააღმდეგობა და აღვირახსნილი ზრახვა იქამდე მივიდა, რომ არც ბრძანებულების სამართლიანი აზრით იყო შესაძლებელი, ხელი აეღოთ მათ საკუთარ განზრახვაზე, არც მოსალოდნელი სასჯელით - მათი დაშინება. რადგანაც ახლა ისე მოხდა, რომ ასეთი გზით მრავალმა თავი საფრთხეში ჩაიგდო, კეთილშობილური კეთილმსახურების თანახმად ჩვენი მეუფეების, ყველაზე ძლიერი იმპერატორების ღმრთეებამ საკუთარი ღვთიური განზრახვისათვის უცხოდ მიიჩნია ასეთი მიზნით ადამიანების ამგვარ საფრთხეში ჩაგდება, და ბრძანეს ჩემი ღვთისმოსავობის მეშვეობით შენი მახვილგონიერებისათვის მოეწერათ, რათა თუ აღმოჩნდება რომელიმე ქრისტიანი საკუთარი ერის ღვთისმსახურების მიმდევარი, გაანთავისუფლე მის წინააღმდეგ მიმართული შფოთისა და საფრთხისგან, და ნურავიზე იფიქრებ, რომ ამ საბაბით დასჯის ღირსია, მაშინ როცა ესოდენი დროის ხანგრძლივობით დადგინდა, რომ არანაირი გზით არ არის შესაძლებელი მათი დამორჩილება, რათა ასეთ სიმედგრეს თავი დაანებონ. ამიტომ შენი მზრუნველობა მოვალეა, მიწეროს კურატორებს, დუუმვირებს და თითოეული ქალაქის უბნების მაგისტრატებს, რათა იცოდნენ, რომ ამ წერილზე უფრო შორს არ უნდა წავიდნენ თავიანთი აზრით"*.
ამის შემდეგ პროვინციების მმართველებმა მათდამი მიწერილი [სიტყვების] აზრი მიიჩნიეს ჭეშმარიტების გამოხატულებად და წერილების მეშვეობით კურატორებისთვის, დუუმვირებისა და სოფლების მაგისტრატებისთვის ცხადი გახადეს საიმპერიო ნება. არა მხოლოდ წერილის მეშვეობით მიიწევდნენ წინ, არამედ უფრო საქმეებით. საიმპერიო ნების აღმასრულებლებმა ისინი, ვინც იყვნენ ღვთის აღსარების გამო საპყრობილეში ჩამწყვდეული, დღის სინათლეზე გამოიყვანეს და გაანთავისუფლეს, და ვინც დასასჯელად მაღაროებში იყვნენ გაგზავნილი, გამოუშვეს. როცა ფიქრობდნენ, რომ ჭეშმარიტად ეს სურდა იმპერატორს, ისინი ცდებოდნენ. როდესაც ეს საქმეები ასე მიდიოდა, როგორც სინათლე ბნელი ღამეში რომ ამობრწყინდება ანაზდად, ყველა ქალაქში შეიძლებოდა გვეხილა შეკრებილი ეკლესიები, ხალხმრავალი სინოდები და მათზე ჩვეულების მიხედვით აღსრულებული წესები. ამის გამო არანაკლებ განცვიფრებული იყო ყველა ურწმუნო წარმართი, უკვირდათ ასეთი ცვლილების სასწაული, და დიდ და ერთადერთ ჭეშმარიტ ღმერთად ქრისტიანთა ღმერთი იყო გაცხადებული. ჩვენიანთაგან მათ, ვინც დევნულებებში ბრძოლა ერთგულად და ახოვნად გადაიტანეს იგი, კვლავ გაკადნიერდნენ ყველას წინაშე; მაგრამ ის, ვისაც რწმენით სნეულს სულის ქარიშხალი ეწია, სიხარულით მიიჩქაროდა თავის განსაკურნავად. ისინი ევედრებოდნენ [რწმენით] ძლიერთ და შესთხოვდნენ მხსნელ მარჯვენას, და ღვთის მიმართ ლოცულობდნენ, რომ მოწყალე ყოფილიყო მათდამი. შემდეგ ღვთისმოსაობის ნამდვილი მებრძოლები მაღაროებში ბოროტი ვნებულებისაგან განთავისულებული თავიანთ სახლებში ბრუნდებოდნენ; მოზეიმენი და მხიარულნი ყველა ქალაქს ენითუთქმელი სიხარულითა და სიტყვით აუწერელი კადნიერებით აღვსილნი გადიოდნენ. ხალხმრავალი მწყობრი შარა-გზებსა და აგორებზე საგალობლებითა და ფსალმუნებით განადიდებდა ღმერთს და ასე აღასრულებდა მოგზაურობას. და იხილავდით მათ, რომლებსაც ცოტა ხნის წინ უსასტიკესი სასჯელის [მისაღებად] ბორკილდადებულს სამშობლოდან აძევებდნენ, [ახლა] მხიარული და გახარებული სახეებით უბრუნდებოდნენ თავიანთ კერიას, ისე რომ ადრე ჩვენი სიკვდილის მსურველები ხედავდნენ ყოველგვარი მოლოდინის საწინააღმდეგო საკვირველებას და ჩვენთან ერთად ხარობდნენ იმაზე, რაც ხდებოდა.
-------------------------------------------------------------------
* თუ ბერძნული არის ლათინური ორიგინალის მართებული თარგმანი, სიტყვები "ამ წერილზე" უნდა უკავშირდებოდეს რაიმე წინა დოკუმენტს, რომელიც ქრისტიანების დევნის ნებართვას იძლეოდა - მთარგ.
II
ამ სიკეთისმოძულე და ყველა კეთილი [ადამიანის] წინააღმდეგ შეთქმულების წამომწყებ ტირანს მეტად აღარ შეეძლო ამის ატანა, არც მთელი ექვსი თვის განმავლობაში _ ამგვარი ქცევის გაგრძელება. მშვიდობის დასარღვევად ესოდენ მრავალი ხრიკების მომგონმა პირველად სცადა ჩვენთვის დასაძინებელ ადგილზე (ე. ი. სასაფლაოზე - მთარგ.) სინოდების აკრძალვა [რაღაც] საბაბით; შემდეგ ზოგიერთი უკეთური კაცის მეშვეობით თავის თავს ჩვენს წინააღმდეგ თვითონ შუამდგომლობდა. ანტიოქიელი მოქალაქეები აღძრა, როგორც უდიდესი ძღვენის მისგან მისაღებად ეთხოვათ, რომ ქრისტიანები მათ სამშობლოში საცხოვრებლად არ დაეშვა, და რათა სხვებსაც იგივე მოეფიქრებიათ. ყველა მათ მეთაურად ამავე ანტიოქიაში გამოჩნდა თეოტეკნოსი, საშინელი გრძნეული და უკეთური კაცი და ამ სახელისგან უცხო*. ჩანდა, რომ იგი იყო ქალაქის კურატორი**.
-------------------------------------------------------------------
* თეოტეკნოსი ბერძნულად ნიშნავს ღვთის შვილს - მთარგ.
** მუნიციპალიტეტის ფინანსების გამგებელი - მთარგ.
III
მან ჩვენს წინააღმდეგ მრავალი ადამიანი დარაზმა და ჩვენიანებზე როგორც საიდუმლო თავშესაფრებიდან გამოდევნილ უწმინდურ ქურდებზე ყველა გზით მოშურნედ ნადირობდა; ჩვენს წინააღმდეგ ყველა [სახის] ცილისწამებასა და ბრალდებას იგონებდა, და ათასობით ადამიანის სიკვდილის მიზეზი გახდა. მან ყველაფერი დააგვირგვინა იმით, რომ რაღაც ხრიკებით და გრძნეულებით აღმართა "ზევსი მეგობრულის" კერპი, და მისთვის მოიგონა უწმინდური წესები, ღვთისთვის არასათნო განდობა და წყეული განწმენდები, იმპერატორის წინაშეც წარმოაჩინა მისი საოცრება იმ წინასწარმეტყველებათა მეშვეობით, რომლებიც მას ესათნოებოდა. და მანაც მმართველის საამებლად პირმოთნეობით აღძრა დემონი ქრისტიანების წინააღმდეგ და თქვა, რომ ღმერთმა ბრძანა ქალაქისა და ქალაქის მახლობელი სოფლებიდან გადამთიელების როგორც მისი მტრების განდევნა.
IV
იგი იყო პირველი ამ აზრის განმახორციელებელი, ყველა დანარჩენი მისი მმართველობის ქვეშ მყოფ ქალაქებში მცხოვრებლები აღიძრნენ მსგავსი გადაწყვეტილების მისაღებად. როდესაც დაინახეს პროვინციების მმართველებმა, რომ იმპერატორს ეს სათნო ეყო, ხელქვეითთ უბრძანეს იმავე საქმის გაკეთება. როდესაც თვითონ ისინი რესკრიპტის მეშვეობით პეტიციებს დიდი სიხარულით მიართმევდნენ ტირანს, კვლავ თავიდან აღიგზნო დევნულება ჩვენს წინააღმდეგ.
ქალაქებში თვითონ მაქსიმინეს მიერ ინიშნებოდნენ კერპების მღვდლები და მათზე მღვდელთმთავრები, ის პირები, რომლებიც განსაკუთრებით გამოირჩეოდნენ მოქალაქეობითა და ყველა [მაგისტრატურის] გავლით სახელგანთქმული იყვნენ. ისინი დიდი მოშურნეობით იწყებდნენ მათ მიერ თაყვანისცემული [ღმერთების] მსახურებას. ერთი სიტყვით, მმართველის წრეგადასული ცრურწმენა ყველა მის ხელქვეით მმართველსაც და მართვის ქვეშ მყოფთაც აქეზებდა, რომ მის გასახარად ჩვენს წინააღმდეგ ყველაფერი გაეკეთებია. მისთვის ასეთი სიხარულის სანაცვლოდ, ფიქრობდნენ, მისგან მიიღებდნენ ქველმოქმედების უდიდეს ჯილდოს, ჩვენი მკვლელობითა და ჩვენს მიმართ რაიმე ახალი ბოროტების ჩვენებით.
V
ქრისტეს წინააღმდეგ ყველანაირი გმობით აღსავსე "პილატესა და ჩვენი მაცხოვრის ჩანაწერების" შემთხზველებმა, მათი ზემდგომის მოწონებით მასზე დაქვემდებარებულ ყველა მმართველთან დააგზავნეს [ეს თხზულება], ედიქტების მეშვეობით მიუთუთებდნენ ყველა ადგილზე, სოფლებსა და ქალაქებშიც, რომ ეს ეჩვენებიათ გრამატიკის მასწავლებლებისათვის, რათა ყველა ბავშვისთვის გადაეცათ, გაკვეთილების ნაცვლად ეს შეესწავლათ და დაემახსოვრებიათ.
როდესაც საქმეები ამ გზით წარიმართებოდა, სხვა მხედართმთავარმა, რომელსაც რომაელები დუქსს* უწოდებენ, ფინიკიის დამასკოში ვიღაც უწესო დედაკაცები მოატაცებინა, მათ სატანჯველებით დაემუქრა და აიძულა წერილობით ეთქვათ, რომ ერთ დროს იყვნენ ქრისტიანები და იციან, რომ ქრისტიანები არიან კანონდამრღვევი, და თვით უფლის დღეებში ისინი ჩადიოდნენ გარყვნილებას და სხვა რამეებსაც, რაც კი სურდათ, ეთქვათ [ქრისტიანული] მოძღვრების ცილისწამებისათვის. აქედან მან ჩანაწერებით შეატყობინა იმპერატორს, და მეტიც, ბრძანა, რომ ეს წერილი ყველა ადგილსა და ქალაქში გამოექვეყნებინათ.
-----------------------------------------------------------------
* მოსაზღვრე ჯარების მეთაური - მთარგ.
VI
მაგრამ არცთუ დიდი ხნის შემდეგ ამ მხედართმთავარმა საკუთარი ხელით მოიკლა თავი და ბოროტმოქმედებისათვის სამართლიანად ზღო.
მაგრამ ჩვენი დარბევა და მძიმე დევნულებები კვლავ აღიძრა და ყველა პროვინციაში მმართველებმა კვლავ აღადგინეს [თავიანთი] სისასტიკე ჩვენს წინააღმდეგ, რათა ღვთის სიტყვის გარშემო გამოჩენილ პირთაგან ზოგიერთ შეპყრობილს მიეღო სიკვდილის ულმობელი განაჩენი.
მათგან სამმა ფინიკიის ქალაქ ემესაში ქრისტიანად აღიარა თავი და მხეცთა შესაჭმელად იქნა გადაცემული. მათ შორის იყო ეპისკოპოსი სილბანოსი, ღრმად მოხუცებული, ვინც მთელი ორმოცი წელი ატარა მსახურება.
ამავე დროს ალექსანდრიის საკრებულოების ყველაზე წარჩინებული წინამდგომელი პეტრეც, ეპისკოპოსთა ღვთიური ნიმუში ცხოვრების სათნოებისა და წმინდა წერილში განსწავლულობის გამო, მოულოდნელად სრულიად უმიზეზოდ შეიპყრეს; და მყისვე ასე უსიტყვოდ თავი მოკვეთეს, თითქოს მაქსიმინეს ბრძანებით. მასთან ერთად ეგვიპტის ეპისკოპოსთაგან სხვა მრავალმაც იგივე დაითმინა.
ლუკიანე, ყველაფერში საუკეთესო კაცი, თავშეკავებული ცხოვრებისა და წმინდა საგნებში განსწავლული, ანტიოქიაში საკრებულოს პრესვიტერი, როდესაც ასული იყო ქალაქ ნიკომიდიაში, სადაც იმ დროს იმპერატორი იმყოფებოდა, მმართველს მიართვა იმ მოძღვრების აპოლოგია, რომელსაც წინამძღვრობდა; იგი საპყრობილეში იქნა ჩამწყვდეული და მოკლული.
ჩვენს წინააღმდეგ ესოდენი [ბოროტება] შეამზადა სიკეთისმოძულე მაქსიმინემ მოკლე დროში, რომ ეს დევნულება ჩვენთვის წინაზე ბევრად უფრო მძიმე ჩანდა.
VII
ქალაქის პეტიციები ჩვენს წინააღმდეგ და ამის გამო საიმპერიო ბრძანებულებების რესკრიპტები შუა ქალაქებში სპილენძის სვეტებზე აღბეჭდილი აღიმართებოდა, რაც არასოდეს მომხდარა. სასწავლებლებში ბავშვებს ყოველდღე პირზე ეკერათ იესო და პილატე, და შეურაცხმყოფელი შეთხზული ჩანაწერები.
აქედან აუცილებლად მიმაჩნია სვეტებზე მაქსიმინეს მიერ განწესებული თვით ამ წერილის გადმოცემა, რათა ამ კაცის ღვთისმოძულეობის ქადილი და მზვაობრობის თვითკმაყოფილება ცხადი გახდეს და მის ფეხებთან მდგომი უღმერთოთა ბოროტების მიმართ წმინდა სამართლიანობის დაუძინებელი სიძულვილი, რომელიც მის ფეხებთან იდგა და რომლისგან დევნულმა არცთუ დიდი ხნის შემდეგ ჩვენს შესახებ საპირისპირო განიზრახა და წერილობითი კანონების მეშვეობით გამოსცა ბრძანება.
ტვიროსში სვეტიდან აღებული ჩვენს წინააღმდეგ პეტიციებზე მაქსიმინუსის რესკრიპტის თარგმანის ასლი.
"ოდესღაც უძლური ადამიანური აზროვნების კადნიერება გაძლიერდა და იმ ცთომილების ყველა ბინდი და ბურუსი შეარყია და გაფანტა, რამაც ამას წინათ არა იმდენად უღმერთოების, რამდენადაც უძლური ადამიანების გრძნობები მოიცვა და უმეცრების დამღუპველ წყვდიადში დაატყვევა; და [მათ] შეამეცნებია, რომ უკვდავი ღმერთების კეთილმოსურნე წინაგანგება წარმართავს და შეამტკიცებს [ყოველივეს]. სათქმელად დაუჯერებელია ის საქმე, თუ როგორ სასიხარულო იყო, როგორ ყველაზე სასიამოვნო და ძვირფასი ჩვენთვის, რომ თქვენი ღვთისსათნო არჩევანის უდიდესი მტკიცებულება გამოჩნდა. აქამდეც არაფერი ყოფილა უცნობი, თუ რა ყურადღებას და ღვთისმოსაობას იჩენდით უკვდავი ღმერთებისადმი, რომელთა მიმართაც [თქვენი] რწმენა ცნობილია არა ლიტონი და ფუჭი სიტყვებით, არამედ მნიშვნელოვანი საქმეების სიმრავლითა და სასწაულებით. ამიტომ თქვენი ქალაქი ღირსეულად იწოდება უკვდავი ღმერთების ტაძრად და სამკვიდრებლად. მრავალი მაგალითით ჩანს, რომ იგი ყვავის უკვდავი ღმერთების მკვიდრობით. აჰა, აწ თქვენი ქალაქი, როდესაც მან კვლავ იგრძნო, რომ ამ წყეული ამაოების მიმდევრები იწყებენ მოძრაობას, როგორც უყურადღებოდ მიტოვებული და ჩამქრალი ცეცხლი, როცა გაღვივდება და უდიდესი ალით აბრიალდება, უგულებელყოფს მისი ყველანაირი გამორჩეულობის გამო ზრუნვას და თავისი საქმეებისთვის წინა თხოვნას. მყისვე ჩვენი კეთილმსახურების მიმართ, როგორც ყველანაირი ღვთისმოსაობის დედაქალაქის მიმართ, ყოველგვარი დაყოვნების გარეშე გამოეშურა, და ითხოვს კურნებასა და შველას. ეს მაცხოვნებელი აზრი თქვენი ღვთისმოსაობის რწმენის გამო, ცხადია, ღმერთებმა ჩაგინერგათ. ამიტომ მან, უზენაესმა და უდიდესმა ზევსმა, თქვენი უბრწყინვალესი ქალაქის თავმჯდომარემ, თქვენი მშობლიური ღმერთების, ქალების, ბავშვების, ოჯახების და სახლების ყოველგვარი განადგურებისაგან დამცველმა, მან შთაბერა თქვენს სულებში მაცხოვნებელი ზრახვა, წარმოაჩინა და გააცხადა, თუ როგორი გამორჩეული, ბრწყინვალე და მაცხოვნებელი არის სათანადო ღვთისმოსაობასთან ერთად უკვდავ ღმერთებთან მსახურებითა და მღვდელმსახურებებით მიახლება. რადგან ვინ შეიძლება აღმოჩნდეს ასე უგუნური ან გონებისაგან სრულიად გაუცხოებული, რომელიც არ იგრძნობს, რომ ღმერთების კეთილმოსურნე მოშურნეობით ხდება, მიწა რომ უარს არ ამბობს თესლის გამოღებაზე და მიწათმოქმედის იმედს ფუჭი მოლოდინით არ არყევს? ან უღმერთოთა ომის სანახაობა დაუბრკოლებლად რომ არ იკიდებს ფეხს დედამიწაზე, ცის კეთილშეზავებულობა არ იხრწნება და გამოფიტული სხეულები სასიკვდილოდ არ ეცემა? ან მოთარეშე ქართა ქროლვით რომ არ აღელდება და აიზიდება ზღვა? ან მოულოდნელი ქარიშხლები რომ არ ამოვარდება და გამანადგურებელ გრიგალს არ აღძრავს? ან უფრო მეტიც, ყველას მკვებავი და დედა, დედამიწა საშინელი მიწისძვრით თავის ყველაზე ღრმა უფსკრულიდან რომ არ იძირება, ზემოთ მდებარე მთები არ ინგრევა და ორმოებად არ იქცევა? ყოველივე ეს და ამაზე ბევრად უფრო მძიმე [უბედურებები] წინათაც მრავალჯერ ხდებოდა, რისი უმეცარიც არავინ არის. და ეს ყველაფერი ამ ურჯულო ადამიანების ფუჭი ამაოების დამღუპველი საცთურის გამო ხდებოდა, როდესაც მათ სულებს დაეუფლა და თითქმის შეიძლება ითქვას, რომ მთელი მსოფლიო სამარცხვინო საქმეებით შეავიწროვა".
შემდეგ დასძენს: "შეხედონ ვრცელ ველებს, მობიბინე ყანებსა და თავთავის ღელვას, ბაღებს კარგი წვიმების გამო მცენარეებითა და ყვავილებით მბრწყინავს, ჰაერის მონიჭებულ კეთილშეზავებულობასა და სირბილეს. დე, ყველას უხაროდეს ჩვენი კეთილმსახურების, მღვდელმოქმედებისა და პატივის მეშვეობით უძლიერესი და უმტკიცესი ჰაერის კეთილგანწყობა, და ამის გამო ყველაზე დაუბრკოლებლად მორბედი მშვიდობითა და სიმყუდროვით უშფოთველად დატკბნენ. და რამდენი ვინმე ამ ბრმა საცთურისა და გზააბნეულობისაგან სრულიად გამოხსნილი დაუბრუნდა მართალ და მშვენიერ აზროვნებას; ასე რომ, ძალიან უნდა უხაროდეთ, როგორც მოულოდნელი ზამთრისგან ან მძიმე სენისგან განთავისუფლებულებსა და ცხოვრებაში საამო ტკბობის მომნაყოფებლებს. მაგრამ თუ დარჩებიან მათ წყეულ ამაოებაში, მაშინ, როგორც თქვენ მოითხოვეთ, გაყვანილი და განდევნილი უნდა იქნან თქვენი ქალაქისა და მისი მიდამოებიდან შორს, რათა ამგვარად ამ საქმის მიმართ თქვენი ქების ღირსი მოშურნეობის თანახმად თქვენი ქალაქი განშორდეს ამ სისაძაგლესა და უღმერთობას, და მასში შთანერგილი ზრახვით სათანადო ღვთისმოსაობასთან ერთად მიუზღას უკვდავი ღმერთების მღვდელმსახურებებს.
"რათა უწყოდეთ, თუ რაოდენ სათნო იყო ჩვენთვის თქვენი თხოვნა ამ საქმეზე, და რომ პეტიციებისა და თხოვნის გარეშე ისედაც ენება ეს ჩვენს ყველაზე მოწადინებულ სიკეთისმოყვარე სულს, ნებას ვრთავთ თქვენს ღვთისმოსაობას, რომ ითხოვოთ, თქვენი ამ ღვთისსათნო განზრახვის სანაცვლოდ რა სიდიდის საბოძვარიც გსურთ. და აწ უკვე თქვენ გადაწყვიტეთ ამის კეთებაც და მიღებაც. რადგან ამისთვის დაყოვნების გარეშე მიიღებთ იმას, რაც თქვენს ქალაქს უკვდავი ღმერთების მიმართ ღვთისსათნო კეთილმსახურების საუკუნო მოწმობის ნიშნად ებოძება, თქვენს მიერ ჩვენი სიკეთისმოყვარეობისაგან თქვენი ცხოვრების ასეთი არჩევანის გამო ღირსეული ჯილდოების მიღებას იხილავენ თქვენი შვილები და შთამომავლობა".
ჩვენს წინააღმდეგ ეს [რესკრიპტი] გამოკიდულ იქნა ყველა პროვინციაში. ჩვენს მიმართ ყოველგვარი სიკეთის იმედი გადაიწურა, ყოველ შემთხვევაში რამდენადაც ეს ადამიანზეა დამოკიდებულია, ისე რომ თვით ამ საღვთო წინასწარმეტყველების თანახმად, თუ შესაძლებელია, ამ საქმეებზე თვით რჩეულნიც ცთუნდებიან (მათ. 24, 24; იხ. VI. 41 ზემოთ). მოლოდინი თითქმის უკვე ჩანერგილი იყო მრავალი ადამიანის სულში, როდესაც ჩვენს წინააღმდეგ ზემოხსენებული წერილის აღმასრულებლები ზოგიერთ ოლქში ჯერ კიდევ გზაში იყვნენ და არ დაესრულებიათ მოგზაურობა, რომ ანაზდად საკუთარი ეკლესიის გამო მებრძოლმა ღმერთმა არა მხოლოდ ლაგამი ამოსდო ჩვენს წინააღმდეგ ტირანის ქადილს, არამედ ჩვენს გამო ციური თანამებრძოლობაც აჩვენა.
VIII
როდესაც ზამთარი დაიწყო, ამ დროისთვის ჩვეული წვიმები და ღვარცოფები დედამიწაზე არ უშვებდნენ მათ ჩვეულ ნაკადს, მოულოდნელი შიმშილობა, ამასთან ერთად ჭირი და სხვა რამ სენის წყლულის კვეთება დაატყდა თავს. ამ უკანასკნელს მწველი თვისების გამო ეწოდა "ანთრაქსი", რომელიც მთელ სხეულში ვრცელდებოდა და ვნებულთ საშინელ საფრთხეს უქმნიდა, გამორჩეულად კი თვალებს; და უამრავი ადამიანი, ათასობით კაცი ქალებთან და ბავშვებთან ერთად დააბრმავა.
ამას ტირანმა დაუმატა ომი სომხების წინააღმდეგ, იმ ხალხის წინააღმდეგ, რომლებიც ძველთაგანვე რომაელების მეგობრები და თანამებრძოლეები იყვნენ, რომლებიც თვითონაც ქრისტიანები იყვნენ და ღვთისადმი კეთილმსახურებას მოშურნედ აღასრულებდნენ. ღვთისმოძულემ სცადა, იძულებული გაეხადა ისინი, რომ კერპებისა და დემონებისათვის მსხვერპლი შეეწირათ, და დამეგობრების ნაცვლად მტრები და თანამებრძოლების ნაცვლად მოწინააღმდეგეები გახადა.
ეს ყოველივე, ერთსა და იმავე დროს ერთბაშად მომხდარი, ღვთის წინააღმდეგ ტირანის თავხედურ ქადილს ამხელს, რადგან კადნიერად აცხადებდა, რომ კერპების მიმართ მისი მოშურნეობისა და ჩვენს წინააღმდეგ შეტევის გამო მისი ზეობის ხანაში არც შიმშილობა, არც ჭირი და არც ომი იქნებოდა. ამრიგად, ეს და ამის მომდევნო მოვლენებიც მისი დამხობის დასაწყისს მოასწავებდა[1]. მას და მასთან ერთად მის ლაშქარს ზიანი ადგებოდა სომხების წინააღმდეგ ომში, მისი მმართველობის ქვეშ მყოფი ქალაქების დანარჩენ მოსახლეობას შიმშილობა და მასთან ერთად ჭირი საშინლად ტანჯავდა, ისე რომ ხორბლის ერთი საწყაულისთვის ორიათას ხუთას ატიკურ [დრახმას] იხდიდნენ. ათასობით დახოცილს შეხვდებოთ ქალაქებში, მათ უმრავლესობას სოფლებსა და დაბებში, ისე რომ ძველად სოფლის მოსახლეობის სიმრავლის აღწერილობები[2] ცოტაც და სრულიად ამოიშლებოდა. საკვების უკმარისობისა და ჭირის სენისაგან თითქმის ყველა ერთბაშად ამოწყდა. ზოგიერთი ღებულობდა გადაწყვეტილებას, მცირე ხნით სამყოფი საკვების სანაცვლოდ მისთვის ყველაზე ძვირფასი ქონება უფრო შეძლებულთათვის მიეყიდა, სხვები, რომლებმაც მცირე ხანში გაყიდეს ქონება, ბოლოს დაუძლეველ გასაჭირში აღმოჩნდნენ. ზოგი ბალახის მცირე ნაგლეჯებს ცოხნიდა და პირდაპირ დამღუპველ ბალახებს ჭამდა, და სხეულის ჯანმრთელობის დაზიანებით იღუპებოდა. ქალაქებში ზოგიერთი კეთილშობილი ქალი გამოუვალ მდგომარეობას მიყავდა უსირცხვილო აუცილებლობამდე, ბაზრებში სამათხოვროდ დადიოდნენ, ადრე თავისუფალი ცხოვრების წესის მტკიცებულებას პირისახის სიმორცხვისა და სამოსლის შემკულობის მეშვეობით წარმოაჩენდნენ. ზოგი მკვდარი კერპების მსგავსად გამოფიტული და სულთმობრძავი დაბარბაცებდა, ფეხი უსხლტებოდა, დგომის უძლურების გამო ეცემოდა და შუა მოედნებზე პირქვე იშხლართებოდა, ვედრებით ხელებს იწვდიდა პურის მცირე ნატეხის სურვილით და უკანასკნელი ამოსუნთქვისას გაჰყვიროდნენ, რომ შიოდათ, მხოლოდ ამ ყველაზე შესაბრალისი შეძახილისთვის იკრებდნენ ძალას. ვინც უფრო მდიდრად ითვლებოდა, შეძრწუნებული იყო მათხოვართა სიმრავლით, მას შემდეგ, რაც ათასობით აძლევდა მათ, ბოლოს სასტიკი და ულმობელი განწყობა გაუჩნდა, არცთუ დიდი ხნის შემდეგ მათხოვრების ბედის გაზიარებას მოელოდა. შუა ბაზრებსა და ქუჩებში უამრავი მკვდარი და შიშველი სხეული მთელი დღეების განმავლობაში დაუმარხავი ეყარა და მაყურებლებს საცოდავ სანახაობად წარმოუდგებოდა. ზოგიერთი ძაღლების საჭმელი ხდებოდა, განსაკუთრებით ამ მიზეზით ცოცხლები ძაღლების ხოცვას შეუდგნენ იმის შიშით, რომ ჭკუიდან გადასულებს კაციჭამიობა არ დაეწყოთ. მაგრამ ჭირმაც არა ნაკლებ შეჭამა ყველა სახლი, განსაკუთრებით მათი, რომელთა განადგურება შიმშილობას არ ძალუძდა მათი საკვებით უზრუნველყოფის გამო. მდიდრებმა, მმართველებმა, წინამძღოლებმა და ათასობით ხელისუფლებაში მყოფმა, როგორც შიმშილობის მიერ ჭირის სენისათვის განზრახ დატოვებულებმა, უცაბედი და სწრაფი აღსასრული დაითმინეს. ყველა ადგილი გლოვით იყო აღსავსე, ყველა ქუჩაში, ბაზარსა და მოედანზე სხვას ვერაფერს ნახავდი, თუ არა მოთქმა-გოდებას მათთვის ჩვეული ფლეიტებითა და ხმაურით. ამ გზით ორი ზემოხსენებული საჭურველით, - ჭირითა და შიმშილობით, - მეომარმა სიკვდილმა მოკლე ხანში მთელი თაობა გაანადგურა, ისე რომ იხილავდი ზრუნვას სამი მიცვალებული სხეულის ერთი სამგლოვიარო სვლით გატანაზე.
ასეთი სასჯელი იყო მაქსიმინეს მოქადულობისა და ქალაქებში ჩვენს წინააღმდეგ [გამოსული] პეტიციების გამო; მაშინ როცა ქრისტიანების ყველაფრისადმი მოშურნეობისა და კეთილმსახურების ცხადი მტკიცებულებები ყველა წარმართთან იყო სახილველი. ესოდენ ცუდ მდგომარეობაში მხოლოდ ისინი უჩვენებდნენ მათ საქმეებით თანაგრძნობასა და კაცთმოყვარეობას: მთელი დღის განმავლობაში დაჟინებით აგრძელებდნენ დახოცილთა (ათასობით იყვნენ, რომლებსაც არავინ ჰყავდა მზრუნველი) გაპატიოსნებასა და დასაფლავებას, ზოგი კი მთელ ქალაქში შიმშილობისგან დატანჯულების სიმრავლეს ერთად უყრიდა თავს და ყველამათგანს პურს უნაწილებდა; ისე რომ ყველა ადამიანებთან განითქვა ეს საქმე და თვით საქმეთაგან მხილებულნი ადიდებდნენ ქრისტიანების ღმერთს და აღიარებდნენ, რომ მხოლოდ ისინი იყვნენ ჭეშმარიტად კეთილმსახურნი და ღვთისმოსავნი.
როდესაც მოვლენები ამგვარად ვითარდებოდა, ქრისტიანთა გამო მებრძოლმა დიდმა და ციურმა ღმერთმა ყველა ადამიანის წინააღმდეგ ზემოხსენებული მოვლენების მეშვეობით აჩვენა მუქარა და აღშფოთება ჩვენს წინააღმდეგ მიმართული ზეაღმატებული [შემოტევების] სანაცვლოდ, და ჩვენს მიმართ მისი წინაგანგების კეთილმოსურნე და სხივმფინარი ბრწყინვალება კვლავ მოგვაგო. როგორც ღრმა წყვდიადში ყველაზე სასწაულებრივად ამოგვიბრწინა ჩვენ მშვიდობის სინათლე და ყველას განუცხადა, რომ თვით ღმერთია დადგენილი ჩვენთან დაკავშირებით მომხდარი ყველა საქმის ზედამხედველად. იგი დროდადრო ამათრახებს თავის ერს და შეაგონებს უბედური მოვლენების მეშვეობით, საკმარისი აღზრდის შემდეგ კი კვლავ წყალობას და კეთილგანწყობას იჩენს მის მიმართ სასოების მქონეთა მიმართ.
IX
სწორედ ამიტომ კონსტანტინე, რომელიც იმპერატორისგან იმპერატორი და ყველაზე კეთილმსახურისგან და გონიერისგან კეთილმსახური გახდა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, და მასთან ერთად ლიკინიუსი, გონიერებითა და კეთილმსახურებით პატივდებული, ორი ღვთისსათნო [კაცი] ყოველთა მეუფის, ყოვლიერების ღმერთისა და მაცხოვრისგან აღიძრნენ ორი ყველაზე უღმერთო ტირანის წინააღმდეგ; და როდესაც ომი კანონით გაჩაღებული იყო, ღმერთი ყველაზე სასწაულებრივად იბრძოდა მათთან ერთად, კონსტანტინემ რომში დასცა მაქსენტიუსი, ხოლო აღმოსავლეთში მას (მაქსიმინეს - მთარგ.) დიდხანს არ უცოცხლია, და იგიც ლიკინიუსმა (მაშინ ჯერ კიდევ არ იყო ჭკუიდან გადასული) სამარცხვინო სიკვდილით მოკლა.
იმპერატორის პატივითა და წესით უპირველესმა, კონსტანტინემ რომში ტირანის მორჩილების ქვეშ მყოფნი შეიწყალა, ციურ ღმერთს და მის სიტყვას, თვით ყოველთა მაცხოვარს იესო ქრისტეს, [მის] თანამებრძოლს, ლოცვებში მოუხმო და მთელი ჯარით გაემართა რომაელებისთვის წინაპართაგან [ნამემკვიდრები] თავისუფლების მოსაპოვებლად. მაქსენტიუსი უფრო მოგვური მზაკვრობებით ვიდრე ხელქვეითთა კეთილგონიერებით გაკადნიერებული ვერ ბედავდა ქალაქის კარიბჭის გარეთ გასვლა, არამედ მეომრების ურიცხვი სიმრავლითა და ათასობით ჯარისკაცთა რაზმებით იცავდა ყველა ადგილს სოფელსა და ქალაქში, რამდენიც რომისა და იტალიის შემოგარენში ჰყავდა დამონებული. ღვთის თანამებრძოლობაზე მინდობილმა იმპერატორმა ერთხელ, მეორეჯერ, და მესამეჯერაც შეუტია ტირანის ჯარს და ყველაფრის, რაც კი იტალიისა და თვით რომის მახლობლად მდებარეობდა, ადვილად დაპყრობით საკმაოდ წინ წაიწია. შემდეგ ტირანის გულისთვის იძულებული რომ არ გამხდარიყო და რომაელების წინააღმდეგ არ ებრძოლა, თვით ღმერთმა როგორც რამ ბორკილებით ტირანი კარიბჭისგან ძალიან შორს განდევნა და ძველად უღმერთოების წინააღმდეგ მრავალთათვის როგორც ზღაპრულ თხზულებაში დაუჯერებელი, მორწმუნეთათვის კი წმინდა წიგნებში ჩაწერილი სარწმუნო [ამბები], ერთი სიტყვით, ყველასათვის, მორწმუნეთათვისაც და უწმუნოთათვისაც უშუალო წრფელი სიცხადით მათ თვალწინ მომხდარი სასწაული სარწმუნო გახდა. მაგალითად, როგორც მოსესა და ძველად ებრაელთა ღვთისმოსავ თაობაში, "ფარაოს ეტლები და მისი ლაშქარი ზღვაში ჩაყარა, რჩეული მხედრები და მხედართმთავრები შთაინთქა მეწამულ ზღვაში, მორევმა დაფარა ისინი" (გამ. 15, 4‑5), ამგვარადვე მასქენიტუსი და მასთან ერთად მეომრები და შუბოსნები "სიღრმეში ქვასავით ჩაიძირნენ". როდესაც მან კონსტანტინესთან მყოფ ღვთისგან [მოვლენილ] ძალას ზურგი უჩვენა, გზად გადასალახი ჰქონდა მდინარე, რომლის ნაპირები მან ნავებით შეაერთა, ადვილად გადო მასზე ხიდი, და თავისი თავის წინააღმდეგ დამღუპველი მანქანება შეამტკიცა; რაზეც არის ნათქვამი: "ორმო ამოთხარა და ჩააღრმავა იგი, და ჩავარდა თხრილში, რომელიც ქმნა. მისი შრომა მიიქცევა მის თავზე, და მისი უსამართლობა მის თხემს დაატყდება" (ფს. 7, 15‑16).
მდინარეზე სწორედ ასე [გადებული] ხიდი დაიშალა, გადასასვლელი მოირღვა და მყისვე სიღრმისაკენ წავიდა ნავები ადამიანებითურთ, და პირველ რიგში თვით ეს ყველაზე უღმერთო კაცი, შემდეგ მასთან ერთად მისი ფარის მტვირთველებიც. ამას წინასწარ ხმობს საღვთო წინასწარმეტყველება, - "როგორც ტყვია ჩაიძირა ძლიერ წყლებში" (გამ. 15, 10). ასე სამართლიანად, თუ სიტყვებით არა, საქმეებით მაინც დიდ მსახურთან მოსესთან ერთად მყოფი ადამიანების მსგავსად ღვთისგან გამარჯვების მომპოვებლებმა, როგორც ძველად უღმერთო ტირანის წინააღმდეგ, იგალობეს იმავე სიტყვებით და თქვეს: "ვუმღეროთ უფალს, რადგან განდიდდა დიდად. ცხენი და მხედარი ჩაყარა ზღვაში; უფალი არის ჩემი შემწე და მფარველი, ჩემს გამოსახსნელად გახდა~ და `ვინ არის შენი მსგავსი ღმერთებს შორის, უფალო, ვინ არის შენი მსგავსი? განდიდებული არის წმინდანთა შორის, საკვირველი - დიდებაში, მოქმედი სასწაულთა" (გამ. 15, 1‑2; 11).
ამით და რამდენი ამის მონათესავითა და მსგავსით თვით საქმეებით უგალობა კონსტანტინემ ყოვლიერების განმგებელს და გამარჯვების მიზეზს, რომში გამარჯვების სიმღერებით შევიდა, ერთბაშად ყველა, სრულიად ჩვილებთან და ქალებთან ერთად, სენატორები და სხვანი მთელ ერთან ერთად გახარებული თვალებითა და თვით სულებით როგორც გამომსყიდველს, მსხნელს და ქველმოქმედს შეძახილებითა და დაუოკებელი სიხარულით ეგებებოდნენ. მაგრამ იგი როგორც ღვთის მიმართ შთანერგილი კეთილმსახურების მფლობელი შეძახილებზე სრულიად არ აღელვებულა, არც ქებით აღზევებულა, კარგად გრძნობდა ღვთისგან შეწევნას; და მყისვე ბრძანა მაცხოვრის ვნებათა ძეგლის აღმართვა საკუთარი ქანდაკების ხელში, და მაცხოვნებელი ნიშნის მარჯვენით მპყრობელი[3] თვით რომში გამორჩეულად საჯარო ადგილას დადგეს. და ბრძანა თვით ამ წარწერის ამოტვიფრა ლათინურ ენაზე: "ამ მაცხოვნებელი ნიშნით, სიმამაცის ჭეშმარიტი მტკიცებულებით, თქვენი ქალაქი ტირანის უღლისაგან გამოვიხსენი და გავანთავისუფლე; უფრო მეტიც, რომაელთა სენატი და ხალხი ძველი დიდებითა და ბრწყინვალებით გავანთავისუფლე და აღვადგინე".
და ამის შემდეგ თვითონ კონსტანტინე და მასთან ერთად ლიკინიუსი, რომელიც მაშინ ჯერ კიდევ არ იყო ჭკუიდან გადასული, რაც მოგვიანებით მოხდა, მათთვის ყველა სიკეთის მიზეზისადმი, ღმერთისადმი კეთილად განეწყვნენ, ორივემ ერთი ნებითა და ზრახვით ქრისტიანთა გამო დაწერეს ყველაზე სრული კანონი, და მათ მიმართ ღვთისგან ნაქმნარი საქმეების სასწაულები და ტირანზე გამარჯვების [ამბავი], და თვითონ კანონიც გაუგზავნეს მაქსიმინეს, რომელიც აღმოსავლეთში ჯერ კიდევ განაგებდა ხალხებს და მათ მიმართ მეგობრობას აჩვენებდა. ის კი, რომელიც იყო ტირანი, ძალიან შეწუხდა, როდესაც ეს [ამბები] შეიტყო; მაგრამ არ სურდა, სხვებს გონებოდათ, რომ უკან იხევდა ან აუქმებდა ნაბრძანებს მის გამომცემელთა შიშით, და იძულებულმა თითქოს საკუთარი ნება-სურვილით მის ხელქვეით მმართველებს ქრისტიანების გამო პირველად ეს წერილი მიწერა; საკუთარ თავს თვითონ ატყუებდა იმის მოჩვენებით, რომ მას ის საქმეები ჰქონდა გაკეთებული, რაც არასოდეს ჩაედინა.
ტირანის ეპისტოლის თარგმანის ასლი
"იოვიუს მაქსიმინუს ავგუსტუსი საბინიუსს. დარწმუნებული ვარ, შენი სიმტკიცისათვის და ყველა ადამიანისათვის ნათელი არის, რომ ჩვენმა მეუფეებმა დიოკლეტიანემ და მაქსიმიანემ, ჩვენმა მამებმა, როდესაც გააცნობიერეს, რომ თითქმის ყველა ადამიანმა მიატოვა ღმერთების მსახურება და თავისი თავი ქრისტიანთა მოდგმას შეუერთა, მართებულად გასცეს ბრძანება, რომ ყველა ადამიანისათვის, რომლებიც განეშორნენ მათი უკვდავი ღმერთების მსახურებას, ღია მისაგებელითა და სასჯელით ღმერთების მსახურებისაკენ მოეწოდებიათ. მაგრამ როდესაც მე პირველად ბედნიერად ჩავედი აღმოსავლეთში და გავიგე, რომ ზოგიერთ ადგილას მრავალ ადამიანს სახალხო ვალდებულებებისათვის ვარგისს ზემოხსენებული მიზეზის გამო დევნიდნენ მსაჯულები, თითოეულ მსაჯულს ვუბრძანე, რომ მომავალში არცერთი მათგანი სასტიკად აღარ მოპყრობოდა პროვინციების მკვიდრთ, არამედ უფრო მეტი დაყვავებითა და შეგონებებით მოეწოდებიათ ღმერთების მსახურებისაკენ. ამრიგად, სწორედ ამ დროს, როდესაც ჩემი ბრძანების თანახმად მსაჯულები იცავდნენ დეკრეტს, აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან არცერთი ყოფილა გაძევებული, არც შეურაცხყოფილი, არამედ უფრო ღმერთების მსახურებისაკენ იყვნენ მოწოდებული, რადგან მათ წინააღმდეგ რაიმე მძიმე ზომებს არ მიმართავდნენ. მაგრამ ამის შემდეგ, როდესაც წელი ბედნიერად მიდიოდა, ჩავედი ნიკომიდიაში და გარკვეულ ხანს იქ დავყავი; ჩემთან მოვიდნენ ამ ქალაქის მოქალაქეები ღმერთების გამოსახულებით და ითხოვდნენ, რათა არანაირი გზით არ დამეშვა, რომ ასეთ ერს მათ სამშობლოში ეცხოვრა. მაგრამ როდესაც შევიტყვე, რომ ამ მხარეებში ამ მსახურების მიმდევარი მრავალი ადამიანი ცხოვრობდა, ასეთი პასუხი მივეცი, რომ მათი ამ თხოვნით გახარებული და მადლიერი ვიყავი, მაგრამ დავინახე, რომ ეს თხოვნა ყველასგან არ მოდიოდა. ასე რომ, თუ ზოგიერთები ამ ცრურწმენაში დარჩებიან, თითოეულმა ასე საკუთარი არჩევანით მიიღოს გადაწყვეტილება და თუ გადაწყვეტს, აღიაროს ღმერთების თაყვანისცემა. თუმცა, ნიკომიდიელებისათვის და სხვა ქალაქების მცხოვრებლებისათვის, რომლებმაც ასევე მსგავსი თხოვნით მოშურნედ მომმართეს მე, ცხადია, რათა არცერთ ქრისტიანს ამ ქალაქებში არ ეცხოვრათ, იძულებული ვიყავი მეგობრულად გამეცა პასუხი, რომ თვით ამას ყველა უზენაესი იმპერატორი იცავდა და სათნო იყო თვით ღმერთებისთვისაც, რომელთა მეშვეობით ყველა ადამიანი და თვით რესპუბლიკის ხელისუფლებაც შემტკიცებოდა. ამიტომ, დავამტკიცებ ასეთ თხოვნას, რაც წამოაყენეს მათი ღვთიურობის მსახურების გულისთვის.
"ამიტომ, თუმცა პირველ ხანებში განსაკუთრებით შენს კეთილმსახურებას ვწერდი წერილებს და განკარგულებების მეშვეობითაც ასევე ვუბრძანებდი, რათა პროვინციაში მცხოვრებლებს, რომლებიც ზრუნავდნენ ასეთი ჩვეულების დაცვაზე, არანაირი სისასტიკით არ მოპყრობოდნენ, არამედ მშვიდად და ზომიერად; მაინც ბენეფიკიარიელების ან სხვა ვინმეს მხრიდან შეურაცხყოფისა და შეწუხების ატანა რომ არ მოუხდეთ, მართებულად მივიჩნიე, შენი სიმტკიცისათვის ამ წერილებითაც იმის შეხსენება, რომ პროვინციის ჩვენმა მოსახლეობამ უფრო დაყვავებითა და შეგონებით აღიაროს ღმერთებზე მზრუნველობა. ამიტომ, თუ ვინმე მისი არჩევანით მიიღებს ღმერთების მსახურებას, ისინი უნდა მოიწონო. მაგრამ, თუ ზოგიერთი საკუთარი მსახურების მიდევნებას გადაწყვეტს, თავის უფლებაში დარჩეს. ამიტომ შენი ღვთისმოსაობა მოვალეა, დაიცვას, რომ არავის მიეცეს უფლება, შეურაცხყოს და შეაწუხოს ჩვენი პროვინციის მოსახლეობა, მაშინ როცა, როგორც ნაბრძანებია, უფრო შეგონებებითა და დაყვავებით შეფერის ჩვენი პროვინციელების მოწოდება ღმერთების მსახურებისაკენ. მაგრამ ჩვენი ეს ბრძანება რომ მივიდეს ყველა ჩვენი პროვინციელის ყურამდე, გევალება, რომ რაც ნაბრძანებია, გააცხადო შენს მიერ გაცემული განკარგულებით".
იგი იძულებული იყო ასეთი ბრძანება დაემტკიცებინა, მაგრამ ეს ბრძანება არ გაუცია მისი ნებით, არც ყოფილა ვინმესთვის ჭეშმარიტი ან სარწმუნო წინათ მის მიერ უკვე გაკეთებული მსგავსი დათმობის შემდეგ მისი ნების ცვალებადობისა და სიცრუის გამო. ვერცერთმა ჩვენთაგანმა ვერ გაბედა ვერც სინოდის შეკრება, ვერც საკუთარი თავის სააშკარაოზე გამოყვანა, რადგან არც წერილი რთავდა მას ამის ნებას. მხოლოდ იმას შეაგონებდა, რომ ჩვენ დაცული ვყოფილიყავით დაუსახიჩრებლად, ხოლო არც სინოდის გამართვას ბრძანებდა, არც ეკლესიათა სახლების აგებას, არც სხვა რაიმეს გაკეთებას, რაც ჩვენთვის ჩვეული არის. და მაინც მშვიდობისა და კეთილმსახურების ამ მფარველებმა (კონსტანტინემ და ლიკინიუსმა - მთარგ.) მას მიწერეს, ნება დაერთო და თავიანთ ყველა ხელქვეითს ედიქტებისა და კანონების მეშვეობით ნება დართეს. მაგრამ ყველაზე უღმერთო კაცმა გადაწყვიტა, ამით არ დანებებოდა, თუ არა მაშინ, როდესაც საღვთო სამართლიანობის ზეწოლით, ბოლოს, იძულებული არ გახდა, აქამდე მისულიყო.
X
იგი აქამდე მიიყვანა შემდეგმა მიზეზმა. მას არ შეეძლო, ეტარებია მისთვის არა ღირსებისამებრ მინდობილი უზენაესი ძალაუფლება, არამედ ბრძნულ და საიმპერიო აზროვნებაში გამოუცდელობის გამო საქმეებს უმეცრებით მოკიდა ხელი და ყველაფერთან ერთად ამპარტავნული მოქადულობით უგუნურად აღაზევა სული, და გაბედა, კადნიერად გამოსულიყო საიმპერიო ძალაუფლების თანაზიართა წინააღმდეგ, რომლებიც ყველაფრით მასზე აღმატებული იყვნენ, - წარმომავლობით, ცხოვრების წესით, განათლებით, ღირსებით, გონიერებით და, რაც ყველაზე მთავარია, კეთილგონიერებითა და ჭეშმარიტი ღმერთის მიმართ კეთილმსახურებით; გაბედა, რომ თავისი თავი პატივით უპირველესად გამოეცხადებინა. გონების დაკარგვამდე მიიყვანა სიშლეგემ, დაარღვია შეთანხმება, რაც ლიკინიუსთან დადო, და შეურიგებელი ომი გაუმართა. შემდეგ მალევე ყველაფერი აურია და ყველა ქალაქში შფოთი შეიტანა, და მთელი ჯარი, მრავალი ათასი ადამიანის სიმრავლე შეყარა და მასთან საბრძოლველად გამზადებული გაემართა დემონების იმედით, რომლებსაც ღმერთებად მიიჩნევდა, და ჯარისკაცთა სიმრავლით აღაზევა სული.
როდესაც ბრძოლაში ჩაება, აღმოჩნდა ღვთის ზედამხედველობისგან მიტოვებული, თვით ყოვლიერების ერთმა და ერთადერთმა ღმერთმა გამარჯვება მისთვის განაგო, ვინც იმ დროს მართავდა[4]. პირველ რიგში დაიღუპა მასზე მინდობილი შეიარაღებული ჯარისკაცები, და მისმა თანმხლებმა შუბოსნებმა დაუცველი და სრულიად მარტო დატოვეს და მმართველთან* გაიქცნენ. ის მხდალი ფარულად სასწრაფოდ გაძვრა საიმპერიო ინსიგნიით, მისთვის შეუფერებლად, ლაჩრულად, არაკეთილშობილურად და არავაჟკაცურად შეერია ბრბოს, და შემდეგ გაიქცა, იმალებოდა ყანებსა და სოფლებში, ძლივს დააღწია თავი მტრების ხელში ჩავარდნას. თავის გადარჩენისათვის მზრუნველმა თვით საქმეებით კარგად გააცხადა სარწმუნო და ჭეშმარიტად საღვთო წინასწრამეტყველებები, რომლებშიც ნათქვამია: "მეფე არ გადარჩენილა დიდი ძალით, და ბუმბერაზი ვერ გადარჩება მის ძალის სიდიდით. ამაოა ცხენი ხსნისათვის, მისი ძალის სიდიდით ვერ გადარჩება. აჰა, უფლის თვალნი მის მოშიშთა ზედა, რომლებიც ესავენ მის წყალობაზე, რათა იხსნას სიკვდილისაგან მათი სულები" (ფს. 33, 16‑19). ამგვარად, ტირანი სირცხვილით სავსე დაბრუნდა თავის მხარეში. გამძვინვარებულმა პირველ რიგში ადრე მისთვის საკვირველი ღმერთების მრავალი მღვდელი და წინასწარმეტყველი, რომელთა წინასწარმეტყველებების წაქეზებით წამოიწყო ომი, დახოცა როგორც მოგვები, მატყუარები და ყველაფერთან ერთად მისი უსაფრთხოების მოღალატეები. შემდეგ განადიდა ქრისტიანთა ღმერთი, მათი (ქრისტიანების - მთარგ.) თავისუფლების გამო ყველაზე სრული და უნაკლო კანონი გამოსცა. მაშინვე აღესრულა მტანჯველი სიკვდილით, ისე რომ არანაირი დრო არ მიეცა.
მის მიერ გამოცემული კანონი არის შემდეგი სახის:
ქრისტიანთა გამო ტირანის განკარგულების ლათინური ენიდან ბერძნულზე თარგმანის ასლი
"იმპერატორი კეისარი გაიუს ვალერიუს მაქსიმინუსი, გერმანიკუსი, სარმატიკუსი, კეთილმსახური, სვიანი, უძლეველი, ავგუსტუსი. გვჯერა, არავინ არის უმეცარი, არამედ ყოველი ადამიანი, ვინც ამ მომხდარ მოვლენებს მიუბრუნდება, ეცოდინება და ცხადი იქნება მისთვის, რომ ჩვენ ჩვენი პროვინციელების მოთხოვნილებებზე ყველანაირად სათანადოდ ვზრუნავთ და მათ ისეთ გადაწყვეტილებას ვანიჭებთ, რაც ყველასათვის განსაკუთრებით სასარგებლო საქმეებს წარმართავს, რაც მათი საერთო სარგებელისა და საჭიროებისათვის არის, და რაც ხალხის სარგებელს ეთვისება და თითოეული მათგანის აზრით მისაღებელი არის. რადგანაც ჩვენთვის ცნობილი იყო წინათ, რომ ამ საბაბით უსაღვთოესმა დიოკლეტიანემ და მაქსიმიანემ, ჩვენმა წინაპრებმა, ბრძანეს ქრისტიანთა სინოდების აღკვეთა, ოფიციალების მხრიდან ხდებოდა ხშირი გამოძალვა და ძარცვა. და დროთა განმავლობაში ეს ქმედებები კიდევ უფრო წარემატებოდა ჩვენი პროვინციელების წინააღმდეგ (რომელთა განსაკუთრებულ წინაგაგებას შედგომილი ვართ და ვეშურებით), როდესაც მათ საკუთარ ქონებას აჩანაგებდნენ. მიმდინარე წელს წერილები გავუგზავნეთ თითოეული პროვინციის მმართველს და განვაჩინეთ, რათა, თუ ვინმეს სურს მსახურების ამ ჩვეულებას ან ამავე წესს მისდევდეს, იგი თავისუფალია, შეასრულოს თავისი ეს განზრახვა და, რომ არავინ შეუშალოს ხელი ან დააბრკოლოს, და იყვნენ ხელგახსნილი, რაიმე შიშისა და ეჭვის გარეშე გააკეთოს ის, რაც თითოეულ მათგანს სწადია. ჩვენგან ვერ დაიმალება ის, რომ ზოგი მსაჯული მცდარად გებულობდა ჩვენს ბრძანებას და ჩვენს ხალხს უბიძგებდა იქითკენ, რომ ეჭვი გაჩენოდა ჩვენი ბრძანების მიმართ და უფრო მეტი დაშინებით მიყავდათ იმ მსახურებებზე, რომლებიც მათთვის იყო სათნო.
"რათა სამომავლოდ მოისპოს შიშისაგან აღძრული რაიმე ეჭვი ან ორაზროვნება, განკარგულება გავეცი, გამოექვეყნებიათ ეს ბრძანება, რათა ყველასათვის ნათელი იყოს, რომ ვისაც სურს ამ არჩევანისა და მსახურების მიდევნება, ჩვენი ამ საბოძვარისგან ნება ეძლევათ მათ, როგორც თითოეულ მათგან სურს და სათნო უჩნს, ისე მისდიოს იმ მსახურებას, რა მსახურებასაც მისი ჩვეულებით შეუდგა. და ნება ეძლევათ, ააგონ უფლის სახლები. თუმცა უფრო დიდი რომ გახდეს ჩვენი საბოძვარი, ამ განკარგულების გაცემაც გადავწყვიტეთ, და ვბრძანეთ, რათა თუ რომელიმე სახლი და მიწა, რომელიც ადრე ქრისტიანებს სამართლიანად ეკუთვნოდათ და ჩვენი წინაპრების ბრძანებით ხაზინის უფლებაში გადავიდა ან ქალაქმა მიისაკუთრა, - გაყიდა ისინი ან ვინმეს აჩუქა, - ქრისტიანთა ძველ უფლებაში დაბრუნებულიყო, რათა ამითაც ჩვენი კეთილმსახურებისა და წინაგაგების გრძნობა ყველას მიეღო".
ქრისტიანების წინააღმდეგ ბრძანებების სვეტებზე გამოკვრიდან სრულ ერთ წელიწადს არ გაუვლია, რაც გამოიცა ტირანის ეს სიტყვები, რომელიც ცოტა ხნის წინ უწმინდურებად, უღმერთოებად და სრულიად დაღუპულებად მიგვიჩნევდა, ისე რომ არათუ ქალაქში, არამედ არც სოფელში და არც უდაბნოში დასახლების ნებას არ გვრთავდა. იმავე პიროვნებამ ქრისტიანების სასარგებლოდ შეადგინა განკარგულებები და საკანონმდებლო აქტები; და ცოტა ხნის წინ, ვინც ცეცხლითა და მახვილით მის თვალწინ იხოცებოდა მხეცებისა და ფრინველების საჯიჯგნად, და სასჯელისა და ტანჯვა-წამების ყველა სახეობით ყველაზე შესაბრალის აღსასრულს როგორც უღმერთოები და ურჯულოები იტანდნენ, იგი ახლა მათ ნებას რთავდა მსახურების აღსრულებისაც და უფლის სახლების აგებისაც; და თვით ტირანი აღიარებს, რომ მათ აქვთ გარკვეული უფლებები!
და როდესაც მან ეს აღიარა, ამის გამო როგორც რამ ქველმოქმედების მიმღები, - ვფიქრობ, იგი ნაკლებად ევნო ვიდრე უნდა ვნებულიყო, - მყისვე ღვთის მათრახით ცემული ომში მეორე შეტაკებისას დაიღუპა. მისი სიკვდილი იყო არა მხედართმთავართა მსგავსი, რომლებიც სათნოებისა და მეგობრების გამო ომში ხშირად იჩენენ ვაჟკაცობას და სახელოვან აღსასრულს მამაცურად ხვდებიან. მან მიიღო საკადრისი სასჯელი როგორც ურჯულომ და ღვთისმბრძოლმა, რომელიც, როდესაც მისი ჯარი ჯერ კიდევ ველზე იდგა, თვითონ სახლში იჯდა და იმალებოდა ერთბაშად ღვთისგან მთელ სხეულზე მათრახით ნაცემი, ისე რომ საშინელი და შემაწუხებელი ტკივილებით დევნილი ძირს დაეცა; შიმშილით კვდებოდა და მთელი ხორცი უხილავი და ღვთივმოვლენილი ცეცხლით ეწვოდა და ძველად რა იერიც ჰქონდა მის გარეგნობას, ილეოდა და უჩინარდებოდა; მხოლოდ გამომშრალი ძვალი დარჩა როგორც დიდი ხნის ჩონჩხად ქცეული კერპი, ისე რომ იქ მყოფები სხვას ვერაფერს იფიქრებდნენ თუ არა იმას, რომ სხეული სულის საფლავად იყო ქცეული, უკვე გვამში ჩამარხული და სრულებით ჩაკარგული. როდესაც სიცხე უფრო ძლიერად აღეგზნო მისი ძვლისტვინის სიღრმეში, მისი თვალები გადმოცვივდა თავისი ფოსოებიდან და დაბრმავდა; ამის შემდეგ სულთმობრძავმა სცნო უფალი და სიკვდილი სთხოვა, და ბოლოს, აღიარა, რომ ეს ევნო სამართლიანად ქრისტეს შეურაცხყოფის გამო და სულიც ამოხდა.
--------------------------------------------------------------------------
* ლიკინიუსთან. ეს ადგილი სავარაუდოდ გვიანდელი ჩამატებაა - მთარგ.
XI
როდესაც ამგვარად შორს წავიდა მაქსიმინუსი, რომელიც ღვთისმოსაობის მტერთაგან ერთადერთი იყო შემორჩენილი და რომელმაც ყველაზე უარესად გამოიჩინა თავი, ყოვლისმპყრობელი ღმერთის მადლით დაიწყო ეკლესიების საძირკვლიდან განახლების [საქმე] და ქრისტეს სიტყვა, ყოვლიერების ღმერთის სადიდებლად გაბრწყნებული, ადრინდელზე უფრო დიდად გაკადნიერდა, ხოლო ღვთისმოსაობის მტერთა ურჯულოება უკიდურესი სირცხვილითა და უპატიობით აღივსო. რადგან მმართველთა მიერ პირველ რიგში თვითონ მაქსიმინუსი იქნა ყველას მტრად გამოცხადებული, სახალხო ედიქტებით სვეტებზე გამოცხადებულ იქნა ყველაზე ურჯულო, ყველაზე წყეულ და ყველაზე ღვთისმოძულე ტირანად, მრავალი გამოსახულება, მისი და მისი შვილების პატივსაცემად ყველა ქალაქში აღმართული, სიმაღლეებიდან ძირს დასცეს და დაამსხვრიეს, ზოგს კი სახე გაუშავეს შავი საღებავით და უვარგისი გახადეს; მსგავსადვე ქანდაკებები, რომლებიც მის პატივსაცემად იყო დადგმული, ჩამოაგდეს და დაამსხვრიეს, და გართობისა და თამაშის მსურველთათვის შეურაცხყოფის მისაყენებლად და დასაცინად ეგდო.
შემდეგ ღვთისმოსაობის სხვა მტრებსაც აეყარა ყველანაირი პატივი, და ყველა, ვინც მაქსიმინუსი თანამოაზრე იყო, დახოცილ იქნა, განსაკუთრებით ისინი, ვინც მაღალი თანამადებობებით იყო მის მიერ პატივდებული და მის წინაშე პირფერობით განმძვინვარებული შეურაცხყოფდნენ ჩვენს მოძღვრებას. ასეთები იყვნენ: მის მიერ ყველაზე მეტად პატივდებული და წარჩინებული, მეგობართაგან ყველაზე მახლობელიც, პევკეტიოსი, ორგზის და სამგზის კონსული და მის მიერ საყოველთაო ფინანსების განმგებლად დანიშნული; ასევე კულკიანუსი უმაღლესი ხელისუფლების ყველა ხარისხის გამვლელი, სწორედ ის, ვინც ეგვიპტეში ათასობით ქრისტიანის დახოცვით გაითქვა სახელი[5], და ამათთან ერთად სხვებიც არცთუ ცოტა, რომელთა მეშვეობით მაქსიმინუსის ტირანია განმტკიცდებოდა და იზრდებოდა.
სამართალმა აგრეთვე მოუხმო თეოტეკნოსს, არანაირად არ მისცა დავიწყებას ქრისტიანების წინააღმდეგ მისი ნამოქმედარი. მას შემდეგ, რაც მან ანტიოქიაში აღმართა კერპი, ჩანდა, რომ ბედნიერად ატარებდა დღეებს, მაქსიმინუსისგან ღირსი გახდა მიეღო მმართველის თანამდებობა. მაგრამ როდესაც ლიკინიუსი ანტიოქიელთა ქალაქში ჩავიდა და ეძებდა მოგვებს, ახალად აგებული კერპის წინასწარმეტყველები და მღვდლები სატანაჯველებით აწამა, ეკითხებოდა, თუ რა სიტყვით შემოჰქონდათ სიცრუე, და როდესაც სატანჯველებით შეწუხებულებს აღარ ძალუძდათ დამალვა, განაცხადეს, რომ მთელი ეს ცრუ მისტერია თეოტეკნოსის ხელოვნებით იყო ნახიმანკლარი. ყველას მიეზღო ღირსეული სამართალი, პირველად თვითონ თეოტეკნოსს. მოგვიანებით კი მოგვობასთან თანაზიარი მრავალი ტანჯვა-წამების შემდეგ სიკვდილს გადასცეს.
ყოველივე ამას დაერთო ისიც, რომ მაქსიმინუსის შვილები, რომლებიც უკვე საიმპერიო პატივის თანაზიარი იყვნენ, და სურათებსა და ნახატებზე იყვნენ გამოსახულნი; და რომლებიც ტირანის ნათესავობით კიდევაც იქადოდნენ და ამაყობდნენ იმით, რომ ყველა ადამიანზე ბატონობდნენ, ზემოხსენებულ პირებთან ერთად უკიდურესი უპატიობით ამავე სახით ევნენ. რადგან მათ არ მიიღეს განსწავლა, არც შეიცნეს, არც შეიგნეს წმინდა წერილის შეგონება, რომელიც ამბობს: "ნუ მიენდობით მთავრებს, კაცის ძეთ, რომელთაც არა აქვთ ხსნა. გამოვა მისი სუნთქვა და დაბრუნდება თავის მიწაში. იმ დღეს მოისპობა ყველა მათი ზრახვა" (ფს. 146, 3‑4). სწორედ ასე ამოიძირკვნენ ურჯულოები, მხოლოდ კონსტანტინესა და ლიკინიუსისთვის იქნა დაცული მათი კუთვნილი სამეფო მტკიცედ და შურის აღუძვრელად. უწინარეს ყოვლისა მათ ქვეყანა გაწმინდეს ღვთის მტრობისაგან, იგრძნეს ღვთისაგან მათზე განგებული სიკეთეები, და აჩვენეს სათნოებისა და ღმერთის სიყვარული, და ღვთის მიმართ კეთილმსახურება და მადლიერება ქრისტიანთა სასარგებლოდ [წარმოებული] კანონმდებლობის მეშვეობით.
მადლი ღმერთს, ყოვლიერების მეუფესა და ყოვლისმპყრობელს ყველაფრისთვის, ყველაზე დიდი მადლობა ჩვენი სულების მაცხოვარსა და გამომსყიდველს, იესო ქრისტეს, რომლის მეშვეობით ყოველთვის ვლოცულობთ გარედან და გონებაში შფოთისაგან ჩვენი სიმშვიდის მტკიცედ და შეურყევლად დაცვისათვის.
--------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - მაქსიმიანე გარდაიცვალა 313 წელს ბოლომდე გაურკვეველ ვითარებაში.
[2] - საცენზო სიები დგებოდა რომის იმპერიის მოქალაქეების აღწერის დროს. საყოველთაო საცენზო სიები არ არსებობდა, რადგანაც აღწერა კეთდებოდა იმპერიის სხვადასხვა ნაწილებში სხვადასხვა დროს. აღწერები ჩვეულებრივ ტარდებოდა ყოველ მეხუთე წელს გადასახადების ამოღებისა და ჯარში გაწვევის მოწესრიგების მიზნით.
[3] - ჯვრის სასწაულებრივ ნიშანზე უძველესი ცნობა მოიპოვება ლაქტანციუსთან.
[4] - 313 წლის ზაფხულში ლიკინიუსმა მაქსიმინეს ლაშქარი დაამარცხა. აღმოსავლეთის ყველა პროვინციამ სცნო ლიკინიუსის ძალაუფლება.
[5] - პევკეტიუსის შესახებ ცნობები არ მოგვეპოვება. კულკიანუსი იყო ეგვიპტის პრეფექტი 303‑305 წწ.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი
საეკლესიო ისტორიის მერვე წიგნი შეიცავს შემდეგს:
I. ჩვენი დროის დევნულების წინმსწრები მოვლენების შესახებ.
II. ეკლესიათა განადგურების შესახებ.
III. დევნულების დროს ბრძოლათა ხასიათის შესახებ.
IV. ღვთის მიერ განდიდებულ მოწამეთა შესახებ, თუ როგორ აღავსეს ყველა ადგილი თავიანთი ხსოვნით, რომლებმაც ღვთისმოსაობის გამო სხვადასხვა გვირგვინები დაიდგეს.
V. ნიკომიდიაში მყოფთა შესახებ.
VI. სამეფო სახლებში მყოფთა შესახებ.
VII. ფინიკიაში მყოფი ეგვიპტელების შესახებ.
VIII. ეგვიპტეში მცხოვრებთა შესახებ.
IX. თებაიდაში მცხოვრებთა შესახებ.
X. მოწამე ფილეოსის მიერ ჩაწერილი ცნობები ალექსანდრიაში მომხდარი მოვლენების შესახებ.
თმუიტელების მიმართ ფილეასის წერილებიდან
XI. ფრიგიაში მცხოვრებთა შესახებ.
XII. მრავალი სხვა სხვადასხვა სახით მებრძოლი კაცებისა და ქალების შესახებ.
XIII. ეკლესიის თავმჯდომარეების შესახებ, რომლებმაც საკუთარი სისხლით წარმოაჩინეს იმ ღვთისმოსაობის სიწრფელე, რასაც შუამდგომლობდნენ.
XIV. ღვთისმოსაობის მტრების საქციელის შესახებ.
XV. იმ მოვლენების შესახებ, რაც შეემთხვათ [ეკლესიის] გარეთ მყოფთ.
XVI. საქმეების უკეთესობისაკენ ცვლილების შესახებ.
XVII. მმართველთა მიერ უარის თქმის შესახებ.
მთელ შვიდ წიგნში გარშემოვწერეთ მოციქულთა მონაცვლეობა. ვფიქრობთ, ამ მერვე წიგნის მეშვეობით მომავალ თაობებს ერთი რამ აუცილებლად უნდა გადაეცეს, რომ იცოდნენ, _ ჩვენი დროის ამბები, რაც არ იმსახურებს არათანმიმდევრულ ჩაწერას. და ჩვენი სიტყვაც აქედან დაიწყება.
I
ჩვენს ძალებს აღემატება ღირსეულად თხრობა იმისა, თუ რამდენი და როგორი დიდებისა და კადნიერების მაუწყებელი იყო ამ ცხოვრებისათვის ქრისტეს მეშვეობით ყოვლიერების ღმერთის მიმართ ღვთისმოსაობის სიტყვა ყველა ადამიანთან, ბერძნებთან და ბარბაროსებთან, პატივდებული. ამის მტკიცებულება იქნება ხელისუფალთა კარგი მოპყრობა ჩვენიანების მიმართ, რომლებსაც პროვინციების მმართველობაც კი ჩააბარეს და გაანთავისუფლეს მსხვერპლშეწირვასთან დაკავშირებული აგონიისაგან მოძღვრების მიმართ დაცული დიდი მეგობრობის გამო. რა უნდა ითქვას სამეფო სახლებში მყოფთა და უზენაეს ხელისუფალთა შესახებ? რომლებიც გაკადნიერებულ შინაურებს, ცოლებს, შვილებს და მსახურებს[1], ნებას რთავდნენ მათ თვალწინ ღვთის სიტყვის და ცხოვრების წარმართვას და არა მხოლოდ ამას, არამედ რწმენის მიმართ კადნიერებისათვის მოქადულობასაც. მათ მათთან ერთად მყოფ [სხვა] მსახურებზე უფრო კეთილგანწყობითა და განსაკუთრებული პატივით ეპყრობოდნენ. ასეთი იყო დოროთე[2], მათთვის ყველაზე მეტად ერთგული და სანდო, და ამიტომ მმართველობასა და ხელისუფლებაში მყოფებზე უფრო გამორჩეულად პატივდებული. მასთან ერთად კი იმყოფებოდა სახელგანთქმული გორგონიოსი[3], და რამდენი ვინმე გახდა მათ მსგავსად ღვთის სიტყვის გამო იმავე პატივის ღირსი. ვხედავდით, თუ როგორ ღირსეულად ეპყრობოდა ყველა პროკურატორი და ხელისუფალი თითოეული ეკლესიის მმართველს. როგორ შეძლებს ვინმე აღწეროს ეს მრავალათასიანი შეკრებები, ყველა ქალაქში შეკრებილთა სიმრავლე და სამლოცველოებში სახელგანთქმული თავყრილობები. ამიტომ, რაც ჯერ კიდევ ძველ დროს იყო აშენებული, ის აღარ კმაროდათ, და ყველა ქალაქში დიდი ფართობის მქონე ეკლესიებს საძირკვლიდან აგებდნენ. ჟამთა სვლისას, როცა მოვლენები ამგვარად ვითარდებოდა, დღითი-დღე იზრდებოდა და ძლიერდებოდა, ვერც შური აბრკოლებდა, ვერც დემონების უკეთურება, როგორიც იყო ცილისწამება, რამდენადაც საღვთო და ციური ხელი იფარავდა და იცავდა თავის ხალხს, როგორც ღირსეულს.
მაგრამ როგორც კი ზედმეტი თავისუფლებისაგან ჩვენი საქმეები მზვაობრობისა და მცონარებისაკენ შეიცვალა, ერთმანეთის მიმართ შური აღგვეძრა და დავიწყეთ ერთმანეთის ძაგება. ჩვენ თვითონ ვეომებოდით ჩვენსავე თავს, თუ შემთხვევა მიეცემოდათ, [ეკლესის] მეთაურები ერთმანეთს აძგერებდნენ სიტყვიერ საჭურველსა და შუბს, ერი ერზე აღდგებოდა, ენითუთქმელი პირმოთნეობა და თვალთმაქცობა წინ მიერეკებოდა ურიცხვ ბოროტებას. საღვთო განკითხვა გვინდობდა (კრებები ჯერ კიდევ იმართებოდა), როგორც მას ეს სჩვევია. მან მშვიდად და ზომიერად აღძრა თავისი ზედამხედველობა, როდესაც ჯარში [მსახური] ძმებისგან დაიწყო დევნულება. მაგრამ როდესაც უგრძნობლად მყოფნი არ ვზრუნავდით, რომ ჩვენდამი კეთილად განგვეწყო ღმერთი და მისთვის გული მოგველბო, და როგორც ვიღაც უღმერთოები ვფიქრობდით, რომ ჩვენი საქმეები მზრუნველობისა და ზედამხედველობის გარეშე წარიმართებოდა, ბოროტებას ბოროტება შესძინეს მათ, რომლებიც ჩვენს მწყემსებად ითვლებოდნენ, ღვთისმოსაობის მცნებას უგულებელყოფდნენ და ერთმანეთისადმი პაექრობას აღაგზნებდნენ; ზრდიდნენ მხოლოდ ამას: განხეთქილებას, მუქარას, შურს, ერთმანეთის მიმართ მტრობასა და სიძულვილს; როგორც ტირანები მთავრობისმოყვარეობის გამო გულმოდგინედ შურს იძიებდნენ. მაშინ, სწორედ მაშინ იერემიას სიტყვისამებრ უფალმა თავის მრისხანებაში დააბნელა სიონის ასული და ციდან ჩამოაგდო ისრაელის დიდება, და არ იქნა მოხსენიებული მისი ფეხების ფეხთსადგამი მისი რისხვის დღეს, არამედ გადარეცხა უფალმა ისრაელის ყველა მშვენება და მოარღვია მისი ყველა ღობე (იერემ. გოდ. 2,1‑2. ვარიაციებით სეპტუაგინტადან - მთარგ.). "ფსალმუნთა" წინასწარმეტყველების მიხედვით მან გაანადგურა მისი მონის აღთქმა, მიწაზე დასცა ეკლესიათა დანგრევის მეშვეობით მისი სიწმინდე და მოარღვია მისი ყველა ზღუდე, მისი სიმაგრეები ჯაბანი გახადა. ყველა გზაზე მავალი იტაცებდა ერის სიმრავლეს, და მათთვის გაკიცხვად იქცეოდა მისი მეზობლები. რადგან მისი მტრების მარჯვენა ამაღლდა და მისი მახვილის შეწევნა უკუიქცა და თავისი წილი არ გაიღო ომში. არამედ სიწმინდისაგან განაშორა იგი და მისი ტახტი მიწაზე დასცა, შეამცირა მისი ჟამის დღენი, და ყველაფერთან ერთად სირცხვილით დაფარა იგი (ფსალ. 88,40‑46. მცირედი განსხვავება).
II
მართლაც, ჩვენს დროში აღსრულდა ყველაფერი, როდესაც ჩვენი თვალით ვხედავდით სამლოცველო სახლების სახურავებიდან ძირამდე თავისი საძირკვლითურთ ნგრევას, შუა აგორაზე საღვთო და წმინდა წერილთა ცეცხლში ჩაგდებას და თუ როგორ სამარცხვინოდ იმალებოდა ხან სად, ხან სად ეკლესიის ზოგიერთი მწყემსი, ზოგს კი მტრები უწესოდ შეიპყრობდნენ ხოლმე და დასცინოდნენ. როდესაც სხვა წინასწარმეტყველური სიტყვის მიხედვით მთავრებზე გადმოღვრიდა ზიზღს, შეაცდინა ისინი უვალი და უგზო ალაგით (ფს. 107, 40).
მაგრამ მათი საბოლოო მწუხარებისა და უბედურების აღწერა არ არის ჩვენი საქმე, რადგან ჩვენთვის მიუღებელია დევნულების წინ ერთმანეთთან მათი უთანხმოებებისა და უმსგავსო საქციელების ხსოვნისათვის გადაცემა. ამიტომ გადავწყვიტეთ, რომ მათ შესახებ მეტი აღარაფერი მოგითხროთ, გარდა იმისა, რასაც გაამართლებს ღვთის მსჯავრი. ამიტომ სრულებით არ გვიტაცებს დევნულებისგან განცდილების მოხსენიება, ანუ მათი, რომლებმაც ცხონების მარცხი იგემეს და თავიანთი ნებით დინების სიღრმეებში დაინთქნენ, ძირითად თხრობას მხოლოდ იმ ამბებს დავურთავთ, რაც პირველ რიგში ჩვენ თვითონ, შემდეგ კი მომავალ თაობებს მოუტანს სარგებელს. აქედან დავიწყოთ ღვთის სიტყვის მოწამეთა წმინდა ბრძოლების შეჯამებული სახით აღწერა.
დიოკლეტიანეს მმართველობის მეცხრამეტე წელი იყო, დისტროსის თვე, რომაელთა მიხედვით მას ეწოდება მარტი, როდესაც ახლოვდებოდა მაცხოვრის ვნების დღესასწაული, ყველგან გავრცელდა საიმპერიო წერილი, რომელიც ბრძანებდა ეკლესიების საძირკვლამდე დანგრევას და წმინდა წერილების დაწვას, და პატივის მიმღებებს აცხადებდა პატივაყრილად, მსახურებს კი, თუ ქრისტიანებად დარჩებოდნენ, წაერთმეოდათ თავისუფლება[4]. და ასეთი იყო პირველი წერილი ჩვენს წინააღმდეგ. მცირე ხნის შემდეგ მოსული სხვა წერილებით კი ნაბრძანები იყო, რომ ყველა ადგილას ეკლესიის ყველა თავმჯდომარე პირველ რიგში გადაეცათ საპყრობილეში, შემდეგ ყველა ხერხით იძულებული გაეხადათ, რომ მსხვერპლი შეეწირა.
III
მაშინ, სწორედ მაშინ იბრძოდა ახოვნად მრავალი ეკლესიის მმართველი საშინელი ტანჯვა-წამებით და წარმოაჩენდა დიდი ბრძოლების ისტორიას, ათასობით სხვას კი სული სილაჩრისაგან უხევდებოდა და ასე იოლად უძლურდებოდა პირველივე შემოტევისაგან. დანარჩენთაგან თითოეულმა კი სხვადასხვა სახის სატანჯველები განვლო: ზოგს მათრახით სცემდნენ სხეულზე, ზოგს კი ძელით და სხეულის გაუსაძლისი ჩამოფხეკვით სჯიდნენ, რითაც ზოგიერთი სიცოცხლის უბედურ აღსასრულს ეგებებოდა. ზოგი კი კვლავ სხვაგვარ ბრძოლას იტანდა: რადგან ზოგიერთ მათგანს ძალით შეაგდებდნენ და მიყავდათ ბინძურ და უწმინდურ მსხვერპლთან, შემდეგ უშვებდნენ როგორც მსხვერპლის შემწირველს, თუნდაც არ შეეწირა მსხვერპლი; სხვა კი, რომელიც საერთოდ არ მიახლოებია, არც შეხებია რაიმე უწმინდურს, როდესაც სხვები ამბობდნენ, რომ შეწირა მსხვერპლი, მას დუმილით ეტვირთა ცილისწამება და ასე გადიოდა. სხვას კი აიღებდნენ ნახევრად მკვდარს და როგორც უკვე მიცვალებულ გვამს აგდებდნენ. და კვლავ ზოგს ძირს მწოლარეს დიდ მანძილზე მიათრევდნენ ფეხებით და მათ შორის ირიცხებოდა, რომლებმაც თვითონ შეწირეს მსხერპლი. ვიღაცა გაჰყვირის და დიდი ხმით დაამოწმებს მსხვერპლის შეწირვის უარყოფას, და სხვაც გაიძახის, რომ ქრისტიანი არის, მაცხოვნებელი სახელის აღსარებით გაბრწყინებული; სხვა კი დაჟინებით ამტკიცებს, რომ მსხვერპლი არ შეუწირავს და არც არასოდეს შეწირავს. თუმცა, მათ ამ მიზნით განწესებული რაზმის მრავალი ჯარისკაცი პირზე სცემს და აჩუმებს, სახეზე და ყვრიმალებზეც სცემს, და ძალით აგდებს გარეთ. ასე ყველა ხერხით [მსხვერპლშეწირვის] მოჩვენებით აღსრულებას დიდ რამედ მიიჩნევდნენ ღვთიმოსაობის მტრები[5].
მაგრამ წმინდა მოწამეების წინააღმდეგ ესეც არ გამოსდიოდათ. რომელი ჩვენი სიტყვა იქნება საკმარისი მათი [ღვაწლის] ზედმიწევნით აღწერისათვის?
IV
რადგან ვინმემ შეიძლება მოგვითხროს ყოვლიერების ღმერთის ღვთისმოსაობის გამო ათასობით ადამიანის მიერ გამოჩენილი საკვირველი მოშურნეობა; არა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ყველას წინააღმდეგ აღიძრა დევნულება, არამედ დიდი ხნით ადრე, როცა მშვიდობა ჯერ კიდევ მტკიცე იყო. პირველად ახლახანს, როდესაც თითქოს ღრმა ძილიდან გამოღვიძებულმა მიიღო ძალაუფლება[6], და ფარულად და უჩინრად დეკიუსისა და ვალერიანეს შემდეგ შეუტია ეკლესიებს, ერთბაშად არ აღჭურვილა ჩვენს წინააღმდეგ საბრძოლველად, არამედ ჯერ მხოლოდ ჯარში მყოფებზე სცადა [შეტევა] (რადგან ამით ფიქრობდა, რომ დანარჩენების შეპყრობა იოლი იქნებოდა, თუ მათთან ბრძოლაში გაიმარჯვებდა)[7]: ჩანდა, რომ მრავალი ჯარში მყოფი დიდი სიხარულით მიესალმებოდა სამოქალაქო ცხოვრებას, რათა არ გამხდარიყვნენ ყოვლიერების შემოქმედის ღვთისმოსაობის უარმყოფელი. რადგან როდესაც მხედართმთავარს, ვინც იყო მაშინ, ჯერ ახალი დაწყებული ჰქონდა ჯარისკაცების წინააღმდეგ დევნულება, მან ჯგუფებად დაყო ისინი, ჯარში გულმოდგინედ ჩაატარა წმენდა და შესთავაზა მათ ან დამორჩილებოდნენ და მათი პატივით დამტკბარიყვნენ, ან, პირიქით, მოკლებოდათ ის, თუ შეეწინააღმდეგებოდნენ ბრძანებას. ქრისტეს სამეფოს უამრავმა ჯარისკაცმა უყოყმანოდ და უცილობლად ამჯობინა მისი აღსარება იმ მოჩვენებით დიდებას და კეთილდღეობას, რაც ჰქონდა. იშვიათად, მათგან ერთი თუ ორი არა მხოლოდ ღირსებისაგან განვარდა, არამედ ღვთისმოსაობაში დგომის სანაცვლოდ სიკვდილი მიიღო, მაშინ შეთქმულების მოქმედი ზოგჯერ ბედავდა, ზოგიერთის სისხლამდე მიეყვანა საქმე; როდესაც როგორც სავარაუდო იყო, მორწმუნეთა სიმრავლის ეშინოდა და ჯერ კიდევ თავს იკავებდა, რომ ერთიანად წარემართა ომი. როგორც კი უფრო შიშვლად აღიჭურვა საბრძოლველად, შეუძლებელია, სიტყვით მოგითხროთ, თუ რამდენი და როგორი მოწამეები ღვთისა იხილვებოდა ყველა ქალაქებსა და სოფლებში მცხოვრებთა წინაშე.
V
მყისვე, ნიკომიდიაში ეკლესიების წინააღმდეგ დეკრეტის გამოქვეყნებისთანავე, ერთი, არათუ უცნობი, არამედ ამ ცხოვრებაში დიდებულების მიხედვით ყველაზე სახელგანთქმულთა შორის დიდგვაროვანი, მოშურნეობითა და ღვთის მიმართ ცეცხლოვანი რწმენით აღძრული, როდესაც იგი ღიად და ხალხის თვალწინ დააყენეს, დაგლიჯეს როგორც უწმინდური და ყველაზე უღმერთო. როდესაც ეს ხდებოდა, იმავე ქალაქში იმოფებოდა ორი იმპერატორი, ერთი სხვებზე უფროსი და მეორე ის, რომელსაც მისგან ხელისუფლების მეოთხე საფეხური ეპყრა[8]. მაგრამ ეს კაცი იყო პირველი იმ დროს, რომელმაც ასეთი საქციელით გამოიჩინა თავი და ამასთან ისეთი რამ დაითმინა, რაც ბუნებრივად მოყვებოდა ასეთ კადნიერებას, თვით უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე შეინარჩუნა შეუწუხებელი და უშფოთველი განწყობა[9].
VI
ბერძნებთან თუ ბარბაროსებთან [მცხოვრებ] ყველა იმ საკვირველ და სიმამაცით სახელგანთქმულ კაცებს შორის, რომლებსაც ოდესმე უმღეროდნენ, დრომ მოიყვანა საღვთო და გამოჩენილი მოწამეები დოროთე და მასთან ერთად საიმპერატორო კარის მსახურები. ისინი უმაღლესი პატივის ღირსი გახდნენ მეუფეებთან, რომლებსაც ისინი თავიანთ კანონიერ შვილებზე არა ნაკლებ უყვარდათ; მაგრამ მათ ამქვეყნიურ დიდებასა და ფუფუნებაზე ჭეშმარიტად უფრო დიდ სიმდიდრედ მიიჩნიეს ღვთისმოსაობის გამო ძაგება, ვნება და მათთვის ახლად გამოგონილი მრავალი სახის სიკვდილი. მათგან რომელიმე ერთის სიცოცხლის აღსასრულს მოვიხსენიებთ და მას სხვებზე მოწევნულ [ტანჯვებზე] წარმოდგენის შესაქმნელად დავუტოვებთ მკითხველებს.
გამოყვანილ იქნა ერთი კაცი ზემოხსენებული ქალაქის შუაში ზემოხსენებული მმართველების წინაშე. უბრძანეს მსხვერპლის შეწირვა და როდესაც წინააღმდეგობა გაუწია, ბრძანეს, მაღლა აეწიათ შიშველი და მათრახებით დაესერათ მთელი სხეული, ვიდრე არ დანებდებოდა და თუნდაც თავისი ნების წინააღმდეგ არ შეასრულებდა ნაბრძანებს. მაგრამ როდესაც ვნებული უდრეკი დარჩა, შემდეგ უკვე ძვლებიც გამოუჩნდა მას და მარილით განზავებული ძმარი დაასხეს სხეულის მომპალ ასოებზე. როდესაც მან ეს ტკივილებიც უგულებელყო, შუაში გამოიტანეს მაყალი და ცეცხლი, და საჭმელი ხორცის მსგავსად მისი სხეულის დარჩენილ ნაწილს ცეცხლით არა ერთბაშად, სწრაფად რომ არ გარდაცვლილიყო, არამედ ნელ-ნელა წვავდნენ; მის ცეცხლზე დამდებთ მანამდე არ აძლევდნენ ახსნის ნებას, სანამ ასეთი ვნებების შემდეგ ნაბრძანებზე თანხმობას არ ანიშნებდა. იგი მტკიცედ იდგა განზრახვაზე და გამარჯვებულმა ამ ტანჯვაში ამოუშვა სული. ასეთი იყო საიმპერიო კარის ერთ-ერთი მსახურის მოწამეობა, ნამდვილად ღირსი მისი სახელისა. რადგან პეტრე ეწოდებოდა[10].
დანარჩენთა მოწამეობაც არა ნაკლები იყო, მაგრამ ვუფრთხილდებით წიგნის სიმეტრიულ განაწილებას და ამიტომ მათ გამოვტოვებთ. მხოლოდ იმას მოგითხრობთ, თუ როგორ გარდაიცვალნენ ჩამოხრჩობით და ღვთივბოძებული გამარჯვების ჯილდო მოიპოვეს დოროთემ და გორგონიოსმა საიმპერატორო კარის სხვა მრავალ მსახურთან ერთად მრავალი სახის ბრძოლის შემდეგ.
ამ დროს ნიკომიდიაში ეკლესიის იმდროინდელ წინამდგომელს, ანთიმოზს[11] ქრისტესადმი მოწმობის გამო თავი მოკვეთეს. მას დაემატა ერთობლივად წამებულთა სიმრავლე. არ ვიცი როგორ, მაგრამ ნიკომიდიაში საიმპერატორო სასახლეში გაჩნდა ცეცხლი, და ცრუ ეჭვით ჩვენიანების წინააღმდეგ ხმა გავარდა და იმპერატორის ბრძანებით ერთიანად, მთელი ოჯახებით ადგილობრივ ღვთისმოშიშთაგან ზოგი მახვილით მოიკლა, ზოგი ცეცხლით აღესრულა, როდესაც გადმოცემით საღვთო რამ და გამოუთქმელი მოშურნეობით მამაკაცები ქალებთან ერთად ცეცხლში ვარდებოდნენ. ჯალათები მრავალ სხვას დაბმულს სვამდნენ ნავებში და ზღვის წიაღში გადაუძახებდნენ. საიმპერატორო კარის მსახურები სიკვდილის შემდეგ, მიწაში სათანადოდ დაასაფლავეს. მაგრამ მათ მეუფეებად მიჩნეულმა პიროვნებებმა ჩათვალეს, რომ კვლავ თავიდან უნდა ამოეთხარათ და გადაეგდოთ ზღვაში, რათა საფლავებში მდებარეთათვის ზოგიერთებს თაყვანი არ ეცათ, როგორც ფიქრობდნენ, ისინი მათ თვით ღმერთებად მიიჩნევდნენ.
ასეთი ამბები ხდებოდა ნიკომიდიაში დევნულების დაწყებისას. როდესაც მცირე ხნის შემდეგ ზოგიერთებმა მელეტინედ წოდებულ მხარეში და კალავ სხვებმა სირიაში საიმპერიო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება სცადეს, იმპერატორის ბრძანება გამოვიდა, რომ ყველგან ეკლესიათა წინამდგომელები საპყრობილეებში ჩაეგდოთ და ბორკილები დაედოთ. და სანახაობა, რაც ამას მოყვა, იყო ყოველგვარ თხრობაზე აღმატებული, როდესაც ათასობით ადამიანი ყველა ადგილას იქნა დატუსაღებული, და ყველა საპყრობილე, ძველად პირველ რიგში კაცისმკვლელთათვის და საფლავების მძარცველთათვის გამზადებული, მაშინ ეპისკოპოსებით, ხუცესებით და დიაკვნებით, წიგნის მკითხველებით და შემფუცებლებით ივსებოდა, ისე რომ ბოროტმოქმედების გამო მსჯავრდებულთათვის ადგილი აღარ რჩებოდა.
უფრო მეტიც, პირველ წერილს მოყვა სხვებიც, რომლებშიც ნაბრძანები იყო, რომ თუ საპყრობილეში მყოფი მსხვერპლს შეწირავდა, გაენთავისუფლებიათ, წინააღმდეგობის გამწევი კი ათასობით სატანჯველით ეწამებიათ. როგორ შეძლებს ვინმე, აღრიცხოს თითოეულ პროვინციაში მოწამეები, განსაკუთრებით აფრიკაში, მავრების პროვინციაში, თებაიდასა და ეგვიპტეში? ამ ქვეყნიდან ზოგი სხვა ქალაქებსა და პროვინციებში წავიდა და [იქ] თავი გამოიჩინა მოწამეობით.
VII
ვიცით მათგან, ვინ გაბრწყინდა პალესტინაში, ვიცით ფინიკიის ტვიროსში მყოფნიც. ვინ არ შეძრწუნდება, როდესაც იხილავს უთვალავჯერ მათრახით ცემას და ამ დროს ღვთისმოსაობის ჭეშმარიტად სასწაულებრივ მებრძოლთა შეუპოვრობას, და მათრახით ცემის შემდეგ მყისვე კაციჭამია მხეცებთან ბრძოლას, და ამ დროს ლეოპარდების, სხვადასხვა სახის დათვების, ველური ტახებისა და გახურებული რკინით დაშანთული ხარების თავდასხმას, და თითოეული მხეცის მიმართ კეთილშობილ კაცთა გასაოცარ მოთმინებას? როდესაც ეს ხდებოდა, ჩვენ თვითონაც ვესწრებოდით, როდესაც მათი მოწმობის საგნის, ჩვენი მაცხოვრის, თვით იესო ქრისტეს საღვთო ძალა იქ იმყოფებოდა და იგივე ძალა მოწამეებისათვის წარმოჩნდებოდა. ხანგრძლივი დროის განმავლობაში კაციჭამია მხეცები ვერ ბედავდნენ ღვთისსათნო ადამიანების სხეულებთან შეხებას და მიახლოებას, არამედ სხვებს ესხმოდნენ თავს, რომლებიც გარედან აღიზიანებდნენ. წმინდა მებრძოლები მარტო, შიშველი იდგნენ და ხელებს უქნევდნენ, თავიანთ თავზე იწვევდნენ მათ (რადგან ეს ჰქონდათ ნაბრძანები), მხეცები საერთოდ არ ეკარებოდნენ, მაგრამ როდესაც მათზე წამოვიდოდნენ, როგორც რამ საღვთო ძალისგან ნაცემები კვლავ უკან იხევდნენ. ეს გრძელდებოდა დიდი ხნის განმავლობაში და მაყურებლებში არა ნაკლებ გაოცებას იწვევდა, ისე რომ პირველის უმოქმედობის გამო მეორე და მესამე მხეცს მოუშვებდნენ ხოლმე ერთსა და იმავე მოწამეზე.
შემაძრწუნებელი იყო ამ [განსაცდელის] წინაშე ამ წმინდანების წარბშეუხრელი დგომა და ახალგაზრდა სხეულებში სიმტკიცე და ურყევი შეუპოვრობა. ნახავდით იმასაც, რომ ყმაწვილს ჯერ არ შესრულებოდა ოცი წელი და ბორკილების გარეშე იდგა, ხელები ჯვრის სახედ ჰქონდა გაწვდილი, და შეურყეველი და მშვიდი გონებით ღვთის მიმართ ყველაზე თავისუფლად აღავლენდა ლოცვებს; სრულიად არ იცვლიდა ფეხს, არც იხრებოდა იმ ადგილიდან, სადაც იდგა, როდესაც რისხვითა და სიკვდილით მქშინავი ლეოპარდები და დათვები თითქმის ეხებოდნენ მის სხეულს. მაგრამ არ ვიცი, თუ როგორ ხდებოდა, რომ საღვთო და გამოუთქმელი ძალით მათი პირი დახშული იყო და კვლავ უკან მირბოდნენ. და ასეთი კაცი იყო იგი. კვლავ ნახავდით სხვებს (ყველანი სულ ხუთი იყვნენ) ველური ხართან მიგდებულს, რომელმაც სხვები, გარედან მიახლოებულნი ჰაერში რქებით ააგდო, დაგლიჯა, და ნახევრად მკვდარი დატოვა. მხოლოდ წმინდა მოწამეებზე რისხვითა და მუქარით წამოსული ვერ უახლოვდებოდა მათ, რომლებიც იდგნენ შეუჭურველად, ჩლიქებით და რქებით სცემდა აქეთ-იქით; როდესაც გახურებული რკინით გაღიზიანების გამო რისხვითა და მუქარით ქშინავდა, საღვთო წინაგანგებით უკუ იქცეოდა, ისე რომ როდესაც მან ვერაფერი დაუშავა, სხვა მხეცები მიუშვეს მათზე. ბოლოს, ამ მხეცთა მრავალნაირი საშინელი თავდასხმების შემდეგ მახვილით მოკლეს ყველა და დასამარხად მიწის ნაცვლად ზღვის ტალღებს მისცეს.
VIII
ასეთი შერკინება იყო წარმოდგენილი ტვიროსში ღვთისმოსაობის გამო ეგვიპტელი მებრძოლების მიერ.
მაგრამ კაცი აღტაცებაში მოვა მათგან, რომლებიც მშობლიურ მიწაზე ეწამენ, სადაც ათასობით კაცმა ქალთან და შვილებთან ერთად ჩვენი მაცხოვრის მოძღვრების გამო, უგულებელყვეს ეს დროებითი ცხოვრება და მრავალი სახის სიკვდილი დაითმინეს: ზოგი მათგანი სხეულის ჩამოფხეკვისა და ძელზე გასმის, და ყველაზე მძიმე გამათრახების და ათასი სხვა მრავალი სახის მოსასმენად შემზარავი სატანჯველების შემდეგ ცეცხლს გადასცეს, ზოგი კი ზღვაში დაახრჩვეს, სხვები ვაჟკაცურად უშვერდნენ თავს მოსაკვეთად, ზოგი ტანჯვით კვდებოდა, მეორენი შიმშილით იღუპებოდნენ, და სხვებს კვლავ ჯვარს აცმევდნენ, ზოგს როგორც ჩვეულებრივ ბოროტმოქმედებს, ზოგს კი უფრო მძიმედ, თავდაღმა აჭედებდნენ და ცოცხალს იცავდნენ, ვიდრე ზედ ხეზე შიმშილით არ მოკვდებოდა.
IX
ყოველგვარ სიტყვას აღემატება ის, რა ტანჯვაცა და ტკივილიც დაითმინეს მოწამეებმა თებაიდაში. მთელი სხეული ფრჩხილების მაგივრად თიხის ნატეხების დაუგლიჯეს ვიდრე არ დაიხოცნენ, ქალები კი ფეხებით ერთად შეკრული ჰაერში ზემოთ რაღაც მანქანებით თავდაყირა აწიეს, სრულიად შიშვლები და დაუფარავი სხეულით, და ეს სასირცხვილო, ყველაზე სასტიკი და ყველაზე არაადამიანური სანახაობა მიანიჭეს ყველა მაყურებელს. სხვები კი ხეებსა და ხის ტოტებზე მიბმული იხოცებოდნენ. განსაკუთრებით მაგარ ტოტებს რაღაც ხრიკებით ერთმანეთთან აერთებდნენ, თითოეულზე ამ მოწამეთა ფეხებს გადაჭიმავდნენ, შემდეგ ტოტებს თავიანთ ბუნებრივ მდგომარეობაში დასაბრუნებლად აუშვებდნენ: მყისვე გლეჯდა ასოებს მათ, რომელთა წინააღმდეგაც ამას აკეთებდნენ მისი მომგონნი. ეს ყველაფერი ხდებოდა არა რამდენიმე დღის ან მოკლე დროის განმავლობაში, არამედ ხანგრძლივად მთელი წლების მანძილზე, ზოგჯერ დღეში ათზე მეტს კლავდნენ, ზოგჯერ - ოცზე მეტს, სხვა დროს - არა ნაკლებ ოცდაათისა, და კვლავ ზოგჯერ - ასს; კაცებს სრულიად ჩვილებთან და ქალებთან ერთად, ერთიმეორის მონაცვლეობით სხვადასხვა სასჯელებით სჯიდნენ.
ჩვენ თვითონ იქ ვიმყოფებოდით, როცა ერთ დღეში ამ ადგილებზე ერთბაშად უამრავმა ადამიანმა დაითმინა თავის მოკვეთა, სხვებმა კი - ცეცხლით სასჯელი; ისე რომ მკვლელი მახვილი ბლაგვდებოდა, სუსტდებოდა და ტყდებოდა, ან თვითონ ჯალათები ძალიან იღლებოდნენ და ერთმანეთს ცვლიდნენ. მაშინ ვუყურებდით ღვთის ქრისტეს მიმართ მორწმუნეების უსაკვირველეს აღძვრას, ჭეშმარიტად საღვთო ძალასა და მოშურნეობას. პირველთა წინააღმდეგ ბრძანების გამოცემასთან ერთად სხვა ადგილებიდან სხვები მირბოდნენ მსაჯულის სავარძელთან და მის წინაშე აღიარებდნენ, რომ ქრისტიანები იყვნენ. საშინელი და მრავალგვარი სატანჯველების მიმართ ყოვლიერების ღმერთის ღვთისმოსაობის გამო სიხარულით, უზრუნველად იდგნენ უშიშრად გაკადნიერებულები, ისე რომ ფსალმუნებდნენ, საგალობლებსა და მადლიერებას აღავლენდნენ ყოვლიერების ღმერთისადმი მათ უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე. ესენი საოცარი პიროვნებები იყვნენ, მაგრამ განსაკუთრებით უფრო საკვირველი იყვნენ ისინი, რომლებიც სიმდიდრით, გვარიშვილობით, დიდი სახელით და ფილოსოფიით გამოირჩეოდნენ, და ყველაფერს მეორე ადგილზე აყენებდნენ ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობისა და ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტესადმი რწმენის გულისთვის. ასეთი იყო ფილორომოსი, ვისაც ებარა ალექსანდრიაში საიმპერიო გამგებლობის არც თუ ნაკლები მნიშვნელობის რამ ძალაუფლება, რომელიც რომაელთა ღირსებითა და პატივით შემკული, შუბოსან ჯარისკაცთა თანხლებით, ყოველ დღე ასრულებდა მსაჯულის მოვალეობას. ასეთი იყო ფილეასი თმუიტელთა ეკლესიის ეპისკოპოსი, სამშობლოში სამოქალაქო მდგომარეობითა და მსახურებით, და ფილოსოფიაში განსწავლულობით გამორჩეული კაცი. მათ ათასობით ადამიანი, სისხლით ნათესავები და სხვა მეგობრები თხოვდნენ, მეტიც, მაღალი თანამდებობის პირებიც, გარდა ამისა თვითონ მსაჯული მოუწოდებდა, რათა თავიანთი თავი შესცოდებოდათ, მოფრთხილებოდნენ შვილებსა და ცოლებს, ასეთმა თხოვნებმა ვერანაირად ვერ მიიყვანეს ისინი იქამდე, რომ სიცოცხლის სიყვარული აერჩიათ და ჩვენი მაცხოვრის მცნებები აღსარებისა და უარყოფის შესახებ უგულებელეყოთ; მამაცი და ფილოსოფიური გადაწყვეტილებით, უფრო კი ღვთისმოსაობითა და ღვთისსათნო სულით მსაჯულის არანაირი მუქარას და შეურაცხყოფას არ შეეპუენ. და ორივეს თავი მოკვეთეს[12].
X
მას შემდეგ, რაც გარეშე განსწავლულობის გამო, როგორც ვთქვით, მრავალი სიტყვის ღირსი გახდა ფილეასი, დე, თვითონ მოგვევლინოს საკუთარი თავის მოწმედ, წარმოგვიჩინოს თავისი თავი, თუ ვინ იყო; ამასთან მის დროს ალექსანდრიაში მომხდარი მოწამეობანი ჩვენზე უფრო მეტი ზედმიწევნითობით მოგვითხროს შემდეგი სიტყვებით:
თმუიტელების მიმართ ფილეასის წერილებიდან
"მაშინ როცა ყველა ეს მაგალითი, ნიმუში და მშვენიერი ნიშანი ჩვენს წინაშე დევს საღვთო და წმინდა წერილებში, ნეტარი მოწამენი ჩვენთან ერთად არანაირად არ ყოყმანობდნენ, და სულის თვალებს ყოველივეზე მაღლა მდგომ ღმერთს უმწიკვლოდ მიაპყრობდნენ და ღვთისმოსაობის გულისთვის სიკვდილს გონებაში შეიწყნარებდნენ, მტკიცედ ეპყრათ მოწოდება, აღმოაჩენდნენ რა ჩვენს უფალს იესო ქრისტეს ჩვენს გამო განკაცებულს, რათა ყველა ცოდვა ამოეძირკვა, და საუკუნო ცხოვრებაში შესასვლელი უზრუნველეყო ჩვენთვის. რადგან ნატაცებად არ მიიჩნია ღვთის სწორად ყოფნა, არამედ წარმოიცარიელა თავისი თავი და მონის ხატი მიიღო, და გარეგნობით წარმოჩნდა როგორც ადამიანი და თავი დაიმდაბლა სიკვდილამდე, ჯვრის სიკვდილამდე (ფილ. 2, 6‑8). ამიტომ ეშურებოდნენ უფრო მეტ მადლს ქრისტეშემოსილი მოწამეები ყველანაირი ვნებითა და ყველა სახის ხრიკებით დატანჯულნი, არა ერთიანად, არამედ ზოგჯერ განმეორებით [ტანჯვის] დათმენითაც, შუბოსნები მათ არა მხოლოდ ყველა სახის სიტყვიერი მუქარით, არამედ საქმეებითაც შეურაცხყოფდნენ, ისინი თავიანთ გადაწყვეტილებაზე უარს არ ამბობდნენ, რადგან "სრული სიყვარული განაგდებს შიშს" (1 იოან. 4, 18). მათი სათნოებისა და თითოეულ ტანჯვაზე მათ მიერ გამოჩენილი სიმამაცის ჩამოსათვლელად ვის ეყოფა სიტყვა? როდესაც შეურაცხყოფის მიყენების ყველა მსურველს ნება ეძლეოდა, ზოგი ჯოხით სცემდა, ზოგი წკეპლით, სხვები კი მათრახით, ზოგიც კვლავ ღვედით, ან თოკით. და იყო ტანჯვა-წამების სანახაობა ცვალებადი და მრავალი ბოროტების მომცველი. რადგან ზოგს უკან ხელშეკრულს კიდებდნენ ძელზე და რაღაც ხრიკებით უჭიმავდნენ ყველა კიდურს, შემდეგ მტარვალებს ებრძანებოდათ ასეთ მდგომარეობაში მყოფებისათვის მთელ სხეულზე გადაევლოთ, წამების იარაღებით ეგვემათ არა მხოლოდ გვერდები როგორც ეს ხდება მკვლელებზე, არამედ მუცელი, წვივები და ყვრიმალები. სხვებს კი ცალი ხელით სვეტზე კიდებდნენ და მაღლა წევდნენ, კიდურების და ასოების დაჭიმულობა ყველაზე საშინელ ტკივილს აყენებდა მათ. ზოგს სვეტზე პირშექცევით აბამდნენ ისე, რომ ფეხებით მიწას არ ეხებოდნენ, სხეულის სიმძიმის დაწოლით ბორკილები დაძაბულობის ძალით ზემოთ ქაჩავდა. და ამას ითმენდნენ, არა იმ დროის განმვლობაში, როდესაც მმართველი ესაუბრებოდა მათ და მათი საქმით იყო დაკავებული, არამედ თითქმის მთელი დღის განმავლობაში. რადგან როდესაც სხვებზე გადადიოდა, პირველთა დაკვირვებისათვის უტოვებდა თავისი ძალაუფლებით აღჭურვილ მსახურთ; თუ მათ შემთხვევით მოეჩვენებოდათ, რომ ვინმე იძლია ტანჯვებისგან და დანებდა, ულმობლად ბრძანებდა ბორკილებითაც მიახლოებოდნენ, ამის შემდეგ სულთმობრძავებს ძირს აგდებდნენ და მიწაზე მიათრევდნენ. მათ ჩვენს მიმართ ზრუნვის ნატამალიც არ მოეპოვებოდათ, არამედ ისე მსჯელობდნენ და მოქმედებდნენ, თითქოს ჩვენ მეტად აღარ ვარსებობდით. ეს მეორე სატანჯველი მოიფიქრეს ჩვენმა მტრებმა ამ გვემაზე დამატებით. ზოგიერთს ამ ტანჯვების შემდეგ აწვენდნენ ფიცარზე და ფეხებს უჭიმავდნენ მეოთხე ნახვრეტამდე, ისე რომ იძულებული იყვნენ ფიცარზე გულაღმა დაწოლილიყვნენ, რადგან [წამოჯდომა] არ შეეძლოთ გვემისგან მთელ სხეულზე ახლადმიყენებული ჭრილობების გამო. სხვები პირქვე დამხობილი იწვნენ სატანჯველების ერთბაშად გამოყენების გამო; მაყურებელთათვის მოქმედებაზე უფრო საშინელ სანახაობას წარმოადგენდნენ, მრავალნაირი და სხვადასხვა სახის ტანჯვა-წამების კვალს ატარებდნენ სხეულებზე. საქმის ასეთ ვითარებაში ზოგი ტანჯვით კვდებოდა, მტერს მოთმინებით არცხვენდა, ზოგი კი ნახევარდამკვდარი საპყრობილეში ჩამწყვდეული არცთუ მრავალი დღის შემდეგ ტკივილებისაგან აღესრულებოდა; დანარჩენები მკურნალობით გამომჯობინდებოდნენ და დროთა განმავლობაში საპყრობილეში ცხოვრებისგან კიდევ უფრო მამაცი ხდებოდნენ. ასე რომ, როდესაც ებრძანებოდათ არჩევანის გაკეთება: ან შეხებოდნენ უწმინდურ მსხვერპლს და ხელშეუხებელი ყოფილიყვნენ, და მათგან მიეღოთ დაწყევლილი თავისუფლება, ან არ შეეწირათ და სიკვდილის სასჯელი მიეღოთ; ისინი უყოყმანოდ, სიხარულით მიდიოდნენ სიკვდილზე, რადგან წმინდა წერილიდან იცოდნენ, რაც იყო ჩვენთვის წინაგანსაზღვრული. რადგან ამბობს: "სხვა ღმერთებისთვის მსხვერპლის შემწირველი დაიღუპება" (გამოს. 22, 20), და რომ "არ იყოს შენთვის სხვა ღმერთები ჩემს გარდა" (იქვე 20, 3).
ასეთი არის ჭეშმარიტად ფილოსოფოსის და ამასთან ღვთიმოყვარე მოწამის სიტყვები, წარმოთქმული მისი აღსასრულის წინ, როდესაც ჯერ კიდევ პატიმრობის წესის ქვეშ იმყოფებოდა, რომლებიც მიწერა მის სამრევლოში მყოფ ძმებს. ერთი მხრივ, წარმოაჩენს იმ მდგომარეობას, რაშიც იმყოფებოდა, მეორე მხრივ, მათ ამხნევებს, რათა მტკიცედ ეპყრათ ქრისტეში ღვთისმოსაობა მისი მოსალოდნელი აღსასრულის შემდეგ. მაგრამ რა საჭიროა ბევრი ლაპარაკი და მთელ მსოფლიოში ღვთივშვენიერ მოწამეთა ბრძოლების ახალ მაგალითებზე ახლის დართვა, განსაკუთრებით მათი, რომლებსაც არა საზოგადო კანონით, არამედ მტრის მსგავსად თავს ესხმოდნენ?
XI
ფრიგიაში მთლიანად ქრისტიანებით დასახლებულ მცირე ქალაქს[13] წრედ შემოერტყნენ შეიარაღებული ჯარისკაცები, ცეცხლი წაუკიდეს და ისინი, რომლებიც ყოვლიერების ღმერთს მოუხმობდნენ, ჩვილ ბავშვებთან და ქალებთან ერთად დაწვეს; რადგან ქალაქის მთელი მოსახლეობა, თვითონ ქალაქის თავი და სარდლები სხვა მაგისტრებთან, ერთად და მთელი ხალხი თავის თავს ქრისტიანებად აღიარებდნენ და არ ემორჩილებოდნენ მათ, ვინც უბრძანებდა კერპთმსახურებას.
და იყო ერთი სხვა კაციც, რომაელებთან მაღალი წოდების მქონე, სახელად ადავქტიუსი, წარმომავლობით იტალიელებს შორის გამოჩენილი ოჯახიდან. იგი იყო კაცი, რომელმაც იმპერატორებთან ყველა სახის პატივი მოიპოვა, ისე რომ მთავარი განმგებლის თანამდებობა, რასაც მათთან ხაზინის მაგისტრი და განმგებელი ეწოდება, უმწიკვლოდ გაიარა, ამ ყველაფერთან ერთად თავი გამოიჩინა ღვთისმოსაობაში კეთილი საქმეებითა და ღვთის ქრისტესადმი აღსარებებით, და მოწამეობის გვირგვინით შემკულ იქნა; როდესაც თვით ხაზინის გამგებლის თანამდებობაზე იმყოფებოდა, ღვთისმოსაობის გამო ბრძოლა დაითმინა.
XII
რა საჭიროა ახლა დანარჩენთა სახელებით მოხსენიება, ან მამაკაცთა სიმრავლის აღრიცხვა, ან საკვირველ მოწამეთა მრავალი სახის ტანჯვების აღწერა, რომლებსაც ზოგჯერ ნაჯახებით ჩეხავდნენ, როგორც არაბეთში მოხდა, ზოგჯერ წვივებს უმტვრევდნენ, როგორც ეს მოხდა კაბადოკიაში, და ზოგჯერ ფეხებით თავდაყირა კიდებდნენ და, ვიდრე ნელ ცეცხლზე იწვოდნენ, დამწვარი ხის გამოშვებული კვამლით იხრჩობოდნენ, როგორც შეემთხვათ მესოპოტამიაში მცხოვრებთ, ზოგჯერ ცხვირს, ყურებსა და ხელებს აჭრიდნენ, და სხეულის დანარჩენ ასოებსა და ნაწილებს, როგორც ეს ალექსანდრიაში მოხდა?
რატომ უნდა აღვადგინოთ ხსოვნა ანტიოქიელი მოწამეებისა, რომლებსაც გახურებული შანთით არა სასიკვდილოდ, არამედ ხანგრძლივი ტანჯვის მიზნით წვავდნენ; და სხვათა, რომლებიც უმალ საკუთარ მარჯვენას მისცემდნენ ცეცხლს, ვიდრე უწმინდურ მსხვერპლს[14], და სანამ შეიპყრობდნენ და შეთქმულთა ხელში ჩავარდებოდნენ, მაღალი სახლების სახურავიდან იგდებდნენ თავს, და სიკვდილს უღმერთოთა ბოროტებათაგან გამოტაცებულ ჯილდოდ მიიჩნევდნენ[15]?
და ერთმა წმინდა ადამიანმა, სულის სათნოებით საკვირველმა, სხეულით კი ქალმა და ანტიოქიაში მცხოვრებთაგან სიმდიდრით, წარმომავლობითა და პატივით ყველასთან სახელგანთქმულმა ღვთისმოსაობის მცნებებით გამოზარდა ორი ქალიშვილი სხეულის სილამაზით გამორჩეული და სრულად გაფურჩქნული. მრავალი მათ მიმართ შურით აღძრული ყველა საშუალებით ეძებდა მათ კვალს, რომლებიც დამალული იყვნენ; შემდეგ გაიგეს, რომ სხვა ქვეყანაში ცხოვრობდნენ, მზაკვრულად მოიფიქრეს და ანტიოქიაში მოუხმეს, და ჯარისკაცების მიერ გაბმულ ბადეში გაეხვივნენ. როდესაც დაინახა, რომ თვითონაც და შვილებიც გამოუვალ მდგომარეობაში იყვნენ, ქალიშვილებს დაუწყო საუბარი ამ ადამიანთაგან მოსალოდნელ საშინელ საქმეებზე და ყველა საშინელებაზე უფრო აუტანელზე, გარყვნის მუქარაზე. იგი მოუწოდებდა თავის თავს და მათ, რომ ყურის კიდითაც არ აეტანათ ამის მოსმენა, არამედ ეუბნებოდა, რომ სულის მიცემა დემონთა მონობისათვის ყველა სახის სიკვდილზე და ყველანაირ დაღუპვაზე უარესი იყო. ყოველივე ამისგან ხსნის ერთ გზას სთავაზობდა, უფალთან გაქცევას. და როდესაც აზრით დაეთანხმნენ და სხეული ტანისამოსით სათანადოდ შეიმოსეს, შუა გზაზე მცველებს სთხოვეს მცირე ხნით შესვენების ნება დაერთოთ, და მდინარეში გადახტნენ[16].
ასე დასაჯეს მათ საკუთარი თავი. იმავე ანტიოქიაში ცხოვრობდა სხვა ორი ქალწული ყველა საქციელით ღვთივშვენიერი, ჭეშმარიტი, გვარით - სახელოვანი, ცხოვრებით - ბრწყინვალე, ასაკით - ახალგაზრდა, სხეულით - ლამაზი, სულით - მოკრძალებული, საქციელით - ღვთისმოსავი, მოშურნეობით - გასაოცარი. დემონთა მსახურებმა ბრძანეს მათი ზღვაში ჩაგდება, თითქოს მიწა ვერ ზიდავდა ასეთ [სრულყოფილებას].
ეს ამბები მოხდა მათთან. სხვები პონტოში ევნენ იმ სახით, რომ მოსასმენადაც კი შემზარავია. ლერწმის ღეროებს ხელის თითებში ფრჩხილებქვეშ უყრიდნენ. სხვების შემთხვევაში, ტყვიას ადნობდნენ, მდუღარე და ცეცხლოვან ნივითერებას ზურგზე ასხამდნენ და სხეულის განსაკუთრებით სასიცოცხლო ნაწილებს უწვავდნენ. სხვები კი ენითუთქმელი ასოებისა და შიგნეულობის სასირცხვილო, ულმობელი და სიტყვით აუწერელი ვნებები დაითმინეს, რომლებიც კეთილშობილმა და კანონმორჩილმა მსაჯულებმა ჩვეულებრივზე მეტი გულმოდგინებით მოიფიქრეს და თავიანთი სისასტიკე წარმოაჩინეს, როგორც რამ სიბრძნის სათნოება; მუდამ უფრო ახალი სატანჯველებით, როგორც რამ შეჯიბრებაში მოპოვებული ჯილდოებით, ერთმანეთს აღემატებოდნენ ერთმანეთთან მოპაექრენი.
მაგრამ დადგა ამ უბედურებების დასასრული, ამიერიდან უარი თქვეს ბოროტებათა ზეაღმატებულებაზე და მკვლელობებით დაიღალნენ და სისხლის ღვრისგან აივსნენ და გაძღნენ, მოუბრუნდნენ იმას, რასაც ისინი სიკეთედ და კაცთმოყვარეობად მიიჩნევენ, ისე რომ მეტად აღარ ფიქრობდნენ ჩვენს წინააღმდეგ საშინელებათა ჩადენას. ამბობდნენ, რომ თანატომელთა სისხლით არ უნდა დაესვარათ ქალაქები, არც სისასტიკეში ბრალეული გაეხადათ უზენაეს მმართველთა ძალაუფლება; არამედ ყველას მიმართ კეთილგანწყობილი და მშვიდი უნდა ყოფილიყვნენ, და ყველას უნდა მიწვდომოდა კაცთმოყვარეობისა და საიმპერიო ხელმწიფების უფრო აღმატებული ქველმოქმედება, და სიკვდილით მეტად აღარ უნდა დაესაჯათ. რადგან ჩვენს წინააღმდეგ მათი ეს სასჯელი გაუქმდა მმართველთა კაცთმოყვარეობის გამო. მაშინ ნაბრძანები იქნა თვალების ამოთხრა და ერთი წვივის დასახიჩრება. რადგან ეს იყო მათთვის კაცთმოყვარეობა და ჩვენს წინააღმდეგ სასჯელების შემსუბუქება. ასე რომ, უღმერთოთა ამ კაცთმოყვარეობის გამო შეუძლებელია, აღიწეროს ყოველგვარ სიტყვაზე აღმატებული სიმრავლე მათი, რომლებსაც ჯერ მარჯვენა თვალი ამოთხარეს მახვილით, შემდეგ ცეცხლით მოუწვეს, მარცხენა ფეხი სახსრებში შანთისაგან გამოუსადეგარი გაუხადეს და ამის შემდეგ პროვინციებში სპილენძის მაღაროებში გაგზავნეს, არა იმდენად მსახურებისათვის რამდენადაც ზიანის მიყენებისა და ტანჯვა-წამებისათვის მიუსაჯეს. ყველა მათთან ერთად იყვნენ სხვებიც, სხვა ბრძოლებში ჩაბმულები, რისი ჩამოთვლაც შეუძლებელია; რადგან მათი სიმამაცე სძლევს ყველა სიტყვას.
ამ დროს მთელ მსოფლიოში გაბრწყინდნენ ქრისტეს დიდად სახელოვანი მოწამეები, რომლებმაც მათი სიმამაცის თვითმხილველები, ბუნებრივია, ყველგან განაცვიფრეს, და ჩვენი მაცხოვრის ჭეშმარიტად საღვთო და გამოუთქმელი ძალის ცხადი მტკიცებულება თავიანთი თავის მეშვეობით წარმოადგინეს. თითოეული სახელის მოხსენიებას დიდი დრო დასჭირდება, რომ არა ვთქვათ, - ეს შეუძლებელი რამ არის.
XIII
ცნობილ ქალაქებში წამებულ საეკლესიო მმართველთაგან ქრისტეს სამეფოს მოწამედ ღვთისმოსავთა სვეტებზე ჩვენს მიერ პირველ რიგში უნდა ჩაიწეროს ნიკომიდიელთა ქალაქის ეპისკოპოსი ანთიმოზი, რომელსაც თავი მოკვეთეს; ანტიოქიაში მოწამეთაგან მთელი ცხოვრებით ეკლესიური ადგილობრივი სამრევლოს საუკეთესო პრესვიტერი იყო ლუკიანე; მანვე იქადაგა ნიკომიდიაში იმპერატორის ყოფნისას ქრისტეს ზეციური სამეფო ჯერ სიტყვით აპოლოგიის მეშვეობით, შემდეგ კი საქმეებითაც. ფინიკიაში მოწამეთაგან ყველაზე გამოჩენილი იქნებიან ყველაფრით ღვთის სათნონი, ქრისტეს მოაზროვნე ცხვრების მწყემსნი: ტირანიონი, ტვიროსის ეკლესიის ეპისკოპოსი, სიდონის ეკლესიის პრესვიტერი ზენობიოსი და მათ გარდა სილბანოსი, ემესის შემოგარენში მყოფი ეკლესიების ეპისკოპოსი. მაგრამ იგი იმავე ემესაში სხვებთან ერთად გახდა მხეცების საჭმელი და მოწამეთა დასში იქნა შერაცხილი; სხვა ორმა ანტიოქიაში სიკვდილამდე დათმენით განადიდა ღვთის სიტყვა, ერთი ზღვის სიღრმეებს მიეცა, ეპისკოპოსი, მეორე კი მკურნალთა შორის საუკეთესო ზენობიოსი გვერდებზე მიყენებული ტანჯვები ახოვნად დაითმინა და მოკვდა. პალესტინის მოწამეთაგან სილბანოსს, [ქალაქ] გაზას ირგვლივ მდებარე ეკლესიების ეპისკოპოსს, ფაენოში[17] სპილენძის მაღაროებში თავი მოკვეთეს სხვებთან, რიცხვით ორმოცზე ერთით ნაკლებთან ერთად; ადგილობრივმა ეგვიპტელმა ეპისკოპოსებმა პელევსმა და ნილოსმა[18] სხვებთან ერთად დაითმინეს ცეცხლით აღსასრული. და მათ შორის ჩვენს მიერ მოხსენიებული უნდა იქნას კესარიის სამრევლოს დიდება, პრესვიტერი პამფილი, ჩვენი დროის ყველაზე საკვირველი კაცი, რომლის ახოვანების სიქველეს თავის დროზე აღვწერთ. ალექსანდრიაში, მთელს ეგვიპტესა და თებაიდაში გამორჩეულად აღსრულებულთაგან პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს პეტრე, ამავე ალექსანდრიის ეპისკოპოსი, ქრისტეში ღვთისმოსაობის მოძღვართა საღვთო რამ ნიმუში, მასთან ერთად ხუცესთაგან ფაუსტუსი, დიოსი და ამონიოსი, - ქრისტეს სრული მოწამეები; ფილეასი, ჰესიქიასი, პახუმი და თეოდოროსი, - ეგვიპტეში ეკლესიათა ეპისკოპოსები, მათ გარდა ათასობით სხვა გამოჩენილი კაცი, რომელთაც მოიხსენიებენ მათ ქვეყნებსა და ადგილებზე არსებულ საკრებულოები. მთელ მსოფლიოში ღვთის მიმართ მსახურების გამო მებრძოლთა შეტაკებების წერილობით გადმოცემა და მათ თავზე გარდამხდარი ამბების ზედმიწევნით და დაწვრილებით თხრობა ჩვენი საქმე არ არის. ეს არის ალბათ ამ მოვლენების მხილველთა კერძო საქმე. ხოლო ვისთან ერთადაც თვითონ ვიმყოფებოდი, ამას სხვა თხზულების მეშვეობით გაგაცნობთ. ამ წიგნში ჩვენთან დაკავშირებით ჩადენილ საქმეთა აღწერას დავურთავ დევნულების დასაწყისიდან მომხდარი მოვლენების უარყოფას, რაც დიდი სარგებლის მომტანია მკითხველთათვის.
რაც შეეხება რომაელთა ხელისუფლებას, ჩვენს წინააღმდეგ ომის წინ ესოდენ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში მმართველებს ჩვენს მიმართ ჰქონდათ კეთილგანწყობა და მშვიდობა. და თუ როგორი ნაყოფიერებითა და სიუხვით იყო ამ დროს ღირსქმნილი მათი კეთილი საქმეები, ამის მოსაყოლად რა სიტყვა იქნება საკმარისი? როდესაც მსოფლიო იმპერიის განსაკუთრებით დიდი ძალაუფლების მპყრობელნი აღასრულებდნენ დეკენალიებსა და ვიკენალიებს*, დროს ატარებდნენ დღესასწაულებსა და სახალხო ზეიმებზე, და ყველაზე მხიარულ ნადიმებზე, ამასთან სრულყოფდნენ მყარ მშვიდობას.
მაგრამ როდესაც ასე შეუფერხებლად იზრდებოდა და დღითი დღე უფრო მეტად წინ მიიწევდა მათი ძალაუფლება, ერთბაშად შეცვალეს ჩვენს მიმართ მშვიდობიანი [დამოკიდებულება] და შეურიგებელი ომი გაგვიმართეს. მათთვის ამგვარი მოქმედების მეორე წელი ჯერ არ იყო მიწურული, რომ მთელ პრინციპატთან დაკავშირებით სიახლე რამ მოხდა** და ყველა საქმე აირია. რადგან როდესაც უბედური სნეულება თავს დაატყდა ზემოხსენებულთა შორის უპირველესს***, რისგანაც იგი ჭკუიდან გადავიდა, მასთან ერთად მეორე ადგილით პატივდებულმა მოქალაქის უბრალო ცხოვრების წესი მიიღო[19], მაგრამ მას ეს ჯერ არ ჰქონდა გაკეთებული, რომ მთელი ძალაუფლება ორად გაიყო, - საქმე, რაც არ შემონახულა ხსოვნაში, რომ ძველად ოდესმე მომხდარიყო.
დიდი ხანი არ გასულა, რაც იმპერატორი კოსტანტიუსი, მთელი ცხოვრებით მშვიდი და ქვეშევრდომთა მიმართ კეთილგანწყობილი, და ღვთის სიტყვისადმიც მეგობრულად განწყობილი ბუნების საყოველთაო კანონის მიხედვით აღესრულა[20], და მის ნაცვლად იმპერატორად და ავგუსტუსად კანონიერი შვილი კონსტანტინე დატოვა. იგი პირველი იყო, ვინც მათთან ღმერთებს შორის შერაცხილად იქნა გამოცხადებული, სიკვდილის შემდეგ ყველა იმ პატივის ღირსი გახდა, რაც ვინმემ შეიძლება მიანიჭოს იმპერატორს, იმპერატორთა შორის ყველაზე კეთილსა და მოწყალეს. ჩვენს თანამედროვეთაგან მხოლოდ მან განვლო მმართველობის მთელი ხანა მეუფების შესაფერისად და სხვა მხრივაც ყველას ყველაზე შემწყნარებლურად და ქველმოქმედებით უძღვნიდა თავის თავს, ჩვენს წინააღმდეგ ომს არასოდეს ეზიარებოდა, არამედ მის ხელქვეით ღვთისმოშიშთ დაუზიანებლად და დაუსახიჩრებლად იცავდა, არც ეკლესიის სახლებს ანგრევდა, არც ჩვენს წინააღმდეგ იგონებდა რაიმე სიახლეს; და ბედნიერი და სამგზის ნეტარი ცხოვრების აღსასრული მიიღო. მხოლოდ იგი აღესრულა მშვიდად და დიდებით თავისი ზეობის დროს მისი მონაცვლის, კანონიერი შვილის, ყველაფერში ყველაზე გონიერისა და ღვთისმოსავის წინაშე.
მისი შვილი, კონსტანტინე თავიდანვე ყველაზე სრულ იმპერატორად და ავგუსტუსად იქნა გამოცხადებული ჯარისკაცების მიერ და მათზე დიდი ხნის წინათ თვით ყოველთა მეუფის, ღვთის მიერ; მან თავისი თავი დაადგინა ჩვენი სიტყვისადმი თავისი მამის ღვთისმოსაობის მოშურნედ.
და ასეთი იყო იგი. ლიკინიუსი კი მალევე წარმოჩნდა იმპერატორად და ავგუსტუსად მმართველთა საერთო არჩევანით. ამან მაქსიმინე საშინლად დაამწუხრა, რადგან მაშინ ყველა მხოლოდ მას უწოდებდა კეისარს. მას ჰქონდა განსაკუთრებით ტირანული ხასიათი, მან მიიტაცა ღირსება და გახდა ავგუსტუსი, თვითონ თავისი თავის მიერ დანიშნული. ამ დროს შეპყრობილ იქნა კონსტანტინესთვის სიკვდილის მზაკვრულად მხლართველი, - ზემოხსენებული პიროვნება, რომელმაც განდგომის შემდეგ კვლავ მოიპოვა ძალაუფლება და დაიღუპა სამარცხვინო სიკვდილით. ეს [იმპერატორი] იყო პირველი, ვისი საპატიო წერილები, ქანდაკებები და რამდენი რამ, რისი მიძღვნის ჩვეულებაც იყო, როგორც უწმინდურის და ყველაზე უღმერთოს კუთვნილი, გაანადგურეს.
----------------------------------------------------------------------------------
* ზეიმები მათი ზეობის მეათე და მეოცე წლის დასაწყისში - მთარგ.
** ე.ი. მთავრობაში გადატრიალება - მთარგ.
*** დიოკლეტიანეს - მთარგ.
XIV
მისმა შვილმა მაქსენტიუსმა, რომელმაც რომში ტირანია დაამყარა, თავიდან რომაელი ხალხის წინაშე პირმოთნეობითა და მლიქვნელობით ჩვენი სარწმუნოებისადმი კეთილგანწყობის სახე მიიღო და ამისთვის ხელქვეითებს უბრძანა, შეეწყვიტათ ქრისტიანების წინააღმდეგ დევნულება, ღვთისმოსავის სახეს იღებდა და წინა იმპერატორებზე უფრო კეთილგანწყობილად და მეტად მშვიდად აჩვენებდა თავს. საქმეებით ისეთი არ ჩანდა, როგორ იმედსაც იძლეოდა, რომ იქნებოდა. იგი ყველა სახის მანკიერებაში ჩაიძირა, არცერთი ბინძური საქმე და აღვირახსნილი საქციელი არ გამოტოვა, მრუშობა და ყველა სახის გარყვნილება აღასრულა. მამაკაცებს განაშორებდა კანონიერ ცოლებს, და მათ უდიდესი უპატიობით შეურაცხყოფდა, შემდეგ კი კვლავ ქმრებთან აგზავნიდა. და ასე ეპყრობოდა არა უმნიშვნელო და ნაკლებად გამოჩენილ პიროვნებებს მათი შეურაცხყოფისათვის, არამედ რომაელთა სენატის უპირველეს ადგილზე აღზევებულ პიროვნებებს შორის ყველაზე წარჩინებულთაც. ყველას ეშინოდა მისი, ხალხსაც და მმართველებსაც, სახელოვანთაც და მდაბიოთაც, საშინელი ტირანიით გაწამებულები იყვნენ, და ხმას არ იღებდნენ; მწარე მონობას ითმენდნენ, ამ მკვლელი ტირანის სისასტიკისგან ხსნა კი არსაიდან ჩანდა. ერთხელ უმნიშვნელო საბაბით ხალხზე მოსაკლავად მიუშვა მის გარშემო მყოფი შუბოსნები, და ათასობით რომაელის - არა სკვითების ან ბარბაროსების, არამედ თვითონ მკვიდრი მოსახლეობის - სიმრავლე შუბებითა და საჭურველით გაანადგურა შუა ქალაქში. შეუძლებელია, აღირიცხოს თუ სენატორთაგან რამდენი მოკლა ქონებისთვის შეთქმულების გამო, სხვა დროს სხვა შეთხზული მიზეზებით ათასობით ადამიანი დაღუპა. მაგრამ ტირანისთვის ბოროტებათა დასასრული დადგა მაშინ, როდესაც გრძნეულებას მიყო ხელი, მაგიური რამ განზრახვით ორსულ ქალებს ფატრავდა, ზოგჯერ ახალშობილი ჩვილების შიგნეულობას იკვლევდა და ლომებს აჭმევდა, და სხვა ენითუთქმელ სისაძაგლეებს ჩადიოდა დემონების მოსახმობად და მსხვერპლს სწირავდა ომის თავიდან ასაცილებლად. რადგან გამარჯვების მოპოვების მთელ იმედებს ამ ქმედებებზე ამყარებდა.
შეუძლებელია ითქვას, თუ როგორ იქცეოდა ეს ტირანი რომში ქვეშევრდომების დასამონებლად, აუცილებელი საკვების როგორ უკიდურესი უკმარისობისა და გამოუვალ მდგომარეობაში აყენებდა, რასაც ჩვენი თანამედროვენი ვერ იხსენებენ, რომ რომში ოდესმე ყოფილიყო.
აღმოსავლეთში ტირანმა მაქსიმინმა, როგორც ბოროტებაში თავის ძმასთან, რომში მყოფთან ფარული მეგობრული კავშირი შეკრა და ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ცდილობდა ამის დამალვას. მოგვიანებით მხილებულ იქნა და ღირსეული სასჯელი მოიხადა. საკვირველი იყო, თუ როგორ მიაღწია რომში მყოფ ტირანთან დანათესავებასა და დაძმობილებას, უფრო კი ბოროტებაში პირველობას და ბოროტმოქმედებაში გამარჯვებას. რადგან მან უმაღლესი პატივის ღირსი გახადა გრძნეულთაგან და მოგვთაგან უპირველესნი; ყველანაირი ხმაურისაგან შეშინებული და ცრუმორწმუნე გახდა, და კერპებისა და დემონების მიმართ ცთომილებას დიდ პატივს მიაგებდა. მჩხიბაობისა და მისნობის გარეშე, როგორც იტყვიან, თითის განძრევასაც ვერ ბედავდა. ამის გამო ჩვენს წინააღმდეგ უფრო ძლიერი და მძიმე დევნულება აღძრა, ვიდრე ამას მისი წინამორბედები იქმოდნენ. ბრძანა ყველა ქალაქში ტაძრების აღმართვა და დიდი ხნის წინ განადგურებული წმინდა ადგილების სწრაფად განახლება. ბრძანებდა, ყველა ადგილსა და ქალაქში დაენიშნათ კერპების ქურუმები და მათზე თითოეული პროვინციის მღვდელმთავრად სამხედრო რაზმისა და შუბოსნების თანხლებით დაეყენებიათ მოქალაქეთა შორის ერთი ვინმე განსაკუთრებულად გამოჩენილი და ყველა საზოგადოებრივ მსახურებაში გამორჩეული; და ყველა მოგვს, როგორც ღვთისმოსავსა და ღმერთების სათნო პიროვნებას, ძალაუფლებასა და უდიდეს უპირატესობებს ღიად უბოძებდა. მათგან აღძრული არა ერთ ქალაქზე ან მხარეზე, არამედ სრულიად მთელ მასზე დაქვემდებარებულ პროვინციებზე ოქროს, ვერცხლისა და ენითუთქმელი ქონების ამოღებით, უმძიმესი თავდასხმებითა და სხვადასხვა დროს სხვადასხვა უსამართლობებით ახდენდა ზეწოლას და აწუხებდა მათ. მდიდრებს ართმევდა წინაპართაგან დაგროვებულ ქონებას, მის გარშემო მყოფ მლიქვნელებს ქონების სიმდიდრითა და სიმრავლით ასაჩუქრებდა. სიმთვრალეში მისი აღვირახსნილობის შეტევას იქამდე მიყავდა, რომ თავის სასმისებში გიჟდებოდა და ჭკუიდან გადადიოდა და ასე დამთვრალი ბრძანებდა იმას, რასაც მეორე დღეს გამოფხიზლებული სინანულამდე მიყავდა. სიმთვრალესა და აღვირახსნილობაში ვერავინ ჯობნიდა, მის გარშემო მყოფი მმართველთა და მართვის ქვეშ მყოფთათვის თავისი თავი ბოროტების მოძღვრად დაადგინა, ჯარი გარყვნა და ყველანაირი ფუფუნებისა და აღვირახსნილი საქციელების გზით მიუძღვოდა, მმართველებსა და მხედართმთავრებს, როგორც მის თანატირანებს, მოუწოდებდა, ქვეშევრდომების წინააღმდეგ მტაცებლობისა და მომხვეჭელობის გზით ევლოთ. რა გასახსენებელია ამ კაცის ვნების სასირცხვილო საქმეები, ან რატომ უნდა აღვრიცხოთ მათი სიმრავლე, ვისთანაც იმრუშა? ქალაქს ისე არ გაივლიდა, ყველანაირად რომ არ გაერყვნა ქალები და ქალწულები მოეტაცა. ყველასთან გასდიოდა მას ეს, მხოლოდ არა ქრისტიანებთან. ისინი სიკვდილს უგულებელყოფდნენ და არაფრად აგდებდნენ მის ასეთ ტირანიას. რადგან მამაკაცები უძლებდნენ ცეცხლს, მახვილს და მილურსმნას, ველურ მხეცებს და ზღვის სიღრმეს, ასოების მოკვეთას და მოწვას, თვალების დაჩხვლეტას და დათხრას, და მთელი სხეულის დასახიჩრებას; ამას გარდა შიმშილს, მაღაროებსა და ბორკილებს. ყველა შემთხვევაში უმალ მოთმინებას გამოიჩენდნენ ღვთისმოსაობის გამო, ვიდრე ღვთის მიმართ მათ მსახურებას კერპებზე გაცვლიდნენ. ღვთის სიტყვის მოძღვრების მიერ კაცებზე არანაკლებ გაძლიერებული ქალები იყვნენ: ზოგი იმავე ბრძოლებს იტანდა, რასაც მამაკაცები და სათნოების თანასწორ ჯილდოს იღებდნენ; ზოგი გასარყვნელად წაყვანილი უმალ სულს მისცემდა სიკვდილს, ვიდრე სხეულს გარყვნილებას. მხოლოდ ერთმა ქრისტიანმა*, ვისთანაც ტირანმა იმრუშა, ალექსანდრიაში ყველაზე სახელოვანმა და გამოჩენილმა ქალმა მაქსიმინეს ვნებიანი და აღვირახსნილი სული უმამაცესი სიმტკიცის მეშვეობით დაამარცხა. თუმცა განდიდებული იყო სიმდიდრით, წარმომავლობითა და განათლებით, ყველაფერი სიწმინდის შემდეგ მეორე ადგილზე დააყენა. მას დიდხანს სთხოვდა, მზად იყო მოეკლა, მაგრამ არ შეეძლო, რადგან გულისთქმა მრისხანებაზე მეტად ეუფლებოდა მას. დასაჯა განდევნით და ჩამოართვა მთელი ქონება. ათასობით სხვა, რომლებსაც გარყვნის მუქარის მოსმენაც არ შეეძლო, პროვინციების მმართველებისგან ტანჯვის, წამებისა და სასიკვდილო სასჯელების ყველა სახეობას იტანდნენ.
საკვირველნი იყვნენ ისინი, მაგრამ ყველა მათგანზე, რომელთა შეურაცხყოფას მაქსიმინის მსგავსად იქ ცდილობდა მაქსენტუსი, ზებუნებრივად ყველაზე საკვირველი და რომში ნამდვილად ყველაზე კეთილშობილი და თავშეკავებული ქალი** იყო რომში. რადგან როგორც კი გაიგო, რომ მის სახლში იმყოფებოდნენ ტირანისთვის ამ სახით მსახურნი და თვითონ კი ქრისტიანი იყო, და მისი ქმარიც, რომაელთა პრეფექტი შიშის გამო თანახმა იყო წაეყვანათ იგი; ითხოვა, მცირედით ედროვათ, რათა სხეული მოეკაზმა. შევიდა ოთახში და მარტოდ დარჩენილმა მახვილით განიგმირა თავი. მყისვე მოკვდა და გვამი გამრყვნელებს დაუტოვა, თვით საქმეებით ყველა ხმაზე უფრო ხმამაღლა ძახილით ყველა ადამიანს აწმყოში მცხოვრებთ და შემდეგ მომავალთ განუცხადა, რომ ერთადერთი ქონება დაუპყრობელი და გაუნადგურებელი ქრისტიანებთან აღმოცენებული ეს არის სათნოება. ესოდენი ბოროტება იქნა ჩადენილი ერთსა და იმავე ჟამს ორი ტირანისგან აღმოსავლეთისა და დასავლეთის გამყოფთაგან. მაგრამ ბოროტებათა მიზეზის რომელი გამომძიებელი შეეჭვდება, რომ მას ჩვენს წინააღმდეგ დევნულებაში არ აღმოაჩენს? განსაკუთრებით მანამდე არ შეწყდა ეს არეულობები, ვიდრე ქრისტიანებმა არ მიიღეს თავისუფლება.
--------------------------------------------------------------
* რუფინუსი გვაუწყებს, რომ მისი სახელი იყო დოროთეა - მთარგ.
** რუფინუსის მიხედვით სოფრონია - მთარგ.
XV
დევნულების დროს მთელი ათწლიანი პერიოდის განმავლობაში ერთმანეთის წინააღმდეგ შეთქმულებისა და ომისაგან მოსვენება არ ჰქონდათ. ზღვა გემებისთვის უვალი იყო, საითაც არ უნდა ეცურათ შეუძლებელი იყო, რომ არ გაევლოთ ყველანაირი ტანჯვა: აწამებდნენ და გვერდებს უსერავდნენ, ყველა სახის ტანჯვას განიცდიდნენ, იმ მიზეზით, რომ შემთხვევით მოწინააღმდეგე მხარის მტრებისაგან არ ყოფლიყვნენ მოგზავნილი; ბოლოს ჯვარცმით ან ცეცხლით სჯიდნენ. ყველა ადგილი სავსე იყო ფარების, აბჯრის, ჰოროლებისა და ხელშუბების დამზადებით, სხვა საომარი იარაღის, ტრიერების და საზღვაო საბრძოლო საჭურველის მზადყოფნაში მოყვანით. მთელი დღის განმავლობაში მტრის თავდასხმის გარდა სხვას არაფერს ელოდნენ. ამასთან ერთად მათ თავს დაატყდათ შიმშილობა და ჭირი, რის შესახებაც თავის დროზე, მოგითხრობთ იმას, რაც აუცილებელია.
XVI
ასეთი ვითარება იყო მთელი დევნულების განმავლობაში, რაც მეათე წელს ღვთის მადლით სრულებით შეწყდა, თუმცა, დაცხრომა დაიწყო მერვე წელს[21]. რადგან როდესაც საღვთო და ციურმა მადლმა ჩვენს მიმართ კეთილმოსურნე და მოწყალე ზედამხედველობა გამოიჩინა, მაშინ ჩვენმა მმართველებმაც, თვით მათ, რომლებიც ძველად ჩვენს წინააღმდეგ ომს აჩაღებდნენ, ყველაზე სასწაულებრივად შეიცვალეს აზრი, განაცხადეს უარყოფა, ჩვენს მიმართ გამოცემული წყალობის ედიქტებით და ყველაზე შემწყნარებლური ბრძანებულებებით ჩააქრეს დევნულების ძლიერ აღგზნებული ალი. მაგრამ ამის მიზეზი არ გამხდარა ადამიანურობა, არც თანაგრძნობა, როგორც ვინმე იტყოდა, ან კაცთმოყვარეობა მთავართა. სრულიადაც არა. რადგან დაწყების დღიდან მოყოლებული ამ ჟამამდე ყოველდღე უფრო მეტ და უფრო მძიმე [სატანჯველებს] განიზრახავდნენ ჩვენს წინააღმდეგ, სხვადასხვა დროს უფრო მრავალგვარი საშუალებებით ახლებურად ამოქმედებდნენ სატანჯველებს ჩვენს წინააღმდეგ. მაგრამ ასეთი იყო ცხადი მითითება თვით საღვთო წინაგანგებისა, როდესაც იგი შეიცვალა ხალხის მიმართ, დასაჯა ბოროტებების უშუალო დამნაშავე[22] და მთელი დევნულების ბოროტების წინამძღოლზე განრისხდა; რადგან თუ ასეთი მოვლენები აუცილებლად მოსახდენი იყო, ეს ხდებოდა საღვთო მსჯავრის მიხედვით. მაგრამ სიტყვა ამბობს: "ვაი მას, ვისი მეშვეობითაც შემოვა საცთური" (ლუკ. 17, 1 - არაზუსტი ციტატა). მას მოევლინა ღვთის ნებით დადგენილი სასჯელი, რამაც მისი სხეულიდან დაწყებულმა სულამდე მიაღწია. რადგან ერთბაშად სხეულის უთქმელი ნაწილების შუაში მას გაუჩნდა ჩირქგროვა, შემდეგ ღრმა მილისებრი წყლული და აქედან უშინაგანეს ორგანოებზე გადავიდა უკურნებელი განადგურება. [ეს ნაწილები] მატლების ურიცხვი სიმრავლით იყო დაფარული და სასიკვდილო სიმყრალე ასდიოდა, როდესაც ბევრი ჭამისაგან სხეულის ყველა ნაწილი ჯერ კიდევ სნეულებამდე ქონის ზეჭარბ გროვად იყო გადაქცეული, რაც მაშინ ლპებოდა და მახლობელთათვის საზარელი სანახავი იყო. მკურნალებს, რომლებიც ვერ უძლებდნენ ამ ზეაღმატებულ არაამქვეყნიურ სიმყრალეს, ხოცავდნენ, ასევე მათაც უმოწყალოდ ხოცავდნენ, რომლებსაც შველა არ შეეძლოთ, როდესაც მთელი სხეული გაუსივდა და გადარჩენის უსასოობამდე დაეცა.
XVII
და ასეთ უბედურებებთან მებრძოლმა იგრძნო ღვთისმოსავთა წინააღმდეგ მის მიერ ჩადენილი დანაშაულებები, მოიკრიბა გონება და მან პირველმა აღიარა ყოვლიერების ღმერთი, შემდეგ მოუხმო მასთან მყოფთ და უბრძანა დაუყოვნებლივ შეეწყვიტათ ქრისტიანთა წინააღმდეგ დევნულება და საიმპერიო კანონით და დეკრეტით უბრძანა, გაემხნევებიათ ისინი, რათა ეკლესიები აეშენებიათ, თავიანთი ჩვეულების მიხედვით ემოქმედათ და იმპერატორის გამო ლოცვები აღევლინათ. სიტყვას მყისვე მოყვა საქმე, ქალაქებში გამოქვეყნდა იმპერატორის ბრძანებულებები, რომლებიც შეიცავდა ჩვენი დროის [დევნულებითა ედიქტების] უარყოფას, შემდეგი სახით:
"იმპერატორი კეისარი გალერიუს ვალერიუს მაქსიმიანე, უძლეველი ავგუსტუსი, უზენაესი მღვდელთმთავარი, გერმანიკუს მაქსიმუსი, ეგვიპტიკუს მაქსიმუსი, თებაიკუს მაქსიმუსი, სარმატიკუს მაქსიმუსი ხუთგზის, პერსიკუს მაქსიმუსი ორგზის, კარპიკუს მაქსიმუსი ექვსგზის, არმენიაკუს მაქსიმუსი, მედიკუს მაქსიმუსი, ადიაბენიკუს მაქსიმუსი, ოცგზის ტრიბუნის ძალაუფლების მპყრობელი, ცხრამეტგზის იმპერატორი*, რვაგზის კონსული, სამშობლოს მამა, პროკონსული**... და იმპერატორი კეისარი ფლავიუს ვალერიუს კონსტანტინე, ღვთისმოსავი, სვიანი, უძლეველი, ავგუსტუსი, უზენაესი მღვდელთმთავარი, ტრიბუნის ძალაუფლების მპყრობელი, ხუთგზის იმპერატორი, კონსული, სამშობლოს მამა, პროკონსული. [და იმპერატორი კეისარი ვალერიუს ლიკინიანუს ლიკინიუსი, ღვთისმოსავი, სვიანი, უძლეველი ავგუსტუსი, უზენაესი მღვდელმთავარი, ოთხგზის ტრიბუნის ძალაუფლების მპყრობელი, სამგზის იმპერატორი, კონსული, სამშობლოს მამა, პროკონსული - მოკითხვა თავიანთ პროვინციებში მცხოვრებთ].
"დანარჩენ ღონისძიებებს შორის, რაც კი რესპუბლიკის საჭიროებისა და სარგებლისათვის ჩავატრეთ, ჩვენ გვსურდა პირველ რიგში, რომ ყველაფერი რომაელთა ძველი კანონებისა და სახალხო წესის მიხედვით აღგვედგინა; იმის წინაგანგების გასაკეთებლად, რათა ქრისტიანებმაც, რომლებსაც მიტოვებული ჰქონდათ წინაპართა სარწმუნოება, საღ აზრზე დაბრუნებულიყვნენ; რაღაც მოსაზრებით მათ ისეთი თავდაჯერებულობა და უგუნურება აქვთ, რომ არ მისდევენ ძველების მიერ გამოცხადებულ წესებს, რაც შესაძლოა, მათმა წინაპრებმა დაადგინეს, არამედ მათი განწყობის მიხედვით და როგორც თითოეულს სურს, ისე ქმნიან კანონებს საკუთარი თავისთვის და მათ იცავენ, და სხვადასხვა ადგილზე სხვადასხვა ხალხების სიმრავლეს კრებენ. ამიტომ, როდესაც ამას ჩვენგან მოყვა ასეთი ბრძანება, რომ ძველების მიერ დადგენილ [წესებზე] გადასულიყვნენ, მრავალი საფრთხეში ჩავარდა, მრავალი კი შეშფოთებული იქნა და სხვადასხვა სახის სიკვდილი დაითმინა. და მას შემდეგ, რაც მრავალი დარჩა ამ უგუნურებაზე, ვხედავდით, რომ არც ზეციურ ღმერთებს მიაგებდნენ სათანადო თაყვანისცემას, არც ქრისტიანთა ღმერთს უძღვნიდნენ თავს, მზერა მივაპყარით ჩვენს კაცთმოყვარეობასა და უცვლელ ჩვეულებას, რომლის მეშვეობითაც გვჩვევია ყველა ადამიანისათვის მიტევების მინიჭება, ამ შემთხვევაშიც საჭიროდ მივიჩნიეთ, ჩვენი შეწყალება ყველაზე გულმოდგინედ განგვევრცო, რათა ქრისტიანებს კვლავ ეარსებათ და სახლები, რომლებშიც იკრიბებოდნენ, აეშენებიათ, ისე რომ წესრიგის საწინააღმდეგო არაფერი მოემოქმედებიათ. სხვა ეპისტოლის მეშვეობით მსაჯულებს განვუმარტავთ, რა უნდა დაიცვან მათ. ამიტომ, ამ ჩვენი შეწყალების მიხედვით ქრისტიანები ვალდებული არიან, ილოცონ თავიანთი ღმერთების მიმართ ჩვენი, რესპუბლიკისა და თავიანთი თავის კეთილდღეობის გამო, რათა ყველა გზით მინიჭებული ჰქონდეთ სიმრთელე და შეძლონ უზრუნველი ცხოვრება თავიანთ კერიასთან"[23].
ასეთი სახე აქვს რომაელთა ენაზე ამ ედიქტს, რომელიც შეძლებისდაგვარად ბერძნულ ენაზე იქნა გადმოთარგმნილი. ახლა დროა ვნახოთ, რა მოხდა ამის შემდეგ.
-----------------------------------------------------------------------
* რომელიმე ღირშესანიშნავი გამარჯვების შემდეგ ჯარი ესალმებოდა როგორც იმპერატორს - მთარგ.
** ლაქტანციუსის (III საუკუნის საეკლესიო მწერალი) ცნობით ამ ედიქტს ოთხმა იმპერატორმა მოაწერა ხელი. ევსებიმ გამოტოვა მაქსიმინე, ზოგ ხელნაწერში არ გვხვდება ლიკინიუსიც - მთარგ.
მერვე წიგნის დანართი
ამ ედიქტის ავტორი ასეთი აღსარების შემდეგ არცთუ დიდი ხნის შემდეგ, მალევე განთავისუფლდა ტკივილებისაგან და გარდაიცვალა. გადმოცემით იგი იყო დევნულების უბედურებათა პირველი მიზეზი: ჯერ კიდევ ადრე სხვა იმპერატორების აღძვრამდე ჯარში მყოფ ქრისტიანებს და უპირველეს ყოვლისა საკუთარ სახლში მყოფებს აიძულებდა [სარწმუნოებისგან] მოქცევას და ზოგიერთს სამხედრო ღირსებიდან განაგდებდა, ზოგს კი უპატიოდ შეურაცხყოფდა, სხვებს სიკვდილით ემუქრებოდა, და ბოლოს, იმპერატორობის მოზიარენი აღძრა საყოველთაო დევნულებისათვის. თვით მათი ცხოვრების აღსასრული ღირსი არ არის დუმილს გადაეცეს. მთელი ძალაუფლება გაიყო ოთხმა. ისინი, რომლებიც ასაკითაც და პატივითაც წინამძღვრობდნენ, დევნულების დაწყებიდან სრული ორი წელი არ იყო გასული, რომ ჩამოშორდნენ იმპერატორობას, რაც ზემოთ აღვნიშნეთ, და ცხოვრების დარჩენილი დრო უბრალო რიგითი მოქალაქის მსგავსად გაატარეს. მათი ცხოვრების აღსასრული ასეთი იყო. ერთი პატივითა და ასაკით პირველობის ღირსად გამხდარი (დიოკლეტიანე - მთარგ.) ხანგრძლივი და ყველაზე მტკივნეული სხეულის უძლურებით დაიღუპა, მეორემ კი მისგან მეორე ადგილზე მდგომმა ჩამოხრჩობით შეწყვიტა ცხოვრება[24]; დემონური რამ წინამოსწავებით ეს ევნო მის მიერ ჩადენილი უამრავი დანაშაულის გამო. მათ შემდეგ ის, რომელიც მათ შორის უკანასკნელ ადგილზე იდგა (რომელზეც ვთქვით, რომ ყველა დევნულების წამომწყები იყო), ევნო ისე, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ. მაგრამ მის წინ მდგომმა ყველაზე კეთილმა და რბილმა იმპერატორმა კონსტანტიუსმა ხელისუფლების მთელი პერიოდი მმართველობის შესაფერისად გაატარა, და სხვა მხრივაც ყველას შემწყნარებლურად და ქველმოქმედებით უძღვნიდა თავის თავს; ჩვენს წინააღმდეგ ომში არ ერეოდა და მის ხელქვეით ღვთისმოშიშთ დაუზიანებლად და დაუსახიჩრებლად იცავდა, არც ეკლესიათა სახლებს ანგრევდა, არც სხვა რამეს იგონებდა ჩვენს წინააღმდეგ; და ბედნიერი და სამგზის ნეტარი ცხოვრების აღსასრული მიიღო. მხოლოდ იგი აღესრულა მშვიდად და სახელოვნად თავისი მეფობის დროს მისი მონაცვლის, ყველაფერში ყველაზე გონიერისა და ღვთისმოსავის, კანონიერი შვილის წინაშე. იგი (მისი შვილი - მთარგ.) თავიდანვე სრულ იმპერატორად და ავგუსტუსად იქნა გამოცხადებული ჯარისკაცების მიერ; მან თავის თავი ჩვენი მოძღვრებისადმი მამის ღვთისმოსაობის მოშურნედ დაადგინა.
ამგვარი იყო ზემოაღწერილი ოთხი კაცის ამ ცხოვრებიდან გასვლა, რაც სხვადასხვა დროს მოხდა. მათგან მხოლოდ ერთი ჯერ კიდევ იყო დარჩენილი, ვის შესახებაც ცოტა ზემოთ ვისაუბრეთ, რომელმაც მალევე ხელისფლებაში მოსულებთან ერთად ზემოხსენებული აღსარება ზემოთ მოთავსებული წერილობითი სიტყვის მეშვეობით ყველასათვის ცხადად დაადგინა.
---------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - იმპერატორ დიოკლიტიანეს მეუღლე პრისკა და მათი ქალიშვილი ვალერია ქრისტიანები იყვნენ. დევნულების დროს ისინი აიძულეს, რომ მსხვერპლი შეეწირათ.
[2] - მოწამე დოროთეოსი იყო პრეპოზიტი, ე. ი. დიდი მოხელის თანამდებობა ეკავა საიმპერატორო კარზე. მოკლულ იქნა იმპერატორ დიოკლიტიანეს ბრძანებით 302 წ. მისი ხსენების დღეა 3 სექტემბერი.
[3] - მოწამე გორგონიოსი მოკლულ იქნა დიოკლიტიანეს ბრძანებით 302 წ. მისი ხსენების დღეა 3 სექტემბერი. მისი წმინდა ნაწილები გადასვენებულ იქნა რომში.
[4] - 303 წ. 29 თებერვალს საძირკვლამდე იქნა დანგრეული ნიკომიდიის ეკლესია. მომდევნო დღეს გამოქვეყნდა ედიქტი დიოკლეტიანესა და გალერიუსის ხელმოწერით, რომლითაც გამოცხადდა ქრისტიანთა დევნა. იმავე წელს გამოიცა კიდევ ორი ედიქტი ქრისტიანების წინააღმდეგ: პირველი ბრძანებდა ყველა ეკლესიის მსახურის (ეპისკოპოსი, პრესვიტერი, დიაკონი და მედავითნე) საპყრობილეში ჩაგდებას, მეორე აიძულებდა ყველა სასულიერო პირს მსხვერპლშეწირვას, ამის შემსრულებელს კი უშვებდა, ხოლო უარმყოფელი უნდა ეწამებინათ და სიკვდილით დაესაჯათ.
[5] - ვ. ვ. ბოლოტოვი ასე ახასიათებს ქრისტიანების წინააღმდეგ გამოცხადებული დევნულების მიმართ ხალხის დამოკიდებულებას: "აქა-იქ თავს იჩენს ისეთი ნიშნები, საიდანაც ჩანს, რომ წარმართები გულგრილი იყვნენ ხელისუფლების ამ ზომების მიმართ. როგორც კი ხელისუფლება შეწყვიტავდა ქრისტიანების დევნაზე ზრუნვას, დგებოდა სიმშვიდე" (Лекции по истории древней Церкви. ტ. 2. с. 157, 160).
[6] - საუბარია დიოკლეტიანეს თანამმართველის გალერიუსის შესახებ: "დიოკლეტიანეს დროს ქრისტანთა დევნულების ყველაზე მთავარ დამნაშავედ გალერიუსიც უნდა ჩაითვალოს. ეს იყო ადამიანი, რომელიც დიოკლეტიანეს მსგავსად წარმოშობით იყო საზოგადოების უმდაბლესი ფენიდან. იგი დედის, თავგამოდებული წარმართის, უძლიერესი გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. თავისი ხასიათით იგი დიოკლეტიანეზე უფრო ბრიყვი და ნაკლებად გამჭრიახი იყო. მიუხედავად ამისა, მის მხარეზე იყო ენერგია და სამხედრო სიმამაცე" (იქვე, 145 გვ.).
[7] - ქრისტიანთა დევნის შემთხვევები ჯარში უკვე ცნობილი იყო 302 წ.
[8] - დიოკლეტიანეს დროს ძალაუფლება შემდეგი ოთხი მმართველის ხელში იყო: გაიუს ავრელიუს ვალერიუს დიოკლეტიანე (დიოკლეტიანე) - იმპერატორი ავგუსტუსის ტიტულით; მარკუს ავრელიუს ვალერიუს მაქსიმიანე (მაქსიმიანე) - იმპერატორი ავგუსტუსის ტიტულით; მარკუს კეისრის ტიტულით; გაიუს გალერიუს ვალერიუს მაქსიმიანე (გალერიუსი) - იმპერატორი კეისრის ტიტულით. მოცემულ შემთხვევაში საუბარია დიოკლეტიანესა და გალერიუსის შესახებ. ზოგჯერ გალერიუსი იწოდება მაქსიმიანედ, ერთ-ერთი მისი სახელით.
[9] - ლაქტანციუსის ცნობით იგი დაწვეს. შესაძლოა, მას ერქვა ევეტუსი - ეს სახელი მოიხსენებულია სირიულ მარტვიროლოგიაში 24 თებერვალს ნიკომიდიელ სახელებს შორის (იხ. Delehaye H. Les origins du culte des martyrs. Bruxelles, 1912).
[10] - პეტრე მარტვილი იყო მოხელე იმპერატორის კარზე. მოწამეობრივად აღესრულა 302/303 წ. მისი ხსენების დღეა 3 სექტემბერს.
[11] - წმინდა მოწამე ანთიმოზი - ნიკომიდიის ეპისკოპოსი. მოწამეობრივად აღესრულა 302/303 წ. მისი ხსენების დღე - 3 სექტემბერი.
[12] - ფილეასი - თმუიტის ეპისკოპოსი. იგი მის თანამოღვაწე ფილორომოსთან ერთად მოწამებრივად აღესრულა 307 წ.
[13] - შესაძლოა, საუბარია ქ. ევმენეას შესახებ. იხ. Ramsay. Cities and Bishopries of Phrygie, 1897.
[14] - ბარლაამ მარტვილის ცხოვრება მოწმობს ასეთი ღვაწლის შესახებ. მოწამე ბარლაამი აღესრულა დაახ. 304 წ. ამ მოწამეს ხოტბას შეასხამდნენ ბასილი დიდი და იოანე ოქროპირი. მისი ხსენებაა 19 ნოემბერს.
[15] - პელაგია მარტვილი, ანტიოქიის პრესვიტერის, ლუკიანე მარტვილის მოწაფე, აღესრულა 303 წ. 15 წლის ასაკში. იგი საკუთარი სახლის სახურავიდან გადმოხტა სიქალწულისა და სიწმინდის დაცვის მიზნით. მის შესახებ წერდნენ წმ. ამბროსი მედიოლანელი და წმ. იოანე ოქროპირი. მისი ხსენებაა 8 ოქტომბერს.
[16] - ევსები მოგვითხრობს მოწამეების დომნინას, ბერენიკეს და პროსდოკიას შესახებ. ნეტარი იერონიმეს მარტვილოლოგიის მიხედვით მათი ხსენება არის 4 მაისს.
[17] - მოწამე სილბანოსი და მისი მოწაფეები აღესრულნენ 304 წ. მისი ხსენებაა 4 მაისს.
[18] - მოწამეები პელევსი და ნილოსი და მათთან ერთად 156 მარტვილი აღესრულნენ 310 წ. ხსენება _ 17 სექტემბერს.
[19] - 305 წლის 1 მაისს იმპერატორები, დიოკლეტიანე და მაქსიმიანე, გადადგნენ. ავგუსტუსებად გამოცხადებულ იქნენ კონსტანციუს ქლორა და გალერიუსი.
[20] - იმპერატორი კონსტანციუს ქლორა გარდაიცვალა 306 წლის 25 ივლისს. ამ დროიდან მისმა ვაჟმა კონსტანტინე დიდმა (306‑337 წწ.) მიიღო კეისრის ტიტული.
[21] - დევნულება შეწყდა 310‑311 წლებში.
[22] - საუბარია იმპერატორ გალერიუსზე, რომელიც სიცოცხლის ბოლომდე შეპყრობილი იყო უკურნებელი სენით. გარდაიცვალა 311 წლის მაისში.
[23] - ეს რესკრიპტი გამოკრულ იქნა 311 წლის 30 აპრილს.
[24] - საუბარია იმპერატორ მაქსიმიანეს შესახებ.
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი
საეკლესიო ისტორიის მეშვიდე წიგნი შეიცავს შემდეგს:
I. დეკიუსისა და გალუსის ავზნეობის შესახებ.
II. მათი დროინდელი რომაელი ეპისკოპოსები.
III. როგორ განაჩინა პირველად კვიპრიანემ მასთან მყოფ ეპისკოპოსებთან ერთად, რომ მწვალებლური ცთომილებიდან მოქცეულები განბანვით* უნდა განწმენდილიყვნენ.
IV. რაოდენ მრავალი ეპისტოლე შეადგინა დიონისემ ამ საკითხის შესახებ.
V. დევნულების შემდგომი მშვიდობის შესახებ.
VI. საბელიოზის მწვალებლობის შესახებ.
VII. მწვალებელთა საძაგელი საცთურის შესახებ და ღვთისგან დიონისესადმი მოვლენილი ხილვისა და იმ საეკლესიო კანონის შესახებ, რომელიც მან მიიღო.
VIII. ნოვატუსის სხვაგვარადმადიდებლობის შესახებ.
IX. მწვალებელთა უღმერთო ნათლობის შესახებ.
X. ვალერიანესა და მისი დროინდელი დევნულების შესახებ.
XI. იმ [მოვლენების] შესახებ, რაც შეემთხვათ დიონისეს და ეგვიპტეში მყოფთ.
XII. პალესტინის კესარიაში წამებულთა შესახებ.
XIII. გალენუსის დროინდელი მშვიდობის შესახებ.
XIV. მის დროს აღზევებული ეპისკოპოსები.
XV. როგორ ეწამა მარინუსი კესარიაში.
XVI. ასტერიუსის ისტორია.
XVII. პანეადაში ჩვენი მაცხოვრის დიდი საქმეების ნიშანთა შესახებ.
XVIII. იაკობის საყდრის შესახებ.
XIX. დიონისეს სადღესასწაულო ეპისტოლეების შესახებ, სადაც პასექის შესახებაც ადგენს კანონს.
XX. ალექსანდრიაში მომხდარი მოვლენების შესახებ.
XXI. მასზე მოვლენილი სენის შესახებ.
XXII. გალენუსის მეფობის შესახებ.
XXIII. ნეპოტისა და მისი განხეთქილების შესახებ.
XXIV. იოანეს გამოცხადების შესახებ.
XXV. დიონისეს ეპისტოლეების შესახებ.
XXVI. პავლე სამოსატელისა და მის მიერ ანტიოქიაში დაარსებული მწვალებლობის შესახებ.
XXVII. იმ დროს ცნობილი გამოჩენილი ეპისკოპოსების შესახებ.
XXVIII. როგორ განიკვეთა მხილებული პავლე.
XXIX. მანიქეველთა გარყვნილი სხვაგვარადმადიდებლობის შესახებ, რაც იმ დროს ახალი დაწყებული იყო.
XXX. თვით ჩვენს დროში გამოჩენილ ეკლესიურ კაცთა შესახებ და თუ ვინ დარჩა მათგან, სანამ ეკლესიებზე თავდასხმები დაიწყებოდა. პასექის შესახებ ანატოლის კანონებიდან
----------------------------------------------
* ნათლობით - მთარგ.
ალექსანდრიელთა დიდი ეპისკოპოსი დიონისე "საეკლესიო ისტორიის" მეშვიდე წიგნში კვლავ შეეწევა ჩვენს შრომას თავისი სიტყვებით და მის დროს მომხდარ მოვლენებზე ნაწილობრივ მიანიშნებს მის მიერ დატოვებული ეპისტოლეების მეშვეობით. ჩემი სიტყვა კი აქედან დაიწყება.
I
დეკიუსს სრული ორი წელი არ უმეფია, მალევე მოკლეს შვილებთან ერთად, და იგი შეცვალა გალუსმა[1]. ამ დროს აღესრულა ორიგენე, რომლის ცხოვრებასაც ერთი წელი აკლდა სამოცდაათი წლის შესრულებამდე. დიონისე წერს ჰერმამონს[2] და გალუსის შესახებ ამბობს შემდეგს: "მაგრამ გალუსმა არ შეიცნო დეკიუსის ბოროტი საქმეები, არც გამოიკვლია, თუ რამ დასცა იგი; არამედ მის თვალწინ მდებარე იმავე ქვას წამოსდო ფეხი. მან, როდესაც სამეფოს კარგად წარმართავდა და მისი საქმეები გონების თანახმად მიდიოდა, განდევნა წმინდა ადამიანები, რომლებიც მისი მშვიდობისა და ჯანმრთელობის გამო შუამდგომლობდნენ ღვთის წინაშე[3], ამიტომ მათთან ერთად განიდევნა მის გამო ლოცვებიც".
II
ეს ითქვა მის შესახებ. რომაელთა ქალაქში კი, როდესაც კორნელიუსმა მესამე წლის ბოლომდე მიიტანა ეპისკოპოსობა, მონაცვლედ ლუკიუსი იქნა დადგინებული. მას სრული რვა თვე არ უმსახურია და მისი აღსასრულის შემდეგ სტეფანეს[4] გადაეცა [საეპისკოპოსო] ხარისხი. მას მიწერა დიონისემ "ნათლობის შესახებ" ეპისტოლეთაგან პირველი, როდესაც არამცირე ძიება აღიძრა, უნდა გაწმენდილიყვნენ თუ არა განბანვის მეშვეობით ნებისმიერი მწვალებლობიდან მოქცეულები. ძველი ჩვეულებით ასეთებზე საჭირო იყო მხოლოდ ხელების დადებით ლოცვა[5].
III
კართაგენის საკრებულოს მწყემსი კვიპრიანე, იმ დროს [მოღვაწეთა] შორის პირველი კაცი, მიიჩნევდა, რომ არა სხვაგვარად, არამედ პირველ რიგში საცთურისაგან ნათლისღებით განწმენდილი უნდა მიეღოთ. მაგრამ სტეფანე ფიქრობდა, რომ დასაბამიდანვე დაცული გადმოცემის წინააღმდეგ ახალი არაფერი არ უნდა გამოეგონებინათ, და ამის გამო შეწუხებული იყო.
IV
ამის შესახებ მას ბევრი ესაუბრა წერილების მეშვეობით დიონისე, ბოლოს ცხადყოფს, რომ დევნულების შემცირებისას ეკლესიებმა ყველგან ნოვატუსის სიახლის უკუგდებით ერთმანეთთან მშვიდობა მოიპოვეს. იგი წერს შემდეგი სახით:
V
"ახლა კი იცოდე, ძმაო, რომ ერთიანდება ყველა ადრე განხეთქილებაში მყოფი აღმოსავლეთისა და უფრო შორეული ეკლესია. ერთსულოვანი არის ყველა წინამდგომელი, ზეაღმატებულად ხარობენ მოულოდნელად დამყარებული მშვიდობის გამო, ანტიოქიაში - დემეტრიანე, კესარიაში - თეოკტისტე, ელიაში (იერუსალიმში - მთარგ.) - მაძაბენესი, ტვიროსში - მარინუსი (მას შემდეგ, რაც ალექსანდრემ მიიძინა), ლაოდიკიაში - ჰელიოდორე (მას შემდეგ, რაც თელიმიდრემ შეისვენა), ტარსუსში - ჰელენიუსი და კილიკიის ყველა ეკლესია, ფირმილიანე და მთელი კაბადოკია. დავასახელე მხოლოდ უფრო ცნობილი ეპისკოპოსები, რათა არც ეპისტოლე გამეხადა ვრცელი, არც სიტყვა - მძიმე და მაინც, ორივე სირია მთლიანად და არაბეთი, რომლებსაც ყოველთვის შეეწეოდით და რომლებსაც ახლა სწერთ, მესოპოტამია, პონტო და ბითვინიაც, ერთი სიტყვით, ყველგან ყველა ზეიმობს ერთსულოვნებას და ძმათმოყვარეობას და ადიდებენ ღმერთს".
ამას წერს დიონისე. მას შემდეგ, რაც სტეფანემ ორი წლის განმავლობაში სრულ ყო მსახურება, იგი შეცვალა ქსისტუსმა[6]. დიონისემ მას მისწერა "ნათლისღების შესახებ" მეორე ეპისტოლე, და წარმოაჩინა სტეფანესა და დანარჩენი ეპისკოპოსების აზრი და გადაწყვეტილება. სტეფანეს შესახებ ამბობს შემდეგს: "პირველად მომწერა ჰელენიუსის, ფირმილიანესა და ყველა მათ შესახებ, რომლებიც იყვნენ კილიკიიდან და კაბადოკიიდან, და, ცხადია, გალიტიისა და ყველა მისი მოსაზღვრე ერების შესახებ, რომ მათთან გაწყვეტდა თანაზიარებას ამავე მიზეზით; რადგან, ამბობს, რომ მწვალებლებს მეორედ ნათლავდნენ. დააკვირდი, რა მნიშვნელოვანი საქმეა ეს. რადგან, როგორც შევიტყვე, ამის შესახებ ეპისკოპოსთა უდიდეს სინოდებზე ნამდვილად იქნა მიღებული დადგენილებები, რომ მწვალებლობიდან მოსულებს დამოძღვრავდნენ, შემდეგ განბანდნენ და განწმენდავდნენ ძველი და უწმინდური საფუარის მწვირისაგან. და მივწერე თხოვნით მას ყოველივე ამის შესახებ".
შემდეგ ამბობს: "ასევე ჩვენს მოყვასსა და თანახუცესს დიონისეს და ფილემონს, პირველად სტეფანეს თანამოაზრეებად მყოფთ, რომლებიც ამავე საკითხების შესახებ მე მწერდნენ, ადრე ცოტას ვწერდი, ახლა კი ბევრს ვწერ მათ".
მაგრამ ეს დაიწერა ზემოხსენებული საკითხის შესახებ.
VI
ამავე ეპისტოლეში აღნიშნავს საბელიოზის[7] მიმდევარი მწვალებლების შესახებ, რომლებმაც მის დროს წამოყვეს თავი, და ამბობს შემდეგს: "ახლა პენტაპოლის პტოლემაიდაში აღძრული შეხედულების შესახებ, რომელიც არის უღმერთო და შეიცავს მრავალ გმობას ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს ყოვლისმპყრობელ მამაზე და მრავალ ურწმუნოებას მისი მხოლოდშობილი შვილის, ყოველი ქმნილების პირმშოს, განკაცებული სიტყვის მიმართ, და სულიწმინდის უგრძნობლობას, - როდესაც ჩემთან ორივე მხრიდან მოვიდა საბუთებიც და ძმებიც, გავგზავნე რამდენიმე ეპისტოლე, როგორც შემეძლო ღვთისგან მონიჭებით, მივუთითებდი დამოძღვრით; მათი ასლები შენც გამოგიგზავნე".
VII
"ნათლისღების შესახებ" მესამე ეპისტოლეში, რომელიც იმავე დიონისემ რომაელ პრესვიტერ ფილიმონს მისწერა, გადმოცემს შემდეგს: "რაც შემეხება მე, მწვალებელთა თხზულებებიცა და გადმოცემებიც წავიკითხე, ცოტათი გავისვარე სული მათი ბინძური აზრებით, და მათგან ეს სარგებელი მივიღე, შევძელი ჩემს თავში მათი მხილება და მოძულება. და როდესაც პრესვიტერთაგან ერთ-ერთი ძმა მაკავებდა და ეშინოდა, არ შევრეოდი მათი უკეთურების სისაძაგლეს, რადგან ამბობდა, რომ ჩემ სულს დავაზიანებდი და, როგორც ვგრძნობდი, სიმართლესაც ამბობდა. მაგრამ ღვთისგან მოვლენილმა ხილვამ გამაძლიერა და ჩემს მიმართ მოსულმა სიტყვამ მიბრძანა, და გარკვევით მითხრა: "ყველაფერი იკითხე, რაც ხელში მოგხვდება. რადგან ძალგიძს შეასწორო ყოველი მათგანი და გამოსცადო; და შენთვის ეს თავიდანვე იყო რწმენის მიზეზი". ხილვა მივიღე, როგორც სამოციქულო ხმასთან თანმხვედრი, რაც ითქვა უფრო ძლიერთა მიმართ: "იყავით გამოცდილი მეკერმენი"*.
შემდეგ ყველა მწვალებლობის შესახებ ამბობს ზოგ რამეს და დასძენს: "მე ეს კანონი და მაგალითი მივიღე ჩვენი ნეტარი პაპის ჰერაკლასისგან. რადგან მწვალებლობებიდან მოსულებს, და მაინც ეკლესიიდან განდგომილებს (უფრო არა განდგომილებად, არამედ მასთან მყოფებად ჩანდნენ, მაგრამ მხილებული იყვნენ ცრუ მასწავლებლების მოწაფეობაში) ეკლესიიდან აგდებდა და არ ისმენდა მათ თხოვნებს, ვიდრე სახალხოდ არ იტყოდნენ ყველაფერს მოსმენილს მოწინააღმდეგეებთან (შდრ. 2 ტიმ. 2, 25), და მაშინ შეიყვანდა მათ კრებულში, არ ითხოვდა მათგან მეორე ნათლობას; რადგან პირველად მისგან ჰქონდათ მიღებული წმინდა ნათლობა".
კვლავ ბევრს მსჯელობს ამ საკითხზე და შემდეგ დასძენს: "გამიგია ესეც, რომ აფრიკაში მყოფთ ეს მხოლოდ ახლა არ შემოუღიათ, არამედ დიდი ხნის წინათ ჩვენს უწინარეს მყოფი ეპისკოპოსების დროს ხალხმრავალ ეკლესიებში და ძმათა სინოდებზე, იკონიასა და სინადაში და მრავალთან ეს დაადგინეს. მათი გადაწყვეტილებების უკუგდებას, და მათ ჩათრევას კამათსა და შეჯიბრებაში მე ვერ გავბედავ. ამბობს: "არ შეცვალო შენი მახლობლის საზღვრები, რაც დაადგინეს შენმა მამებმა" (II სჯ. 19, 14. LXX)".
"ნათლისღების შესახებ" მეოთხე ეპისტოლე მისწერა დიონისე რომაელს, რომელიც მაშინ გახდა ხუცესობის ღირსი და მცირე ხნის შემდეგ იქვე მიიღო ეპისკოპოსობაც. ამ ეპისტოლედანაც შეიძლება გავიგოთ, როგორ მოწმობს დიონისე ალექსანდრიელი თვით მასზეც როგორც განათლებულსა და საკვირველზე. იგი, იხსენებს რა ნოვატუსთან დაკავშირებულ ამბებს, მას სწერს შემდეგს:
------------------------------------------------------------
* ეს გამონათქვამი ციტირებულია ადრეული პერიოდის მრავალ მწერალთან და ის მიიჩნეოდა ქრისტეს სიტყვად. მაგრამ, იხ. I თეს. 5,21 - მთარგ.
VIII
"რადგან კეთილგონივრულად ვემტერებით ნოვატუსს, რომელმაც გათიშა ეკლესია და ზოგიერთ ძმას უღმერთობისა და გმობისაკენ ექაჩება, ღვთის შესახებ უწმინდური მოძღვრება შემოაქვს და ჩვენს უტკბილეს უფალს, იესო ქრისტეს, ცილს სწამებს როგორც უმოწყალოს, ყველაფერთან ერთად კი უარყოფს წმინდა ნათლისღებას და მის დრომდე არსებულ რწმენასა და აღსარებასაც ამხობს და მათგან სულიწმინდის სრულებით განდევნას განაჩინებს, მისი დარჩენის ან უკან დაბრუნების თუ რამ იმედი არსებობდა".
IX
და მან რომაელთა ეპისკოპოს ქსისტუსს მისწერა მეხუთე ეპისტოლეც, რომელშიც მწვალებლების წინააღმდეგ მრავალ რამეს ამბობს, და მის დროს მომხდარ ასეთ ამბავს გადმოსცემს: "ძმაო, ნამდვილად მჭირდება რჩევა და შენგან ვითხოვ აზრს. ასეთი საქმე შემემთხვა მე და მეშინია არ შევცდე. რადგან შეკრებილ ძმათა შორის არის ერთი მორწმუნე, რომელიც ითვლება ძველად და ჩემი ხელდასხმის უწინარესად, ვგონებ ნეტარი ჰერაკლასის დადგინების უწინარესადაც. როდესაც კრებულის ღვთისმსახურებაზე მონაწილეობდა, ახლახანს ნათელღებულებთან აღმოჩნდა და მოისმინა შეკითხვები და პასუხები, ჩემთან მოვიდა გოდებითა და ცრემლით და დაეცა ჩემს ფეხებთან, აღიარებდა და იფიცებოდა, რომ ნათლობა, რომლითაც მწვალებლებთან მონათლულა, ასეთი არ ყოფილა, სრულიად არც ჰქონია რაიმე საერთო მასთან, რადგან უღმერთო იყო იგი და გმობით აღსავსე. ამბობდა, რომ ახლა მთელი სული დამწუხრებული ჰქონდა და არ გააჩნდა კადნიერება, თვალები აღეპყრო ღვთის მიმართ იმ უწმინდური სიტყვებისა და საქმეებისაგან აღძრულს, და ამის გამო ითხოვდა, რომ მიეღო ეს უწმინდესი განწმენდა, შეთვისება და მადლი. ამის შესრულება მე ვერ გავბედე და ვთქვი, რომ ამისთვის საკმარისი იყო მისი ხანგრძლივი თანაზიარება. რადგან ვერ გავბედავდი იმ კაცის თავიდან განწესებას, ვინც ისმენდა ევქარისტიას და წარმოთქვამდა "ამინს", ტრაპეზთან იდგა და წმინდა საზრდოს მისაღებად ხელებს იწვდიდა და ღებულობდა, ჩვენი უფლის სხეულსა და სისხლს ეზიარებოდა. მაგრამ შევაგონებდი, რომ მხნედ ყოფილიყო, მტკიცე რწმენითა და კეთილი იმედით მიახლებოდა სიწმინდეთა ზიარებას. მაგრამ იგი არ წყვეტს ჩივილს, ძრწოლით მიეახლება ტრაპეზს და მოწვევის მიუხედავად ძლივს ბედავს თანამდგომელებთან ერთად ლოცვებზე დადგომას".
ზემოთქმული ეპისტოლეების გარდა გავრცელებულია მისი სხვა ეპისტოლეც "ნათლისღების შესახებ", მიძღვნილი იმავე სამრევლოს წინამძღვრის ქსისტუსისადმი და რომში მყოფი ეკლესიისადმი, რომელშიც საკვლევი საკითხის შესახებ მსჯელობას ვრცელი დასაბუთების გზით გადმოგვცემს. ამასთან ერთად გავრცელებულია მისი სხვა ეპისტოლე რომში მყოფი დიონისეს მიმართ ლუკიანეს შესახებ[8]. ეპისტოლეების შესახებ ესოდენი რამ ითქვა.
X
გალუსსა და მის გარემოცვას სრული ორი წელი არ ეპყრა ძალაუფლება, რომ ჩამოშორდნენ მმართველობას და იგი გადავიდა ვალერიანესა და მის შვილ გალიენზე[9]. კვლავ შეგვიძლია შევიტყოთ ჰერმამონის მიმართ ეპისტოლიდან, რასაც ამბობს დიონისე მის შესახებ. მასში იგი შემდეგი სახით მოგვითხრობს: "მსგავსადვე გამოეცხადა იოანეს: იგი ამბობს: "და მიეცა მას პირი მოლაპარაკე მედიდურად და გმობით, და მიეცა მას ხელმწიფება და ორმოცდაორი თვე (გამოცხ. 13,5)".
ვალერიანეს ზეობისას ორივეა საკვირველი და მათგან განსაკუთრებით იმის გააზრება, თუ როგორ იქცეოდა პირველ ხანებში, როგორი მშვიდი და მეგობრული იყო ღვთის კაცთა მიმართ. რადგან მის უწინარეს მყოფ იმპერატორთაგან მათ მიმართ ასე კეთილმოსურნედ და კარგად სხვა არავინ იყო განწყობილი, არც ისინი, რომლებზეც ამბობდნენ, რომ აშკარად იყვნენ ქრისტიანები, თუ როგორ ცხადად იქცეოდა იგი თავიდანვე და მათ ყველაზე ახლობლურად და მეგობრულად ღებულობდა; მთელი მისი სახლი სავსე იყო ღვთისმოსავთაგან და ღვთის ეკლესიად იყო ქცეული. მაგრამ მათ ჩამოშორებაში დაარწმუნა იგი ეგვიპტელი მოგვების[10] მოძღვარმა და საკრებულოს მთავარმა; და იგი უბრძანებდა უმანკო და წმინდა კაცების, როგორც მოწინააღმდეგეების, და მისი ბინძური და საძაგელი მაგიური შელოცვების დამაბრკოლებლების (რადგან არიან და იყვნენ შემძლენი, რომ იქ ყოფნით და დასანახად, და მხოლოდ შებერვითა და სიტყვების წარმოთქმით დემონთა უწმინდური შეთქმულებები გაეცამტვერებიათ) დახოცვასა და დევნას. იგი ურჩევდა ბილწ საიდუმლოებებში განდობას და დაწყევლილი გრძნეულებისა და ღვთისთვის არასათნო მღვდელმოქმედების შესრულებას: საბრალო ბავშვების დაკვლას, უბედური მამების შვილთა მსხვერპლად შეწირვას, ახალშობილთა შიგნეულობის გამოკვლევას და ღვთის ქმნილებათა დაჭრასა და გამოფატვრას, თითქოს ამით ღვთის კეთილგანწყობას მოიპოვებდნენ".
და დამატებით დასძენს: "მაკრიანუსი თავისი იმედის იმპერიისათვის მათ (დემონებს - მთარგ.) სწირავდა საუკეთესო სამადლობელო მსხვერპლს. პირველად როდესაც იწოდებოდა იმპერიის საერთო ხაზინის გამგებლად, არც კეთილგონივრულად, არც საყოველთაო სიკეთისათვის ზრუნავდა, არამედ დაქვემდებარებული იყო წინასწარმეტყველურ წყევლას: "ვაი, მათ, რომლებიც თავიანთი გულიდან წინასწარმეტყველებენ და საყოველთაოს ვერ ხედავენ" (ეზეკ. 13, 3). რადგან არ ესმოდა საყოველთაო წინაგანგება, არც ეჭვობდა მისი განკითხვის არსებობას, რაც მყოფობს ყოველივეს უწინარეს, ყოველივეს მეშვეობით და ზესთა ყოველივეზე; ამიტომ იყო მისი კათოლიკე ეკლესიის მტერი, თავისი თავი ღვთის წყალობისგან გასხვისებული და გაუცხოებული ჰქონდა, და თავისი თავი ცხონებისაგან უშორესად განედევნა, ამითაც ჭეშმარიტს ხდიდა საკუთარ სახელს".
შემდეგ კვლავ ამბობს: "ვალერიანე მის მიერ ამ საქმეებისაკენ წამძღვარებული, მიეცა შეურაცხყოფასა და გაკიცხვას, ესაიას მიმართ თქმულის მიხედვით: "და მათ აირჩიეს თავიანთი გზები და თავიანთი სისაძაგლეები, რაც მათმა სულმა ისურვა, და მე ავირჩევ მათ დაცინვას, და მათ ცოდვებს უკუმივაგებ მათ~ (ეს. 66, 3‑4). მან (მაკრიანემ. იგი იყო კოჭლი - მთარგ.) კი მეფობის შლეგური წადილით, რისი ღირსიც არ იყო და არც დამახინჯებულ სხეულზე ძალუძდა სამეფო სამკაულის შემოსვა, წინ გამოიყვანა ორი ვაჟიშვილი, მამის ცოდვების მიმღებნი. მათთვის ცხადი გახადა წინასწარმეტყველება, რაც წარმოთქვა ღმერთმა: "მამათა ცოდვებს შვილებს მოვკითხავ მესამე და მეოთხე თაობამდე ჩემს მოძულეებს" (გამ. 20, 5). რადგან საკუთარი უკეთური გულისთქმები, რომლებშიც ხელი მოეცარა, თავის ძეებს თავს დაატეხა, მათში ჩანერგა თავისი ბოროტება და ღვთის მიმართ სიძულვილი".
ვალერიანეს შესახებ ეს ამბები მოგვითხრო დიონისემ.
XI
მის დროს აღძრული დევნულების უძლიერეს ქარტეხილს, რაც გადაიტანა სხვებთან ერთად თვითონაც ყოვლიერების ღმერთისადმი ღვთისმოსაობის გამო, ამას წარმოაჩენს მისი სიტყვები, რომლებიც დაწერა მისი დროის ერთ-ერთი ეპისკოპოსის გერმანეს წინააღმდეგ, ვინც ბოროტად ცდილობდა მის დადანაშაულებას. იგი გადმოცემს თავის სიტყვებს[11] შემდეგი სახით: "მაგრამ დიდ უგუნურებასა და უგრძნობლობაში ჩავარდნის საფრთხეში ვარ, აუცილებლობით იძულებული, მოგითხროთ ჩვენს გარშემო [აღსრულებული] ღვთის საკვირველი განგებულება. მაგრამ რადგანაც ამბობს: "კარგია მეფის საიდუმლოების დაფარვა, ხოლო ღვთის საქმეთა გაცხადება - დიდებული" (ტობ. 12,7), შემხვედრად დავუთმობ გერმანეს ძალადობას. მე მივედი ემილიანესთან[12], არა მარტო, არამედ თან მახლდა ჩემი თანახუცესი მაქსიმე, და დიაკვნები, ფაუსტუსი, ევსები, ხერემონი, და ერთი ვინმე რომში მყოფ ძმათგან ჩემთან ერთად შემოვიდა[13]. ემილიანეს წინასწარ არ უთქვამს ჩემთვის: "კრებას ნუ გამართავს"[14]. რადგან მისთვის ეს ზედმეტი იყო და ბოლო საკითხი პირველ ადგილზე გადმოიტანა. სხვების შეკრების აკრძალვის თაობაზე მას არაფერი უთქვამს, არამედ იმის შესახებ, რომ ჩვენ თვითონ არ ვყოფილიყავით ქრისტიანები, და ამის შეწყვეტის ბრძანებით ფიქრობდა, რომ თუ მე შევიცვლებოდი, სხვებიც გამომყვებოდნენ. მე კი ვუპასუხე, რაც არც შეუსაბამო იყო, არც შორს იდგა სიტყვებიდან: "უნდა დაემორჩილოთ უფრო ღმერთს, ვიდრე ადამიანებს (საქმე. 5, 29)", პირდაპირ დავამოწმე, რომ ვემსახურები მხოლოდ არსებულ ღმერთს და სხვას არაფერს, არც შევიცვლები, არც ოდესმე შევწყვეტ ქრისტიანად ყოფნას. ამის შემდეგ ბრძანა ჩვენი გაყვანა უდაბნოს მახლობლად დაბა კეფროში.
"მაგრამ თვით ორივეს მიერ ნათქვამთაგან მოისმინეთ, როგორც არის ჩაწერილი. როდესაც შემოიყვანეს დიონისე, ფაუსტუსი, მაქსიმე, მარკელოსი და ხერიმონი, ემილიანემ, პრეფექტის მოვალეობის შემსრულებელმა, თქვა: "პირისპირ გესაუბრეთ ჩვენს უფალთა კაცთმოყვარეობის შესახებ, რაც თქვენთან დაკავშირებით იქნა გამოყენებული. რადგან თქვენ მოგეცათ გადარჩენის შესაძლებლობა, თუ ისურვებთ მიიქცეთ იმის მიმართ, რაც არის ბუნების მიხედვით, და თაყვანს სცემთ მათი სამეფოს მხსნელ ღმერთებს, ხოლო ბუნების წინააღმდეგ მყოფ ღმერთებს კი დაივიწყებთ. ასე რომ, რას იტყვით ამაზე? რადგან მე არ მოველი, რომ თქვენ უმადლო იქნებით მათი კაცთმოყვარეობის მიმართ, რამდენადაც უმჯობესისკენ მიგიძღვებიან".
"დიონისემ მიუგო: "ყველა [ადამიანი] ყველა ღმერთს არ სცემს თაყვანს, არამედ თითოეული - მათ, რომლებსაც ასეთად მიიჩნევენ. ამიტომ ჩვენ ვემსახურებით და თაყვანს ვცემთ ერთ ღმერთს და ყოველივეს შემოქმედს, ვინც იმპერია ჩააბარა ყველაზე ღვთისმოყვარე ვალერიანესა და გალიენუს ავგუსტუსებს და ვის მიმართაც უწყვეტად ვლოცულობთ მათი სამეფოს გამო, რათა შეურყეველი ეგოს".
"პრეფექტმა ემილიანემ მათ უთხრა: "და ვინ გიკრძალავთ მის, - თუკი არის ღმერთი, - ბუნების მიხედვით მყოფ ღმერთებთან ერთად თაყვანისცემას? რადგან თქვენთვის ნაბრძანებია ღმერთების მსახურება, და იმ ღმერთების, რომლებიც ყველამ იცის".
"დიონისემ მიუგო: "ჩვენ სხვას არავის ვცემთ თაყვანს".
"პრეფექტმა ემილიანემ მათ უთხრა: "ვხედავ, რომ თქვენ უმადლო და უგრძნობი ხართ ჩვენი ავგუსტუსების გულმოწყალებისადმი, რის გამოც ვეღარ იქნებით ამ ქალაქში, არამედ წარგგზავნით ლიბიის მხარეში და [დაგტოვებთ] ადგილას, რომელსაც ეწოდება კეფრო; რადგან ეს ადგილი გამოვარჩიე ჩვენი ავგუსტუსების ბრძანების თანახმად. არავითარ შემთხვევაში არ არის ნებადართული არც თქვენთვის, არც სხვებისთვის ან სინოდის მოწყობა, ან ე. წ. "დასაძინებელ ადგილზე"* შესვლა. თუ ვინმე აღმოჩნდება, რომ ან არ იმყოფება ამ ადგილზე, რომელიც ვბრძანე, ან აღმოჩნდება რაიმე შესაკრებელში, თავის თავს საფრთხეში ჩაიგდებს, რადგან არ მოაკლდება სათანადო ზედამხედველობა. ასე რომ, წადით, სადაც გებრძანებათ".
"და თუმცა ავად ვიყავი, მაჩქარებდა, არც ერთი დღის დაყოვნების ნებას არ მაძლევდა. როგორ მექნებოდა მოცალეობა კრების გამართვის ან არგამართვის?"
ცოტა ქვემოთ ამბობს: "მაგრამ არც უფალთან ერთად შეკრების გრძნობას განვუდექით, არამედ ქალაქში უფრო მეტი გულმოდგინებით შევკრიბე, როგორც მათთან მყოფმა, როგორც ამბობს: "სხეულით არ ვიმყოფები თქვენთან, სულით კი ვიმყოფები" (I კორ. 5, 3). კეფროში კი ჩემთან მრავალრიცხოვანი ეკლესიაც მკვიდრობდა, ქალაქიდან თან წაყვანილი ძმებისა და სხვებისაც, ეგვიპტიდან შემოერთებულების. და იქ გაგვიღო ჩვენ ღმერთმა სიტყვის კარი (შდრ. კოლ. 4, 3). და პირველად ვიყავით დევნილები, ჩაქოლილები, მაგრამ შემდეგ წარმართთაგან არა მცირედი სიმრავლე ტოვებდა კერპებს და მოიქცეოდა ღვთის მიმართ.… მათთან, რომლებიც პირველად არ ღებულობდნენ, იმ დროს ჩვენი მეშვეობით მიმოიბნეოდა სიტყვა და ამის გამო მათკენ მიგვიძღოდა ღმერთი, ხოლო მას შემდეგ, რაც ეს მსახურება აღვასრულეთ, კვლავ უკან გამოგვიყვანა.
"რადგან ემილიანეს სურდა ჩვენი გადასახლება, როგორც ეგონა, უფრო მკაცრ და ლიბიის მსგავს ადგილზე, და ყველა ადგილებში მყოფთ უბრძანა მარეოტის ნომში თავმოყრა, ამ მხარეში თითოეული ნაწილისთვის განსაზღვრა დაბები, ჩვენ კი უფრო გზის პირას განგვაწესა, რომ პირველად შესაპყრობი ჩვენ ვყოფილიყავით. ცხადია, ისე განაგო, რომ მზადყოფნაში ყოლოდა, რათა როცა კი მოისურვებდა დაპატიმრებას, ადვილად შესაპყრობი ვყოფილიყავით. მე კი, როდესაც მიბრძანეს კეფროში წასვლა, ხოლო მე ამ ადგილის უმეცარი ვიყავი, თუ სად მდებარეობდა ის, არც სახელი გამეგო აქამდე, მაინც კეთილგანწყობით და უშფოთველად გავემგზავრე. მაგრამ როდესაც მეუწყა, რომ კალუთიონის მხარეში უნდა გადავსახლებულიყავი, ჩემმა თანმხლებმა პირებმა იციან, როგორი განწყობა დამეუფლა (აქ მე ვიქნები ჩემი თავის ბრალმდებელი), პირველად დავმწუხრდი და ძალიან გავნაწყენდი. რადგან, თუმცა ჩემთვის უფრო ცნობილი და ჩვეული აღმოჩნდა ეს ადგილები, მაგრამ ამბობდნენ, ძმებისგან და მოშურნე ადამიანებისგან უკაცრიელი იყო ეს მხარე, ხოლო მოგზაურთაგან თავის მოსაბეზრებელ და ავაზაკთა თავდასხმისათვის ხელსაყრელ ადგილას მდებარეობდა. მაგრამ მივიღე ნუგეშისცემა, ძმებმა შემახსენეს, რომ ძალიან ახლოს იყო ქალაქთან (ალექსანდრიასთან - მთარგ.) და კეფრო ჩვენთვის მოიტანდა ძმებთან ხშირ ურთიერთობას, როგორც უფრო ფართოდ შეკრების შესაძლებლობას, იქ უფრო ახლოს იყო ქალაქი, საყვარელი, ყველაზე ახლობელი და ძვირფასი ადამიანების ხილვით ნამდვილად დავტკბებოდით; რადგან მოვიდოდნენ, შეყოვნდებოდნენ, და როგორც ქალაქგარეთ ახლოს მდებარე ადგილას ნაწილობრივი კრებები გაიმართებოდა. და ასეც იყო".
შემდეგ იმ ამბების შესახებ, რაც მას შეემთხვა, კვლავ წერს: "მრავალი აღსარებით განადიდებდა თავის თავს გერმანე, მრავალი რამ აქვს სათქმელი, რაც მას გარდახდა, - და რამდენი რამის აღრიცხვა შეუძლია ჩვენთან დაკავშირებით: სასამართლო განაჩენები, ქონების ჩამორთმევა, კანონგარეშედ გამოცხადება: ქონების დატაცება, ღირსების აყრა, ამქვეყნიური დიდების უგულებელყოფა, ზიზღი სენატორებისა და პრეფექტების ქების მიმართაც და მის საპირისპიროს მიმართაც, მუქარების, ყვირილის, საფრთხეებისა და დევნულებების, ხეტიალის, შევიწროვების და სხვადასხვა სატანჯველების დათმენა, რაც შემემთხვა მე დეკიუსის და საბინუსის დროს, და ახლაც ემილიანეს დროსაც. გერმანე კი სად ჩანდა? სად იყო მისი ხსენება? მაგრამ თავს ვანებებ ამ დიდ უგუნურებას, რაშიც ჩავვარდი გერმანეს გამო; ამიტომ მომხდარ მოვლენათა წვრილმანების მოყოლას გვერდს ავუვლი იმ ძმებისათვის, რომლებმაც იციან".
იგივე დიონისე დომიციუსისა და დიდიმეს მიმართ ეპისტოლეში დევნულების დროს მომხდარ ამბებს კვლავ იხსენებს, შემდეგი სიტყვებით: "როდესაც ბევრია ჩვენიანი და თქვენთვის უცნობიც არიან, ზედმეტი არის მათი სახელებით ჩამოთვლა. მხოლოდ იცოდე, რომ კაცებმა და ქალებმა, ახალგაზრდებმა და მოხუცებმა, გოგონებმა და ხანშიშესულმა ქალებმა, ჯარისკაცებმა და სამოქალაქო პირებმა, ყველა ტომმა და ყველა ასაკმა, ზოგმა მათრახებითა და ცეცხლით, ზოგმა კი მახვილით გაიმარჯვა ბრძოლაში და მიიღო გვირგვინი. ზოგიერთისთვის კი ხანგრძლივი დრო არ ყოფილა საკმარისი იმისათვის, რომ უფლისთვის მისაღები გამოჩენილიყო, როგორც ახლა ჩემს შემთხვევაშიც ჩანს. ამიტომ, იმ სათანადო ჟამამდე, რომელიც თვითონ უწყის, შემინახა მე და მითხრა: "შეწყნარების ჟამს მესმა შენი, და ცხონების დღეს მოგიხმე შენ" (ეს. 49,8; 2 კორ. 6,2). რადგან კითხულობთ ამბებს ჩვენს შესახებ და გსურთ ცხადი გახდეს თქვენთვის, თუ როგორ ვატარებთ დროს, გაგიგიათ ყველაფერი, თუ როგორ მივყავდით ასისთავსა და სტრატეგებს, მათთან ერთად ჯარისკაცებსა და მსახურებს ბორკილდადებულნი, - მე, გაიუსი, ფაუსტუსი, პეტრე და პავლე, - ამ დროს მოვიდნენ ვიღაცეები მარეას ნომიდან, გვეცნენ და რადგან არ მივყვებოდით, ძალით წაგვათრიეს და გაგვიტაცეს. ახლა კი მე, გაიუსი და პეტრე უდაბნოში, ლიბიის გამომხმარ ადგილას მარტონი სხვა ძმებისგან დაობლებულნი ჩავრჩით, პარეტონიუმისგან სამი დღის სავალი გზით დაშორებულნი".
და შემდეგ ამბობს: "ქალაქში დამალული პრესვიტერები - მაქსიმე, დიოსკორე და დემეტრიოსი - მალულად ნახულობდნენ ძმებს. რადგან ქვეყნიერებაზე უფრო კარგად ცნობილი ფაუსტინუსი და აკვილა ეგვიპტეში დახეტიალობდნენ. კუნძულზე სნეულებისაგან[15] აღსრულებულებთან ერთად მყოფი დიაკვნები კი გადარჩნენ: ფაუსტუსი, ევსები და ხერემონი; ევსები, რომელიც ღმერთმა თავიდანვე გააძლიერა და მოამზადა საპყრობილეში მყოფი აღმსარებლებისთვის მსახურების მთელი ძალით აღსასრულებლად, და სრული და ნეტარი მოწამეების სხეულთა შემოსვის არცთუ უსაფრთხო საქმის შესასრულებლად. რადგან, როგორც ზემოთ ვთქვი, დღემდე არ წყვეტს პრეფექტი მასთან მოყვანილთა სასტიკ ხოცვა-ჟლეტას; ზოგს აწამებს, ზოგს კი უშვებს, რომ საპყრობილეში ბორკილებში მოკვდეს, ბრძანებს არავინ შევიდეს მათთან და იძიებს არის თუ არა ვინმე ამის მოქმედი. მიუხედავად ამისა, ღმერთი ძმების გულმოდგინებითა და შეუპოვრობით განუსვენებს ზეწოლის ქვეშ მყოფთ".
და ეს ამბები მოგვითხრო დიონისემ. თუმცა, უნდა ვიცოდეთ, რომ ევსები, რომელსაც დიაკონს უწოდებს, მცირე ხნის შემდეგ სირიაში ლაოდიკიის ეპისკოპოსად დაადგინეს, მაქსიმემ კი, ვისაც მაშინ პრესვიტერი უწოდა, თვითონ დიონისეს შემდეგ ალექსანდრიაში ძმების მსახურება მიიღო. ფაუსტუსი კი, ვინც მასთან ერთად იმ დროს აღსარებით გამოიჩინა თავი, ჩვენი დროის დევნულებამდე იქნა დაცული, და სრულიად მოხუცი და დღეებით აღსავსე ჩვენს დროში მოწამეობით აღესრულა; მას თავი მოკვეთეს.
ასეთი ამბები შეემთხვა დიონისეს იმ დროს.
-----------------------------------------------------------
* ე.ი. სასაფლაოებზე - მთარგ.
XII
ვალერიანეს ზემოხსენებული დევნულების ჟამს პალესტინის კესარიაში სამი ადამიანი გაბრწყინდა ქრისტეს აღსარებით და საღვთო მოწამეობით გამშვენდა, გახდნენ რა მხეცთა საკვები. მათგან ერთს პრისკუსი ეწოდებოდა, მეორეს - მალქოზი, მესამეს სახელი კი ალექსანდრე იყო. ამბობენ, რომ ისინი სოფელში ცხოვრობდნენ. პირველად თავიანთ თავს აძაგებდნენ უზრუნველობისა და მცონარების გამო, იმის გამო, რომ, როდესაც განაწილების ჟამი დგას ზეციური ვნებით აღძრულთათვის, ისინი უგულებელყოფდნენ ჯილდოებს და არც მოწამეობის გვირგვინს წარიტაცებენ. როდესაც ასე ითათბირეს, გაემართნენ კესარიაში, მივიდნენ მსაჯულის წინაშე და მიიღეს ზემოხსენებული აღსასრული. გარდა ამისა, მოგვითხრობენ, რომ ამავე დევნულების ჟამს ამავე ქალაქში ერთმა ქალმა მსგავსი ბრძოლა გადაიტანა. გადმოცემით იგი მარკიონის მწვალებლობიდან იყო.
XIII
მაგრამ მცირე ხნის შემდეგ ვალერიანემ ბარბაროსებთან გამოსცადა მონობა[16] და მისი ვაჟიშვილი როგორც ერთპიროვნული მმართველი უფრო გონივრულად მართავდა, და ედიქტის მეშვეობით მყისვე შეწყვიტა დევნულება ჩვენს წინააღმდეგ. სიტყვის წინამდგომელებისთვის ჩვეული საქმიანობის აღსასრულებლად თავისუფლების მინიჭება ბრძანა რესკრიპტის მეშვეობით, რომელიც არის შემდეგი სახის: "იმპერატორი კეისარი პუბლიუს ლიკინიუს გალიენუს პიუს* ფელიქს** ავგუსტუსი დიონისესა და პინას, დემეტრიოსსა და დანარჩენ ეპისკოპოსებს. ვბრძანე, ჩემი მადლის ქველმოქმედება მთელ ქვეყნიერებაზე გავრცელებულიყო, რათა მსახურების ადგილებიდან გასახლებულიყვნენ***, და ამიტომ თქვენც უნდა შეძლოთ ჩემი რესკრიპტის გამოყენება ისე, რომ არავინ შეგავიწროვოთ. და ამას, რისი აღსრულებაც თქვენ ძალგიძთ, უკვე დიდი ხნის წინ მივეცი თანხმობა; და ამიტომ ავრელიუს კვირინიუსი, უზენაესი პროკურატორი, დაიცავს ჩემს მიერ დადგენილ წესს"[17].
ეს დაიდოს რომაელთა ენიდან უფრო მეტი სიცხადით გადმოთარგმნილი. მისი სხვა ბრძანებაც არის გავრცელებული, რომელიც სხვა ეპისკოპოსების მიმართ გასცა: ნებას რთავს, რომ უკან დაიბრუნონ ე. წ. "მიძინების" ადგილები.
-----------------------------------------------------
* ლათ. ღვთისმოსავი - მთარგ.
** ლათ. სვიანი - მთარგ.
*** იგულისხმება წარმართები, რომლებმაც დაიკავეს ქრისტიანთა მსახურების ადგილები და ახლა ისინი უნდა დაებრუნებინათ ქრისტიანებისათვის - მთარგ.
XIV
ამ დროს რომაელთა ეკლესიას ჯერ კიდევ წინამძღვრობდა ქსისტუსი, ანტიოქიაში კი - ფირმილიანე; მათ გარდა, პონტოს ეკლესიებს - გრიგოლი და მისი ძმა ათენოდოროსი, ორიგენეს მოწაფეები. პალესტინის კესარიაში, თეოკტისტეს გარდაცვალების შემდეგ, ეპისკოპოსობა გადაეცა დომნას, მცირე ხნის განმავლობაში მმართველობის შემდეგ, მონაცვლედ დაადგინეს თეოტეკნოსი, ჩვენი თანამედროვე. იგიც ორიგენეს სასწავლებლიდან იყო. მაგრამ როდესაც იერუსალიმში განისვენა მაძაბენემ, საყდარი მიიღო ჰიმენაიოსმა[18], ვინც ჩვენს დროში მრავალი წლის განმავლობაში გამოჩენილი კაცი იყო.
XV
ამ დროს, როდესაც ეკლესიები ყველგან მშვიდობით იყვნენ, პალესტინის კესარიაში ჯარში თანამდებობით პატივდებულთაგან, გვარითა და სიმდიდრით გამოჩენილ კაცს, მარინუსს ქრისტეს მოწმობის გამო თავი მოკვეთეს შემდეგი მიზეზით. ამბობენ, რომაელებთან პატივის ნიშანი არის ვაზის ლერწამი, რასაც ღებულობდა ასისთავი. როდესაც ადგილი თავისუფალი იყო, ამ დაწინაურებისათვის ხარისხის წესის მიხედვით მოუწოდეს მარინიუსს. როდესაც უკვე ელოდა მას პატივის ნიშნის მიღება, ტრიბუნალის წინაშე მოვიდა სხვა და განაცხადა, რომ მისთვის, ქრისტიანისთვისა და იმპერატორებისადმი მსხვერპლის შეწირვაზე უარის მთქმელისთვის, ძველი კანონების თანახმად არ იყო ნებადართული რომაელთათვის განკუთვნილი თანამდებობის გაზიარება და რომ თვითონ ბრალმდებელს ერგებოდა ეს თანამდებობა. ამაზე აღელდა მსაჯული (იგი იყო აქეუსი), პირველად ჰკითხა მარინუსს, თუ რა აზრის იყო, როგორც კი დაინახა, რომ მტკიცედ აღიარებდა ქრისტიანობას, მოსაფიქრებლად სამი საათი მისცა.
როდესაც იგი სასამართლოს გარეთ გავიდა, ადგილობრივმა ეპისკოპოსმა თეოტეკნოსმა, საუბრით მასთან მისულმა, წარიტაცა, ხელი მოკიდა და ეკლესიისკენ წარუძღვა. დააყენა შიგნით საკურთხეველთან, ოდნავ აუწია მოსასხამი და მიუთითა მასზე შემორტყმულ მახვილზე, ამავე დროს მასთან მოიტანა და წინ დაუდო საღვთო სახარებათა წერილი, და უბრძანა ამ ორიდან სურვილის მიხედვით აერჩია.
მან კი უყოყმანოდ გაიწოდა მარჯვენა და აიღო საღვთო წერილი, თეოტეკნოსმა უთხრა: "გეპყრას, გეპყრას ღმერთი, და იქნებ მისგან გაძლიერებული მიემთხვიო იმას, რაც აირჩიე, წადი მშვიდობით". როდესაც იგი იქიდან გამოვიდა, მყისვე მოუხმო მაცნემ, მოუწოდებდა რა სასამართლოს წინაშე წარდგომისაკენ; რადგან დანიშნული ვადა უკვე ამოწურული იყო, იგი წარდგა მსაჯულთან და რწმენის უფრო დიდი გულმოდგინება აჩვენა, და მყისვე, როგორც იყო, წაიყვანეს სასიკვდილოდ; და ასე აღესრულა.
XVI
იქვე მოიხსენიება ასტეროსიც ღვთის სათნო კადნიერებისათვის. იგი იყო რომის სენატის წევრი, იმპერატორებთან დაახლოებული პირი და ყველასთვის ცნობილი თავისი კეთილშობილებითა და სიმდიდრით. იგი ესწრებოდა მოწამის აღსასრულს, აიღო მისი სხეული, მოიკიდა მხარზე, ბრწყინვალე და ძვირფას ტანისამოსზე, შემოსა ძალიან მდიდრულად და სათანადო სამარხში ჩაასვენა.
ამ კაცის შესახებ ათას სხვა რამესაც იხსენებენ ჩვენამდე შემორჩენილი მისი მეგობრები, აგრეთვე [იხსენებენ] შემდეგ სასწაულს.
XVII
ამბობენ, რომ კესარიის ფილიპეში, რომელსაც ფინიკიელები პანეადას უწოდებენ, ე. წ. პანეონის მთების ძირში მომდინარე წყაროებთან, რომელთაგანაც სათავეს იღებს იორდანეც, დღესასწაულის რომელიღაც დღეს აგდებდნენ სამსხვერპლო პირუტყვს და იგი დემონის ძალით სასწაულებრივად ხდებოდა უხილავი და ეს საკვირველება იქ განთქმული იყო დამსწრეთა შორის. ერთხელ, როდესაც ასტერიოსი იმყოფებოდა მათ გვერდით, ვინც ამას იქმოდა, და ამ მოვლენას მრავალი შეძრწუნებული შეჰყურებდა, შეწუხდა მათი ცთომილების გამო, თავი ასწია ცისკენ და ევედრებოდა ქრისტეს მეშვეობით ყოვლიერების ღმერთს ხალხის მაცთური დემონის მხილებას და ადამიანთა შეცდომაში შეყვანის შეწყვეტას. ამბობენ, რომ როდესაც ამას ლოცულობდა, მყისვე ნაკადულებიდან ამოცურდა სამსხვერპლო პირუტყვი და ასე გაქრა მათთვის ეს სასაწული ისე, რომ მეტად აღარასოდეს მომხდარა საკვირველება იმ ადგილის სიახლოვეს.
XVIII
მაგრამ მას შემდეგ, რაც ეს ქალაქი გავიხსენეთ, ღირსეულად არ მიმაჩნია იმ ამბისათვის გვერდის ავლა, რომელიც ჩვენს შემდეგაც გახსენების ღირსია. რადგან ამბობენ, რომ ის სისხლმდინარე, რომელმაც, როგორც წმინდა სახარებიდან გვაქვს ნასწავლი, ჩვენი მაცხოვრისაგან მოიპოვა ამ ვნებისაგან განთავისუფლება, აქედან წამოვიდა. ამ ქალაქში მის სახლზე მიუთითებდნენ და მაცხოვრის მიერ მის მიმართ ქველმოქმედების საკვირველი ძეგლებიც არის შემორჩენილი. ამბობენ, რომ ამ სახლის კარიბჭესთან მაღალ ქვაზე იდგა ქალის ბრინჯაოს გამოსახულება, მუხლმოდრეკილი და მლოცველის მსგავსად წინ ხელებგაწვდილი, მის პირდაპირ კი - იმავე მასალისაგან ფეხზე მდგარი კაცის სხვა გამოსახულება, ორმაგი მოსასხამით მოკრძალებულად შემოსილი და ქალის მიმართ წინ გაწვდილი ხელით; მის ფეხებთან ძეგლზე უცხო რამ სახეობის მცენარე იყო აღმოცენებული, რაც ბრინჯაოს ორმაგ მოსასხამს კიდეზე აუყვებოდა, და ყველანაირი სნეულების შხამსაწინააღმდეგო რამ საშუალებად მოქმედებდა. ამბობენ, რომ ეს ქანდაკება იესოს ხატებას ატარებდა და შემორჩენილი იყო ჩვენს დრომდეც. ასე რომ, ქალაქში გაჩერებისას თვით ჩვენი თვალებით დავინახავდით. და არაფერია საკვირველი, რომ ძველად წარმართთაგან ჩვენი მაცხოვრისგან ქველმოქმედების მიმღებთ ეს გაეკეთებიათ, როდესაც მოგვითხრობენ, რომ მისი მოციქულების, პავლესა და პეტრეს და თვით ქრისტეს ხატები ფერების მეშვეობით სურათებზე არის შემორჩენილი. ბუნებრივია, ძველები სიფრთხილის გარეშე მათი, როგორც მხსნელების, წარმართული ჩვეულებით ამ სახით პატივის მიგებას იყვნენ მიჩვეული[19].
XIX
დღემდე არის დაცული იაკობის ტახტი, რომელიც იერუსალიმის ეკლესიის პირველმა ეპისკოპოსმა მაცხოვრისაგან და მოციქულებისაგან მიიღო, რომელსაც ასევე უწოდებდნენ ქრისტეს ძმას, როგორც ამას საღვთო სიტყვები გადმოგვცემს.
იქ მცხოვრები ძმები მონაცვლეობის მიხედვით პატივს მიაგებენ და ყველას ნათლად უჩვენებენ, თუ როგორ ინარჩუნებდნენ ძველები წმინდანთა თაყვანისცემას მათი ღვთის სათნო ცხოვრების გამო და თუ როგორ იცავდნენ ჩვენი თანამედროვენიც. ეს ითქვა ამასთან დაკავშირებით.
XX
ამავე დროს დიონისემ მის ზემოხსენებულ ეპისტოლეებზე დამატებით შეადგინა ჩვენს დროშიც გავრცელებული სადღესასწაულო ეპისტოლეები. მათში აღდგომის დღესასწაულის შესახებ უფრო შესხმით სიტყვებს წარმოთქვამს. მათგან ზოგს სწერს ფლავიუსს, ზოგს - დომიციუსს, ზოგს კი - დიდიმეს, რომელშიც გადმოსცემს რვაწლედის კანონს. ამტკიცებს, რომ არა სხვა დროს, არამედ [სწორედ] გაზაფხულის ბუნიობის შემდეგ შეჰფერის პასექის დღესასწაულის აღსრულება. ამათ გარდა ალექსანდრიაში მყოფ თანახუცესებს სხვა ეპისტოლესაც მისწერს, აგრეთვე - სხვებსაც სხვადასხვა ადგილებზე. და ეს დაწერა ჯერ კიდევ მაშინ, როცა დევნულება მიმდინარეობდა.
XXI
მშვიდობა ჯერ კიდევ არ იყო დამყარებული, როცა იგი დაბრუნდა ალექსანდრიაში. იქ კვლავ ატყდა ამბოხი და ომი[20], და მას არ შეეძლო ქალაქში ყველა ძმაზე ზედამხედველობის გაწევა, რომლებსაც არჩეული ჰქონდათ ამბოხებულთა სხვადასხვა მხარეები. და კვლავ აღდგომის დღესასწაულზე, თითქოს საზღვარგარეთ მყოფი, იმავე ალექსანდრიიდან წერილების მეშვეობით ესაუბრება მათ. და ამის შემდეგ ჰიერაქსს, ეგვიპტეში მყოფთა ეპისკოპოსს, წერს სხვა სადღესასწაულო ეპისტოლეს და ალექსანდრიელთა მის დროინდელ ამბოხებას იხსენიებს შემდეგი სიტყვებით:
"მაგრამ რა გასაკვირია, თუ შორს მკვიდრთა მიმართ ეპისტოლეების მეშვეობით საუბარი მიჭირს, როდესაც თვით საკუთარ თავთან საუბარი და საკუთარი სულისთვის რჩევის მიცემა ჩემთვის შეუძლებელი გახდა? საკუთარი შიგნეულობის მიმართ, თანამოსახლე და ერთსულოვანი ძმებისა და იმავე ქალაქის ეკლესიის მიმართ ეპისტოლეების მიწერა მიხდება, და შეუძლებელი ჩანს მათი გავრცელება. რადგან უფრო ადვილია, რომ ვინმე, არათუ საზღვარგარეთ, არამედ აღმოსავლეთიდან დასავლეთში გადავიდეს, ვიდრე ალექსანდრიაში ჩავიდეს იმავე ალექსანდრიიდან. რადგან ქალაქის შუა გზა იმ დიდ და გაუვალ უდაბნოზე უფრო გადაულახავი და გაუვალია, რომელშიც ისრაელი ორი თაობის განმავლობაში მოგზაურობდა. მშვიდი და აუღელვებელი ნავსაყუდლები გახდა ხატი იმ ზღვისა, რომელიც მათ გააპეს, კედლებად აღმართეს და სავალ გზად აქციეს, და ამ ფართო გზაზე დაიხრჩვნენ ეგვიპტელები; ხშირად მათ შორის მომხდარი მკვლელობებისაგან იგი წითელი ზღვის მსგავსი ჩანს. ქალაქში მედინი მდინარე ზოგჯერ იმ უწყლო უდაბნოზე მშრალი ჩანს და იმაზე უფრო მეტად ხმელია, რომელიც განვლო ისრაელმა, და ისე მოსწყურდა, რომ შეჰღაღადა და საკვირველების ერთადერთმა შემოქმედმა მათთვის ციცაბო კლდისგან სასმელი გადმოღვარა. ზოგჯერ კი ისე გადმოდის ნაპირებიდან, რომ ტბორავს მთელ შემო-გარენს, გზებსაც და ყანებსაც, და ნოეს დროს მომხდარი წყლით წარღვნის მუქარა მოაქვს. მუდამ სისხლით, მკვლელობებითა და დამხრჩვალით დაბინძურებული ჩამოედინება, რაც მოსემ გააკეთა ფარაონისთვის, როდესაც სისხლად გადააქცია და ააყროლა. და სხვა რა წყალი გაწმენდს ყოველივეს განმწმენდელ წყალს? როგორ გაწმენდს ვრცელი და ადამიანებისათვის გადაულახავი ოკეანე მასში ჩაღვრილ ამ მწარე ზღვას? ან ედემიდან გამომავალი დიდი მდინარე, მისი ოთხი სათავე, რომლებადაც არის დაყოფილი, გეონის ერთ მდინარედ რომც შეერთდეს, როგორ ჩამორეცხავს დაღვრილ სისხლს? ან როდის გახდება ყველა მხრიდან უკეთური ორთქლით დაბინდული ჰაერი წმინდა? რადგან მიწიდან ისეთი ორთქლი მობერავს, ზღვიდან - ქარები, მდინარეებიდან - ნიავი და ნავსადგურებიდან - ნისლი, თითქოს ცვრად ქცეულა ყველა შემადგენელ ელემენტებად გახრწნილი გვამის შრატი. შემდეგ უკვირთ და ვერ გებულობენ, საიდან მოდის შეუჩერებლად ჭირი, მძიმე სნეულებები, ხრწნილების ნაირგვარობა, ადამიანთა სხვადასხვაგვარი და მრავალრიცხოვანი სიკვდილიანობა, რატომ აღარ აქვს უდიდეს ქალაქს მოსახლეობის ესოდენ დიდი სიმრავლე, ჩვილი ბავშვებიდან დაწყებული ღრმად მოხუცებამდე, წინათ რომ კვებავდა მათ, რომლებსაც "მწვანე მოხუცებს" უწოდებდნენ. მაგრამ ორმოცი წლიდან სამოცდაათ წლამდე ისეთი სიჭარბე იყო მაშინ, რომ ახლა ვეღარ ივსება მათი რიცხვი, როდესაც ხალხის საკვები მარაგისათვის აღწერენ და აღრიცხავენ მათ თოთხმეტი წლიდან ოთხმოც წლამდე, და სახით ახალგაზრდები დიდი ხნის მოხუცის ასაკისა ხდებიან. და დედამიწაზე ასე დამცრობილი და მუდამ დაკნინებული ადამიანთა მოდგმის მხილველნი არ ძრწიან, როდესაც იზრდება და წარემატება მათი სრული გაუჩინარება".
XXII
ამის შემდეგ, ომს მოჰყვა ჭირი. როდესაც დღესასწაული ახლოვდებოდა, კვლავ გაესაუბრა ძმებს წერილის მეშვეობით, და მომხდარ უბედურებებს აღნიშნავს შემდეგი სიტყვებით:
"ადამიანები, ალბათ, ვერც იფიქრებენ, რომ დღესასწაულის ჟამი დადგა, მათთვის არც არსებობს ეს ან სხვა რომელიმე [დღესასწაული]. ვგულისხმობ არა გლოვის [ჟამს], არამედ იმას, რაც კი შეიძლება იქნას მიჩნეული განსაკთრებით სასიხარულო ჟამად. ახლა ყველა მოთქვამს, ყველა დამწუხრებულია და ქალაქი გლოვაში ეხვევა დახოცილთა და ყოველდღე მოკლულთა სიმრავლის გამო. რადგან როგორც ეგვიპტელთა პირმშოებზეა დაწერილი, ასეა ახლაც: "დიდი ღაღადი შეიქნა; რადგან არ არის სახლი, სადაც არ იყოს მკვდარი", - და ნეტავ მხოლოდ ერთი იყოს!
"რადგან ამას წინ მრავალი საშინელი რამ შეგვემთხვა. ჯერ გაგვასახლეს, და მაშინაც მხოლოდ ჩვენ ვზეიმობდით, ყველასაგან დევნულები და დახოცილები, და ტანჯვა-წამების თითოეული ადგილი ჩვენთვის იქცა სადღესასწაულო ადგილად, ველ-მინდორი, ხომალდი, ფუნდუკი, საპყრობილე; მაგრამ ყველაზე ბრწყინვალედ დღესასწაულს ატარებდნენ წმინდა მოწამენი, ცაში მონადიმენი. შემდეგ ომი და შიმშილობა მოგვევლინა, რაც წარმართებთან ერთად გადავიტანეთ. მხოლოდ ჩვენ ვუძლებდით, რა ზომითაც გვავიწროვებდნენ და ჩვენ ვიმკიდით შედეგებს იმისგან, რასაც ერთმანეთს უკეთებდნენ და ევნებოდათ; და კვლავ ქრისტეს მშვიდობით ვხარობთ, რაც მხოლოდ ჩვენ მოგვეცა. მაგრამ როდესაც მცირე ხნით სული მოვითქვით ჩვენცა და მათაც, თავს დაგვატყდა ეს სენი, მათთვის ყველა საშინელებაზე უფრო საშინელი და ნებისმიერ უბედურებაზე უფრო სასტიკი, და როგორც მათი საკუთარი მწერალი ამბობს: "ერთადერთი რამ, რაც ყველა მოლოდინზე უფრო აღმატებული იყო" (თუკიდიდე, II, 64, 1). ჩვენთვის ეს ასე არ ყოფილა, მაგრამ იყო სხვებზე არანაკლები წვრთნა და გამოცდა. რადგან ჩვენც არ აგვცდა, თუმცა წარმართებს ძლიერ შეუტია".
ამის შემდეგ დასძენს: "ჩვენი ძმების უმრავლესობა ზეაღმატებული სიყვარულისა და ძმათმოყვარეობის გამო თავს არ ზოგავდა და ერთმანეთს განამტკიცებდა, უშიშრად ზედამხედველობდა სნეულებს, მუხლჩაუხრელად ემსახურებოდა, მზრუნველობდა ქრისტეში და მათთან ერთად სიხარულით მიიცვლებოდა; სხვებისაგან ვნებებით აღვსებულნი და მოყვასისაგან სნეულების საკუთარ თავზე დამტეხნი ნებაყოფლობით ღებულობდნენ ტკივილებს. მრავალი, ვინც სნეულებს უვლიდა და სხვებს განამტკიცებდა, თვითონ აღესრულებოდა, მათ სიკვდილს თავის თავზე ღებულობდა; და ხალხური გამონათქვამი, რაც ყოველთვის კეთილგანწყობის [გამომხატველად] მიიჩნეოდა, მაშინ საქმით აღასრულეს: "სიკვდილამდე მათი ერთგული მსახურნი". ამგვარად ტოვებდნენ ცხოვრებას ჩვენს ძმათაგან საუკეთესონი, ზოგიერთი პრესვიტერი, დიაკონი და ერისკაცი, მეტად ქებულნი, ისე რომ სიკვდილის ეს სახეობა, დიდი ღვთისმოსაობისა და ძლიერი რწმენის გამო აღსრულებული, მოწამეობაზე ნაკლებად როდი ითვლება. წმინდანთა სხეულებს კი გაშლილი ხელებით მკერდში იკრავდნენ, უხუჭავდნენ თვალებს, უმუწავდნენ პირს, მხრებით ატარებდნენ და აწვენდნენ; მათზე მიწებებულები და შეკავშირებულები განბანიდნენ მათ და დასამარხი შესამოსელით განამშვენებდნენ, მცირე ხნის შემდეგ კი თვითონაც იმავე [მომსახურებას] ღებულობდნენ, რადგან დარჩენილები ყოველთვის მიყვებოდნენ (ე.ი იხოცებოდნენ - მთარგ.) მათ უწინარესთ. წარმართები კი სრულიად საპირისპიროდ იქცეოდნენ: მათ, რომლებსაც სნეულება ახლა ეწყებოდათ, კლავდნენ და გაურბოდნენ მათ უსაყვარლეს ადამიანებს; ნახევრადმკვდრებს გზაზე ყრიდნენ და მიცვალებულებს დაუმარხავს, გადაუფარებელს ტოვებდნენ, სიკვდილის გავრცელებას და მასთან ზიარებას გაურბოდნენ, რისი არიდებაც მრავალი ხერხის მიუხედავად ადვილი არ იყო".
ამ ეპისტოლის შემდეგაც, როდესაც ქალაქში მშვიდობა დამყარდა, ეგვიპტეში მყოფ ძმებს კვლავ სადღესასწაულო წერილს უგზავნის, და კვლავ სწერს სხვა პირებს. გავრცელებულია მისი რომელიღაც ეპისტოლე "შაბათის შესახებ" და სხვაც - "წვრთნის შესახებ".
როდესაც კვლავ ჰერმამონსა და ეგვიპტელ ძმებს ეპისტოლის მეშვეობით ესაუბრება, დეკიუსის, მის შემდეგ მოსულთა ბოროტმოქმედებისა და გალიენუსის დროინდელი მშვიდობის შესახებ მრავალ სხვა ამბავსაც იხსენებს.
XXIII
მაგრამ არაფერია მსგავსი იმისა, რომ მოვისმინოთ ზუსტად ისე, როგორც მოხდა.
"იგი მას შემდეგ, რაც მის იმპერატორთაგან ერთ-ერთს აქეზებდა, მეორეს კი უტევდა, მალევე მთელი გვარით ძირ-ფესვიანად უჩინო იქმნა, მაგრამ გამოჩნდა და ყველასგან აღიარებულ იქნა გალიენი, ერთდროულად ძველი იმპერატორიც და ახალიც[21], პირველად მყოფი და მათ შემდეგ მოსულიც. რადგან ესაია წინასწარმეტყველის მიმართ ნათქვამის მიხედვით: "აჰა, დასაბამიდან მყოფი მიდის, და ახალი არის ის, რაც ახლა წარმოიშვება"; რადგან როგორც ღრუბელი მზის სხივების ქვეშ მიქრის და მცირე ხნის შემდეგ დაფარავს და დაჩრდილავს მას, და მის (მზის - მთარგ.) ნაცვლად ჩანს, შემდეგ კი, როცა გადაივლის ან გაიფანტება ღრუბელი, გამოჩნდება, რომ მზე, რომელიც მანამდე იყო ამოსული, კვლავ ამოვიდა. ასევე, მაკრიანე, რომელმაც წინ წაიწია და თავისი თავი გალიენუსის კუთვნილ მეფობას მიუახლოვა, იგი აღარ არის, რადგან არც იყო, ეს კი (გალიენუსი - მთარგ.) არის მსგავსად იმისა როგორც იყო. და როდესაც საიმპერიო ძალაუფლებამ განიშორა სიბერე და წინა ბოროტებისაგან განიწმინდა, ახლა უმწვერვალესად არის აღზევებული, უფრო შორს ჩანს და ისმის, და ყველგან ვრცელდება".
და მომდევნო ხანას, რა დროსაც ამას წერდა, აღნიშნავს შემდეგი სიტყვებით: "და კვლავ მიწევს საიმპერიო წლების დღეთა მიმოხილვა. რადგან ვხედავ, რომ უღმერთონი სახელოვანნი არცთუ დიდი ხნის შემდეგ უსახელო გახდნენ; ხოლო მან კი, ვინც არის უფრო წმინდა და ღვთისმოყვარე, შვიდ წელს გადააცილა და ახლა მეცხრე წელი სრულდება, რომლის დროსაც ჩვენ ვდღესასწაულობთ"[22].
XXIV
ამ ყოველივეს გარდა მან შეადგინა ორი თხზულება "აღთქმათა შესახებ". ამის დაწერის საბაბი იყო ნეპოტი[23], ეგვიპტეში მყოფთა ეპისკოპოსი, რომელიც საღვთო წერილში წმინდანებისთვის აღთქმულის უფრო იუდაებრივად განმარტებას ასწავლიდა და მიიჩნევდა, რომ ამ მიწაზე ათასი წელი სხეულებრივი ფუფუნება იქნებოდა. ფიქრობდა, რომ საკუთარ მოსაზრებას განამტკიცებდა იოანეს "გამოცხადებიდან" და მის შესახებ შეადგინა რაღაც თხზულება სათაურით "ალეგორისტების მხილება". დიონისე მას უტევს "აღთქმათა შესახებ" წიგნებში, პირველ წიგნში გადმოსცემს თავის აზრს მოძღვრების შესახებ, მეორეში კი იოანეს "გამოცხადების" შესახებ საუბრობს, როდესაც დასაწყისში ნეპოტს მოიხსენიებს, მის შესახებ ამას წერს: "მას შემდეგ, რაც რომელიღაც თხზულება მოიტანეს ნეპოტისა, რომელსაც ეყრდნობიან როგორც უდავოდ მაჩვენებელს იმისა, რომ ქრისტეს სამეფო იქნება მიწაზე. სხვა მრავალი რამის გამო ვღებულობ და მიყვარს ნეპოტი რწმენის, შრომისმოყვარეობის, წმინდა წერილში განსწავლისა და ფსალმუნების გალობის გამო, რითაც ამ დრომდე მრავალი ძმა სიხარულით ივსება; და ყველა პატივით ვმოსავ ამ ადამიანს, უფრო მეტად იმიტომ, რომ განსვენებულია. მაგრამ ჭეშმარიტება არის ძვირფასი და ყოველივეზე უწინარეს ყველაზე უფრო მეტად პატივსაცემი*. საჭიროა იმის ქება და შურის გარეშე მოწონება, თუ რამ მართებულად ითქვა, ხოლო გამოკვლევა და გამოსწორება იმისა, თუ რამ არ ჩანს, რომ საღად არის დაწერილი. აქ მყოფისა და უბრალო სიტყვით აზრის გამომთქმელის მიმართ საკმარისი იქნებოდა ზეპირი საუბარი, კითხვა-პასუხის მეშვეობით დავარწმუნებდი და დავმოძღვრავდი `მოწინააღმდეგეებს" (2 ტიმ. 2, 25). მაგრამ, როდესაც გამოცემული არის წიგნი, როგორც ზოგიერთები ფიქრობენ ყველაზე დამარწმუ-ნებელი, და როდესაც ზოგიერთი მოძღვარი რჯულსა და წინასწარმეტყველებებს არაფრად მიიჩნევს, სახარებების მიდევნებას უგულებელყოფს და მოციქულთა ეპისტოლეებს კიცხავს; ხოლო ამ თხზულების მოძღვრებას როგორც დიდ რაიმეს და დაფარულ საიდუმლოს აღგვითქვამს და ჩვენს უფრო ლიტონ ძმებს არანაირად არ აზიარებს დიდსა და მაღალ აზროვნებას, არც ჩვენი უფლის დიდებული და ჭეშმარიტად საღვთო გამოცხადების შესახებ, ან ჩვენი მკვდრეთით აღდგომის, მის მიმართ შემოკრებისა და მიმსგავსების შესახებ, არამედ მცირე, მოკვდავ და, როგორც ახლა არის, ისეთი ღვთის სასუფევლისადმი სასოების ქონას არწმუნებენ; აუცილებელია, რომ ჩვენც, როგორც აქ მყოფ ჩვენს ძმას, ისე ვესაუბროთ ნეპოტს".
მცირე ხნის შემდეგ დასძენს: "როდესაც არსენოიეს ნომში ვიმყოფებოდი, სადაც, როგორც იცი, დიდი ხნის წინ თავი ამოყო ამ მოძღვრებამ ისე, რომ მთელი ეკლესიების მრავალი განხეთქილება და განდგომილება მოხდა, მოვიწვიე იმ დაბებში მცხოვრები ძმების პრესვიტერები და მოძღვრები (ესწრებოდნენ ის ძმებიც, რომლებსაც სურდათ), დავარწმუნე, რომ საკითხი საჯაროდ გამოეკვლიათ. როდესაც მომიტანეს ეს წიგნი, როგორც რამ უძლეველი საჭურველი და კედელი, მათთან ერთად დავჯექი და სამი დღე ზედიზედ, დილიდან საღამომდე, ვცდილობდი გამესწორებინა ნაწერი. ძალიან აღმაფრთოვანა იქაური ძმების სიმტკიცემ, ჭეშმარიტების სიყვარულმა, თანმიმდევრულმა მსჯელობამ და გონიერებამ; თუ როგორ წესისა და რიგის მიხედვით და კეთილგანწყობით ვსვამდით კითხვებს, ვაწყდებოდით სიძნელეებს და ვთანხმდებოდით. ერთი მხრივ, უარს ვამბობდით, რომ ერთხელ მიღებული შეხედულება ყველანაირი გზით და ჯიუტად შეგვენარჩუნებია მაშინ, როცა ჩანდა, რომ მცდარი იყო, მეორე მხრივ, არც საწინააღმდეგო მტკიცებულებას ვარიდებდით თავს, არამედ რამდენადაც შეგვეძლო ვცდილობდით ჩვენთვის ხელმისაწვდომისაგან შეგვეპყრა და დავუფლებოდით შეკითხვებს. არც აზრის შეცვლისა და აღიარების გვრცხვენოდა, თუ ამას საღი აზრი მოითხოვდა, არამედ კეთილგონივრულად, სიწრფელითა და ღვთის მიმართ გახსნილი გულით, წმინდა წერილის წარმოჩენითა და მოძღვრებით დადგენილს ვღებულობდით. დასასრულ, ამ მოძღვრების მოთავემ და შემომტანმა, სახელად კორაკიონმა, როდესაც მოუსმინა ყველა იქ დამსწრე ძმას, აღიარა და დაგვემოწმა ჩვენ, რომ მეტად აღარ მიუახლოვდებოდა მას (ამ მოძღვრებას - მთარგ.), არც ისაუბრებდა მის შესახებ, არც ახსენებდა, არც ასწავლიდა, რადგან საკმაოდ ძლიერი მარცხი აგემა საპირისპირო მტკიცებულებებმა. სხვა ძმათაგან ზოგი ხარობდა ერთობლივი მსჯელობის, ყველას მიმართ შემწყნარებლობისა და ერთსულოვნების გამო".
----------------------------------------------------------
* იხ. არისტოტელე, ნიკომაქეს ეთიკა, I. 1096a - მთარგ.
XXV
შემდეგ გადადის მომდევნო თემაზე და იოანეს "გამოცხადების" შესახებ ამბობს: "ჩვენამდე ზოგიერთებმა უარყვეს და სრულიად განიშორეს ეს წიგნი, განიხილეს თითოეული თავი და განაცხადეს, რომ შეუცნობელი და არათანმიმდევრულია, სათაური კი ნაყალბევი. ამბობენ, რომ არც იოანეს ეკუთვნის, არც არის გამოცხადება, არამედ უმეცრების მტკიცე და სქელი ფარდით არის დაფარული; და არათუ რომელიმე მოციქული, საერთოდ არც წმინდანი და არც საეკლესიო პირი არ არის ამ თხზულების შემქმნელი, არამედ - კერინთოსი, მისგან [მომდინარე] "კერინთიანელებად" წოდებული მწვალებლობის შემქმნელი, რომელსაც სურდა თავისი თხზულებისათვის ნდობის ღირსი სახელი ეწოდებია. რადგან ეს არის მისი მოძღვრების დოგმატი, რომ ქრისტეს სამეფო დედამიწაზე იქნება, და რაც თვითონ სწადდა, სხეულის მოყვარესა და სრულიად ხორციელს, იმის აღსრულებაზე ოცნებობდა, - მუცელზე და მუცლის საჭმლითა და სასმელით, და ქორწინებებით გაძღომაზე და მათზე, რომელთა მეშვეობით ფიქრობდა, რომ ამათ (ხორციელ სიამეთ - მთარგ.) უფრო შესაფერის სახელს მისცემდა, ასევე დღესასწაულებზე, მსხვერპლშეწირვებსა და წმინდა საკლავებზე. მე კი ამ წიგნის უარყოფას ვერ გავბედავ, მაშინ როცა მრავალ ძმას გულმოდგინებით უპყრია იგი; მაგრამ მიმაჩნია, რომ მის შესახებ მოსაზრება აღემატება ჩემს აზროვნებას და ვთვლი, რომ მისი თითოეული ადგილის განმარტება არის დაფარული და უფრო საკვირველი. და თუმცა მე არ მესმის, მაგრამ ვეჭვობ, რომ უფრო ღრმა რამ დევს [მის] გამონათქვამებში, მათ ვზომავ და განვსჯი არა საკუთარი აზრით, არამედ რწმენას ვანიჭებ უფრო დიდ მნიშვნელობას. და ჩავთვალე, რომ ჩემს აზროვნებაზე უფრო მაღალია, და არ უარვყოფ იმას, რაც ვერ გავიგე, მაგრამ უფრო ის მიკვირს, რაც არ მინახავს".
ამის შემდეგ განიხილავს "გამოცხადების" მთელ წერილს და აჩვენებს, რომ ტექსტის ხელმისაწვდომი ნაწილი შეუძლებელია გააზრებულ იქნას, და დასძენს: "მთელი ე. წ. წინასწარმეტყველების დასასრულს წინასწარმეტყველი აკურთხევს მის დამცველებს და საკუთარ თავსაც. რადგან ამბობს: "ნეტარი არის ამ წიგნის წინასწარმეტყველების სიტყვათა დამმარხველი და მეც, იოანე, ამის მხედველი და მსმენელი" (გამოც. 22, 7‑8). არ ვკამათობ, რომ მას იოანე ეწოდება და ეს იოანეს ნაწერი არის, რადგან ვგონებ, რომ ვინმე წმინდანს და ღვთივშთაგონებულს ეკუთვნის. მაგრამ იოლად როდი დავეთანხმები, რომ იგი არის მოციქული, ზებედეს ძე, იაკობის ძმა, ვისიც არის იოანეს სახელით დასათაურებელი სახარება და კათოლიკე ეპისტოლეც. რამეთუ თითოეული მათგანის ხასიათიდან, სიტყვების ბუნებიდან და ე. წ. წიგნის შედგენილობიდან განვსაზღვრავ, რომ არ არის ერთიდაიგივე. რადგან მახარებელი არსად არ მიაწერს თავის სახელს, არც აცხადებს თავის თავს სახარების ან ეპისტოლის მეშვეობით".
შემდეგ კვლავ ამბობს: "...იოანე კი არსად, - არც პირველ, არც მესამე პირში. "გამოცხადების" მწერალი კი მაშინვე დასაწყისში წინადააწესებს თავის თავს: "იესო ქრისტეს გამოცხადება, რაც მას გადასცა მალევე მისი მსახურებისათვის საჩვენებლად. იგი აღნიშნა და წარგზავნა მისი ანგელოზის მეშვეობით თავის მონასთან იოანესთან, ვინც დაამოწმა ღვთის სიტყვა და მისი მოწმობა, და რაც იხილა" (გამოცხ. 1, 1‑2). შემდეგ ეპისტოლესაც წერს: "იოანე ასიაში მყოფ შვიდ ეკლესიას, მადლი თქვენ და მშვიდობა" (გამოც. 1, 4). მახარებელი კი კათოლიკე ეპისტოლის წინ არ წერს თავის სახელს, არამედ ყოველგვარი უხვსიტყვაობის გარეშე თვით საღვთო გამოცხადების საიდუმლოდან იწყებს: "რაც იყო დასაბამიდან, რაც გვსმენია, რაც გვინახავს ჩვენი თვალებით" (1 იოან. 1,1). ამ გამოცხადების გამო ნეტარ ჰყოფს უფალი პეტრეს და ეუბნება: "ნეტარ ხარ სიმონ ბარ იონა, რადგან ხორცმა და სისხლმა არ გაგიცხადა შენ, არამედ ჩემმა ზეციერმა მამამ" (მათ. 16, 17). მაგრამ არც იოანეს მეორე და მესამედ წოდებულ მოკლე ეპისტოლეებში არის იოანე სახელით მოხსენიებული, არამედ უსახელოდ არის წარწერილი "ხუცესი" (2 იოან. 1; 3 იოან. 1). მან კი მომდევნო ამბის მოსათხრობად საკმარისად არ ჩათვალა საკუთარი თავის ერთგზის დასახელება, არამედ კვლავ ახსენებს თავის სახელს: "მე იოანე, თქვენი ძმა და თანაზიარი იესოს ტანჯვაში, სასუფეველსა და დათმენაში, ვიყავი პატმოსად წოდებულ კუნძულზე ღვთის სიტყვისა და იესოს მოწმობის გამო" (გამოც. 1, 9). დასასრულ კი ამას ამბობს: "ნეტარია ამ წიგნის წინასწარმეტყველების სიტყვების დამცველი და მეც, იოანე, ამის მხედველი და მსმენელი" (გამოც. 22, 7‑8).
ის, რომ იოანე არის ამ სიტყვების მწერალი, უნდა ვირწმუნოთ, რადგან თვითონ ამბობს. მაგრამ თუ რომელი იოანეა, ცხადი არ არის. რადგან თავის თავზე არ ამბობს, როგორც მრავალგზის - სახარებაში, რომ არის უფლის საყვარელი მოწაფე, ან მის მკერდზე მიყრდნობილი (იოან. 13, 25), ან იაკობის ძმა, ან უფლის თვითმხილველი და უშუალო მსმენელი. რადგან რომ ეთქვა ზემოხსენებულთაგან რაიმე, აშკარად საკუთარი თავის წარმოჩენის მსურველი იქნებოდა, მაგრამ ამათგან არცერთს არ ახსენებს, არამედ ამბობს, რომ არის ჩვენი ძმა და თანაზიარი, იესოს მოწმე და გამოცხადების ხილვისა და სმენის გამო ნეტარი (იოან. 22, 7‑8). ვფიქრობ, რომ იოანე მოციქულის მრავალი თანამოსახელე ცხოვრობდა, რომელსაც მის მიმართ სიყვარულის, გაკვირვებისა და აღფრთოვანების გამო, და მის მსგავსად უფლის მიერ შეყვარების სურვილით ამ სახელის აღება უხაროდა, როგორც მორწმუნეთა შვილებს ხშირად ეწოდებათ პავლე და პეტრე. ამრიგად, "მოციქულთა საქმეებში" არსებობს სხვა იოანეც, მარკოზად ზეწოდებული, რომელიც ბარნაბამ და პავლემ თან წაიყვანა, ვის შესახებაც კვლავ ამბობს: "ხოლო ჰყავდათ ასევე იოანე შემწედ" (საქმე. 13, 5). არ ჩანს, ის თუ არის მწერალი, რადგან არ წერია, რომ მათთან ერთად გაემგზავრა ასიისკენ, არამედ ამბობს: "პაფოდან წასულები პავლე და მასთან მყოფნი პამფილიის პერგეში შევიდნენ, იოანე კი მათ ჩამოშორდა და დაბრუნდა იერუსალიმში" (საქმე. 13, 13). ვფიქრობ, რომ იგი იყო სხვა ვინმე ასიაში მყოფთაგან. ასევე ამბობენ, რომ ეფესოში არის ორი საფლავი და ამბობენ, რომ ორივე მათგანი იოანეს ეკუთვნის.
"და აზრებიდან, გამონათქვამებიდან და მათი წყობიდან ბუნებრივად აღიქმება, რომ ეს [მწერალი] მისგან განსხვავდება. ერთმანეთს ეთანხმება სახარება და ეპისტოლე, ორივე [ერთმანეთის] მსგავსად იწყება. ერთი ამბობს: "დასაბამში იყო სიტყვა" (იოან. 1, 1), მეორე კი: "რაც იყო დასაბამიდან". ერთი ამბობს: "და სიტყვა ხორცი გახდა და დაემკვიდრა ჩვენს შორის და ვიხილეთ მისი დიდება, დიდება როგორც მამისაგან მხოლოდშობილისა" (იოან. 1, 14); მეორე კი მცირედით ცვლის ამ სიტყვებს: "რაც გვესმა, რაც ვიხილეთ ჩვენი თვალებით, რაც ვნახეთ და ჩვენმა ხელებმა გასინჯა ცხოვრების სიტყვის შესახებ; და ცხოვრება გაცხადებულ იქნა" (1. იოან. 1, 1‑2). ამ სიტყვების შესავალში მიმართავს, როგორც შემდეგ ცხადყოფს, მათ, რომლებიც ამბობენ, რომ უფალი ხორციელად არ მოსულა, რის გამოც მზრუნველად დაურთავს: "და რაც გვიხილავს, დავამოწმებთ და გაუწყებთ თქვენ საუკუნო ცხოვრებას, რომელიც იყო მამასთან და გაგვეცხადა ჩვენ; რაც ვიხილეთ და გვესმა, გაუწყებთ თქვენც" (1 იოან. 1, 2‑3). ერთსა და იმავე [სიტყვას] იყენებს და წინ დადებულს არ განუდგება, ხოლო იმავე თავებისა და სახელების გზით ყველაფერს გაივლის. მათგან ზოგიერთს ჩვენც მოკლედ მოვიხსენიებთ. მაგარამ ყურადღებიანი მკითხველი თითოეულ მათგანში მრავალგზის აღმოაჩენს [სიტყვებს]: "ცხოვრება" (იოან. 1, 4; 1. იოან. 2, 25; 3, 14 და ა. შ.), "სინათლე" (იოან. 1‑12; 1 იოან. 1, 5‑7; 2, 8‑10), "სიბნელისგან მოქცევა"; მრავალგზის: "ჭეშმარიტება" (იოან. 1, 14; 1 იოან. 1, 8; 3, 19 და ა. შ.), "მადლი" (იოან. 1, 14‑17; 2 იოან. 3), "სიხარული" (იოან. 3, 29 და ა. შ.; 1 იოან. 1, 4; 2 იოან. 12; 3 იოან. 4), "ხორცი (იოან. 1, 13‑14; 6, 53‑56 და ა. შ.; 1 იოან. 4,2) და სისხლი (იოან. 6, 53‑56; 19, 34; 1 იოან. 1, 7; 5, 6‑8) უფლისა", "განკითხვა" (იოან. 3, 19 და ა. შ.; 1 იოან. 4, 17; 2, 18 და ა. შ.), "ცოდვათა მიტევება" (შდრ. იოან. 20, 23; 1 იოან. 1, 9; 2, 12; შდრ. 3, 5), "ჩვენს მიმართ ღვთის სიყვარული" (იოან. 3, 16; 14, 23; 17, 23; 1 იოან. 3, 1; 4, 11 და ა. შ.), "ერთმანეთის მიმართ სიყვარულის მცნება" (იოან. 13, 34; 15, 12‑17; 1 იოან. 3, 23 და ა. შ.), რომ უნდა "დავიცვათ ყველა მცნება" (იოან. 15, 10; 1 იოან. 2, 3; 3, 22 და ა. შ.); მხილება "ქვეყნიერების" (იოან. 16, 8; 1 იოან. 2, 16), "ეშმაკის" (1 იოან. 3, 8; 2, 14 და ა. შ.), "ანტიქრისტეს" (1 იოან. 2, 18); "სულიწმინდის აღთქმა" (იოან. 14, 16 და ა. შ.; 1 იოან. 3, 24; 4, 13; შდრ. 2, 20), "ღვთის ძეობილობა" (იოან. 1, 12; 11, 52; 1 იოან. 3, 1‑2 და ა. შ.); ჩვენგან მუდმივი მოთხოვნა "რწმენისა" (იოან. 1, 7 და ა. შ.; 1 იოან. 5, 4); "მამა" და "მე" (იოან. 3, 36 და ა. შ.; 1 იოან. 4, 14 და ა. შ.) - ყველგან გვხვდება ეს სიტყვები. და მთლიანად ყველა ადგილის გავლით ერთსა და იმავე დამახასიათებელ შეფერილობას ხედავ სახარებაშიც და ეპისტოლეშიც. "გამოცხადება" ამათგან ძალიან განსხვავებული და უცხოა, არაფრით არის მათთან დაკავშირებული და მახლობელი, და ძლივს აქვს, როგორც იტყვიან, მათთან საზიარო მარცვალი. ეპისტოლე (არაფერს ვამბობ სახარებაზე) "გამოცხადების" არც ხსენებას, არც აზრს არ შეიცავს, არც "გამოცხადება" - ეპისტოლისას, მაშინ როცა პავლე ეპისტოლეებში თავისი გამოცხადების შესახებ ზოგ რამეს წარმოაჩენს ისეთს, რაც ცალკე არ ჩაუწერია.
"გარდა ამისა სტილის მეშვეობითაც შეიძლება აღინიშნოს სახარებისა და ეპისტოლის განსხვავება "გამოცხადებისგან". რადგან ისინი არა მხოლოდ განუხრელად არის ელინთა ენის მიხედვით დაწერილი, არამედ აზრის სიტყვიერი გამოხატვის უდიდესი მჭევრმეტყველების ხელოვნება არის ნაჩვენები სიტყვებით, სილოგიზმებით და წინადადების წყობით, და სრულიად არ მოიპოვება მათში ბარბარიზმი, სოლიციზმი*, ან რაიმე ვულგარიზმი. რადგან, როგორც ჩანს, მწერალს აქვს უფლისგან მიმადლებული ორივე სახის სიტყვა, ცოდნისაც და მეტყველებისაც. მეორე მწერალს კი, არ ვკამათობ, რომ უხილავს გამოცხადებები, მიუღია ცოდნა და წინასწარმეტყველება, მაგრამ ვხედავ, რომ მისი მეტყველება და ენა არ არის ზედმიწევნით ელინური, არამედ იყენებს ბარბაროსულ იდიომებს და ზოგ ადგილას სოლიციზმებსაც, რომელთა ჩამოთვლა ახლა აუცილებელი არ არის. რადგან არა დასაცინად ვამბობ ამას (ნურავინ იფიქრებს ამას), არამედ მხოლოდ ამ წერილების განსხვავებულობის დასადგენად".
-----------------------------------------------------------
* სინტაქსური შეცდომა - მთარგ.
XXVI
ამათ გარდა გავრცელებულია დიონისეს სხვა მრავალი ეპისტოლეც, მაგალითად, საბელიოზის წინააღმდეგ [ეპისტოლე] ბერნიკეში ეკლესიის ეპისკოპოსის, ამონის მიმართ, და ტელესფოროსის მიმართ, ევფრანორის მიმართ, კვლავ ამონის და ევპოროსის მიმართ. იმავე საკითხის შესახებ შეადგინა სხვა ოთხი თხზულებაც, რომლებიც რომში [მყოფ] მის თანამოსახელე დიონისეს[24] მიუძღვნა. მათ გარდა ჩვენთან არის მისი მრავალი ეპისტოლე და უხვსიტყვიანი წიგნები ეპისტოლის ჟანრში დაწერილი, მაგალითად, წიგნები "ბუნების შესახებ", შვილ ტიმოთესადმი მიძღვნილი, და წიგნი "განსაცდელთა შესახებ", რომელიც იმავე ევფრანორს[25] მიუძღვნა. აგრეთვე მისწერა პენტაპოლში არსებულ საკრებულოების ეპისკოპოს ბასილიდეს და უთხრა, რომ თვითონ განმარტა "ეკლესიასტეს" დასაწყისი, ასევე ჩვენთან შემორჩენილია ამავე პირის მიმართ მიწერილი სხვადასხვა ეპისტოლეები.
ეს ითქვა დიონისეს შესახებ. მაგრამ მოდი, მათი ისტორიის შემდეგ მომავალი თაობებისათვის გასაცნობად გადმოვცეთ ცნობები ჩვენი დროის შესახებ, თუ როგორი იყო.
XXVII
ცხრამეტი წლის განმავლობაში რომაელთა ეკლესიის მეთაურობის შემდეგ ქსისტუსი* შეცვალა დიონისემ, ალექსანდრიის ეპისკოპოსის თანამოსახელემ. მის დროს ანტიოქიაში გარდაიცვალა დემეტრიანე და ეპისკოპოსობა მიიღო სამოსატელმა პავლემ. როდესაც იგი ეკლესიური მოძღვრების წინააღმდეგ ქრისტეს შესახებ მდაბლად და მიწიერად ფიქრობდა, როგორც საერთო ადამიანური ბუნებით მყოფზე[26], დიონისე ალექსანდრიელი მოწვეულ იქნა სინოდზე დასასწრებლად, მაგრამ მოხუცებულობისა და სხეულის უძლურების მიზეზით გადადო გამგზავრება და ეპისტოლის მეშვეობით წარმოადგინა თავისი აზრი, რაც მას ჰქონდა გამოსაძიებელი საკითხის შესახებ. ეკლესიის დანარჩენი მწყემსები კი, ყველა ანტიოქიაში მიიჩქაროდა სხვადასხვა ადგილებიდან და იკრიბებოდნენ როგორც ქრისტეს სამწყსოს დამღუპველის წინააღმდეგ.
-------------------------------------------------------------------
* ქსიტუს II იყო ეპისკოპოსი 257 წ.-ის აგვისტოდან ან სექტემბრიდან 268 წ.-ის აგვისტომდე. ევსების უნდა ეთქვა "თერთმეტი თვე" - მთარგ.
XXVIII
მათგან განსაკუთრებით გამოირჩეოდნენ: ფირმილიანე, კაბადოკიელთა კესარიის ეპისკოპოსი; გრიგოლი და ათენოდორი, ძმები, პონტოს სამრევლოების მწყემსები; მათთან ერთად ჰელენოსი, ტარსუსის სამრევლოს ეპისკოპოსი, და ნიკომასი, იკონიის სამრევლოს ეპისკოპოსი; არა მხოლოდ ისინი, არამედ იერუსალიმის ეკლესიის ეპისკოპოსი ჰიმენეოსი და მომიჯნავე კესარიის - თეოტეკნოსი; მათ გარდა მაქსიმე, ბოსტრაში ძმებს იგიც გამორჩეულად წინამძღვრობდა; და სხვა ათასების აღრიცხვა არ გაუჭირდებოდა ვინმეს ზემოხსენებულ ქალაქში პრესვიტერებთან და დიაკვნებთან ერთად ამავე მიზეზით შეკრებილების, მაგრამ მათგან განსაკუთრებით გამოჩენილი ესენი იყვნენ. როდესაც ყველანი სხვადასხვა დროს ერთად ხშირად იკრიბებოდნენ, მტკიცებულებები და გამოძიებები აღიძვრებოდა თითოეულ სინოდზე, როდესაც სამოსატელის გარშემო მყოფნი ცდილობდნენ უცხოდმადიდებლობის დაფარვასა და დამალვას, სხვები კი მოშურნეობით აშიშვლებდნენ და სააშკარაოზე გამოჰქონდათ მისი მწვალებლობა და ქრისტეს გმობა.
ამ დროს კი, გალიენუსის მეფობის მეთორმეტე წელს, აღესრულა დიონისე, მას შემდეგ, რაც თხუთმეტი წელი იყო ალექსანდრიის ეპისკოპოსი; იგი შეცვალა მაქსიმემ[27].
გალიენუსის მიერ თხუთმეტი წლის განმავლობაში ძალაუფლების პყრობის შემდეგ მონაცვლედ დადგენილ იქნა კლავდიუსი[28].
მეორე წლის დასასრულს მან მმართველობა გადასცა ავრელიანეს[29].
XXIX
მის დროს, როდესაც შედგა ესოდენ მრავალი ეპისკოპოსის უკანასკნელი სინოდი, მხილებული და ყველას წინაშე ცხადად გაკიცხულ იქნა ანტიოქიის მწვალებლობის დამაარსებლის სხვაგვარადმადიდებლობა და განიკვეთა ცის ქვეშ მყოფი კათოლიკე ეკლესიისაგან. მას გამოსწორებისკენ განსაკუთრებით მოუწოდებდა და დაფარვის მცდელობას ამხელდა მალქიონი, კაცი სწავლული და ანტიოქიაში ელინური განათლების სოფისტიკის ერთ-ერთი სასწავლებლის წინამძღვარი, გარდა ამისა, ქრისტესადმი რწმენის სიწრფელეში აღმატების გამო ადგილობრივი სამრევლოს პრესვიტერად ღირსქმნილი. პავლეს მიმართ მის კამათს იწერდნენ სწრაფჩამწერები, ვიცით, რომ [ჩანაწერი] ამ დრომდეა გავრცელებული. სხვებისგან მხოლოდ მან შეძლო ამ დაფარული და ცრუ ადამიანის მხილება.
XXX
ერთად შეკრებილმა მწყემსებმა შეთანხმებულად შეადგინეს ერთი ეპისტოლე რომაელთა ეპისკოპოსის დიონისესა და ალექსანდრიის ეპისკოპოსის მაქსიმეს მიმართაც, ასევე დააგზავნეს ყველა პროვინციაში, ყველასათვის აშკარა გახადეს მათი გულმოდგინება და პავლეს მანკიერი სხვაგვარადმადიდებლობა, მხილებები და შეკითხვები, რომლებიც მის მიმართ აღიძრა, და მეტიც, ამ კაცის მთელი ცხოვრება და საქციელი მოუთხრეს. მოსახსენებლად კარგი იქნება, რომ აქ წამოჭრილი საკითხისთვის თვით მათი სიტყვები გადმოვცეთ:
"დიონისეს და მაქსიმეს, და მთელ მსოფლიოში ჩვენს თანამსახურ ეპისკოპოსებს, პრესვიტერებს, დიაკვნებსა და ცის ქვეშ მთელ კათოლიკე ეკლესიას, ჰელენოსი, ჰიმენეოსი, თეოფილე, თეოტეკნოსი, მაქსიმე, პროკლე, ნიკომასი, ელიანოსი, პავლე, ბულანოსი, პროტოგენესი, ჰიერაქსი, ევტიქი, თეოდორე, მალქიონი, ლუკიოსი და ყველა დანარჩენი მახლობელ ქალაქებსა და ხალხებში ჩვენთან ერთად მკვიდრი ეპისკოპოსები, პრესვიტერები და დიაკვნები, და ღვთის ეკლესიები, უფალში საყვარელ ძმებს, მოკითხვა".
ცოტა ქვემოთ ამ სიტყვებს დასძენენ შემდეგს: "ამ მომაკვდინებელი მოძღვრებიდან განსაკურნავად ვწერდით და ვიწვევდით დიდი მანძილით დაშორებულ მრავალ ეპისკოპოსს, მაგალითად, ალექსანდრიაში მყოფ დიონისესა და ფირმილიანესაც კაბადოკიიდან, - ამ ნეტარ ადამიანებს. მათგან პირველმა მოგვწერა ანტიოქიაში, საცთურის წინამძღვარი არც საუბრით ღირსყო, არც პირადად მისწერა მას, არამედ მთელ მრევლს მისწერა [ეპისტოლე], რომლის ასლიც დავურთეთ. ფირამილიანე კი ორჯერ ჩამოვიდა, დაგმო პავლეს მიერ გამოგონილი სიახლე, როგორც ვიცით და დავამოწმებთ იქ დამსწრენიც და სხვა მრავალიც, ვინც ეს უწყის; იგი შეყოვნდა, როდესაც [პავლემ] აღგვითქვა, რომ აზრს შეიცვლიდა, სწამდა და იმედოვნებდა, რომ საქმე სათანადოდ მოგვარდებოდა მოძღვრებასთან დაკავშირებით რაიმე გაკიცხვის გარეშე; მაგრამ მოტყუვდა თავისი ღმერთისა და უფლის უარმყოფელის მიერ, როდესაც არ დაიცვა ის სარწმუნოება, რომელიც მას პირველად ეპყრა. ახლაც აპირებდა ფირმილიანე ანტიოქიისკენ გამგზავრებას და ტარსუსამდეც მიაღწია, რადგან გამოცდილი ჰქონდა ამ ღვთისუარმყოფელის ბოროტება. მაგრამ, ვიდრე ჩვენ ვიკრიბებოდით, მას ვიწვევდით და მის ჩამოსვლას ველოდებოდით, იგი აღესრულა".
შემდეგ კვლავ პავლეს ცხოვრების წესს აღწერენ შემდეგი სიტყვებით: "რადგანაც განუდგა კანონს, ყალბ და უკანონო სწავლებაში გადავიდა, არ უნდა განვსაჯოთ გარეთ მყოფის საქმეები, არც ის, რომ პირველად ღარიბი და გლახაკი იყო და წინაპრებისაგან არავითარი სიმდიდრე არ მიუღია, არც თუ ხელობით ან რაიმე სასარგებლო საქმიანობით მოუპოვებია, ახლა კი ზეაღმატებული სიმდიდრე აქვს მოხვეჭილი ურჯულო საქმეებითა და მკრეხელობებით, ძმებისაგან მოთხოვნითა და მათი დაშინებით; შეცდომაში შეჰყავს ისინი, რომლებსაც უსამართლოდ ეპყრობიან და დახმარებას საზღაურის სანაცვლოდ ჰპირდება, მათაც ატყუებს და სიცრუით მოინაყოფებს საქმეებში ჩაბმულთაგანაც, რომლებიც მზად არიან შემწუხებელთაგან თავის დასახსნელად მისცენ; თვლის, რომ ღვთისმოსაობა მოხვეჭის საშუალებაა. არც იმისთვის განვსჯით, რომ მაღლად აზროვნებს და მზვაობრობს, ამქვეყნიური ღირსებებით იმოსება და უფრო დუცენარიუსად[30] სურს რომ იწოდებოდეს, ვიდრე ეპისკოპოსად, ამაყად დადის აგორაზე, მსვლელობის დროს სახალხოდ კითხულობს და კარნახობს ეპისტოლეებს; და თან მრავალი მცველი ახლავს, ზოგი წინ, ზოგი უკან, ისე რომ რწმენა შესაჯავრებელი და საძულველი ჩანს მისი სიამაყისა და მისი გულის ამპარტავნების გამო. არც საეკლესიო სინოდებზე მის მიერ მოწყობილ თაღლითობებს განვსჯით, დიდების დევნასა და წარმოსახვით მაჩვენებლობას, და ასე ანცვიფრებს წრფელ სულებს, მაღალი სავარძლით და თავისთვის შემზადებული ტახტით, რაც არ შეჰფერის ქრისტეს მოწაფეს.
აქვს "სეკრეტუმი"* როგორც საერო ხელისუფალს, რასაც ასეც უწოდებს; ხელებს თეძოზე იცემს და სავარძელს ფეხებს სცემს; და მათ, რომლებიც მას არ აქებენ, ან ხელსახოცებს არ უქნევენ როგორც თეატრში, ან შეძახილებით არ იწონებენ და ადგილზე არ დახტიან, კაცები და ქალები მის ირგვლივ მყოფნი, უწესრიგოდ მსმენელნი, არამედ, როგორც ღვთის სახლში, მოკრძალებითა და თავშეკავებით უსმენენ, მათ სჯის და შეურაცხყოფს. და ამქვეყნიდან წასულ [ღვთის] სიტყვის განმმარტებლების მიმართ თავხედურად და უდიერად იქცეოდა საზოგადოების წინაშე და თავისი თავის შესახებ მედიდურად ლაპარაკობდა, თითქოს არა ეპისკოპოსი არამედ სოფისტი და თაღლითი ყოფილიყო. ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს მიმართ წარმოთქმული ფსალმუნების გალობა კი შეწყვიტა, როგორც ახალი კაცების მიერ ახლად შექმნილი თხზულებები, და აღდგომის დიდ დღეს შუა ეკლესიაში საკუთარი თავისადმი მიძღვნილი ფსალმუნებისთვის ქალები ისე მოამზადა, რომ მათ მსმენელს ჟრუანტელი დაუვლიდა. ასევე მეზობელი სოფლებისა და ქალაქების ეპისკოპოსებსა და პრესვიტერებს, რომლებიც მის წინაშე პირმოთნეობდნენ, ხალხის წინაშე ქადაგების ნებას რთავდა. რადგან არ სურს, ჩვენთან აღიაროს ღვთის ძე ციდან ჩამოსულად (რათა წინდაწინ აღვნიშნოთ რაიმე, რის დაწერასაც ვაპირებთ; და ეს ითქმება არა ლიტონი სიტყვით, არამედ მრავალ ადგილას ჩანს იმ ჩანაწერებიდან[31], რომლებიც გავაგზავნეთ, და სულაც არ არის ყველაზე ცოტა [ისეთი ადგილები], სადაც ამბობს, რომ იესო ქრისტე ქვემოდან არის); მისდამი მიძღვნილი ფსალმუნების მგალობელნი და ხოტბის შემსხმელნი ხალხში ამბობენ, რომ მათი უღმერთო მოძღვარი ციდან ჩამოსული ანგელოზია. და ამას არ უკრძალავს მათ, არამედ ამის თქმის დროს იქვე იმყოფება ამპარტავანი. მისი და მის ირგვლივ მყოფი პრესვიტერებისა და დიაკვნების "სინისაქტ" ქალებს**, როგორც მათ ანტიოქიელები უწოდებენ, რომლებთან ერთადაც ფარავს ამ და სხვა თავის უკურნებელ ცოდვებს (თუმცა იცის და კიდევაც ამხილა ისინი), რათა ისინი დავალებული ჰყავდეს, და, როდესაც იგი სიტყვებითა და საქმეებით უსამართლობას სჩადის, საკუთარი თავის გამო შიშით ვერ ბედავენ, მას ბრალი დასდონ; არამედ გაამდიდრა ისინი, რისთვისაც უყვართ და ეთაყვანებიან ასეთი საქმეებისადმი მოსწრაფენი. რატომ უნდა აღვწეროთ ეს საქმეები? მაგრამ ვიცით, საყვარელნო, რომ ეპისკოპოსობა და მღვდლობა მთლიანად ყველა კეთილი საქმის მაგალითი უნდა იყოს ხალხისათვის, და არც იმის უმეცარი ვართ, თუ რამდენი დაეცა თავისთან ქალების ("სინისაქტების" - მთარგ.) შეყვანით, ზოგიერთი კი ეჭვმიტანილია. ასე რომ, თუნდაც ვინმეს მინიჭებული ჰქონდეს იმის უნარი, რომ არავითარი აღვირახსნილი საქციელი არ ჩაიდინოს, მაინც საჭიროა, რომ ასეთი საქმიდან აღმოცენებული ეჭვი თავიდან აიცილოს, რათა ვინმე არ დაბრკოლდეს, სხვები კი მისაბაძად არ წააქეზოს. რადგან როგორ გაკიცხავს ან შეაგონებს სხვას, რომ მეტად აღარ ურთიერთობდეს ქალთან და თავი დაიცვას, რათა ფეხი არ დაუცდეს, როგორც დაწერილია, ის, ვინც ერთი უკვე გაუშვა, მაგრამ ორი გაფურჩქნული და მშვენიერი სახის მქონე თავისთან ჰყავს, და სადაც კი მიდის, თან ახლავს, და ასე განცხრომითა და სიმაძღრით ცხოვრობს? ამის გამო ყველა გმინავს და გლოვობს თავისთვის, ისე ეშინიათ მისი ტირანიისა და ძალაუფლების, რომ ვერ ბედავენ მის დადანაშაულებას. როგორც ზემოთ ვახსენეთ, ამის გამოსწორებისკენ შეძლებდა ვინმე, კათოლიკე გონების მქონე და ჩვენ შორის აღრაცხილი კაცი, მოეწოდებია, მაგრამ არ მიგვაჩნია, რომ საიდუმლოს დამცინავსა და არტემას[32] (რატომ არ უნდა გავაცხადოთ მისი მამა?) საძაგელი მწვალებლობით მოქადულს ამ საქმეების გამო პასუხი უნდა მოვთხოვოთ".
შემდეგ, ეპისტოლის დასასრულს, ამას დასძენენ: `იძულებული ვიყავით ღვთის წინააღმდეგ განწყობილი და უკან არ დამხევი განგვეკვეთა, მის ნაცვლად ღვთის წინაგანგებით, როგორც გვწამს, სხვა ეპისკოპოსი დაგვეყენებია კათოლიკე ეკლესიისათვის, ამავე სამრევლოს წინა გამოჩენილი მეთაურის, ნეტარი დემეტრიანეს ძე დომნა[33], ეპისკოპოსისათვის შესაფერისი ყველა სიკეთით შემკობილი, და თქვენც გაგიცხადეთ, რათა მას მისწეროთ და მისგან მიიღოთ თანაზიარების წერილები. მან კი მისწეროს არტემას და არტემას თანამოაზრეები მას თანაეზიარონ".
როდესაც პავლე სარწმუნოების მართლმადიდებლობასთან ერთად ეპისკოპოსობიდანაც განვარდა, როგორც ითქვა, ანტიოქიაში ეკლესიის მსახურება მიიღო დომნამ. მაგრამ რადგან პავლეს არ სურდა ეკლესიის სახლიდან გასვლა, იმპერატორ ავრელიანეს მიმართეს თხოვნით, რომელმაც ამ საქმის შესახებ ყველაზე შესაფერისი გადაწყვეტილება მიიღო: სახლი მათ მიაკუთვნა, რომლებთანაც იტალიასა და რომაელთა ქალაქში მყოფ მოძღვრების ეპისკოპოსებს ექნებოდათ მიმოწერა. ამგვარად, ზემოხსენებული პიროვნება ამქვეყნიური მმართველის მიერ ეკლესიიდან უკიდურესი სირცხვილით იქნა გაძევებული.
ასეთი იყო იმ დროს ჩვენს მიმართ ავრელიანე. მაგრამ როდესაც მისი მმართველობის საქმე წარმატებით მიდიოდა, ჩვენს შესახებ დაიწყო სხვაგვარად ფიქრი, ზოგიერთების რჩევით უკვე აღიძრა, რომ ჩვენს წინააღმდეგ წამოეწყო დევნულება და ამის გარშემო ყველგან დიდი მითქმა-მოთქმა იყო. მაგრამ უკვე მოსალოდნელი იყო, და თითქმის შეიძლებოდა გვეთქვა, რომ ჩვენს წინააღმდეგ დეკრეტები დაწერილი იყო, როცა ღვთის სამართალი ეწია მას და ამ განზრახვისათვის ხელები შეუკრა. ბრწყინვალედ აჩვენა ყველას, რომ ამქვეყნიური მმართველებისთვის არასოდეს იქნებოდა იოლი ქრისტეს ეკლესიის წინააღმდეგ გამოსვლა, თუ არა მაშინ, როცა ჩვენთვის მებრძოლი ხელი საღვთო და ციური განსჯით აღზრდისა და მოქცევის გულისთვის ამის აღსრულებას დაუთმობს გზას, იმ ჟამს, როდესაც სათნო იჩენს. ექვსწლიანი მმართველობის შემდეგ ავრელიანე შეცვალა პრობუსმა[34]. ის კი იმდენივე წლის მმართველობის შემდეგ შეცვალა კარუსმა შვილებთან, კარინუსთან და ნუმერიანუსთან[35], ერთად. როდესაც ისინი სრული სამი წელი არ დარჩენილან [ხელისუფლებაში], ხელისუფლება კვლავ დიოკლეტიანეს გადაეცა და მის შემდეგ მოსულებზე, რომელთა დროსაც დასრულდა ჩვენი დროის დევნულება და ამ პერიოდში წარმოებული ნგრევა ეკლესიებისა.
მაგრამ ამის წინ ცოტა ხნით ადრე, რომში დიონისეს ცხრა წლიანი ეპისკოპოსობის დასრულების შემდეგ მსახურება ფელიქსს გადაეცა[36].
ამავე დროს ერთი შეშლილი კაცი[37], დემონური მწვალებლობის მიხედვით სახელდებული, შეიარაღდა ცთომილი აზროვნებით, როდესაც დემონმა, თვით ღვთისმბრძოლმა სატანამ, მრავალთა დასაღუპად წინ წამოწია ეს კაცი. თვითონ იგი სიტყვითა და ქცევით ბარბაროსული ცხოვრების წესს ავლენდა, ბუნებით დემონური და შეშლილი ვინმე იყო, ამ თვისებების მიდევნებით ცდილობდა ქრისტედ წარმოედგინა თავი, ზოგჯერ თავისთავს ნუგეშისმცემელად და თვით სულიწმინდად აცხადებდა, სიშლეგით იყო დაბრმავებული, ზოგჯერ კი, როგორც ქრისტე, ახალი მოძღვრების გამზიარებლებად თორმეტ მოწაფეს ირჩევდა. ცრუ და უღმერთო მოძღვრებებს კი დიდი ხნის წინ ჩამქრალი ათასობით უღმერთო მწვალებლობებისაგან შემოკრებდა და სპარსეთიდან ჩვენი მსოფლიო*** როგორც რამ სასიკვდილო შხამით მოწამლა, ვისგანაც მანიქეველთა უწმინდური სახელი ახლანდელ დრომდეც ბევრგან არის გავრცელებული. ასეთი იყო ამ ცრუ ცოდნის საფუძველი, რომელიც ზემოხსენებულ ჟამს აღმოცენდა.
ამ დროს, რომაელთა ეკლესიაში ხუთწლიანი მეთაურობის შემდეგ, ფელიქსი შეცვალა ევტიქიანოსმა[38]. მას სრული ათი თვე არ დაუსრულებია, რომ ადგილი ჩვენს თანამედროვე გაიოზს[39] დარჩა. და მას შემდეგ, რაც იგი თხუთმეტი წლის განმავლობაში მეთაური იყო, მარკელიანოსი დადგა მის მონაცვლედ, სწორედ იგი, ვისაც თავს დაატყდა დევნულება[40].
მათ დროს ანტიოქიელთა ეპისკოპოსობას დომნას შემდეგ წარუძღვა ტიმეოსი, რომელიც ჩვენს დროში შეცვალა კირილემ[41], რომლის დროსაც ვიცით, რომ იყო ერთი სწავლული კაცი, დოროთე, ანტიოქიაში პრესვიტერად ღირსქმნილი. იგი საღვთო საგნების მიმართ მშვენიერებისმოყვარეობით გამოირჩეოდა და ებრაული ენის შესწავლაზე ზრუნავდა, ისე რომ თვით ებრაულ წმინდა წერილებს ღრმა ცოდნით კითხულობდა. იგი ყველაზე თავისუფალი მეცნიერებებისა და ელინური დაწყებითი განათლების უმეცარი არ ყოფილა; მაგრამ ბუნებით საჭურისი იყო, თვით შობიდანვე იყო ასეთი, ისე რომ ამის გამო იმპერატორმა იგი დაიახლოვა როგორც რამ სასწაულებრივი კაცი და ტვიროსში მეწამული ფერის სამღებროს ზედამხედველის პატივი უბოძა. როდესაც იგი წმინდა წერილს ეკლესიაში ზომიერად განმარტავდა, მე ვუსმენდი მას.
კირილეს შემდეგ ანტიოქიელთა სამრევლოს ეპისკოპოსობა ტირანოსზე[42] გადავიდა, რომლის დროსაც ეკლესიებზე შემოტევამ თავის მწვერვალს მიაღწია.
ლაოდიკიაში სოკრატეს შემდეგ სამრევლოს წინამძღვრობდა ევსები[43], რომელიც წარმოშობით იყო ქალაქ ალექსანდრიიდან. მისი გადასახლების მიზეზი იყო პავლესთან დაკავშირებული საკითხი. ამის გამო სირიაში ჩასული დაყოვნებულ იქნა საღვთო საგნების მიმართ ადგილობრივი მოშურნეების მიერ. იგი იყო ჩვენს თანამედროვეთა შორის ღვთისმოსაობის შესანიშნავი რამ ნიმუში, როგორც ეს დიონისეს ზემოთ გადმოცემული სიტყვებიდან ადვილად ამოიკითხება. მისი მონაცვლე იყო ანატოლი[44], როგორც ამბობდნენ, კეთილის შემდეგ დადგინებული კეთილი. წარმოშობით ისიც ალექსანდრიელი იყო, განსწავლულობის, ელინური აღზრდისა და ფილოსოფიის გამო ჩვენთან განსაკუთრებით სახელოვანთა შორის პირველი ადგილი ეკავა; არითმეტიკის, გეომეტრიის, ასტრონომიისა და სხვა, დიალექტიკისა თუ ფიზიკის ხედვებში და რიტორიკის ხელოვნებაში მწვერვალამდე იყო ასული. წერილობითი წყაროს თანახმად, ამის გამო ადგილობრივმა მოქალაქეებმა იგი ალექსანდრიაში არისტოტელეს მონაცვლეობის [გამგრძელებელი] სასწავლებლის დაარსების ღირსი გახადეს. მის ათას სხვა კეთილშობილურ საქციელსაც იხსენებენ ალექსანდრიაში პირუხეუმის[45] ალყის დროს ჩადენილს და ყველა მაგისტრატის მიერ გამორჩეული პრივილეგიებით იქნა პატივდებული. მაგალითისთვის გავიხსენებ მხოლოდ ერთ შემთხვევას. ამბობენ, რომ, როდესაც ალყაში მყოფთ ხორბალი შემოაკლდათ და შიმშილობა გარეშე მტერზე უფრო აუტანელი გახდა, ზემოხსენებულმა პიროვნებამ, რომელიც იქ იმყოფებოდა, ასე განაგო. როდესაც ქალაქის სხვა ნაწილი იბრძოდა რომაულ ჯართან ერთად და ამიტომ არ იყო ალყით მოცული, ევსებიმ (რადგან მაშინ ჯერ კიდევ იქ იმყოფებოდა სირიაში გადასახლებამდე), ალყით მოუცველთა შორის მყოფმა, დიდება და სახელი მოიხვეჭა, რამაც რომაელ სარდლამდეც მიაღწია. მასთან ანატოლიმ გაგზავნა და შიმშილით დაღუპვის პირას მყოფთა შესახებ აცნობა. მან კი, როდესაც გაიგო, რომაელთა სტრატეგს სთხოვა, მოწინააღმდეგეთაგან გადმოსულებისათვის, როგორც რამ უდიდესი მადლი, ხსნა მიენიჭებია. როდესაც მიიღო თხოვნის დაკმაყოფილება, ანატოლის აცნობა. მან კი პირობის მიღებისთანავე მყისვე მოიწვია ალექსანდრიელთა სათათბირო და პირველ რიგში ყველას სთხოვა მეგობრული მარჯვენა გაეწოდებიათ რომაელებისთვის. მაგრამ, როგორც კი დაინახა, რომ ამ სიტყვის გამო გასასტიკდნენ, თქვა: "არა მგონია, რომ უნდა შემეწინააღმდეგოთ იმის გამო, თუკი გირჩევთ, რომ თვით ჩვენთვის ზედმეტსა და არაფერში გამოსადეგს, მოხუც ქალებს, ჩვილებსა და მოხუც კაცებს ნება მივცეთ კარიბჭის გარეთ გავიდნენ, როგორც მათ სურთ. რადგან ტყუილად რისთვის გვყავს ჩვენთან ისინი, რომლებიც სიკვდილის პირას იმყოფებიან? რატომ ვტანჯავთ შიმშილით ხეიბრებსა და სხეულით დასახიჩრებულებს, როდესაც ქალაქის დასაცავად კაცებისა და ჭაბუკების საკვებად საჭირო ხორბალი უნდა დავზოგოთ?" ასეთ მტკიცებულებებს კრება დაემორჩილა, პირველად ადგნენ და ხმა მისცეს, რომ ყველა, ვინც არ იყო ჯარისთვის გამოსადეგი, ქალაქიდან გაეშვათ, რადგან რომ დაეტოვებიათ ისინი და ქალაქში უსარგებლოდ ეცხოვრათ, გადარჩენის იმედი აღარ ექნებოდათ და შიმშილისგან დაიღუპებოდნენ. როდესაც თათბირის დროს ყველა დანარჩენი ამაზე შეთანხმდა, მცირედი დარჩა იმის გასაკეთებლად, რომ ყველა ალყაში მყოფი გადაერჩინა. პირველ რიგში იზრუნა იმაზე, რომ ეკლესიიდან, შემდეგ კი სხვა ადგილებიდანაც, ქალაქში მყოფი ყველა ასაკის მქონე გაქცეულიყო; და არა მხოლოდ ხმის მიცემით განჩინებულნი, არამედ ამ საბაბით ათასობით სხვაც, ქალის ტანისამოსს შეფარებულნი წავიდნენ და მისი მზრუნველობით ღამით კარიბჭე გააღეს და რომაელთა ჯარისაკენ გაემართნენ. იქ ხანგრძლივი ალყის გამო მძიმე მდგომარეობაში მყოფნი ყველა მთელი წინაგანგებითა და ყურადღებით მიიღო ევსებიმ, როგორც მამამ და მკურნალმა. ლაოდიკიის ეკლესია მონაცვლეობის მიხედვით ერთმანეთის მიყოლებით ორი ასეთი მწყემსის ღირსი გახდა, რომლებიც ღვთის მზრუნველობით ზემოხსენებული ომის შემდეგ ალექსანდრიელთა ქალაქიდან ამ ადგილას გადავიდნენ. მართალია, ბევრი არ არის ანატოლის მიერ ნაღვაწი თხზულებები, მაგრამ ჩვენამდე იმდენმა მოაღწია, რომ მათი მეშვეობით შესაძლებელია გავიგოთ მისი მჭერმეტყველებაცა და დიდი განსწავლულობაც. მათში განსაკუთრებით წარმოგვიდგენს თავის შეხედულებებს პასექის შესახებ. აქედან აუცილებელი იქნება ამ შემთხვევისათვის შემდეგი ადგილის გახსენება.
----------------------------------------------------------
* მსაჯულის ან მაგისტრის პირადი ოთახი - მთარგ.
** სულიერი "დები" - მთარგ.
*** იგულისხმება რომის იმპერია - მთარგ.
პასექის შესახებ ანატოლის კანონებიდან
"ამიტომ, პირველ წელს ახალმთვარეობა პირველი თვისა, რომელიც არის მთელი ცხრამეტწლიანი ციკლის დასაწყისი, ეგვიპტელთა მიხედვით მოდის ფამენოთის[46] 26 რიცხვზე, მაკედონელთა თვეების მიხედვით კი დისტრუსის[47] 22‑ზე, ხოლო როგორც რომაელები იტყვიან, აპრილის კალენდების წინ 11 რიცხვზე. ზემოხსენებული ფამენოთის 22 რიცხვში მზე აღმოჩნდება არა მხოლოდ შესული ზოდიაქოს პირველ ნიშანში, არამედ უკვე მეოთხე დღე იქნება, რაც მასში გადის. ეს ნიშანი ჩვეულებრივ იწოდება თორმეტნაწილედის პირველ ნიშნად, დღეღამსწორობის [ნიშნად], თვეების დასაწყისად, ციკლის თავად და პლანეტათა სრბოლის საწყის წერტილად, ხოლო წინა ნიშანი კი არის უკანასკნელი თვისა და თორმეტნაწილედის მეთორმეტე, დამაბოლოებელი ნიშანი და პლანეტების პერიოდის დასასრული. ამიტომ ვინც მასზე დადო პირველი თვე და ამის მიხედვით მიიღეს აღდგომის მეორმოცე დღე, ვამბობთ, რომ არ ცდებიან არც მცირედით, არც შემთხვევით. და ეს არ არის ჩვენი სიტყვა, არამედ ეს იცოდნენ ძველმა და ქრისტემდე მცხოვრებმა იუდეველებმა და ისინი განსაკუთრებით იცავდნენ. ამის გაგება კი შეიძლება ფილონის, იოსებისა და მუსეოსის ნათქვამთაგან, და არა მხოლოდ მათგან, არამედ უფრო ძველთაგანაც, ორივე აგათობულისგან, არისტობულე დიდის მოძღვრებად წოდებულთაგან. იგი აღრაცხული იყო სამოცდაათთა შორის, რომლებმაც ებრაული წმინდა და საღვთო წერილები გადათარგმნეს პტოლემეოს ფილადელფოსისთვის და მისი მამისთვის, და მან მოსეს რჯულის განმარტებების შემცველი წიგნები მიუძღვნა იმავე მეფეებს. მათ გადაჭრეს "გამოსვლათა" წიგნთან დაკავშირებული გამოსაძიებელი საკითხები, თქვეს, რომ პასექის მსხვერპლი ყველამ თანასწორად უნდა შესწიროს გაზაფხულის ბუნიობის შემდეგ, პირველი თვის შუაში; ეს კი აღმოჩნდება მაშინ, როდესაც მზე გადის მზიურის, ან, როგორც ზოგიერთები უწოდებენ, ზოდიაქოს ციკლის პირველ ნიშანს. არისტობულე დასძენს, რომ აუცილებელი არის, პასექის დღესასწაულს არა მხოლოდ მზე გადიოდეს დღეღამსწორობის ნიშანს, არამედ აგრეთვე მთვარე. რადგან დღეღამსწორობის ნიშანი არის ორი, გაზაფხულის და შემოდგომის, და დიამეტრულად არიან ერთმანეთთან დაპირისპირებული, და როდესაც პასექის დღე მოდის თვის მეთოთხმეტე დღე საღამოს შემდეგ, მთვარე დგას მზის დიამეტრულად საპირისპირო ადგილას, რაც შეიძლება ვიხილოთ სავსემთვარეობისას. მათგან ნათქვამი სხვა მრავალიც ვიცი, ზოგი დამაჯერებელია, ზოგი კი ურყევ მტკიცებულებად არის წამოწეული, რომელთა მეშვეობით ცდილობენ დაადგინონ, რომ ყოველთვის დღეღამსწორობის შემდეგ უნდა იზეიმონ პასექისა და უფუარობის დღესასწაული. მე გვერდს ავუვლი მტკიცებულებების ასეთ საფუძველს და მოვითხოვ მათგან, რომელთათვისაც მოსეს რჯულზე გადახდილია საფარველი, ამიერიდან დაუფარავი პირით ყოველთვის უჭვრიტონ სარკეში ქრიტეს და მის საქმეებს, სწავლებებსა და ვნებებს. ის, რომ ებრაელებთან პირველი თვე არის დღეღამსწორობის მახლობლად, ჩანს აგრეთვე "ენუქის წიგნის" სწავლებებიდან[48]".
მანვე დაგვიტოვა სრულ ათ წიგნად "არითმეტიკის შესავალი", ასევე საღვთო საგნებში მისი მეცადინეობისა და ღრმა ცოდნის სხვა ნიმუშებიც. საეპისკოპოსოდ მას ხელი დაასხა პალესტინის კესარიის პირველმა ეპისკოპოსმა თეოტეკნოსმა, რომელიც სთხოვდა განდაცვალების შემდეგ თავის მონაცვლედ დადგომას იმავე საკრებულოსათვის, და მცირე ხნის განმავლობაში ორივე მეთაურობდა ერთსა და იმავე ეკლესიას. მაგრამ როდესაც ანტიოქიაში პავლესთან დაკავშირებით გამართულმა სინოდმა მიიწვია, ლაოდიკიელთა ქალაქის გავლისას ადგილობრივ ძმათაგან დაკავებულ იქნა, როდესაც ევსები მიძინებული იყო.
და როდესაც ანატოლი გარდაიცვალა, ადგილობრივ სამრევლოში დევნულების წინ უკანასკნელ ეპისკოპოსად დადგენილ იქნა სტეფანე. იგი ფილოსოფიასა და სხვა ელინურ მოძღვრებებში განსწავლული მრავალთა აღტაცებას იმსახურებდა, მაგრამ მსგავსადვე არ იყო განწყობილი საღვთო რწმენის მიმართ, როგორც ამაში ამხილა დევნულების ჟამის გაგრძელებამ[49] და აჩვენა, რომ ეს კაცი უფრო თვალთმაქცი, მხდალი და ჯაბანი იყო, ვიდრე ჭეშმარიტი ფილოსოფოსი. მაგრამ მის გამო ეკლესიის საქმეებს ნამდვილად არ ელოდა დაქცევა; ისინი გამოსწორდა თვით ღვთის, ყოველთა მაცხოვრის მიერ და მყისვე ადგილობრივი საკრებულოს ეპისკოპოსად თეოდოტე წარმოჩნდა[50]. ამ კაცმა თვით საქმეებით ჭეშმარიტი გახადა საუფლო სახელიცა და ეპისკოპოსობაც. რადგან მან სხეულთა სამკურნალო მეცნიერებაში მოიპოვა პირველი ადგილი, სულების მკურნალობაში კი ადამიანთაგან ასეთი სხვა არავინ მოიძებნებოდა კაცთმოყვარეობის, წრფელი თანაგრძნობის, და მისგან დახმარების მთხოვნელთადმი მოშურნეობის გამო, აგრეთვე დიდად იყო გაწრთვნილი საღვთო სწავლებებში. ასეთი იყო იგი.
მაგრამ პალესტინის კესარიაში, მას შემდეგ, რაც თეოტეკნოსმა ყველაზე მოშურნედ განვლო ეპისკოპოსის მსახურება, იგი შეცვალა აგაპიოსმა. ვიცით, რომ იგი ბევრს შრომობდა, ხალხის წინამძღვრობის წინაგანგებისათვის ყველაზე წრფელად იღვწოდა, უხვი ხელით ზრუნავდა ყველაზე, განსაკუთრებით კი ღარიბებზე. მის დროს გავიცანით ყველაზე სახელგანთქმული, თვით ცხოვრებით ჭეშმარიტი ფილოსოფოსი და ადგილობრივი სამრევლოს ხუცესად ღირსქმნილი პამფილი. თუ როგორი კაცი იყო იგი და საიდან იყო წარმოშობით, ამის წარმოჩენა არცთუ პატარა საქმე იქნება. მისი ცხოვრების თითოეული წვრილმანი და ის სასწავლებელიც, რომელიც მან დაარსა, დევნულების დროს სხვადასხვა აღსარებებით მისი ბრძოლა და მოწამეობის გვირგვინი, რაც ყველაფრისთვის დაიდგა თავზე, მის შესახებ შედგენილ ცალკე შრომაში გიამბეთ. იგი იყო ამ ქალაქში ყველაზე საკვირველი პიროვნება. მათ შორის, რომლებიც ჩვენს დროში ყველაზე იშვიათი არიან, ალექსანდრიის ხუცესთაგან ვიცით პიერიუსი[51], და მელეტი, პონტოს ეკლესიების ეპისკოპოსი. პირველი უმწვერვალესი უპოვარი ცხოვრებითა და ფილოსოფიური სწავლებებით იყო აღიარებული, საღვთო ხედვებითა და განმარტებებით, და ეკლესიის საზოგადოებაში საუბრებით ზეაღმატებულად იყო გაწვრთნილი. მელეტი კი (ატიკის თაფლს უწოდებდნენ მას სწავლული პიროვნებები) ისეთი იყო როგორც შეიძლება აღწეროს ვინმემ ყოველივეში განსწავლის გამო ყველაზე სრული კაცი. რიტორიკაში მისმა ოსტატობამ შეუძლებელია, ღირსეული აღტაცება დაიმსახუროს, არამედ ამაზე იტყოდნენ, რომ მისთვის ეს ბუნებრივი ნიჭი იყო. მაგრამ ვინ შეძლებდა აღმატებოდა მისი გამოცდილებისა და მრავალგანსწავლულობის სათნოებას, თუ ვიტყვით, რომ მხოლოდ ერთ დარგში მის მიერ დაგროვილ გამოცდილებას აიღებდა? რადგან სიტყვიერების ყველა მეცნიერებაში ყველაზე დახელოვნებული და განსწავლული კაცი იყო. ამის ტოლძალოვანი იყო მისი ცხოვრებისეული სათნოებებიც. ვიცით, რომ იგი დევნულების დროს პალესტინის მხარეებში მთელი შვიდი წლის განმავლობაში დახეტიალობდა.
ცოტა ზემოთ ხსენებული იერუსალიმის ეკლესიის ეპისკოპოს ჰიმენეოსის შემდეგ მსახურება მიიღო ძაბდამ[52]. მას შემდეგ, რაც მან მალევე დაიძინა, ჩვენი დროის დევნულების დაწყებამდე უკანასკნელად ჰერმონზე გადავიდა ჯერ კიდევ ახლანდელ დრომდე იქ დაცული სამოციქულო საყდარი[53].
ალექსანდრიაში დიონისეს აღსასრულის შემდეგ, თვრამეტი წლის განმავლობაში ეპისკოპოსობის შემდეგ მაქსიმე შეცვალა თეონამ[54]. მის დროს ალექსანდრიაში ცნობილია, რომ პიერიუსთან ერთად ხუცესობის ღირსი გახდა აქილასი, ვისაც ჩააბარეს წმინდა სარწმუნოების სასწავლებელი. იგი არავიზე ნაკლებად იყო ფილოსოფიის უიშვიათესი საქმისა და სახარებისეული მოქალაქეობის ჭეშმარიტი სახის წარმომჩენი. თეონას ცხრამეტწლიანი მსახურების შემდეგ ალექსანდრიელთა ეპისკოპოსობა გადავიდა პეტრეზე55. მათ შორის ისიც განსაკუთრებით გამოირჩეოდა მთელი თორმეტი წლის განმავლობაში. იგი სამი არასრული წელი წინამძღვრობდა ეკლესიას დევნულების წინ, ცხოვრების დარჩენილ დროს უფრო დაძაბული ასკეზით ატარებდა და ეკლესიების საერთო დახმარებისთვის დაუფარავად ზრუნავდა. ამისთვის დევნულების მეცხრე წელს თავი მოკვეთეს და შეიმკო მოწამეობის გვირგვინით.
ამ წიგნებში გარშემოვწერეთ მონაცვლეობების თემა, ჩვენი მაცხოვრის შობიდან სამლოცველოების დანგრევამდე, რაც გაგრძელდა სამას ხუთი წელი. მოდი, ჩვენს შემდეგ [თაობებს] საცოდნელად წერილობით დავუტოვოთ ჩვენს დროში ღვთისმოსაობის გამო, თუ რაოდენ დიდი და რა სახის იყო მათი ბრძოლები, ვინც სიმამაცით თავი გამოიჩინა.
------------------------------------------------------------------------------------------------
კომენტარები
[1] - გალუსი - რომის იმპერატორი (251‑252 წწ.). თავისი მმართველობის დასაწყისში იყო ქრისტიანებისადმი შემწყნარებელი. მაგრამ შავი ჭირის ეპიდემიამ, რომელმაც ზიანი მიაყენა მთელ იმპერიას, უბიძგა მას, გამოეცა ბრძანება საყოველთაო მსხვერპლშეწირვის შესახებ. ქრისტიანები, რომლებიც უარს ამბობდნენ მსხვერპლშეწირვაზე, აწამებდნენ ან ასახლებდნენ.
[2] - ჰერმანონი - სავარაუდოდ, ეგვიპტის ერთ-ერთი ეპისკოპოსი.
[3] - საუბარია რომის ეპისკოპოსების კორნელიუსის, რომელიც გარდაიცვალა გადასახლებაში, და მისი მემკვიდრის ლუკიუს I (253‑254 წწ.) გადასახლების შესახებ.
[4] - სტეფანე - რომის ეპისკოპოსი (254‑257 წწ.).
[5] - ე. წ. "ერეტიკული ნათლობის~ შესახებ კამათი წარმოიშვა III ს‑ის შუა წლებში. როდესაც ერეტიკოსები ან სქიზმატიკოსები, რომლებიც არამართლმადიდებლურად იყვნენ მონათლულნი, უბრუნდებოდნენ ეკლესიას, იდგა საკითხი, თუ როგორ უნდა მოენათლათ ისინი. უძველესი დროიდან აღმოსავლეთსა და ჩრდ. აფრიკაში ყოფილ ერეტიკოსებს აუცილებლად თავიდან ნათლავდნენ, ხოლო დასავლეთში, რომში, შემოიფარგლებოდნენ ხელდასხმით. საკითხი ერეტიკოსთა მეორედ ნათლობის შესახებ იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ მისი გადაწყვეტისთვის 35 წლის განმავლობაში ექვსჯერ შედგა კართაგენისა და მცირე აზიის ეპისკოპოსთა კრება. აღმოსავლეთის ეკლესიების პრაქტიკა დამტკიცებულ იქნა კართაგენის I საეკლესიო კრებაზე (220 წ.), რომელიც მოიწვია კართაგენის ეპისკოპოსმა აგრიპინემ, ასეთივე გადაწყვეტილება მიიღეს სინადისა და იკონიის კრებებმა (დაახ. 230 წ.). მაგრამ 50‑იანი წლების დასაწყისში კართაგენში ხელახლა წამოიჭრა ეს საკითხი. 255 წ. კართაგენის II საეკლესიო კრებამ, რომელსაც 31 ეპისკოპოსი ესწრებოდა, მიიღო 18 ნუმიდიელი ეპისკოპოსის ეპისტოლე, რომლითაც მოითხოვდნენ, რომ უწინდელი პრაქტიკა დაემტკიცებინათ ან უარეყოთ. კრებამ იგი დაამტკიცა, დააფიქსირა საეკლესიო კრების დადგენილებაში, რომ "დაუშვებელია ეკლესიის გარეთ ნათლობა". ამავე პოზიციაზე იდგნენ მომდევნო ორი საეკლესიო კრების ეპისკოპოსები: 256 წლის გაზაფხულზე (71 ეპისკოპოსის მონაწილეობით) და ამავე წლის შემოდგომაზე (87 ეპისკოპოსის მონაწილეობით). ამ პრაქტიკის ყველაზე მეტად ავტორიტეტული მომხრე იყო წმ. კვიპრინე, კართაგენის ეპისკოპოსი.
ერეტიკოსთა მეორედ ნათლობის პრაქტიკის წინააღმდეგ გამოვიდა რომის ეპისკოპოსი სტეფანე, რომელიც ცდილობდა ყველგან დაემყარებინა ერეტიკოსთა ხელთდასხმით მიღების რომაული ტრადიცია. კვიპრიანესადმი მიწერილ ეპისტოლეში მან თავისი პოზიცია გამოხატა და კართაგენის ეკლესიას დაემუქრა დაუმორჩილობლობის შემთხვევაში თანაზირების გაწყვეტით. ფრიად უხეში ფორმით მოითხოვა სტეფანემ, რომ აღმოსავლეთისა და ჩრდ. აფრიკის ეკლესიებს ეცნოთ მისი, როგორც "ეპისკოპოსთა ეპისკოპოსის" ძალაუფლება და მისი მიმდევრები ყოფილიყვნენ "ერეტიკოსთა მონათვლის" შესახებ საკითხში. საპასუხოდ 256 წლის შემოდგომით კართაგენში გამართულმა საეკლესიო კრებამ მიიღო საყოველთაო ეპისტოლე, ცნობილი როგორც "87 ეპისკოპოსის აზრი ერეტიკოსთა მონათვლის აუცილებლობის შესახებ". კრებამ დაადასტურა წმ. კვიპრიანეს სიმართლე. იხ.: წმ. ბასილი დიდის პირველი კანონიკური ეპისტოლის 1‑ლი კანონი, II მსოფლიო საეკლესიო კრების მე‑7 კანონი (იქვე, გვ. 44), VI მსოფლიო საეკლესიო კრების 95‑ე კანონი (იქვე, გვ. 144).
[6] - ქსისტუსი - რომის ეპისკოპოსი (257‑258 წწ.).
[7] - საბელიოსი (III ს.) - ერესიარქი, მონარქისტობაში არსებული მოდალისტური მიმდინარეობის მეტად მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი (იხ. შნშ. 58. 2. 5). საბელიოსი წარმოშობით იყო, სავარაუდოდ, ლიბიის პენტაპოლისიდან და რომში ჩავიდა ზეფირინუსის ეპისკოპოსობის დროს. მას დიდი გავლენა ჰქონდა ზეფირინუსზე და მის მონაცვლე კალისტოსზე. მაგრამ კალისტოსი იძულებული იყო საბელიოსი განეკვეთა ეკლესიიდან სამღვდელო დასის მოთხოვნით, რომელსაც სათავეში ედგა იპოლიტე რომაელი. საბელიოსის მოძღვრება გადმოგვცა ეპიფანე კვიპრელმა, ბასილი დიდმა, ათანასე დიდმა და სხვ.
[8] - წმ. დიონისე ალექსანდრიელის რომის ეპისკოპოს დიონისესადმი (259‑269 წწ.) მიწერილ ეპისტოლეში საუბარია ეპისკოპოს ლუკიანეს შესახებ, რომელიც წმ. კვიპრიანეს მემკვიდრე იყო კართაგენის კათედრაზე.
[9] - ვალერიანე - რომის იმპერატორი (253‑260 წწ.). გალიუსი - მისი ვაჟი და თანამმართველი, რომის იმპერატორი (260‑268 წწ.). ვალერიანეს მმართველობის პირველ წლებში ქრისტიანებს საფრთხე არ ემუქრებოდა. მაგრამ 257 წ. ქრისტიანებისადმი მისი დამოკიდებულება მოულოდნელად შეიცვალა. დაიწყო ქრისტიანების სასტიკი საყოველთაო დევნულება. დევნულების იურიდიულ საფუძველს შეადგენდა ორი ედიქტი: პირველი (257 წ.) სიკვდილით დასჯის შიშით უკრძალავდა ქრისტიანებს ღვთისმსახურებას და მოწამეთა საფლავებზე შეკრებას, მეორე (258 წ. აგვისტო) პირდაპირ ბრძანებდა ეპისკოპოსთა, პრესვიტერთა და დიაკონთა დასჯას, რომლებიც სარწმუნოების აღმსარებლობაში მტკიცედ იდგნენ. წარჩინებულ პირს, თუ იგი ქრისტიანი აღმოჩნდებოდა, ბრძანების თანახმად ჩამოერთმეოდა რომის მოქალაქეობა, ქონება და სასჯელს ექვემდებარებოდა. დიდგვაროვან რომაელ ქალბატონებს ჩამოერთმეოდათ ქონება და გადაასახლებდნენ შორეულ ადგილებში. იმპერატორის სამსახურში მყოფ ქრისტიანებსაც ართმევდნენ ქონებას და განაწესებდნენ საიმპერატორო მამულებში კატორღულ სამუშაოზე.
[10] - იგულისხმება იმპერატორის ყველაზე უფრო საყვარელი მხედართმთავარი ფულვიუს მაკრიანე, ეგვიპტის ფინანსთა მინისტრი. მის გამგებლობაში იყო სამხედრო სალაროები და საწყობები, ასევე პურის ბაზარი.
[11] - წმ. დიონისეს გერმანესადმი მიძღვნილი ეპისტოლის ნაწყვეტი იხ. ზემოთ (ეკლესიის ისტორია, VI, 40, 6).
[12] - ემილიანე - ეგვიპტის პრეფექტი 253 წლიდან. 262 წ. თავი გამოაცხადა ეგვიპტის იმპერატორად.
[13] - მაქსიმე - ალექსანდრიის მომავალი ეპისკოპოსი (265‑282 წწ.), დიონისეს შემცვლელი; დიაკვნები: ფაუსტუსი, ევსები, ხერიმონი - III ს‑ის მოწამენი; "რომაელ ძმათაგან ერთ-ერთი" - მარკელიოსი, რომელიც ქვემოთ იქნება ნახსენები.
[14] - იგულისხმება იმპერატორ ვალერიანეს ედიქტი ღვთისმსახურებისთვის შეკრების აკრძალვის შესახებ.
[15] - ვალერიანეს მმართველობის დროს მთელ ხმელთაშუა ზღვისპირეთში შავი ჭირის ეპიდემია მძვინვარებდა.
[16] - 260 წ. სპარსეთში ლაშქრობის დროს, ვალერიანე ტყვედ ჩაიგდო სპარსეთის მეფე შაბურმა, სასტიკად აწამა და იგი გარდაიცვალა. ძალაუფლება გადავიდა გალიენუსის ხელში. მისი მმართველობის პირველივე წლებში რომის იმპერია დაიშალა: აღმოსავლეთზე ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო ოდენატმა, საბერძნეთში თავი იმპერატორად გამოაცხადა ვალენტუსმა, ადრიატიკის აღმოსავლეთ სანაპირო ავრელიუსის ხელში აღმოჩნდა, ეგვიპტე მიიტაცა ემილიანემ, ხოლო გალიამ იმპერატორად გამოაცხადა პოსტუმუსი.
[17] - რესკრიპტის ტექსტი არ არის შემონახული. მისი შედგენილობის შესახებ ცნობილია მხოლოდ ევსების მიერ დამოწმებული ფრაგმენტებით. ისტორიკოსების აზრით, ეს რესკრიპტი, განადგურებულ იქნა ვალერიანეს ედიქტის ძალით, "დიდხანს არ გაუქმებულა ქრისტიანების წინააღმდეგ არსებული კანონმდებლობებში, ტრაიანეს კანონი კი ახლაც ძალაში რჩება" (Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. ტ. 2. გვ. 136).
[18] - ჰიმენეოსი - იერუსალიმის ეპისკოპოსი (267‑298 წწ.).
[19] - ბევრი მკვლევარი ფიქრობს, რომ ეს ქანდაკება ნამდვილად ასახავდა ბერძენთა მკურნალობის ღმერთს - ასკლეპიოსს. მაგრამ არსებობს სხვა მოსაზრებაც. ლ. უსპენსკის მოყავს რა ევსების მონათხრობი, განსაკუთრებით ხაზს უსვამს მის ჭეშმარიტებას (იხ.: Успенский Л. А. Богословие иконы православной церкви).
[20] - საუბარია ამბოხების შესახებ, რომლის დროსაც ფულვიუს მაკრიანუსის ძე ფულვიუს მაკრიანუსი და მისი ძმა ფულვიუს კვინტუსი გამოცხადებულ იქნენ ეგვიპტის იმპერატორებად. ეგვიპტე განუდგა რომის იმპერატორის ხელისუფლებას 261 წ.
[21] - გალიენუსი ავგუსტუსად გამოცადებულ იქნა 253 წ. მაკრიანუსის განგმირვის შემდეგ გალიენუსი მეორედ იქნა გამოცხადებული ავგუსტუსად 261 წ.
[22] - იგულისხმება აღდგომის დღესასწაული.
[23] - ნეპოტი - ფრაიუმის არსინოის ეპისკოპოსი. ხილიაზმის წარმომადგენელი. ამ მოძღვრების მომხრეები მოელოდნენ მოკლე ხანში ქრისტეს გამოჩენასა და ღმერთის ათასწლოვანი მეფობის დადგომას. მსგავსი მოლოდინი, თავდაპირველად მცირე აზიისთვის დამახასიათებელი, ფართოდ გავრცელდა ქრისტიანულ სამყაროში. III ს‑დან ხილიაზმის ცენტრი ეგვიპტე გახდა. ეპისკოპოსმა ნეპოტმა ხილიაზმის იუდეის დასაცავად დაწერა განსაკუთრებული თხზულება "Confutatio Allegoristarum".
[24] - დიონისე - რომის ეპისკოპოსი (259‑269 წწ.).
[25] - თხზულებიდან "ბუნების შესახებ" შემორჩენილია რამდენიმე ფრაგმენტი (იხ.: Holl K. Fragmente vornicanischen Kirchevater. Leipzig,, 1899). ტრაქტატი "საცთურთა შესახებ" დაკარგულია.
[26] - დინამისტების ერესის შესახებ იხ. შნშ. 55. წ. 5. პავლე სამოსატელის სწავლებით, "სიტყვა (ლოგოსი - მთარგ.) გადმოვიდა ადამიან იესოზე, როგორც ადრე გადმოდიოდა წინასწარმეტყველებზე, მხოლოდ იმ უპირატესობით, რომ უფრო მეტად და უფრო მეტი ძალით". საკუთრივ განხორციელების შესახებ საუბარი პავლე სამოსატელთან არც შეიძლება იყოს. ეს იყო მხოლოდ სიბრძნის თანაარსებობა ქრისტესთან. ქრისტეს აღიარებდა რა ადამიანად, პავლე მის ყველა წინამორბედი წინასწარმეტყველებისგან მხოლოდ ხარისხობრივ განსხვავებას უშვებდა" (Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. ტ. 2. გვ. 394).
264 წ., პავლე სამოსატელის ანტიოქიის ეპისკოპოსად არჩევიდან ოთხი წლის შემდეგ, ანტიოქიაში შედგა კრება, რომელზეც პავლე სამოსატელის მართლმადიდებლობის შესახებ დაისვა საკითხი. ამ კრებაზე პავლე არ იქნა განკვეთილი, რადგან მან "შეძლო დაეფარა თავისი მოძღვრების ჭეშმარიტი არსი, რომლის არამართლმადიდებლობა ბუნდოვნად იგრძნობოდა" (იქვე, გვ. 332). აგრეთვე კესარიის ეპისკოპოსმა ფირმილიანემ, რომელიც პავლეს მოძღვრებას არამართლმადიდებლურად მიიჩნევდა, უარი თქვა მის განკვეთაზე. ანტიოქიაში მომდევნო ოთხი წლის განმავლობაში ორჯერ მოიწვიეს კრება ამ საბაბით. უკანასკნელი, ყველაზე მეტად ავტორიტეტული, მოწვეულ იქნა 268/269 წ. მასზე მოწვეული იყო ასევე პავლე სამოსატელის მთავარი ოპონენტი - ეპისკოპოსი ფირმილიანე, რომელიც გზად ტარსუსში გარდაიცვალა. კრების თავმჯდომარე იყო ჰელენოსი, ტარსუსის ეპისკოპოსი. პავლე დაგმობილი და განკვეთილ იქნა. ანტიოქიის კათედრაზე ავიდა წმ. დომნა (268/269‑274 წწ.) ამ კრებაზე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა პრესვიტერმა მალქიონმა - სოფისტური სკოლის ფილოსოფოსი, სასწავლებლის ხელმძღვანელი, სადაც ასწავლიდნენ ლოგიკასა და დიალექტიკას.მას მოუწია წინააღმდეგობის გაწევა ერეტიკოსის დახვეწილი და მოქნილი დიალექტიკისთვის. პავლე სამოსატელისა და მალქიონის პოლემიკა ჩაწერილ იქნა.
[27] - მაქსიმე - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (263‑282 წწ.).
[28] - კლავდიუსი - რომის იმპერატორი (268‑270 წწ.).
[29] - ავრელიუსი - რომის იმპერატორი (270‑275 წწ.).
[30] - პავლე სამოსატელს საეპისკოპოსო კათედრის გარდა დუცენარიუსის, ანუ მოსამართლის თანამდებობა ეკავა, რომელიც ამორჩეულ იქნა იმ მოქლაქეებისგან, რომელთა ქონებრივ ცენზს 200000 სესტერცია შეადგენდა.
[31] - საუბარია პავლე სამოსატელისა და მალქიონის პაექრობის სტენოგრამის შესახებ.
[32] - არტემონი (III ს.) - ერესიარქი, ანტიტრინიტანელთა სექტის წარმომადგენელი განათლება მიიღო რომში. ამტკიცებდა, რომ ქრისტე იყო მხოლოდ ადამიანი, თუმცა სხვა წინასწარმეტყველებთან შედარებით უფრო აღმატებული. განკვეთილ იქნა ეპისკოპოსი ზეფირინუსის მიერ. მისი იდეები გაიზიარა პავლე სამოსატელმა. იხ. ასევე შნშ. 55. წ. 5.
[33] - დომნამ საეპისკოპოსო კათედრის დაკავება შეძლო მხოლოდ 272 წ, რადგანაც პავლე სამოსატელი არ დაემორჩილა 268/269 წ. კრების გადაწყვეტილებას. პავლეს მხარს უჭერდა დედოფალი ზინობია. იმპერატორ აპიენუსის მეფობის დასაწყისში რომის იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილზე ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო მხედართმთავარმა ოდენატმა. 265 წ. გალიენუსმა სცნო ოდენატი, გაუყო მას ხელისუფლება და დაუმტკიცა ავგუსტუსის ტიტული. ოდენატის გარდაცვალების შემდეგ 267 წ. ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი ბაბალატუსი, თუმცა აღმოსავლეთის ფაქტიური მმართველი გახდა ოდენატის ქვრივი ზინობია. იმპერატორმა ავრელიანემ წამოიწყო მასთან ბრძოლა, რომელიც 272 წ. ავრილიანეს გამარჯვებით დასრულდა. იმავე წელს მასთან მივიდა ანტიოქიელი ქრისტიანების თხოვნა, რომ მათთვის ეპისკოპოსად დაემტკიცებინა დომნა. იმპერატორმა გადაწყვიტა, რომ კათედრა უნდა ეკუთვნოდეს იმ ეპისკოპოსს, როელსაც სცნობენ იტალიელი ეპისკოპოსები და, უპირველეს ყოვლისა, რომის ეპისკოპოსები. ამ გადაწყვეტილების მიხედვით პავლე ძალით იქნა გაძევებული ანტიოქიის საეპისკოპოსო სახლიდან.
[34] - პრობუსი - რომის იმპერატორი (276‑282). ავრელიანე მოკლულ იქნა შეთქმულების მიერ 275 წ. სექტემბერში. ხელისუფლების სათავეში მოვიდა იმპერატორი ტაციტუსი, რომელიც მმართველობდა რამდენიმე თვეს, მის შემდეგ კი - მისი ძმა ფლორიანუსი, რომელიც მოკლულ იქნა გამეფებიდან ორი თვის შემდეგ თავისი ლეგიონერების მიერ. 276 წ. ილირიის ლეგიონებმა იმპერატორად გამოაცხადეს პრობუსი.
[35] - კარუსი - რომის იმპერატორი (282‑283 წწ.).
კარუსმა თავისი შვილები: კარინუსი და ნუმერიანუსი გამოაცხადა თანამმართველებად კეისრის ტიტულებით. კარუსს სპარსელებთან ომის დროს 283 წ. მეხი დაეცა და გარდაიცვალა. 283 წ. შემოდგომით მისი უმცროსი ვაჟი ნუმერიანუსი გარდაიცვალა, 285 წ. დასაწყისში მისი ხვედრი გაიზიარა უფროსმა ვაჟმა კარინუსმა.
[36] - ფელიქსი - რომის ეპისკოპოსი (269‑247 წწ.).
[37] - მანესი (მანი) (216‑273 წწ.) - მანიქეიზმის ერესის ფუძემდებელი. აღიზარდა ქრისტიანულ ოჯახში. სპარსეთის შაჰმა შაბურმა მას თავისი მოძღვრების საჯაროდ ქადაგების უფლება მისცა, ხოლო შაჰ ბაჰრატის დროს იგი, ზოროასტრიზმის ქურუმების წაქეზებით, ჩაგდებულ იქნა საპყრობილეში და იქ წამებით გარდაიცვალა. მანი, შექმნა რა თავისი მოძღვრება, თავს თვლიდა ქრისტეს თანასწორად, რომელსაც მიიჩნევდა წინასწარმეტყველად. მანიქეიზმის თანახმად, სამყაროში არსებობს ორი სამეფო - სიბნელისა და სინათლის. ოდესღაც წყვდიადის მეუფე თავს დაესხა სინათლის სამეფოს და დაიპყრო მისი ნაწილი, და მას შემდეგ მიმდინარეობს ბრძოლა სინათლის განსათავისუფლებლად. განთავისუფლება შესაძლებელია მხოლოდ მისთვის, ვინც მისდევს ქრისტეს ან მანის მოძღვრებას, და შეიცნობს სინათლის ელემენტებს საკუთარ სულში - მაშინ იგი თავს დააღწევს სიბნელის სამეფოს სინათლის სამეფოში. დანარჩენის ხვედრია სიკვდილი უკანასკნელ ყოვლის დამწველ ცეცხლში.
[38] - ევტიქიანე - რომის ეპისკოპოსი (275‑283 წწ.).
[39] - გაიუსი (კაიუსი) - რომის ეპისკოპოსი (283‑296 წწ.).
[40] - მარკელინუსი - რომის ეპისკოპოსი (296‑304 წწ.).
[41] - ტიმეოსი - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (274‑282 წწ.).
კირილე - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (282‑302 წწ.).
[42] - ტირანოსი - ანტიოქიის ეპისკოპოსი (304‑314 წწ.),
[43] - ევსები - ლაოდიკიის ეპისკოპოსი (265‑268/278 წწ.). როდესაც ალექსანდრიის ეკლესიის ხუცესი იყო, წმ. დიონისე ალექსანდრიელის დავალებით დაესწრო ანტიოქიის საეკლესიო კრებას (264 წ.).
[44] - ანატოლი - ლაოდიკიის ეპისკოპოსი, ეპისკოპოს ევსების შემცვლელი. განსწავლული იყო ფილოსოფიასა და რიტორიკაში. 264 წ. ხელდასხმულ იქნა კესარიის ეპისკოპოსის, თეოტეკნოსის მიერ.
[45] - პირუხეუმი - ალექსანდრიაში გამაგრებული ციხე-სიმაგრის სახელწოდება. საუბარია ალექსანდრიელთა აჯანყების შესახებ, რომლებიც დედოფალ ზინობიანს მხარეზე იყვნენ რომის ბატონობის წინააღმდეგ (264‑265 წწ.) 270 წ. ციხე-სიმაგრე საფუძვლამდე დანგრეულ იქნა.
[46] - თამენოტი - ეგვიპტური კალენდრის თვე, რომლის პირველ დღეს ზეიმობდნენ გააფხულის დაწყებას.
[47] - დისტროსი - მაკედონიური კალენდრის მეორე თვე, რომელიც რომაული კალენდრის მარტს ემთხვევა.
[48] - ენუქის წიგნი - აპოკრიფული წიგნი, რომელიც მიეწერება ადამის შემდეგ მეშვიდე პატრიარქს _ ენუქს (იხ.: შეს. 5:18‑24).
[49] - საუბარია იმპერატორ დიოკლიტიანეს დროის დევნულების შესახებ (284‑305 წწ.).
[50] - თეოდოტე - ღვთისგან ბოძებული (ბერძ.).
[51] - პიერიუსი - ალექსანდრიელი პრესვიტერი, 265‑281 წწ. ხელმძღვანელობდა კატეხიზატორულ სასწავლებელს.
[52] - ძაბდა - იერუსალიმის ეპისკოპოსი (298‑303 წწ.).
[53] - ჰერმონი - იერუსალიმის ეპისკოპოსი (303‑313 წწ.).
[54] - თეონა - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (282‑300 წწ.).
[55] - წმ. მოწამე პეტრე - ალექსანდრიის ეპისკოპოსი (300‑311 წწ.).
ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა
საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი